Datasets:
Svngoku
/
kisi-kongo-book

Dataset card Viewer Files Community
text
stringlengths
2
2.99k
Muntu yo vo bulu mu songa ngindu zani, za kiese vo za vova ka fwete vova muna sunzula yo vo vayikisa mena kena mau muna ntima ye ngindu zani. E vova yi sisu kia vayikisa mambu muna nwa matukanga mu ngindu za konso kwa muntu evo bulu. Ovo ma mbote 0 vovela mo muna kiese, kansi vo se ma mbi ku makesi ka vovela mo ye ku zidi evo ndese kangama. E mpovo zi vayikilanga mu lekwa ka ki monekanga ko, ki yikilwanga vo NDINGA. mpasi
E NDINGA yi nzila mvangi lekwa ya moyo: NZAMBI ka sia muna vangwa yi tevolanga ye mu sunzuluila ngindu, lunzi kia kiese yo vo kia nkenda kwa ena ba zinganga ku mosi. zinga,
Konso ma yo VO ntindu wantu, muna tini kiau ena ye nding'au a vovanga, wizanenanga ye longanenanga. Mu kiese yo VO mu mpasi ena ye songelanga ZO muna nding' au Nzambi k'a vana_ Muna nsi mosi mu lenda kala ndinga mosi yo vo luta ndinga mosi. Vena nkutu ye nsi muna tini-tini muna ye ndinga za nswaswani zi lembi wizananga. E ndinga yi sinsu ki swaswanesanga nkuna mia wantu yo vo makanda ma mu ma nsi mosi yo VO ma nsi za nswaswani. Mu ndinga, tu lendanga zaya muntu-muntu ye tini kia nsi ka vwilu ye kanda diani. Mu eto Angola, muini yo VO mu mpimpa muntu VO ka vovela mu nding'a nsi ka mu mputu ko, ka fwete zayakana mu nswalu vo: NKONGO, KIMBUNDU, HUMBUNDU, NGANGELA, TCHOKWE yo vo mpe KWANHAMA, FIOTE VO YANHEKA. Kansi vo mu mputu se ka vovele, kana nkutu tomene ku ntadidila vena mpolo, dia mpasi mu zaya keti mwisi nki zunga_ Ka mu sungula ko kw'a leke ka ena ye konso ndinga kisi nsi mu ntulu kimputu kaka; kulendi tona nkutu ko keti mwisi kweyi. Kwa zi mbuta za teka vova ndinga za tini yau fwete zayakana kaka vo NKONGO muna mpovo, wau vo e kikongo yi kia vit'e mu ntulu kina; se kifwete zola vovoka kaka. Mu diodio ki sangananga ye mputu. Mpila mosi ye ndinga za nkaka za kisi Afrika zizolanga kaka vayika va ntuala wau VO yi za vita mu ntulu ye mu ngindu za mvovi. E sisu kia za mpila mpila mpila nsi ko, ngolo ngolo
85
ndinga, ka kitoma yindulwangwa ko keti vo kuma konso muntu vo waki lwakila mvula kumi ye nana mu nding' ani, vava ka longoka nding'a nkaka, ka fwete sanganesa kak'e nding'a nsi ani_ Nza ya wonsono mosi, makanda ma wonsono mpe yi wowo kwani, tuka mindele ye ndombe, muna e mpovo sanganesa kaka. Vena nkutu ye wantu ka lendanga singika mvovo mu ndinga za ko mu kuma kia za ndinga zau. Mu tezo kia lusansu Iwa konso muntu, mu nza vena ye wantu k'a zolanga longoka za ki nzenza en a longokanga mu za salu a salanga ka toma z0 vovanga ko. mpila ndinga ngani ngolo ndinga ko, ngolo
Mu kuma kia sisu ya yoyo yi monekanga mu mbokeno ye nsonekeno za ndinga za nzenza vena ye a fimpi sono muna zi ndinga a mona Vo € ndinga yi lukau e NZAMBI ka vana kwa vangwa yi vovanga mu ki nwanina muna mpovo, mu sunzuluilanga kiese ye zani, ngangu ye ntona zandi muna kimvwala ye mu salu mpile mpasi
Kala vo wantu a wonso se a zey'e mfunu a ndinga zau a kadi zo zola, nga zitisa mpe zitisanga ye nwanina zo. Tala kwa nza ya mvimba mindele mia sia ngolo, yi mindele mia kisi NGELEZO, FWALANSA ye MPUTULUKEZO mwa wonsono a komenena nkangu vovang'e ndinga zau. 0 mputulukezo nkutu wa vovanga Vo € za ndombe za mbwa; 0 muntu a temoka ka lendi zo vova ko Mu kondwa kwa zaya kuma ye lembi tona lukanu yiza Iwau, mu lembi yikilwa Vo mbwa, ndong'eto ya yingi ya sia ngolo mu longoka ye vovanga kaka Kimputulukezo. Wau vo konso ndion'0 vovanga kimputulukezo; kana nkutu mbevo a ntu <wa lakay wau ka vovang'e Kimputu, yi nkwa ngangu ndiona. Nkindu a mpasi ya kala kwa zi mbuta mu tin'e yikilwa vo mbwa yovo zowa mu kuma kia nding' a nsi ka zeye, ka vo vanga. Mu lembi zaya nding' a mindele; mbuta zeto za yingi ka za lenda kala ye wunkabu wa zingila mu mabunda ko: mabunda yi ma vata matungilwa mu lutumu Iwa luyalu lwa lukezo; nsangani a yi mpata ~vata ya yingi ya kalang'0 mu futa ya siwanga muna nzila za nene mu lenda talwangwa kwa luyalu. Bunda yi sia vo yikakesa; yo vo vukanesa lekwa <yumay ya mosi va fulu ki mosi. Mabunda ma vangwa ma kituka se yi mbanza-mbanza <Mbanza za fiotis muna zunga ya wonsono ya nsi eto. Mabunda ma yikakesa ye sanganesa mvila za kala mwa nda ye ku ba sompanesa, di vovele VO e mabunda ma zayanesa ye finangesa mvila za makanda ka masompanenenge ko mu ki nsi nkulu mu lembi toma zayana fu , ngutilu ye nsasilu zauE nsadilu za mpil'e yoyo za kutakesa ndonga va fulu ki mosi za yiza mu nwanina nzila mu toma lunda ye tomesa luyalu Iwa lukezo, toma kotesa nding'ani muna nkangu wa wonsono; kulula lulendo Iwa nding'a nsi. Kadi a zaya WO VO nkangu wowo wa kitulwanga se nkangu au mu lembi sweka mambu ye vanga mbumba komenenwanga mu vova kaka nding'a lukezo mwamu Angola, Mosambike ye nsi za mputulukezo. Muna mwa Ngelezo ye Fwalansa yadil' : ndinga ndnga mpila yala yala
86
mpe diau di mosi Wau Vo tuminwa mvula za yingi kwa nanga, ndonga ka bazaya diaka ndinga za nsi zau ko, dia kituka dia mu vova ndinga zau mu mvula se twa kuluka. Vena ye wantu monanga nsoni mu vova ZO, kw a nkaka ka zeye nkutu kana lomba maza ma nwa mu nding' a nsi au kansi a toma longoka mu ndinga za nzenza. mpasi ko,
Mu fulu ye tini ya nsi vena ye mbanza zina vo ki mundele kia toma kota mu ngolo; a mpangi zeto za toma soba mu ngolo; e mpovo, nseva ye nkovola nkutu ka fwete landa mpila yin'a mindele a vovelanga; a sevelanga ye a kovolwelanga mpasi vo yikilwanga vo au mpe se mindele nkanda kaka mia sala mia kindombe: a temoka. eto,
Wau VO se tu bakidi e lau dia lukuluku, dia mbote ye luzitu kwa yeto mu vutukila nding' mpasi vo twa vangulul'e luzolo Iwa Nzambi wa tu van e yoyo twa songanenang'e ngindu, twa singikilang'e mambu ma nsi ye zingu bosi twa mokenenanga yo NZAMBI VO se tu samba mu lomba mena ma tu kondelo mu nsi ye mu zingu yeto. 0 NZAMBI se ka yangalala ye ku tu komen'e nsambu mu ku tu songa wuna tu fwete vanga mu nata nsi eto ku ntwala ye katula fu ya nzenza ya ngeni ka yi kwendanga kintwadi ye kisi nsi eto. Dia lusadisu dia longoko-mu zaya ye vovanga ndinga za ki nzenza mu wizananga ye esi tini yi vovwangw'e zozo. Mu longoka ntombok' a ngangu za salu mu nsi yi vovanga ndinga zozo, kansi ka dina mfunu ngatu lusadisu mu tina ye vilakana nding'aku kingutukila ko. Nana a leke vovanga vo: nga yoyo kweyi yi kwenda yau e? mu nki a nzo salu yi vovelwangwe? ndinga eto, yeto ndinga ndinga
E mono ndodokele leke, matoko ye ndumba Iwa mbakisa ye tona vo ka vena nding'a mbi ko, ka vena mpe nding'a kondwa mfunu ye yi kondelo vena yi lenda sadilwa ko Muna ki leke kiame, tuka muna mvul a 1946 muna nzo za nkanda za wonsono mu kikongo twa longelongo; nkanda mia wonsono mu kikongo; longi tuka ndombe ye mindele a longelanga mu nding'eto ye twa toma wanga ye zaya mpe mena twa longwanga. Ndinga za kisi nsi za katulwa mu nzo za nkanda mu nkot'a malongi ma mpa mu mvula ya 1955. Malongi ma mpa ma koteswa ma sanganeswa ye zitisa nding'au, nkanda mia sonamena mu ndinga za kisi Afrika mia yantika vila, muna mvula ya landa nkutu nzo za nkanda< sikola > za nzo za NZAMBI za NGELEZO<Protestante> za kuluka mfunu ye katuluis'e nding' a nsi muna malongi ma nzo ZOZO za nkanda. Nzolele vova VO, ka vena kwani mfuilu mu longoka kikongo ngatu konso ndinga kisi nsi ko, kadi muna zaya yo mu yi tombolwelwangwa ye kotesa nkumbu za mambu ma salu mena ma kondelo mo. Ndinga za yingi za esi mputu mpe mpila mosi kwani ye zeto mambu ma yingi ba vovanga mu ki ngelezo ye fwalansa mena kadi ka mayantikila vangamena mu Nding' au kota ma kota mo. ko,
87
Yi kuma mpangi a me ku vwezi ngatu kondwa nding'eto luzitu kadi mu nza, Zairense zayakenenanga mu vova dingala, 0 ngelezo uki songanga mu vova ki ngelezo 0 vo yi ngeye mu nki a ndinga zayakenena e? mu ki fwalansa e? vo mu kimputulukezo e? sola e nding'a nkaka zaku: yeyi? wa vovanga. ko,
Longoka yi sinsu ye vangu di kotesanga mambu yovo fu ya mpa mu muntu. Muntu lenda longokela mu nzo a se ye ngudi ani, mu belo kina ka wutukila, mu nzo nkanda; mu fulu kia kisalu yo vo mpe mu fulu yina ka zingilanga mu ntangu za nsaka ye za vundu. E longoka, ka ku mananga ko Mu diodio mbuta zeto ta ngana vo: NTELA WU MANANGA VO YI LONGI KA DI MANANGA KO. Di vovele vo muntu weyi wu ka kala mu vonga ye leva fwete longwa; kana nkutu vo se menene kal'e mvu kuna ntu, ka fwete longwa kaka.
muntu sikila 0 longokanga mu mena ka monanga ye mena ka wanga. Mu ntangu se tu bakidi lau dia nzila za mpila mu mpila mu longoka se dia nzaki mu longoka kibeni. Vena ye Radio,Inernet; Video, mi nkanda ye sindima. Kiadi vo mu malau momo ndonga ka yi zolele longoka mambu ma mbote ko, yi zolele beni mena ma mbi, ma vanganga kwa zi mpangi ye ma nsoni muna makanda ye tini yina tuka en a vangilanga mo. Mpil'a malongi ma longokwanga vo ma mbi, ma fusulanga muntu nsoni ye tini kia nsi kina ka tuka 0 vo se ku nsi a kinzenza ka vangidi mo, e nsi yina ka tuka yi fwete vwezwa ye banza vo esi nsi yina ya wonsono mpila mosi ena ye ndioyo mfusudi a nsoni. Yi kuma vo diambu se longoka, fwete dio toma tala ye viengoziola dio keti vo dia mbote vo dia mbi kwa ngeye, kwa kanda ye vata diaku. Mu kuma kiokio a mbuta z'eto a vovela ngana ya sia vo VO LONGWA NGANGU, WANUKA YE Z'AKU. Yi sia vo muna ngangu z'aku wanuka zau zi solela keti vo dina longelo dia mbote ye lusadisu vo dia mbi ye nsoni? mpasi
Konso muntu 0 zolele longoka; ka fwete teka zola mena ka longwa; ka fwete kala wa lenvoka kwa mi nlongi mi ku nlonga, ka kituka ntumami kwa mfumu za fulu ka longelwanga mpasi vo a longi a toma vevok'e ntima mu ku nlonga. 0 mwan'a salu kalanga ye lulendo, nsita ye luvwezo kwa nlongi miandi, mambu ma yingi ma mbumba ka songwanga moko, se dia kituka dia kwa nlongoki ndioyo mu toma zaya salu ye mbumba zani za wonsono. Yi kuma vo mu longoka muntu lenvoka ka fwete toma lenvoka mu tomesa luzingu Iwani ye Iwa nzo ye kanda diani. Yi nsasa yoyo a mbut'a tela ngana vo: E NLEMBO WA VOLE NSOMBE mpasi
88 .
LEBOKA. Di vovele vo muna leboka kwa nlembo nsombe wu ka Vo mpangi ani nsombe wuna kuna, ka fwete ku nlanda mu kwenda nzila mosi. Kinga nlembo muntu wuna ko, se mu kinzu ka kwenda, mun' e mungwa ye ndungu; Vena diaka ngan'a nkaka ba vovelanga vo: 0 MWAN'A TUMAMA YI WA DIANGA. banzilanga
Vena ye mambu ma nkaka ma monekanga mu wantu mu nkaka ka ba longoka beni kansi bena ye ntona ye ngindu. A zeye swaswanesa dina lenda vova wau ye dina a sisa A lendanga tona ye swaswanesa fulu a lenda vo vela diambu edi ye vena ka lendi dio vovela ko. Vena mpe ye wantu a nkaka a toma longwa kwa yingi kansi ka toma sanswa ko; kondelo ntona, ngangu kaka ena zau. A zeye toma tanga ye soneka mu za mpila mu mpila. A Iwaka mu nzo za nkanda za ku mputu,kansi se kiadi vo kuna lusansu ye ntona ka kuna lekwa kiau ko Ka ena ye nsoni ngatu wonga wa vova mambu ma mbi ye nsoni va konso fulu ko. Konso fulu dila kwani ye subila kwani mpe. 0 vo se fwomo ka nwanga; konso vena kena ye konso nzo ka kota vola kak'e fwomo ani kondwa tala keti vo vena vena ye ena k'a nwanga fwomo ko. Momo nzo ka kotele muntu nzenza, kondwa vewa nswa, ka lenda vwanda ye vienges'e meso konko yau yi ya ya nzo mu tala yima ye mpilana ena mo. E nsi fwanga vo ndumba za kola ye za mbote zina mo, kondwa sunzuluilwa konso ntungi, lenda kwani mokenesa z0 kondwa wonga ye luzitu. Mu ki sunzula mpe ka dia nda ko mu songa vo 0 sundidi ngangu muna buka kiau kadi ku mputu ka longokela; nkwa nkanda nene <Dipolomiz. Bosi va fulu kia nene ka sadilanga mfumu a nene ye lenda kotesa ye vayikisa wantu mu salu E mpil'a wantu yoyo, ka yi zitisang'a kento sompwa ko ngatu vo an'a ndumba wau vo a kwa ngangu ye mfumu za salu ye ena ye mvwilu za fwana. Ngina ye nona kia toko di mosi dia nkwa kyende kuna Zaïre dia longwa nkumbu andi Petelo, nleke a tata Luvumbu. Toko diodio vava dia mana malongi; wa filwa mu longela kuna kimpangu, ku vula dia Mpelo kwa longokelanga ndumba ye matoko. Mu ntangu ka yenda kuna kimpangu; wa twikilwa nkanda mu toma ye sadisanga Liza; nkwezi ani; nlek'a nkento a tata Simon Luvumbu wa mbut' ani, se di mosi ye ngudi mosi ye tata nlongi a mpa: Petelo. Wau vo nlongi a mpa kuna ka fwete vita kuna vula, mu kisunzula; mu zayakana ye songwa nzo ka longela ye kubika ndandani an a nzo nkanda <sikola> Vava nkwezi ani Liza ka Iwaka; wa yenda ku nsunzula kuna sonekeno dia wa sunzula mpe nkanda mina ka yiza miau; mia tangwa bosi dia zayana vo esi kanda di mosi, ka ba lendi vanga diambu dia kiadi ye nsoni ko. Mu nsiku mia vula,nana ka nata nkanda mia kimbangi kia sia VO esi kanda dimosi kia sabala kaka lenda monananga Dia wizana; dia sadilwanwa kondwa kwa mpaka ngatu vo bundu. Landila mvula mosi mu mvula ya mvutuk' a ntangu malongi mu nsangi mpa, Dona Liza wa moneka ye lukau; mu nsiku mia vula; ka fwete vutulwa kuna vata diau, zingu, ko; ndinga kena yani yani talanga yani yani vula, zole,
89
kenda samuna keti nani yi yakala dian. Ngwa Liza wa kuna vata konda samuna nani wa nsia e lukau lolo. Ku vata za makento za tokanesa ndumba mu vova ludi mpasi vo tal'e diambu. Kansi 0 ndumba ka zola vova e lukanu ye luzolo Iwani yi mu nwa nlongo ye katul'e mwana wa kala muna vumu. 0 mbut ani wa bangama ye komenena vo ka vova; ku nima mase nkento a nata ku fulu ye ku ntokanesa, kuna nima wa kanikinwa vo lukau lolo na zola lo katula fwa 0 singa fwa. Dia mvanga mpasi, ku nima vovesa se diani dia nkento vo a yambula kaka 0 mwana se ka song'e s'ani. Mase m a kento siamisa diambu ye vova nkutu vo dilendakana vo e vumu kiokio kia tata Luvumbu wa nkwezi aku! mama Liza wa yantika dila ye vova vo ka ko Vo ka wau kia se diaku dia nlek'0 tangilanga kuna kimpangu! Liza wa zunganesa ntu. Kia nani ? a yuvula ma se kento. 0 mbut ani a mama Liza; wa bonga nsinga watadisa mu nzil'a mfinda ye sala vova vo: kizembeka wau vo 0 Luvumbu yi se nkaz' = ki lendi kala mband' aku ko ngatu vo ya sisil'e nzo mono ya vayika fwa kaka mfwete fwa. Mpasi; ngwa Liza boka: vutuka ya vova. Mase m'ani m a kento ma sia mpasi vo ka vova; yi bosi se ka sunzula nkumbu nlongi, wa nkwezi Petelo. Dia lunza mu ntu mbut' ani, tata Simon Luvumbu, wau VO e Liza nleke mu se ye a nkento mfumu Luvumbu ye Petelo mpe nleke mu se ye mfumu Simon Luvumbu. Yamba dia vangama; nsamu wa yenda kwa zi mbuta za wantu. E nzengo vo toko tumiswa ka fwete tumiswa. Wa yiza kia tanu; e mambu kia sabala vo kia lumingu ka lenda vutuka kuna kimpangu ka longelenge. Ntangu mambu vava ya fwana twa mana tumiswa wau vo e nsamu wa nlongi twa mana kwenda mu land'e nsamu. yenda ngudi ko, mpasi wa ko, yani ngyele aku, wa ngolo ani ngudi ngudi mpasi
Mu yantika, mfumu Kinkemba wa tuma mfumu Benoit ka yale nkuwu: Vava ya mana nyalwa, ngwa Liza wa vewa mvovo mu samuna nani wa nsia vumu? wa telama kondwa kwa vova konso diambu; wa yenda simba nlongi Petelo. Kiadi mpangi eto nlongi ka kala wa toma kubama mu wa nsamu yoyo ko; wa ki sia mu ye wa vova mu ki fwalansa vo: mbwa, ngulu, zoba mono kia sia vumu ko Mu mona fu ye gwa mpovo za nlek'ani, tata Luvumbu wa lomba fulu mu kwenda mokena ye nleke. Twa nlanda kuna fulu, mu yuvula Petelo muna malembe, mpangi eto nlongi wa teka mona nsoni; kansi mu malongi m'eto a kundi ani wa kasumuka ye wa vova: mu ludi ndenda vova VO mono ya leka nkwezi Liza lumbu ya yingi; kansi kia nsia vumuko Kadi nzeye Vo nlek' a nkwezi,nkento mbuta Luvumbu. Tata Luvumbu mu wa mpovo zozo,wa yoya bosi wa fwema vova VO yambula twa fute nsiku a nkombo ye Petelo wa fwema mu ye ye wa vova: mbuta, dodokolo kutondi futa nsiku kadi ka vena nkutu dimbu kia sia ko VO mono ya sia vumu kwa nkwezi Liza: leka kaka ya nlelenge; kia nsia kwame vumu ko Tata Luvumbu wau Vo ka Iwaka nkutu mu nsangi a tanu ko muna nzo nkanda, wa sivika, wa wa zunganesa ntu ye wa sika nsiala ye wa vova: he! he-e yaye, ngeye ku zeye yi silwang'e vumu mpila ngolo tu, yani ngulu. ko, ngolo dila, mpila
90
muna nkento ko e?? wu zowa nzimbu za mpamba ya vondelenge ya banzanga vo se yi kala yo nkwa ngangu, kiongo mpamba, nsoni ya sumbidingi. He eh ,eh yaye, king'e Nkombo bak'e Dipolomi Lundolo ya fut'e nsiku mu kanda dia ngani kele kondwe luzitu.
Nsiku wa futwa kansi e toko ka kwikila ko vo e vumu kiani. Wa yiza kwikila mu ntangu nkento ka wuta mwana watoma fwan'e zidi kia sani Petelo yi bosi se ka kang'e nwa mu vova VO mambu nkangila. E nona kiaki mwa yingi ki monekenanga, mu kondwa kwa ntona ye ngindu di toma katulanga vumu ye makanda ma yingi luzitu lwa yingi kwa en'a zey'e nsoni tonang'e mambu. Di songele vo longoka mu nzo za nkanda mia yingi ka yi mana mambu ko, tala wau nlongi wa fusul'e mbutani nsoni ye ka tonene ko VO mu lek'e nkento ka silwang'e vumu. Kwa leka kaka ka sia vumu ko wau vo muna ngangu z'ani e si e vumu ka leka nkento ko. Tala mbuta Luvumbu, nkwa luzitu; wa toma sanswa kansi muna fu ye mpovo za nleke, wa dila vana ndonga mu nsoni kadi wa sans' e nleke ka bundidingi vuvu VO se ya kala ye nkwa diplomi kwiza sadis'e kanda. Mu yantika se mambu ma nsoni, ma didila vena ndonga. 0 muna lulendo ye makasi, e vovela nkutu mu nding'a nzenza yina vo e mbuta ka balendi toma bakisa mana ka twa vovesa Liza ko. yani yani ndioyo yani
Kwa matoko ye ndumba, longoka diambu dia mbote lusansu lwa mbote lusundidi e wete mu lunda luzitu Iwa ngeye beni, Iwa vumu ye kanda bosi tini ye nsi eto ya wonsono.
Mu nza ya mvimba muna ye lekwa ya mu mpila, ya moyo ye ya kondwa moyo, yi kangalanga ye ka yi kangalanga ko. Mu swaswanesa yo konso kwa lekwa ki vwidi nkumbu evo zina diani. Konso kwa mpila lekwa mpe muna mpilau bena diaka ye yi nswaswani-nswaswani yi monekenanga muna se ya nitu ye nkumbu zau. E bulu yi vwidi kunku bulu ya mfuta ye ya vata_ Ye vena kati kwa bulu ya mfuta mpe muna nswaswani yi monekenanga mu nitu zau yi ba vaninu'e nkumbu zau. Muna mfuta e bulu ki sundidi e vonga yi Nzau <Nzambay e landa mpakasa, lendo kwa mvudi ye mvanda zazi zi landwanga kwa nkayi ye kimpiti <kwekeley mu kuluk'e ntela nkayi vena nsa landwanga kwa ngulu a mfuta, 0 kalanga wa nkufi VO telamena va mosi ye nsa. Di mosi kaka vo se wa nene ye wa mazi. Mu ntel'a kuluka; katuka ngulu nsiesie yi bosi kuluka mu nsizi, mbongi, nlumba ye ntoto. A ki mfiwenge, ngwimba ye yi mbizi-mbizi ya nkaka yina mpe ye nkumbu zau. mpila yole: ngulu
91
Bonso wutu vovele mu bulu ya mfuta, muna ma vata muna ye bulu ya nkaka ya swaswana ye ya mfuta. Kadi ka yi lekanga mu mfuta nze yi yina tu vitidi vovela ko E mu mavata mpe konso kwa a bulu yina ye zina diani. E bulu kia vata ki sundidi e vonga yi ngombe, lendo kwa mvalu yo vo buluku. Ndioyo buluku 0 landwanga kwa nkombo ye meme, mbwa 0 lende 0 niawu. Yoyo tu vovele yi bulu yina ye malu ma ya tuka ya mu mfuta ye mu vata. mpil
Muna wantu tuna ye se ya wantu ya mpila mu mpila. Makanda ma mpila mu mpila ma wantu, kansi konso kwa kanda dina ye nkumbu ani: Va nza vena ye mpila zole za wantu zi yikilwanga mu nkumbu za ndombe ye mundele. O vo yi kunku kia ntatu kia va kati ka kia vanga Nzambi ko yi mvutu za bandakesa ndombe ye mundele mu vayikilanga nlatu. E ndombe kana zi yalangene, konso kanda ye zina diau. A mindele mpe ena ye nkumbu zau muna tini-tini.
Mbandu bonso eto mu Angola tu vwidi ndombe za zingi kansi konso ndombe zozo zina mu tini-tini ye nkumbu ani, nze yi Zaïre; Uige; Cabinda, Malanje; Lunda muna tini yoyo muna swaswanesa yo ye ya nkaka. E wantu diau di mosi konso muntu ye nkumbu ani. E nsoneki nkanda wau mpe wuna ye zina diani: NZAKUNDOMBA. Tu sasidi ye vana mbandu zazi mu songa mfunu nkumbu mu lenda swaswanesa wantu; bulu ye lekwa ya mpila mu Nkumbu zi sadisa mu lenda sola muntu yo vo lekwa va kati kwa wantu evo lekwa ya yingi. mpila.
Mu antu e nkumbu yovo zina yi sisu ki sadisanga mu sola ye swaswanesa vena kati kwa buka yo vo mu nzo yina ndonga 0 muntu bokelo: va kati kwa an'a se ye mosi mu zaya nani 0 tata ka twa tela, nani ka zolele mokena ngatu vo tuma. Yi sia vo e zina di sunzulanga muntu evo lekwa mu swaswanesa kio mu wantu ye lekwa ya nkaka. E nkumbu yi sinsu kia nene ki sadisanga mutoma vova mu ziku kia wonso mu nkumbu muntu ndiona venge yo vo vovele diambu di twa mokenenwa. Yi mu nkumbu 0 muntu ka zayakenenanga keti nani, mwisi kisi ki nani. Di vovele vo muna nkumbu a muntu tu lenda zaya keti mwan = a nani ye mwisi nki a tini kia nsi mu nza. Mbandu nze yi tata Lukoki Iwa Mbizi. E nkumbu ani Lukoki, kansi ndioyo Lukoki mwan a Mbizi. Mbandu nkaka yi ya ngwa Nkotelo Diambi. Di songele Vo 0 Nkotelo mwan'a Diambi. Ya nkaka diaka Mpembele za Ndala; e Mpembele yi nkumbu a mwana, 0 Ndala yi se diani. Ndongala Mbidi. Muna nkumbu za wantu e ya ntete yi zina diani e yi lendo yi ya tuku diani <se dianis. 0 ze vo muna nkumbu tu lenda zaya mambu makele mu kanda kolo ka vingidingi mwana Yi sia Vo mu ntangu ka kele ye lukau mambu mena ma viokelenge muna nzo yo vo muna kanda ma lenda vovelwa ye siwa mu nkumbu mwan 0 tadilwa a zingu kia ku ntwala mu zaya keti Vo mena ma bwa, ma vovwa ma manisa mvimba vo ka wau ko. 0 vo se ka ma monekene diaka ko, yi sia vo ma manisa kikulu, e lo kia mbote. Ena a vova mambu momo mvwala ye nkazi za mbote. yani ngudi ngudi mpil'
92
Vo muna kanda ana fwa, a mbuta fwa e ndona za nkaka nkutu se ka zi lendanga vanga mbongo a wantu ko va lenda wutuka mwana ye vewa nkumbu a nki tusisa; nki a kuma yo vo lumanakio. E nkumbu zozo zi songanga mpasi ye mfuilu muna kanda. Di lendakana vo muna nzo a nkento ye yakala mu lenda kota ntikalakani ye vo nzonza, nguizani nkatu ku nima vo kwiza wutuka mwana lenda vewa nkumbu a: Ngwizani; Nzola, Kamalandwa; Luzolo, Luzindalalu; Luzizila bosi vena ntandu nkumbu yoyo va landanga nkumbu a se dia mwana_
Mu nzo a nkento ye yakala vo ka muna nzol'a ntima ko nkumbu za kalanga mu lukatikisu nze yi zazi: Nzola meso; Makuntima, Kamalandwa, Kilandamoko, Makiadi, Dieyitondela, Kana mpangidi wo; Kwe ngyenda, Kalunzodi, Lundoloki Makuntima.
Vena ye nkumbu za ntombola yo vo lukwa ka zi landanga kuma ye nsasa za vaninwa kwa zi nkaka zau ko. Zi veno kwa nsedia mi wutukidi wau mu zayidila nkulu a kanda ye susumuna ka ya vila. Mu kisi nsi eto; e nkumbu a muntu vo fu ye mambu ma mbi yi natanga; ka yi lendi vewa diaka ngatu lukwa diaka mwana ko. Mbandu a nkumbu za wantu a vondingi mpangi zau, a kundi au ye fwasa nguizani mu kanda ye zunga. Mpila mosi ye a kento a ki sompesanga kwa matoko, kalanga ye fu ya ki yekola mu kwend'a tengi zumba mu zi mpatu, mu ma zandu ye mu fulu ya salu kento yoyo mpe nkumbu ani VO yi veno kala mu mazina ma lende fu yoyo ka lendi lukwa diaka ko. yele mpila
Wau mu tandu kiaki; nzo ye ma kanda ma yingi ka mena diaka ye sina ko. Esina evo tuku dia muntu yi ki se ye ki nkaka kiani. Di twa moneka wau mu matoko ye ndumba e twa vana nkumbu kwa ana za ntota mu nkanda; mu telivisão; mu lusansu Iwa nsi ya nkaka ka tanga muna nzo nkanda. Vena nkutu ye a leke sianga nkumbu za wantu a tomene zayakana vo wantu a mbi, evi ye a vondi a kele muna au. A vilakene vo e nkumbu a muntu yi muntu. Di vovele vo e nkumbu yi zeye vana mu kadilu kia muntu wa vewa yo evo telelwanga yo. Nkumbu yi kwendanga nzila mosi ye fu ya muntu. Tala fu ye kadilu kia muntu vena nkumbu a: Mampasi, Makiadi; Mansoni; Mankenda weyi ka kalanga; weyi ka zingilanga ye kweno? vo mwana veno zina dia Lubangamu nki mpila zingu ka kia lubangamu ye kia kwa yani; kwa se ye ngudi ani ye esi vata. Kadi muna bangama, mambu ka fwete kwenda vangi kwa wantu ma mpasi ye lubangamu ma kwiza ku mbangika. Kina ka bangama se ka mosi kaka ko, 0 ani ye ngudi ani a fwete bangama, wantu wonsono esi nzo ye esi vata nkutu a fwete kwiza tokan'e ngindu mu lubangamu Iwa mwana ndioyo. nsi ngolo singa mpasi nata? yani yani
93
Ma se ye za yingi a fwasanga luzingu lw'an'au mu ki zowa kia landa nkumbu a monanga za mbote kansi ka nsasa ngatu tuku za venwa kw'an'ena ko. Wete wa nkumbu kaka a zeye yo vo zu dia nkumbu a wa dia mbote wau vo mu nding'a ki nzenza yina y'a yangidika, yi mene, yi veno kwa mwan'au. Ma se mayingi nkutu e mwan'ani kena ye sisu ki songanga ko Vo mwan'ani. Nkete ka zayakana vo wani kina ka sonekeswa mu nkand' a luyalu yo vo mu nzo nkanda. ngudi zayidi
Diadi se longi kwa mu tandu kieto. A mbuta diambu a mona a vaniningi e nsoselo muna nkumbu a mwana muna lembi vidis'e nsa mia makanda ye menga mau, Ntoni konso kuna ka viokela vo ka yuvulwa kaka, kina ka vutula, 0 zayakene vo mwan a Nzinga se yuvulwa vo e tata Nzinga ndona zole yo vo zi tatu kena zau. Na sia vo nkento mosi kena yani, kena ye nkongo ko e mfunu e ngudi nkatu. Muna nkumbu 0 mwana zayakene kondwa kwa ntokani. yeto Nzinga, ngudi yuvul
Wunu mu ma kanda ma esi kongo mu kotele nkumbu za makanda ka ma sompa esi kongo ngatu wutila mu mvila za ma kanda ma esi kongo. Mu kimbakidila kia matoko ye ndumba kisi kongo kia vila. Dia ludi vo Mputulukezo wa vanga mbi mu yindula vo nkumbu zeto za mbi ye za mu soneka z0, kansi vena ye zunga ka ya vidisa nkumbu zau ko. Za kuluka, kansi zina muna matoko ye ndumba za tandu kiaki nana vo se nsola kansi ena zau. mpasi
Ka dieto ko dia tuma ngatu komenena mu vananga nkumbu za kanda kwa matoko ye ndumba mu lund'e lusansu ye kisi kongo kieto kadi vonza yingi yina ku ntwal eto Wunu mu esi kongo e kikongo nding' a nsoni; nkumbu a nsi ya mbi ya nsoni yindula kweyi tuna muna kisi kongo ye kweyi tu twa kwenda. E wu toma vidisanga mu toma zola fu ye mambu ma ngani ye swek'e mani. nkongo
Na Nsiesie ye na Nzamba a kala a kundi a nene, zingilanga mfinda ye nzanza mi mosi, nkangalu wu mosi, mambu mau e vangila ye vovela mo ki ntwadi Ka va kala nsamu wa kala mu Nsiesie ko e na Nzamba ka lembi WO zaya ngatu vo ka lembi kala va vwandu kia nsamu wuna Ki kundi kiokio kia bakilwanga mbandu kwa bulu ya wonsono ya zingila mu mvivu mina. Kwa zi nzenza ye a leke nkutu nkaka a yindulanga vo e na Nsiesie mwan a Nzamba yo vo ntekelo ani. Wau vo ka va kele lumbu a lembi kala ntwadi ko
Lumbu kimosi, na Nsiesie wa lutakesa mbasa mu ntu ku zumbu di mosi ka yenda nwina. Muna moko vena silu va sunzula nzenza ka toma zaya zingu kia Nsiesie ye Nzamba mu zola toma zaya mpila ena wa ngyuvula. E ngeye nkazi weyi luna ye mfumu Nzamba e? Nsiesie wa yuvula nani? nzenza ko, Nsiesie; '
94
ndiona wa vutukila wa vova: dodokolo nzolele ya zaya keti weyi luna ye mfumu Nzamba? Nsiesie wa timbuka ye seva bosi wa vova luzeye toma vonges' e miumbu. Tomene vova mpe mfumu Nzamba, Nzamba mfumu e? mfumu mu weyi? tuka nki ntangu? ye nani wa ngyadik'e ki mfumu? mono yi mfumu ani, ka lumonanga ko ka kwenda ku ndangididingi? konso kuna yi kwenda ka salanga ko wunu di ka sadidi mwan' ani wuna ye kimbevo nga utuna widi WO nze? nzenza wa vutula matondo mu lusansu lolo. yeno yani
Kina ka yend'a vutuki kuna vata, mu Iwaka kuna nzo mfumu ka Iwakila, wa yantika mokena ye ndonga yiza nzila mosi VO ndioyo Nzamba lumonanga mumbu ngani a na Nsiesie. Mpangi zani nzenza a mona dio nze se dia luvunu_ A yantika filana fi mpaka mu ndinga za toma kuluka mu ma nguninnina. Kansi ndiona wa yenda wa nsangu zoZO kuna silu wau Vo ziku ka toma wa muna nwa Nsiesie, wa toma bangama ye kwikidisa a mpangi z'ani za nzietelo. Wu mosi mu mpaka za yingi wa telema ye lomba kwa mfumu a nzo mu yuvula diambu a twa filanena mpaka. Mfumu a nzo wa tonda mu yuvulwa. Bosi nzenza wa yuvula keti VO dia ludi kikilu Nzamba nsadi na Nsiesie? mfumu nzo wa sivika ye wa yuvula: nani wu luzayisi lusansu lolo? nzenza ndioyo wa songela mpangi wa yenda wa lusansu lolo kuna silu dia malavu. Mu kolo mfumu a nzo ka zola vana mvutu, mwan'a Nzamba wa lwaka vena, wa yantika sakana ye yi ngyana-ngyana y' a nzenza. Mfumu a nzo wa sasila vo ka dia kieleka ko vo Nzamba mumbu evo nsadi na Nsiesie. Vava ka vutuka vena buka, wa vunisa nduvu wa tuka ku silu; kansi ndion'e nduvu ka zola kwikila ko wau vo wa toma ki wila muna nwa Nsiesie. Mu kuma kiokio yantika bangana nze se nzonzi ku nsuka nsamu wa Iwaka kwa na Nzamba vo nsadi a na Nsiesie. ndioyo
Nzamba wa toma dasuka kwa mbi, ye kwenda funda nzenza ndioyo wa nduvu kwa mfumu a vata. Nzenza wa tumiswa kuna lumbu Iwa mfumu a vata; vena sina dia nsand'a vata mu fundiswa. Ndong'a yingi ya vata ya kala vena nsanda katula kaka na Nsiesie.
Mfumu vata wa yuvula na Nzamba keti VO na Nsiesie kweyi kena? na Nzamba wa vutula vo kina tu monana ko tuka zonO_ Mfumu wa tuma mwana mu kwenda kuna lumbu na Nsiesie; mu zaya kuma ka twa monekena ko. Wau vo nkwa ngangu wa ki zayila wo, wa vana mvutu VO ka malu mpasi ka lendi telama ngatu diata ko. 0 mwana wa yiz'a vutuki ye wa vova vena ntende nkongolo vo na Nsiesie mbevo a malu di kezidi ko Iwa gyele gyela
Mfumu vata wa nkuwu ya ngiz'a mbote, nkuwu ya vimpi kaka tu kumunanga kimbevo 0 mbut a muntu wa yiza ye nzenza wa kota mu nkuwu ye buka kiani. 0 Nzamba mpe wa kota muna nkuwu. Mfumu a vata wa van'e mvovo kwa Nzamba vana meso ma nkangu. yala
95
Muna nkenda ye nsoni, na Nzamba wa funda nzenza mu zola vonda ki kundi kia kituka se ki mpangi tuka na Nzamba ye na Nsiesie. Wau vo mu mwanga ken' e nsangu VO yi nsadi na Nsiesie. Nzolele ka sasila keti kweyi ka wididi e lusansu lolo mu mono ye mpangi ame na Nsiesie? yani
Mfumu a vata wa ta ngana vo: Nzenza tele ntangu mu vata yi dia nkatula huna ka tuka 0 zevo nge tata se sieti e malu mu mbula. 0 nzenza wa basul'e konzo mu lomb'e mvovo; wa tonda ye sunzula lukendalalu Iwani bosi wa ta ngana ye dia kiuvu vo: nzenza kay'e nkasa, e malonga nga kweyi yi nata mo e? e dia zole mono mwamu vata yi nzenza, a mbuta a vova vo nzenza vonda valangi e sawu ntungi wu nsonga dio. A ki tata ye a ki mama, kia zaya diambu ko ngatu vo diambu ka nzaya kansi mu ndwinu malavu kuna silu ya lomba mpasi vo songwa weyi ena ye na Nsiesie. Kia kala mono mosi ko, nsongi a malavu oyo, wutwa kala na Nsiesie VO ngeye Nzamba wu nsadi ani vo ka Iwa yenda ko mu kin'e lumbu mu kuma kia mwan'aku wa kala di wa sadila. Va fulu kina nsongi wa mona kiadi ye vova vo 0 na Nsiesie wa kolwa ka kele, ka lu mwene ko kezidi ko mu kuma kia nsoni za mpovo zoZO. yani gyela
Nzamba wa telama kuna makasi, kondwa bunda makonzo; wa yantika vova. Wa simwa ye tumwa vo ka vwanda wau vo ku nganzi se kena bosi wa vova vo muntu vo ka vovesela mambu ku nkolwa; ku mbundu ma vita. Dodokolo nzolele mono mosi ngyenda ku ntela mpasi keza. A ndonga yau vo wau wune ku makasi ku lendi ko kwenda ko zena se kwa tuka miangu. Nzamba wa kwikidisa vo ka yi ngindu ye luzolo Iwani mu vanga miangu ye na Nsiesie ko_ Lu mpingidi kaka mu kwiza tuna_ Matoko ye a leke landa; a banza vo e Nsiesie se kwenda mana ku ndiata kwa Nzamba. mpasi
Mu nkot'a Nzamba muna nzo Nsiesie, wuninina au wole, Nzamba wa vayika va mbazi, wa vingila, wa vingila Nsiesie ka vayikanga kaka ko Nzamba wa vutukisa diaka muna nzo Nsiesie, mu mpayika wa yiza ye na Nsiesie vena ntandu a nim'a Nzamba, matoko ye a leke a yantika seva ye vova dia ludi e Nsiesie yi mfumu a Nzamba.
A yendanga ye kuna lumbu ndonga yaukulu vana nsanda vova: lungidi kwani: tala kaka ku nima nkutu ka twa kwizila mfumu kibeni. Mu Iwaka vena nsanda na Nzamba wa fukama va ntwala mfumu vata mu kulumuna na Nsiesie. Kina ka kulumuka kwani kaka wa kayis' a nkangu; yadilw'e nkuwu, wa kota yo bosi e mfumu a vata ka nkotes'e mu ngudi a nsamu wa
96
Muna mvutu zani wa ta ngana vo: nkangu nsala ki mwena, ma vuza ki mwena wa yuvulanga diaka nga nki nuni yi fuididi vo? mfumu vata wa vana nzengo nsamu ye wa vovesa nzenz' a ngani kenda kwani na Nsiesie lungidi. Mambu mpe ma mene wa vana malongi a toma kalanga, a zitaziananga bosi a vutuka muna vata dia na kiula: vova, wizana.
E nsamu wau wa na Nsiesie ye na Nzamba wu lenda kutu vana malongi ema:
1. Ka dia mbote ko mu vata diaku ngatu vo dia ki nzenza ngeye mwan'a muntu wa kalanga wu nkwa wezi ye vovanga mawukulu wanga ye mona. 2. Nsiesie wa kondwa luzitu ye fusula nkundi ani nsoni vena meso ma nkangu wa nsidingi va fulu kia se evo nkutu nkak'ani. 3.0 Nzamba diambu ka zola manisina mu nzaki ye mu ngolo; kondwa kwa toma yindula ngangu za na Nsiesie mu nwanina ndungidi ye ki mfumu ka vavanga 4 Nzamba ka yindula ko vo e nate Nsiesie yi toma sunzul'e sia vo nsadi ani kibeni Kadi e mavanga ma sundidi e mpovo. 5. Di moneken'e kieleka kia vov'a mbuta vo: ye na laba laba ye na vova vova nga nani mwangang'e vata e? nani wa kotesa nzonza mu vata diodio? mvutu ezi Vo na vova vova. Kala vo na Nsiesie kuna nkolwa ka bunduni Nzamba ko vo nsadi ani, e nzenz' a muntu nga, nana vo mpe na vova vova, ka kadi kala ye mena ka lenda kwend'a vovi vovi ko. Yi kuma vo kwa muntu mau kulu tezo ye vangila mo mu ngangu.
Mu vata di mosi mwazingilanga muntu wa mvati a ntoto; wa kalanga ye nkasa, nguba; wandu mbwenge ye mbika. Muna mu yinzu ye mu nsumba mia nguba mwa yantika moneka ma vundu. Ke mu sungula ko muna nsumba mia nguba, mwakala ye titi ya yingi e nguba nkatu. Mvati a ntoto, wa mona kiadi, wa yantika sosa kweyi ku tukanga mbala tokonang'e nsumb'a nguba e ? ve ka kotelanga e ? mu kwend'a sosi wa mona nwa wa toma viengelela vena nsi a nsumb~ nguba. Muntu wa tona vo Tutu dina muna nzo ani yi di kwiza diang'e nguba zani tutu,
Vava ka wa yindula weyi tutu ka lendi dila diaka nguba zani ko. Wa mona vo fwa ka fwete fwa. Muna ku mvonda,ntambu ka fwete leka vena mwelo a nwa ka vayikilanga ye kota mu nsumba Kina kwa kia, mvati ntoto wa yenda muna mfinda; wa zenga ntambu, wa sieta ye wa vang' e ngwe ngwe, yiza yau muna nzo ye wa lek'e ntambu vena ka viokelanga mu kota mu nsumba Mpuku ka leka, nsinga wa
97
wanuka mu nw' andi ko vava kia lekw'e ntambu vena ka kotelanga muna nwa. E ntambu wa toma tokanesa ngindu za Tutu: weyi ka kotela diaka muna wulu ka zingilanga? o! ya tima diaka nwa wa nkaka? nga muntu ka leka mo diaka ntambu a nkaka ko e?
Mpuku wa mona VO nzil a nkufi yi basule ntambu. 0 nke ka lendi wo basula ko kadi lenda wo vonza kwa Ngindu za vava lusadisu Iwa esi nzo za mbaka, wa tela koko dia Nsusu ye wa nsamunuina vonza kina mu nzo wau vo muntu lekele mo ntambu kuna koko kia nzo. yani fwa, yani.
Koko dia Nsusu wa tala kuna koko kia nzo, wa mon'e ntambu bosi wa vova: Tutu, mono kina mu vonza ko, kadi ki lutilanga ku ndambu yoyo ko. Tutu dia toma tokana mu yindula kweyi ka singa kwenda leka? Tutu ka yoya wa yenda vavi na Nkombo, wa yiza ye vena nzo a muntu wa mvovesa vo: Nkombo; tale vonza kin' e vava, muntu lekel'e ntambu ku koko kia nzo e kiaki vonza kwa eto kulu mu vata. Nkombo vo: Tutu; kiokio vonza kia eno lulekanga mu nzo ani ye ludiang'e zani. Mono ki lekanga mu nzo ani ko bosi nguba kia dianga zoko. Yi sia vo ka ma ntadidi ko, sala kia mbote. Mpasi za Tutu za badila, nani katule vonza kiaki mu vata mvimba? ngindu ko, yani nguba
wa yenda kwa Ngulu, sasila mbi mu kala mu vata dina ye ntambu mu nzo muntu VO ka wubasuilu ko; dia vonza mu vata dia mvimba tuka kwa wantu ye bulu.Ngulu wa yuvula na Tutu veyi wun e ntambu Wowo e? Tutu wa vutula vo twendi ya songa fulu kin'e vonza kwa eto kulu. Ngulu wa landa Tutu mu kwenda mona mpil'a ntambu ye fulu wuna. A Iwaka muna nzo, 0 Tutu wa songela vena koko kia nzo ku ndambu a nsumb nguba Ngulu wa vutula kwa Tutu vo kiokio ka vonza kwa mono ko Dia ntete kia lekanga mu nzo a muntu bosi ki lendi fwana va fulu kina ka sidi e ntambu wowo mpasi kwa mono mu fwa mu ntambu wowo; sala kia mbote. Tutu wa yindula vo Mpatu lenda tona ka mu bulu yoyo ka tekele vovesa ko. Wa ntela ma wonsono ka vovesa kwa Nsusu; Nkombo ye Ngulu. Mpatu wau VO va yanga dia maza ka wanuka mu ntangu yola, ka tambuluila nkutu kwenda ku nzo a muntu ko. Mpasi, kiadi ye ntokanu za Tutu za toma siama beni ye wa yantika dila muna nzila. Wa baka ngindu za kwenda tela Ngombe wau VO wa nene se ka tona ye bakisa vonza kiokio kia kala mu vata dina ye ntambu mu nzo yi lekanga muntu. Tutu wa ko, ko,
Ngombe ka teka yindula nkutu ko wa vana mvutu mu nzaki ye wa vova: Tutu; tomene zaya vo mono muna mwelo a nzo a muntu nkutu ki fwananga moko, weyi se ngyenda fuila mu ntambu a muntu ndioyo e? E kina ka vonza ko kwa mono; nda kia mbote.
98
Nkokela ya fwana, muntu wa tuka mu kiana wa zibula nzo ani wa kota Konso mvati a ntoto; mu mvutuka kiana 0 lundilanga sadilwa yani kuna koko kia nzo ani. Yi sia vo nsengo, tanzi ye nanga (nti a kangaleles. Wu lundilwanga kuna koko. Wau vo yi fu tata ndioyo wa vilakana vo ntambu ka sidi lekanga kuna koko mu luzolo Iwa baka ye vonda Tutu di diang'e nguba mu nzo E kolo Tutu ka vavingi mbala basul'e ntambu mu katule vonza mu nzo, Nkungulu a kola wa kala mu nzala wa yend'a sosingi kia dia, wa kota muna nzo; wazieta mu koko yau Tatu ya nzo ka mona kia dia wa luta kuna ndambu a nsumba; wa sietoka; wa mona nw mpuku Nkungulu wa banza Vo muna nwa mu fwete kala mpuku za yingi Wa zietomoka ye wa kota muna ngwengwe; wa yenda; wa yenda fi nsinga fia va kati fía nikuka e kolo nioka ka kala vena bul'a kati kwa leva kwani e ntambu wa basuka; 0 Nkungulu wa kal'e mu nzala 0 bakamene muna ntambu, e kolo kani ka ki kotela mu nw Mpuku ko: Nioka mu nzala, wau 0 bakamene diaka mu ntambu, wa toma fwema kwa mbi. Wa nwana ntangu ya nda ku ma nima wa yoya ye wa dingalala mu vingila ndion'0 sidi ntambu. Mu ndwak'a mfumu a nzo, nioka wa kubama, muntu vava ka tule tanzi; Nkungulu wa ntatika mu koko; muntu wa kaza mu nding'a ngolo: mfuidi e Wa lundumuka ku mbazi ye wa vova kima ki ntatikidi. Wantu a yiza tala, nioka wa nda Nkungulu. Wa vondwa e Iwaka muna mpimba 0 muntu diaka mpasi zi badidi, fuidi. Ntangu wa tela muna mpimpa yina; dilu kia yantika. yele ko,
Lumbu kia landa, nsangu za mwangana vo mvati a ntoto mosi 0 fuidi mu vata. Zunga kia nikuka, ndonga ya yantik'e Iwaka. Madia ma fwete lambwa mu dikil' e ndonga. Esi ka a dikanga madezo; nsaki ye mbika za nkatu kwa ma ko ye nzadi ko kondwa kwa kimenga. A leke a tumwa enda baki € nsusu ye mabata. Nsusu vava ka bakama kuna koko ka lekanga Tutu wa nvovesa: (mwene weyi ya vovelenge ndolo basul'e ntambu kadi vonza kwa eto kulu; 0 wau veyi se tuna) _ Ndonga ya Iwakanga kaka; Mpatu wa yenda; Nkombo ye Ngulu za mana fwa ndonga ya kinu Iwaka kaka: E nzengo ya bakama vo e ngombe mpe fwva ka fwete fwa. Tutu ka leka ko wa yenda kala vana koko kia nzo vondela ngombe ye wa vova: kweyi se tun e Ngombe? ngeye wa ntela vo kulendi mu mwelo a nzo a muntu ko yi kuma Vo ntambu kwa ngeye ka vonza ko. Weyi dia ludi VO vonza mu ndiona kaka fwananga mu mwelo nzo a muntu ki kalanga e? kweyi se tuna? Ngombe wa dila, wa dila kuna nima wa vondwa mu tomesa luziku Iwa muntu. kongo fwana
Enona kiaki, kina ye ma longi kwa eto twa kinu va nza mu ku tu songa vo: zinga
1. E vonza ka ki solanga nene ngatu keva kwa bulu ngatu muntu ko. 2. Konso ntangu muntu 0 ku lukisanga fwete ku nsia va fulu kia nkundi ye mpangi aku a nzolwa
99
3 0 vo kambwa nsamu a vonza ku sie 'nze yi wa vanga Mpatu ye Ngombe ko, a lembi zola kwenda tala mpil a vonza bokelelo. Mpatu zitisa vena yanga. 0 Ngombe wau vo wa nene; ka lendi fwana mu mwelo a nzo a muntu ko; ka mona dio dia mfunu mu kwenda tala nkutu ko. Kuna nsuka a fwa muna kuma kia nsita zau gyola wa 4. Longi dia nkaka bulu ya wonsono ya tela Tutu, ka va kala ki mosi kia zola vana lusadisu mu vengomona vonza ki lenda vonda Tutu ko mu kondwa kwa zola ye yindula vo mpasi zani kaka. Kendi, vo fwa ka fwa ma ntadidi, eto sala tu sala_ yani 5. Dia mbote mu zaya vo e mbi, mbi kaka kwa eto kulu tu zinganga va nza. Vo mbote mpe mbote kaka vava nza, ku findikidi nkweno ku mpasi ko. 6. A wonsono, tuka mfumu a nzo wa lek'e ntambu; nioka wa fwe mu ntambu, madezo, nsaki, mbika; nzimbu, salu; Nsusu, Mpatu, Nkombo; Ngulu ye Ngombe nana vakuidingi nkalu vo ka vonza ko kwa yau; a mana fwa e Tutu wa kanw'e fwa wa didingi e za tung'e sina ka yengedingi mwa wonsono ye kwa bulu ya wonso wa sala ye moyo. Yi kuma vo telama mu sadisa; dina lenda vanga, mbote mu vanga dio kadi vo vengomona vonza mu nkweno, kivengomokene mpe muna ngeye. yele nguba
E kia mwisi kongo kia kalanga mu ndambu zole, ndambu a ki se ye ya kanda. Kanda wa siang' e vuvu mu yi ko ye nzadi yi toma ku wutilanga ye ku sasila wantu mfunu, sadi, tumami ye mvwala zi lenda kwiza vovel'e kanda ye ki se kiau. zingu
Muna ma vata Vo se tamba dizidi mo, a mbuta za vumu zi fwete kubama yi sia VO fwete vwanda ye tala weyi a vanga. Nani tumwa ko kenda tal'e nsamu wowO wizidi tamba Mambu mena ma mpasi, ma mpimpita ye mbumba mbut' a kanda fwete mo kwenda vova. Wau vo mbuta ka lendi kwenda mosi ko. Mu lunganesa ngan' a sia vo: wu mosi e a wole antu. E dia zole vo: ma mon'e wole matom e nsamuna E dia tatu Vo: e nkoko wa kangala mosi di ka tekamena_ Mpovo ye ngana ZOZO yi za longanga esi kongo mu lembi kangala au mosi ngatu vo vanga mambu ka ma zeye esi vumu ye esi kanda ko. yani ninga, yani
Mu fu ye nsadilu zozo; nkaka mosi wa tumiswa mu kwenda tala nsamu mia kanda ku vata dia sompela nsang'ani. Nze yi wau; a leke tuka mu nza nkulu a kibanzilanga kaka vo a kwa ngangu zi sundidi mbuta. Nkaka ndioyo kanikina ntekelo mu kwenda ku kizitu mu kwenda tala nsamu ani a nleke wa sompela ko. wa ngudi yani
100
Wau vo ka zaya ku vata diodio wa tambuluila. Kinga kwa nda kikilu. A telama mu mene mene, a diata, a diata; toko dia yantika yuvula: e nkaka se tu Iwaka e? mbut' a muntu wa mnvuvikanga vo bwis'e mbundu; wa ndolo kaka. Mu mbokena filananga mpaka mu mambu ma mpila mu mpila. 0 ntekelo wa monanga Vo nkaka zowa mu maukulu a mokenanga.
Iwaka va nzanza mosi, wa finamen'e mfinda. Munkot au kuna mfinda mu tez'e vokesa, mona nsongi a malavu kuna ba wa kaza VO kia mbote kieno, a vutula vo kia mbote, nsongi wa vova diaka Vo koko lu twa viokela vena sin'a ba visi y' ame yina vo. Mbut' a muntu vo: nda vangi salu kiaku muna mbuisu a ntima, katu vwidi yo kweto mfunu ko_ E ntekelo wa yuvula kwa nkak'ani keti VO weyi ka vovele? mbut' a muntu wa vutukila mpova za nsongi malavu mu keba visi ka sisidi vena sina ba. Ho !ho !ho! e nkaka 0 nsongi 0 mete ku ba sisidi e visi va ntoto? e kuma nge nkaka? wa ningama. Nkaka wa ngyuvula vo muntu sotokele ku nti weyi ka monanga? ntekelo wa vutula: VO muntu sotokele ku nti, toloka ka tolokanga. Nkaka wa yuvula diaka keti vo nki muna nitu ki tolokanga e? 0 ntekelo wa vutula VO, e ki tolokanga visi. Yi wau nsongi muna lembi tolok'e visi di ka sisidi yo vovo ntoto, na ka bwa lenda Iwala kansi se ka toloka ko. Wau vo va ntoto kwani yina. Ntekelo wa sivika ngindu za nsongi malavu mu tin' e toloka. singa
A diata tini kia nda, ntekelo wa ta sakuba nlembo sina wa Iwaka. A ningama; nkaka wa ziakun'e mpanz a dioko, wasanganesa yo ye ndungu wa kanga nlembo ntekelo. A Iondoka; diata tini kia nda mona muntu wa yizidingi ma nima ma nima ntekelo wa mona wonga, lozel'e lamba vena ntoto se ka vutuk'e ku ka tuka mbut a muntu wa mbaka ye wa ngyuvula se tal'e ndioyo muntu ka kwizilanga! ma nima ma nima Mbut' a muntu wa nkayisa bosi ka luta Kansi ntekelo zena mu zakamena kena ye wonga, wau vo kinu ka mona muntu kwendanga ma nima ma nima ko. Nkak' ani wa ngyuvula, nze ngeye nkaka ngangu wunanga? lenda tona keti nki a kuma tata diodio ka kwendelanga ma nima ma nima e? Ntekelo vo: ki zeye ko yi ntete mbwene muntu e yoyo. Nkaka vo wau se we, nze nlembo aku wa kangama wune? e kuma? ntekelo vo sakuba nga nta 0 mbut' a muntu wa nzayisa vo e yani ka zolele kwani ta masakuba ko; ngatu vo Iwala nlembo. weyi? mpila mpil
Vata dia e moneka muna simu, voka mu ndimba vava finam e yanga, nkaka wa boka ku nkoko!! vutula vo nza kwaku Vena yanga va kala ndonga: ma se ye ndumba ye matoko. Kin' a finamen' e yanga mbuta za kala za vova: ka lusimbi meso meto ngatu konso lekwa ko. Mbut' a muntu wa kanikina ntekelo ka toma luta ka nikuni yuma ya ko. Ntekelo wa sivika mpil'a wantu a yolanga va yanga di mosi, ngudi ye ana, mbuta ye a leke nsoni nkatu. yantik' € ngudi, yola ngani
101
Nkaka vo: ndolo kaka, kin'a Iwa' ana nteto yanga, mona konso fulu kina nlele, vena ntandu nlele va siwa mesv ple. Ntekelo wa toma sivika diaka ye wa yuvula ye sivik'e a wantu se kezi mona, gyolanga meso kuna seke!! ye wa e kuma? Nkaka yani mu sasila ntete wa yuvula we zayilanga vo 0 yo tata 0 yo yi ngwa? Ntekelo Vo: vo yi mwene. Nkaka wa nsasila muna kia VO e yau di katulwilang' e meso muna lembi monan'e nkonga se ye ana, mbuta ye a leke; ngudi ye ana ye ma ko ye nzadi. Tuka vena fulu kina ntekelo wa kwikila vo vena ye mambu nkaka ka zaya ka zaya ko. Wa toma kwikila vo dia ludi e matu kana kudidi ka lendi Iuta ntu ko. Wa tona vo muna lenda zaya muna mwa tung'esi kanda songwa kaka ka fwete mo songwa bosi ka zaya mo. mpil . yuvul= yani diau,
Mu nsamu wau tu lenda mo bakila fi longi vo tu tadidi mbokena ye ndiatilu za nkaka ye ntekelo ani
1 Muna mbokena za nkatu ntekelo ka kwikilanga ngangu ye ntona za nkak' ani ko. 2 Wa mona mambu kinu ka mona ngatu wa ko. 3 _ Tu mwene VO muna kangala mu longokelwanga mambu mengi ka ma monekanga mu zunga ngatu mu vata dieto ko. 5 Ntekelo wa kwikila ye zaya VO kangala ye mbuta ku vananga ngangu vo tomene kwenda yuvudi mena ku zeye ko 4 Wa mona ye zaya VO kikenga ki sundidi ka mu ki wuka ko. Mu tin'e lunzilwa ye kungu.
102
Vata di mosi dia kele va ndambu a nkoko wa kelenge Ngandu za yingi. Ntangu za yingi muna vata mwa monekanga Ngandu za yinganesang'e Nsusu. E yi Nsusu Nsusu ya toma lalanga kondwa zaya keti nani wa yiyang'e Nsusu.
Mbuta za vata za vwanda mu zaya weyi a fwete vanga mu manisa wivi wa Nsusu. Dia zengwa vo Nsusu za wonsono zi fwete kangilwa muna zi mpaka za Nsusu. E kolo za kala za fioti ka va kala diambu ko. Kina za yantika kola, za yantik'e kokola. Koko dia ntete dia toma kola dia kokolanga muna mene mene kolo wantu kinu a sikama ko. Wa vovanga vo: e Ngandu mpangi ame e e! e Ngandu mpangi ame e e e! mwini ye mpimpa wa vanganga mpila mosi bulu ya nkaka ya yantik' e tona VO Nsusu diambu ka vovanga kwa Ngandu vo mpangi ani.
Nsangu zozo za Iwaka kwa ngandu kuna nkoko; ngandu wa fwema ye tomboka kuna vata mu kwenda funda kwa zi mfumu mu yuvula keti tuka nki ntangu Nsusu ka kala mpangi a Ngandu e? mono yi mwisi maza, malu ma ya ngina mau ye nkila. 0 malu mole kaka kena mau, nkwa nsala, nsodia kena yau; mu vata ka lekanga;, ka yolanga maza ko, tilumuka ka tilumukanga; e mono ki zeye nkutu takuka ko, weyi tu lenda kadila tu a mpangi e? ndombele Iwa nsong'e kieleka ki vovanga Nsusu. Diambu dia sala mu moko ye ngindu za mfumu za vata Vava dia toma talwa, zi mbuta za vata za tumisa mfumu za zunga mu kwiza vwandila mfundu a Ngandu ye Nsusu. Nsusu
Lumbu vava kia mfumu za wonsono za zunga za lunga, za vwanda vana nsanda. Nsusu wa vita Iwaka vo yi Ngandu, mu kuma kia tuka kuna nkoko; wa toma vingilwa mu ntangu ya nda. Ku nima wa Iwaka; wa kayisa mfumu za vata yi bosi ka lomb'e nlemvo mu Iwak'e nsukinina. fwana,
Mfumu avata nkuwu; kanda dia Nsusu dia kota muna nkuwu, e kanda dia Ngandu mpe dia kota muna nkuwu yi bosi kuna nsuka a wutuki ye a leloki nze yi mako ye nzadi mpe muna zola ye ngemba a lomba kwa zi mfumu ye a kwa mfundu yala wa
103
vo: vova gwizani, Iwa tunga vata dia na Kiula. Lwa kala lu mika mia mbwa Iwa lekela ku mosi ye Iwa sikamena ku mosi. Eto kulu vava tu mbangi za mona meso, twizidi vava mu sikidisa mpovo za mbuta za wantu za sie zaya vo: ku nzo a muntu luvunga; diadia.
Mbut' a muntu wa vana ntangwa kwa Ngandu mu sunzul'e nsamu kena wau Ngandu wa kota va kati, wa vana makonzo kwa zi mfumu mu yantik'e vova. Yani mono yi Ngandu mu nkoko ya leka; dia ludi mu kuma kia nzala twa kwiza bakang'e an'a Nsusu mwamu vata, kansi tuka Nsusu za koteselwa mu mpaka, ka tu lendanga diaka ma ko. Kiadi vo; 0 Nsusu se ka fwete kazilanga mu ngolo za wonsono vo mono yi mpangi ani. Mpimpa ye mwini, konso vena kena vo ka yindula kaka vo kokola ka fwete kokola vovele kwani VO mono yi mpangi ani 0 zevo di ngizidi vena meso ma mfumu za wonsono za zunga mpasi vo ka nsasila wuna nginina mpangi ani. Na ndwak'e vava 0 zevo mbanisi. Wa van e makonzo mu manisa mvovo VO,
Mfumu a vata wa zola yantik'e vova; Nsusu wa kokola vena nsanda ye wa vova: Ngandu mpangi ame e e e! wantu a wonso a kwikila vo Ngandu ka twa vova eto kulu tuki wididi wo VO Ngandu mpangi ani. Ma yungululu ma kala ma vana nsanda, kansi kuna nima mfumu bak'e mvovo ye wa van'a mvovo kwa nsusu mu kiesesa nkangu. ngolo wa
Nsusu wa kota va kati, wa bunde makonzo, wa tond'a mfumu za wonsono yi bosi ka yuvula keti vo mona a monanga vo Nsusu se ka nw'e maza e? a wonso a vova VO mona tu monanga yi ngeta: nsodi songanga ku zulu. Nsusu wa yuvula Ngandu keti vo wa mona kala Nsusu wutwa nwa maz' e? Ngandu vo ntama ya mona, nsodi tadisanga mu zulu. yani
Nsusu wa zunganesa ntu, wa vakula nkalu ye wa vova: mono ki tadisanga nsodi ku zulu ko ngatu Vo songa nsodi kuzulu kwa Nzambi. Konso kwa Nsusu muna mambu m'ani tuku ka talanga. Yi kuma yi tadilang'e mu zulu ye vovela muna ntima vo: kana tu nwanga mo ku zulu ma tukanga. Lu nkwikidi mu mpova z'ame Vo mvula ka zi nokene ko ka va kala diaka tosi dia maza ko vava ntoto: ludi VO luvunu e? yi nsasa yi tadilanga mu zulu Vo se yi nw'e maza. Mpila mosi nze yi nsamu wau tunin' e vava; kele vo diambu dia tadila mu mbwisu mbundu nga ka mfunu mu kwiza kutakesa ndong'a vava ko. Kansi wau VO e nza wu yi zolele se ka diambu ko ndolo momo nzila ndombozi ya kondw'e miongo. ngani