{"article":{"000":"Roedd Andy Warhol (6 Awst 1928 \u2013 22 Chwefror 1987) yn arlunydd Americaniad, y cymeriad mwyaf amlwg yn y mudiad celfyddyd gweledol Pop. Ar \u00f4l cyfnod fel darlunydd masnachol, daeth Warhol yn arlunydd avant-garde, ei waith yn cynnwys amrywiaeth eang o feysydd a chyfryngau \u2013 arlunio \u00e2 llaw, peintio, gwaith print, ffotograffiaeth, argraffu sgrin sidan, ffilm a cynhyrchydd cerddoriaeth. Roedd yn arloeswr mewn celfyddyd ddigidol gan ddefnyddio cyfrifiaduron Amiga ym 1984 y flwyddyn gyntaf iddynt ddod ar y farchnad, dwy flynedd cyn iddo farw. Roedd ei waith yn canolbwyntio ar y perthynas rhwng celfyddyd, s\u00ear diwylliant poblogaidd, a'r byd hysbysebu o'r 1960au ymlaen, yn bathu'r dywediad 15 munud o enwogrwydd. Mae ei waith ymhlith y drytach ar y farchnad gelf, y swm uchaf a dalwyd erioed am un o weithiau Warhol yw US$100\u00a0miliwn am lun ar ganfas o 1963 o'r enw Eight Elvises.  Bywyd Cynnar Fe'i anwyd yn Andrej Varhola Jr. ym Pittsburgh, Pennsylvania, yn bedwerydd plentyn Andrej a Julia Varhola. Roedd ei rhieni'n ddosbarth gweithiol, yn wreiddiol o Mik\u00f3, Awstria-Hwngari (yn awr Mikov\u00e1 yng ngogledd orllewin Slofacia]]). Symudodd ei dad i'r Unol Daleithiau ym 1914, ei fam yn ymuno ym 1921. Yn ifanc fe'i ddioddefodd salwch a oedd yn achosi iddo orfod aros yn ei wely am gyfnodau hir ac yn methu mwynhau cwmni'r plant o'i amgylch. Fel canlyniad fe ddatblygydd perthynas agos gyda'i fam ac fe ddaeth yn hypocondriac gyda chasineb o ysbytai. Wrth aros yn ei wely fe gasglodd luniau o s\u00ear ffilm. Pan roedd Warhol yn 13 oed bu farw ei dad mewn damwain. Nes ymlaen yn ei fywyd fe ddisgrifiodd Warhol y cyfnod yma'n adeg bwysig yn ffurfio ei bersonoliaeth. Astudiodd gelf fasnachol ar \u00f4l gadael yr ysgol, yn symud i fwy i Efrog Newydd i ddechrau gyrfa yn arlunio cylchgronau a hysbysebion.  1950au Yn y 1950au, ddaeth Warhol yn enwog am ei ddarluniau inc ar gyfer hysbysebion esgidiau a chloriau recordiau, mewn steil rhydd yn aml yn blotio'r inc tra'n wlyb.Roedd Warhol yn ddefnyddiwr cynnar o'r proses argraffu sgrin sidan fel techneg ar gyfer gwneud darluniau. Roedd ei brintiau sgrin gyntaf yn cynnwys delweddau wedi'u harlunio \u00e2 llaw ond fe symudodd ymlaen i brosesau ffotograffig ar gyfer gwneud y sgriniau.Yn ei lyfr POPism fe ysgrinennodd, \"When you do something exactly wrong, you always turn up something.\" 1960au Dechreuodd arddangos ei waith mewn orielau celf tra'n gweithio fel arlunydd masnachol yn y 1950au, ond ar ddechrau'r 1960au fe aeth ati i gynhyrchu printiau mawr o delweddau poblogaidd Americanaidd a ddaeth y enwog iawn wrth i Pop ddod y un o fudiadau celf pwysicaf y degawd. Roedd celfyddyd Pop yn ffurf newydd, arbrofol a ddatblygwyd gan artistiaid unigol fel Roy Lichtenstein, Jasper Johns, a James Rosenquist. Trwy ddefnyddio delweddau enwogion, hysbysebion, stribedi comig a phacedi siopa fe geision nhw ddogfenni gyda hiwmor, parodi ac eironi'r gymdeithas o'u hamgylch a natur arwynebol cyfalafiaeth ronc America y 60au. Roedd gwaith Warhol yn seiliedig ar ddelweddau iconau'r cyfnod - boteli Coca-Cola, caniau cawl Campell's, pacedi Brillo, s\u00ear mawr fel Marilyn Monroe, Elvis Presley, Marlon Brando a Elizabeth Taylor a thoriadau papurau newydd neu ffotograffau'n dangos yr heddlu'n ymosod ar brotestwyr hawliau sifil. Yn fras, lliwgar ac yn hawdd deall, fe ddaeth ei waith yn boblogaidd gyda'r cyhoedd ond hefyd yn creu sioc gyda'u newydder chwyldroadol ac yn ddadleuol am ddiffyg technegau celfyddyd gain draddodiadol.  Ym 1962 fe sefydlodd stiwdio The Factory mewn hen adeilad fawr yng nghanol Efrog Newydd. Fe ddaeth yn fan gyfarfod ar gyfer gr\u0175p o pobl bohemaid \u2013 'S\u00ear' ffilmiau Warhol - trawswisgwyr ac actorion a modelau gobeithiol. Mae c\u00e2n Lou Reed, 'Walk on the Wild Side', 1972, yn s\u00f4n am gymeriadau'r Factory. Bu enwogion fel Salvador Dal\u00ed, Allen Ginsberg, Bob Dylan a Mick Jagger hefyd yn ymwelwr cyson. Fe gydweithiodd gyda prosiect i sefydlu gr\u0175p roc arbrofol The Velvet Underground, a oedd yn defnyddio'r Factory fel lle ymarfer. Enwir Andy Warhol yn gynhyrchydd record gyntaf y Velvet Underground, er iddo adael y gerddorion gael rhyddid llwyr. Yn \u00f4l John Cale o'r Velvet Underground, It wasn't called the Factory for nothing. It was where the assembly line for the silkscreens happened. While one person was making a silkscreen, somebody else would be filming a screen test. Every day something new.Fel cyn arlunydd masnachol roedd Warhol yn gyffyrddus gyda'r syniad o ddefnyddio technegau masnachol i gyflymu'r proses o gynhyrchu'r darluniau. Argraffwyd cyfresi o brintiau, pob un yn gallu cael eu gwerthu yn hytrach na chymryd amser maith i beintio un gynfas unigol. Gadwodd llawr o'r gwaith llafur i\u2019w gynorthwywyr fel Gerard Malanga.  Ffilmiau Rhwng 1963 a1968 fe wnaeth dros 60 o ffilmiau a rhyw 500 o ffilmiau byrion du a gwyn 'prawf sgrin' o ymwelwyr i'r Factory.Un o'i ffilmiau enwocaf yw Sleep sydd yn dangos y bardd John Giorno yn cysgu am 6 awr. Mae Empire yn dangos wyth awr o'r adeilad y Empire State. Mae'r ffilm Blow Job yn dangos 35 munud o wyneb DeVeren Bookwalter yn derbyn rhiw ceg, er bod y camera byth yn dangos os yw hyn yn wir. Un o ffilmiau mwyaf poblogaidd oedd yr arolesol Chelsea Girls (1966), a ddefnyddiodd ddwy ffilm 16mm wedi'u proseictio ochr ac ochr, yn dangos dwy stori ar yr un pryd. Yn dilyn yr ymgais i'w lofruddio ym 1968 fel rhoddodd Warhol y gorau i wneud ffilmiau gan adael i Paul Morrissey ofalu am ffilmiau'r Factory. Yn y 1970au fe dynwyd y rhan mwyaf o'i ffilmiau rhag cael eu dosbarthiad i sinem\u00e2u. Nid yw llawer o'u ffilmiau wedi bod ar gael ar fideo neu DVD.  Rhestr ffilmiau Sarah-Soap (1963) Denis Deegan (1963) Kiss (1963) Rollerskate\/Dance Movie (1963) Jill and Freddy Dancing (1963) Elvis at Ferus (1963) Taylor and Me (1963) Tarzan and Jane Regained... Sort of (1963) Duchamp Opening (1963) Salome and Delilah (1963) Haircut No. 1 (1963) Haircut No. 2 (1963) Haircut No. 3 (1963) Henry in Bathroom (1963) Taylor and John (1963) Screen Tests (1964) Blow Job (1964) Eat (1964) Soap Opera (1964) Batman Dracula (1964) Couch (1964) Empire (1964) Henry Geldzahler (1964) Taylor Mead's Ass (1964) Harlot (1964) The Life of Juanita Castro (1965) Horse (1965) Vinyl (1965) Poor Little Rich Girl (1965) Beauty No. 1 (1965) Beauty No. 2 (1965) Ymgais i'w lofruddio (1968) Ar 3 Mehefin, 1968, fe geisiodd yr ysgrifenwraig radicalaidd ffeministaidd Valerie Solanas saethu Warhol a'r beirniad celf Mario Amaya yn y Factory. Roedd Solanas wedi bod yn un o griw y Factory a wedi cael ei ffilmio gan Warhol. Ysgrfenodd Solanas maniffesto ffeministaidd o dan y teitl SCUM Manifesto y llythrennau SCUM yn sefyll dros 'Society for Cutting up Men'. Fe ysgrifennodd hi sgript ffilm gan obeithio buasai Warhol yn ei gynhyrchu. Yn ddig gyda Warhol am ei ddiffyg diddordeb, fe ofynnwyd Solanas adael y Factory ond dychwelodd gyda gwn i'w lladd. .Fe anafwyd Warhol yn ddifrifol, yn cael effaith sylweddol ar ei iechyd, bywyd a chelf am weddill ei fywyd. Fe garcharwyd Solanas. Mae'r ffilm I Shot Andy Warhol,, 1996, yn seiliedig ar hanes y digwyddiad.  1970au I gymharu \u00e2'r degawd blaenorol, roedd y 1970 yn gyfnod llawer fwy sefydlog i Warhol wrth iddo droi yn ddyn busnes craf gan ganolbwyntio ar greu portreadau ar gomisiwn ar gyfer cleientiaid cyfoethog fel y Brenin Iran, Mick Jagger, Liza Minnelli, John Lennon, Diana Ross a Brigitte Bardot.Gyda Gerard Malanga fe sefydlodd y cylchgrawn bywyd enwogion Interview ac fe gyhoeddodd The Philosophy of Andy Warhol (1975) yn datgan: \"Making money is art, and working is art and good business is the best art.\"  1980au Erbyn y cyfnod yma beirniadwyd Warhol am fod ond yn 'artist busnes', ei bortreadau o enwogion yn 'fasnachol' ac yn 'arwynebol'. Ym 1980 fe arddangosodd 10 portread o enwogion Iddewig yn Amgeuddfa Iddewig Efrog Newydd \u2013 er iddo beidio cael unrhyw ddiddordeb yn Iddewiaeth gan nodi yn ei ddyddiadur 'They're going to sell' Erbyn hyn mae\u2019r gwaith yma yn cael eu weld gan feirniad fel adlewyrchiad a hunan barodi o'r ffordd mae gweithiau celf wedi dod yn eitemau masnachol i gyfoethogion di-chwaeth yn chwilio am gyfleoedd buddsoddi a'r statws o fod yn berchen ag enw enwog. Bu farw Warhol yn ei gwsg yn dilyn llawdrinaeth ar 22 Chwefror, 1987  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth","001":"Prifddinas Gweriniaeth Iwerddon a'i dinas fwyaf yw Dulyn (Gwyddeleg: Baile \u00c1tha Cliath; Saesneg: Dublin). Mae'r enw yn gyfieithiad o'r Wyddeleg \"dubh linn\" (\"pwll du\"). Mae wedi'i lleoli ar arfordir dwyreiniol Iwerddon, ar aber Afon Life ac yng nghanol Rhanbarth Dulyn. Fe'i sefydlwyd gan y Llychlynwyr yn 988 ac mae'n brifddinas Iwerddon ers yr Oesoedd Canol. Erbyn heddiw, rhestir y ddinas fel y degfed ar Fynegai Canolfannau Ariannol y Byd ac mae ei phoblogaeth yn tyfu gyda'r cyflymaf yn Ewrop. Mae Dulyn yn ganolbwynt hanesyddol a diwylliant cyfoes Iwerddon, yn ogystal \u00e2 bod yn ganolfan fodern ar gyfer addysg, y celfyddydau, yr economi a diwydiant. Mae'n ganolfan weinyddol Swydd Dulyn. Roedd poblogaeth y ddinas weinyddol yn 505,739 yn \u00f4l cyfrifiad 2006, ond roedd poblogaeth yr ardal drefol gyfan, yn cynnwys y maestrefi gerllaw, yn 1,186,159.  Diwylliant Llenyddiaeth, theatr a'r celfyddydau creadigol Mae gan y ddinas hanes llenyddol byd-eang, gan gynhyrchu nifer o lenorion blaenllaw gan gynnwys William Butler Yeats, George Bernard Shaw a Samuel Beckett. Mae ysgrifennwyr a dramodwyr o Ddulyn yn cynnwys Oscar Wilde, Jonathan Swift a chrewr Dracula, Bram Stoker. Er hynny, efallai fod y ddinas yn fwyaf adnabyddus fel lleoliad prif weithiau James Joyce. Mae Dubliners yn gasgliad o straeon byrion gan Joyce am ddigwyddiadau a chymeriadau sy'n nodweddiadol o drigolion y ddinas ar ddechrau'r 20g. Lleolir ei waith enwocaf hefyd, Ulysses hefyd yn Nulyn ac mae'n llawn manylion cyfoes. Mae llenorion cydnabyddedig eraill o'r ddinas yn cynnwys J.M. Synge, Se\u00e1n O'Casey, Brendan Behan, Maeve Binchy, a Roddy Doyle. Ceir llyfrgelloedd ac amgueddfeydd lleynyddol mwyaf Iwerddon yn Nulyn, gan gynnwys Amgueddfa Argraffu Cenedlaethol Iwerddon a Llyfrgell Genedlaethol Iwerddon. Ceir nifer o theatrau hefyd yng nghanol y ddinas, a daeth nifer o actorion byd enwog o fyd y theatr yn Nulyn. Maent yn cynnwys Noel Purcell, Brendan Gleeson, Stephen Rea, Colin Farrell, Colm Meaney a Gabriel Byrne. Y theatrau amlycaf yw'r Gaiety yr Abaty, yr Olympia a'r Gate. Mae'r Gaiety yn arbenigo mewn cynyrchiadau sioe gerdd ac opera. Sefydlwyd yr Abaty ym 1904 gan griw a oedd yn cynnwys Yeats gyda'r nod o hyrwyddo dawn llenyddol Gwyddelig. Aeth y gr\u0175p ymlaen i ddarparu rhai o lenorion enwocaf y ddinas, megis Synge, Yeats ei hun a George Bernard Shaw. Sefydlwyd Theatr y Gate ym 1928 er mwyn hyrwyddo gweithiau arloesol Ewropeaidd ac Americanaidd. Y theatr fwyaf yw Neuadd Mahony yn Yr Helix ym Mhrifysgol Dinas Dulyn yn Glasnevin. Mae Temple Bar, ar lan deheuol Afon Life, yn gartref i\u2019r Canolfan Ffotograffiaeth Gweddelig, Canolfan Plant yr Ark, Institiwt Ffilm Gwyddelig, Y Ffatri Botwm, Canolfan Amlgyfryng yr Arthouse, Oriel a Stiwdios Temple Bar a Theatr Newydd Dulyn. Gyda\u2019r nos mae tafarndai\u2019r ardal yn denu twristiaid gyda chanu gwerin. Cynhelir g\u0175yl werin, sef Tradfest ym mis Ionawr.Hefyd lleolir Llyfr Kells, llawysgrif byd enwog ac enghraifft o gelf Ynysol a gynhyrchwyd gan fynachod Celtaidd yn 800 A.D. yng Ngholeg y Drindod. Mae Llyfrgell Chester Beatty hefyd yn gartref i gasgliad enwog o lawysgrifau, paentiadau bychain, argraffiadau, darluniau, llyfrau prin a gwrthrychau addurniedig a gasglwyd gan y miliwnydd Americanaidd (a dinesydd Gwyddelug anrhydeddus) Syr Alfred Chester Beatty (1875-1968). Dyddia'r casgliadau o 2700 C.C. ymlaen ac maent yn dod o Asia, y Dwyrain Canol, Gogledd America ac Ewrop. Yn aml, arddangosir gwaith gan arlunwyr lleol o amgylch St. Stephen's Green, sef prif barc gyhoeddus yng nghanol y ddinas. Yn ogystal \u00e2 hyn, ceir nifer o orielau celf o amgylch y ddinas, gan gynnwys yr Amgueddfa Wyddelig o Gelf Modern, Oriel Bwrdeisdrefol Hugh Lane, Oriel Douglas Hyde a'r Academi Hibernian Frenhinol.  Lleolir tair cangen o Amgueddfa Genedlaethol Iwerddon yn Nulyn; Archeoleg yn Stryd Kildare, Celf ac Hanes Addurniedig yn Collins Barracks a Hanes Naturiol yn Stryd Merrion Street.  Cludiant Bysiau Mae Dublin Bus a chymniau eraill yn cynnig gwasanaethau bws.  Trenau Mae trenau DART yn mynd o Malahide a Howth i Greystones, yn pasio trwy ganol y ddinas. Hefyd, mae trenau Iarnr\u00f3d \u00c9ireann yn cysylltu\u2019r maestrefi \u00e2 chanol ddinas.  Tramiau Mae tramiau LUAS yn mynd o\u2019r maestrefi deheuol i ganol y ddinas. Enwogion Spranger Barry (1719-1777), actor Richard Brinsley Sheridan (1751-1816), dramodydd a gwleidydd Sheridan Le Fanu (1814-1873), awdur William Butler Yeats (1865-1939), awdur W. T. Cosgrave (1880-1965), gwleidydd James Joyce (1882-1941), awdur Elizabeth Bowen (1899-1973), nofelydd Wilfrid Brambell (1912-1985), actor Conor Cruise O'Brien (1917-2008), gwleidydd ac ysgolhaig Gabriel Byrne (g. 1950), actor Bono (g. 1960), canwr Graham Norton (g. 1963), digrifwr Stephen Gately (1976-2009), canwr Elizabeth Griffith, actores o G18 Robbie Keane (g. 1980), chwaraewr p\u00eal-droed Chwaraeon Mae'r ddinas yn gartref i d\u00eem rygbi Leinster sy'n chwarae yn y Pro14. Maent yn chwarae yn Stadiwm yr RDS. Mae'n hefyd yn gartref i sawl t\u00eem P\u00eal-Droed yn Uwch Gynghrair Iwerddon, megis Bohemians, St Patrick\u2019s Athletic, Shamrock Rovers a University College Dublin. Cyfeiriadau","004":"Mae Hanes Iwerddon yn dechrau gyda dyfodiad pobloedd cynnar pan nad oedd Iwerddon yn ynys, gan fod tir yn ei chysylltu ag Ynys Prydain ac ag Ewrop. Mae'r olion cyntaf sydd wedi eu darganfod hyd yn hyn yn dyddio i tua 8000 CC.. Mae llawer mwy o olion o'r cyfnod Neolithig, gyda nifer o feddau neu gromlechi enwog o'r cyfnod yma, megis Newgrange.  Y cyfnod cynnar Credir i'r cenhadon Cristionogol cyntaf gyrraedd yr ynys tua dechrau neu ganol y 5g, gyda Sant Padrig yn arbennig o amlwg. Erbyn tua 600 roedd yr hen grefydd wedi diflannu i bob pwrpas. O tua 800 bu llawer o ymosodiadau gan y Llychlynwyr, a bu difrod fawr ar y mynachlogydd o ganlyniad. Ymsefydlodd rhai o'r Llychlynwyr ar arfordir dwyreiniol Iwerddon a thyfodd Teyrnas Dulyn yn ganolfan bwysig yn y byd Llychlynaidd. Roedd yna gysylltiadau cryf rhwng \"Gw\u0177r Dulyn\" a brenhinoedd Gwynedd erbyn yr Oesoedd Canol. Ganwyd Gruffudd ap Cynan yn Nulyn a'i fagu yn Sord Cholmcille (Swords) gerllaw. Roedd yn fab i Cynan ap Iago a Ragnell ferch Olaf Arnaid, brenin Daniaid Dulyn, ac yn ystod ei ymdrechion i ennill rheolaeth dros Wynedd cafodd Gruffudd lawer o gymorth o Iwerddon. Roedd Iwerddon wedi ei rhannu yn nifer o deyrnasoedd annibynnol; a symbolaidd oedd swyddogaeth Uchel Frenin Iwerddon yn bennaf. Ceisiodd Brian Boru (Brian mac Cenn\u00e9tig) newid hyn, a gwneud ei hun yn wir reolwr Iwerddon. Ymladdwyd Brwydr Clontarf ar Ddydd Gwener y Groglith (23 Ebrill), 1014, rhwng Brian Boru a byddin Brenin Leinster, M\u00e1el M\u00f3rda mac Murchada, oedd yn cynnwys llawer o Lychlynwyr Dulyn dan arweiniad cefnder M\u00e1el M\u00f3rda ,  Sigtrygg Farf Sidan (un o hynafiaid Gruffudd ap Cynan). Bu byddin Brian Boru yn fuddugol, ond lladdwyd ef ei hun gan nifer fychan o Lychlynwyr a ddaeth ar draws ei babell yn ddamweiniol wrth ffoi o faes y gad. O ganlyniad, ymrannodd Iwerddon yn nifer o deyrnasoedd annibynnol eto.  O'r goresgyniad Normanaidd hyd y Ddeddf Uno Yn 1166, gyrrwyd Diarmuid Mac Murchadha, brenin Leinster, o'i deyrnas, a gofynnodd am gymorth Harri II, brenin Lloegr i'w hadfeddiannu. Yn 1169 ymosodwyd ar yr ynys gan arglwyddi Normanaidd, llawer ohonynt o arglwyddiaethau Normanaidd Cymru, megis eu harweinydd Richard de Clare, 2il Iarll Penfro, a elwid yn Strongbow. Roedd y rhain yn ddeiliaid y goron Seisnig, ond dim ond yn raddol y daeth brenhinoedd Lloegr i lwyr reoli Iwerddon. Am ganrifoedd dim ond Y Rhanbarth Seisnig yr oeddynt yn ei reoli, gyda ffiniau hwn yn amrywio yn \u00f4l llwyddiant milwrol y ddwy ochr. Bu cyfres o ymgyrchoedd milwrol rhwng 1534 a 1691, yn cynnwys ymgyrch gan Oliver Cromwell yn 1649\u201350 pan laddwyd miloedd o Wyddelod. Yn yr un cyfnod trawsblannwyd miloedd o ymfudwyr o Loegr a'r Alban i Iwerddon. Ymladdwyd Brwydr y Boyne ar 1 Gorffennaf, 1690, ar lan Afon Boyne i'r gogledd o Ddulyn. Brwydr rhwng dau frenin a hawliai goron Lloegr oedd hi. Gorchfygodd Wiliam III\/II o Loegr a'r Alban y cyn-frenin Iago II. Roedd yn drobwynt yn hanes Iwerddon am fod Wiliam yn Brotestant ac yn cael ei gefnogi gan ymsefydlwyr Protestannaidd y gogledd. Canlyniad hir-dymor y frwydr oedd Goruchafiaeth y Protestaniaid a darostwng y Catholigion brodorol. Yn y cyfnod yma roedd gan Iwerddon ei senedd ei hun, er nad oedd gan y mwyafrif o'r brodorion, oedd yn Gatholigion, unrhyw ran mewn llywodraeth. Ffurfiwyd Cymdeithas y Gwyddelod Unedig yn 1791, yn pwysleisio undod rhwng Protestaniaid a Chatholigion, a datblygodd i fod yn fudiad gweriniaethol radicalaidd. Dechreuodd y Gwyddelod Unedig wrthryfel yn 1798 gyda rhywfaint o gymorth o Ffrainc, ond cafodd ei orchfygu a lladdwyd miloedd lawer. Lladdodd un o brif arweinwyr y Gwyddelod Unedig, Theobald Wolfe Tone, ei hun yn y carchar i osgoi cael ei grogi.  O'r Ddeddf Uno hyd y Rhyfel Byd Cyntaf Yn 1800, pasiwyd Deddf Uno 1800, yn weithredol o 1 Ionawr 1801, oedd yn gwneud i ffwrdd a senedd Iwerddon ac ymgorffori'r ynys yn y Deyrnas Unedig. Yn 1823, dechreuodd cyfreithiwr Catholig, Daniel O'Connell, ymgyrch i sicrhau'r bleidlaid i Gatholigion, a llwyddwyd i sicrhau hyn yn 1829. Yn y cyfnod 1845-1849 effeithiwyd ar yr ynys gan \"Y Newyn Mawr\" (Gwyddeleg: An Gorta M\u00f3r). Credir i tua miliwn o bobl farw o newyn a gorfodwyd i nifer llawer mwy ymfudo o Iwerddon i geisio bywoliaeth. Lleihaodd poblogaeth Iwerddon o 8 miliwn cyn y newyn i 4.4 miliwn yn 1911. Yn rhannol oherwydd hyn, a hefyd oherwydd effaith ysgolion Saesneg eu hiaith, dechreuodd y ganran o'r boblogaeth a fedrai'r iaith Wyddeleg leihau, a diflannodd yn hollol o rai ardaloedd.  Parhaodd cenedlaetholdeb yn gryf, a bu nifer o wrthryfeloedd yn ystod hanner cyntaf y 19g. Bu hefyd ymgyrchoedd am hunanlywodraeth trwy ddulliau seneddol, ac yn y 1870au daeth hyn yn bwnc llosg trwy ymdrechion Charles Stewart Parnell. Cyflwynodd y prif weinidog Prydeinig William Ewart Gladstone ddau fesur i roi hunanlywodraeth i Iwerddon yn 1886 a 1893, ond gorchfygwyd hwy yn Nhy'r Cyffredin. Yn 1910 roedd y Blaid Seneddol Wyddelig dan John Redmond mewn sefyllfa gref yn Nhy'r Cyffredin, gyda'r Rhyddfrydwyr yn dibynnu ar eu cefnogaeth i barhau mewn grym. Yn 1912 cyflwynwyd mesur arall i roi hunanlywodraeth i Iwerddon o fewn y Deyrnas Gyfunol, ond gwrthwynebwyd hyn yn gryf gan y Protestaniaid yn y gogledd-ddwyrain. Rhoddodd dechreuad y Rhyfel Byd Cyntaf yn 1914 derfyn ar y mesur am y tro.  Y frwydr am annibyniaeth a rhannu'r ynys Yn 1916 bu gwrthryfel arall, Gwrthryfel y Pasg, gydag ymladd ffyrnig yn ninas Dulyn dros wythnos y Pasg. Gorchfygwyd y gwrthryfel gan y fyddin Brydeinig a dienyddiwyd nifer o'r arweinwyr, yn cynnwys Padraig Pearse a James Connolly. Fodd bynnag, trodd hyn lawer o boblogaeth Iwerddon o blaid annibyniaeth lwyr. Yn Etholiad Cyffredinol 1918, collodd y Blaid Seneddol Wyddelig, oedd yn ceisio hunanlywodraeth, bron y cyfan o'u seddau yn Iwerddon i Sinn F\u00e9in, oedd yn hawlio annibyniaeth lwyr.  Roedd llawer o'r rhai a gymerodd ran yn y gwrthryfel ymysg y rhai a sefydlodd y D\u00e1il Cyntaf yn 1919, yn eu plith \u00c9amon de Valera a Michael Collins. Datblygodd Rhyfel Annibyniaeth Iwerddon rhwng Byddin Weriniaethol Iwerddon (yr I.R.A) a'r fyddin Brydeinig a'i hunedau cynorthwyol megis y \"Black and Tans\". Yn 1922 arwyddwyd cytundeb rhwng yr arweinwyr Gwyddelig, Arthur Griffith a Michael Collins, a'r llywodraeth Brydeinig dan David Lloyd George. Roedd y cytundeb yma yn rhoi annibyniaeth i 26 o siroedd Iwerddon, gan greu Gweriniaeth Iwerddon, ond gyda chwech sir yn y gogledd-ddwyrain, lle roedd y mwyafrif o'r boblogaeth yn Brotestaniaid, yn parhau yn rhan o'r Deyrnas Unedig.  Gweler hefyd Brwydr y Boyne Hanes Gweriniaeth Iwerddon Hanes Gogledd Iwerddon","006":"Mae Hanes Iwerddon yn dechrau gyda dyfodiad pobloedd cynnar pan nad oedd Iwerddon yn ynys, gan fod tir yn ei chysylltu ag Ynys Prydain ac ag Ewrop. Mae'r olion cyntaf sydd wedi eu darganfod hyd yn hyn yn dyddio i tua 8000 CC.. Mae llawer mwy o olion o'r cyfnod Neolithig, gyda nifer o feddau neu gromlechi enwog o'r cyfnod yma, megis Newgrange.  Y cyfnod cynnar Credir i'r cenhadon Cristionogol cyntaf gyrraedd yr ynys tua dechrau neu ganol y 5g, gyda Sant Padrig yn arbennig o amlwg. Erbyn tua 600 roedd yr hen grefydd wedi diflannu i bob pwrpas. O tua 800 bu llawer o ymosodiadau gan y Llychlynwyr, a bu difrod fawr ar y mynachlogydd o ganlyniad. Ymsefydlodd rhai o'r Llychlynwyr ar arfordir dwyreiniol Iwerddon a thyfodd Teyrnas Dulyn yn ganolfan bwysig yn y byd Llychlynaidd. Roedd yna gysylltiadau cryf rhwng \"Gw\u0177r Dulyn\" a brenhinoedd Gwynedd erbyn yr Oesoedd Canol. Ganwyd Gruffudd ap Cynan yn Nulyn a'i fagu yn Sord Cholmcille (Swords) gerllaw. Roedd yn fab i Cynan ap Iago a Ragnell ferch Olaf Arnaid, brenin Daniaid Dulyn, ac yn ystod ei ymdrechion i ennill rheolaeth dros Wynedd cafodd Gruffudd lawer o gymorth o Iwerddon. Roedd Iwerddon wedi ei rhannu yn nifer o deyrnasoedd annibynnol; a symbolaidd oedd swyddogaeth Uchel Frenin Iwerddon yn bennaf. Ceisiodd Brian Boru (Brian mac Cenn\u00e9tig) newid hyn, a gwneud ei hun yn wir reolwr Iwerddon. Ymladdwyd Brwydr Clontarf ar Ddydd Gwener y Groglith (23 Ebrill), 1014, rhwng Brian Boru a byddin Brenin Leinster, M\u00e1el M\u00f3rda mac Murchada, oedd yn cynnwys llawer o Lychlynwyr Dulyn dan arweiniad cefnder M\u00e1el M\u00f3rda ,  Sigtrygg Farf Sidan (un o hynafiaid Gruffudd ap Cynan). Bu byddin Brian Boru yn fuddugol, ond lladdwyd ef ei hun gan nifer fychan o Lychlynwyr a ddaeth ar draws ei babell yn ddamweiniol wrth ffoi o faes y gad. O ganlyniad, ymrannodd Iwerddon yn nifer o deyrnasoedd annibynnol eto.  O'r goresgyniad Normanaidd hyd y Ddeddf Uno Yn 1166, gyrrwyd Diarmuid Mac Murchadha, brenin Leinster, o'i deyrnas, a gofynnodd am gymorth Harri II, brenin Lloegr i'w hadfeddiannu. Yn 1169 ymosodwyd ar yr ynys gan arglwyddi Normanaidd, llawer ohonynt o arglwyddiaethau Normanaidd Cymru, megis eu harweinydd Richard de Clare, 2il Iarll Penfro, a elwid yn Strongbow. Roedd y rhain yn ddeiliaid y goron Seisnig, ond dim ond yn raddol y daeth brenhinoedd Lloegr i lwyr reoli Iwerddon. Am ganrifoedd dim ond Y Rhanbarth Seisnig yr oeddynt yn ei reoli, gyda ffiniau hwn yn amrywio yn \u00f4l llwyddiant milwrol y ddwy ochr. Bu cyfres o ymgyrchoedd milwrol rhwng 1534 a 1691, yn cynnwys ymgyrch gan Oliver Cromwell yn 1649\u201350 pan laddwyd miloedd o Wyddelod. Yn yr un cyfnod trawsblannwyd miloedd o ymfudwyr o Loegr a'r Alban i Iwerddon. Ymladdwyd Brwydr y Boyne ar 1 Gorffennaf, 1690, ar lan Afon Boyne i'r gogledd o Ddulyn. Brwydr rhwng dau frenin a hawliai goron Lloegr oedd hi. Gorchfygodd Wiliam III\/II o Loegr a'r Alban y cyn-frenin Iago II. Roedd yn drobwynt yn hanes Iwerddon am fod Wiliam yn Brotestant ac yn cael ei gefnogi gan ymsefydlwyr Protestannaidd y gogledd. Canlyniad hir-dymor y frwydr oedd Goruchafiaeth y Protestaniaid a darostwng y Catholigion brodorol. Yn y cyfnod yma roedd gan Iwerddon ei senedd ei hun, er nad oedd gan y mwyafrif o'r brodorion, oedd yn Gatholigion, unrhyw ran mewn llywodraeth. Ffurfiwyd Cymdeithas y Gwyddelod Unedig yn 1791, yn pwysleisio undod rhwng Protestaniaid a Chatholigion, a datblygodd i fod yn fudiad gweriniaethol radicalaidd. Dechreuodd y Gwyddelod Unedig wrthryfel yn 1798 gyda rhywfaint o gymorth o Ffrainc, ond cafodd ei orchfygu a lladdwyd miloedd lawer. Lladdodd un o brif arweinwyr y Gwyddelod Unedig, Theobald Wolfe Tone, ei hun yn y carchar i osgoi cael ei grogi.  O'r Ddeddf Uno hyd y Rhyfel Byd Cyntaf Yn 1800, pasiwyd Deddf Uno 1800, yn weithredol o 1 Ionawr 1801, oedd yn gwneud i ffwrdd a senedd Iwerddon ac ymgorffori'r ynys yn y Deyrnas Unedig. Yn 1823, dechreuodd cyfreithiwr Catholig, Daniel O'Connell, ymgyrch i sicrhau'r bleidlaid i Gatholigion, a llwyddwyd i sicrhau hyn yn 1829. Yn y cyfnod 1845-1849 effeithiwyd ar yr ynys gan \"Y Newyn Mawr\" (Gwyddeleg: An Gorta M\u00f3r). Credir i tua miliwn o bobl farw o newyn a gorfodwyd i nifer llawer mwy ymfudo o Iwerddon i geisio bywoliaeth. Lleihaodd poblogaeth Iwerddon o 8 miliwn cyn y newyn i 4.4 miliwn yn 1911. Yn rhannol oherwydd hyn, a hefyd oherwydd effaith ysgolion Saesneg eu hiaith, dechreuodd y ganran o'r boblogaeth a fedrai'r iaith Wyddeleg leihau, a diflannodd yn hollol o rai ardaloedd.  Parhaodd cenedlaetholdeb yn gryf, a bu nifer o wrthryfeloedd yn ystod hanner cyntaf y 19g. Bu hefyd ymgyrchoedd am hunanlywodraeth trwy ddulliau seneddol, ac yn y 1870au daeth hyn yn bwnc llosg trwy ymdrechion Charles Stewart Parnell. Cyflwynodd y prif weinidog Prydeinig William Ewart Gladstone ddau fesur i roi hunanlywodraeth i Iwerddon yn 1886 a 1893, ond gorchfygwyd hwy yn Nhy'r Cyffredin. Yn 1910 roedd y Blaid Seneddol Wyddelig dan John Redmond mewn sefyllfa gref yn Nhy'r Cyffredin, gyda'r Rhyddfrydwyr yn dibynnu ar eu cefnogaeth i barhau mewn grym. Yn 1912 cyflwynwyd mesur arall i roi hunanlywodraeth i Iwerddon o fewn y Deyrnas Gyfunol, ond gwrthwynebwyd hyn yn gryf gan y Protestaniaid yn y gogledd-ddwyrain. Rhoddodd dechreuad y Rhyfel Byd Cyntaf yn 1914 derfyn ar y mesur am y tro.  Y frwydr am annibyniaeth a rhannu'r ynys Yn 1916 bu gwrthryfel arall, Gwrthryfel y Pasg, gydag ymladd ffyrnig yn ninas Dulyn dros wythnos y Pasg. Gorchfygwyd y gwrthryfel gan y fyddin Brydeinig a dienyddiwyd nifer o'r arweinwyr, yn cynnwys Padraig Pearse a James Connolly. Fodd bynnag, trodd hyn lawer o boblogaeth Iwerddon o blaid annibyniaeth lwyr. Yn Etholiad Cyffredinol 1918, collodd y Blaid Seneddol Wyddelig, oedd yn ceisio hunanlywodraeth, bron y cyfan o'u seddau yn Iwerddon i Sinn F\u00e9in, oedd yn hawlio annibyniaeth lwyr.  Roedd llawer o'r rhai a gymerodd ran yn y gwrthryfel ymysg y rhai a sefydlodd y D\u00e1il Cyntaf yn 1919, yn eu plith \u00c9amon de Valera a Michael Collins. Datblygodd Rhyfel Annibyniaeth Iwerddon rhwng Byddin Weriniaethol Iwerddon (yr I.R.A) a'r fyddin Brydeinig a'i hunedau cynorthwyol megis y \"Black and Tans\". Yn 1922 arwyddwyd cytundeb rhwng yr arweinwyr Gwyddelig, Arthur Griffith a Michael Collins, a'r llywodraeth Brydeinig dan David Lloyd George. Roedd y cytundeb yma yn rhoi annibyniaeth i 26 o siroedd Iwerddon, gan greu Gweriniaeth Iwerddon, ond gyda chwech sir yn y gogledd-ddwyrain, lle roedd y mwyafrif o'r boblogaeth yn Brotestaniaid, yn parhau yn rhan o'r Deyrnas Unedig.  Gweler hefyd Brwydr y Boyne Hanes Gweriniaeth Iwerddon Hanes Gogledd Iwerddon","007":"Cynrychiola llenyddiaeth Gymraeg y 19g \"y cyfnod mwyaf cynhyrchiol\" yn holl hanes llenyddiaeth Gymraeg, yn \u00f4l Thomas Parry yn ei lyfr Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (1944), \"a'r cyfnod a welodd gyfnewidiadau mawr iawn ym mhob agwedd ar fywyd y genedl\u2014yn grefyddol, yn addysgol, yn gymdeithasol, yn wleidyddol. Ni bu mewn unrhyw ganrif arall gynifer o w\u0177r ymroddgar ac o arweinyddion tanbaid, ac y mae gweithgarwch llawer un ohonynt... bron yn syfrdanol.\" Dyma gyfnod Daniel Owen, Ceiriog, Islwyn, Gwilym Hiraethog a llenorion cyfarwydd eraill. Dechreuodd gyda Twm o'r Nant, Iolo Morganwg a mudiad y Gwyneddigion ac aeth allan gyda tho newydd a gynrychiolir gan Owen Morgan Edwards, Emrys ap Iwan ac eraill, a gyda Syr John Morris-Jones yn gosod sylfeini ysgolheictod modern. Cyhoeddwyd nifer fawr o lyfrau, papurau newydd, cylchgronau a gweithiau cyfeiriadol fel Y Gwyddoniadur Cymreig, ac roedd amlder darllenwyr Cymraeg yn golygu bod y wasg Gymraeg yn ffynnu fel na fu erioed o'r blaen ac yn llawer mwy felly nag yn yr 20g neu'r ganrif bresennol. Ac eto, er gwaethaf y toreithrwydd hynny mae'r rhan fwyaf o haneswyr ll\u00ean yn barnu o hyd, fel Thomas Parry, mai \"cyfartaledd bychan iawn o gynnyrch y ganrif\" sydd o safon boddhaol. Ond gan fod cynnyrch y ganrif mor helaeth ac amrywiol ceir llawer o weithiau sydd o werth parhaol er hynny ac mae diddordeb hanesyddol llenyddiaeth y ganrif yn uchel, fel drych i'r gymdeithas Gymraeg a Chymreig a'i meddylfryd.  Barddoniaeth \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Rhyddiaith \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Ysgolheictod Er gwaethaf rhai diffygion amlwg yn \u00f4l safonau'r 20g, roedd y gwaith ysgolheigaidd a gyhoeddwyd yn y 19g yn gamp pwysig ymlaen yn hanes ysgolheictod yng Nghymru. Gwelir hyn yn bennaf ym maes astudiaethau hynafiaethol a hanes. Yn ystod y ganrif golygwyd a chyhoeddwyd nifer sylweddol o destunau Cymraeg Canol, gan gychywyn gyda gwaith Owain Myfyr, William Owen Pughe a Iolo Morganwg yn cyhoeddi'r Myvyrian Archaiology of Wales (1801-1807). Cyhoeddwyd chwedlau'r Mabinogi hefyd, gan Pughe ac, yn ddiweddarach, y testun gwreiddiol a chyfieithiad Saesneg gan y Fonesig Charlotte Guest. Cafwyd argraffiadau o destunau pwysig fel Brut y Tywysogion a Chyfreithiau Hywel Dda, Y Gododdin (golygiad gwallus), a gwaith Meddygon Myddfai hefyd. Ond dyma pryd y cyhoeddwyd ffugiadau hynafiaethol Iolo Morganwg hefyd, yn cynnwys trydedd adran y Myvyrian, Cyfrinach Beirdd Ynys Prydain (1829) a'r Iolo Manuscripts (1848), a gamarweiniodd ysgolheigion tan yr 20g, er bod rhai yn amau eu dilysrwydd. Am flynyddoedd bu iaith lenyddol y cyfnod dan ddylanwad rhai o ffurfiau gramadeg rhyfeddol William Owen Pughe, a bu rhaid aros tan gyfnod Syr John Morris-Jones i sefydlu orgraff safonol i'r iaith Gymraeg. Ond er hynny mae'n nodweddiadol o'r ganrif fod nifer sylweddol o eiriaduron a gramadegau wedi eu cyhoeddi. Sefydlwyd sawl cylchgrawn hynafiaethol hefyd, yn Saesneg yn bennaf ond yn cynnwys gwybodaeth am lenyddiaeth gynnar Cymru a fu'n gymorth i godi'r ymwybyddiaeth ohoni, yng Nghymru a'r tu hwnt. O ran llyfrau hanes, mae Hanes Cymru (1842) Carnhuanawc a'r gyfrol anferth Hanes y Brytaniaid a'r Cymry gan Gweirydd ap Rhys yn sefyll allan. Cyhoeddwyd gwaith rhai o'r beirdd hefyd, fel Iolo Goch, a chafwyd sawl llyfr ac erthygl ar hanes llenyddiaeth Gymraeg, e.e. Hanes Llenyddiaeth Gymreig o 1300 hyd 1650 gan Charles Ashton. Cyfnod mawr y gwyddoniadur oedd hwn. Cyhoeddwyd Y Gwyddoniadur Cymreig mewn deg cyfrol\u2014y gwaith mwyaf yn Gymraeg hyd heddiw\u2014a sawl cyfrol arall, er mai Beiblaidd oedd y rhan fwyaf. Erbyn diwedd y ganrif, diolch i waith arloesol ysgolheigion fel John Morris-Jones, Daniel Silvan Evans a John Rhys, a sefydlu Prifysgol Cymru, roedd ysgolheictod Cymraeg yn dechrau sefyll ar seiliau llawer mwy sicr.  Y ddrama Gweler hefyd: Y Ddrama yn Gymraeg.Ar ddechrau'r ganrif newydd roedd yr Anterliwt, a gynryciolir ar ei gorau gan waith Twm o'r Nant, dal mewn bri, yn enwedig yng Ngogledd Cymru, ond dirywio'n gyflym fu ei hanes. Un o'r prif resymau am hynny oedd dylanwad cynyddol Methodistiaeth a fu'n llawdrwm iawn ar arferion \"Hen Gymru Lawen\". Rhoddodd Twm ei hun y gorau i sgwennu anterliwtiau pan dr\u00f4dd yn Fethodus a chofnodir bod William Jones (Ehedydd I\u00e2l), a fu'n arweinydd cwmni anterliwt lleol yn ei ieuenctid. wedi llosgi ei lyfrau anterliwt pan \"gafodd grefydd\" yn 1839.Ni fu lawer o lewyrch ar y ddrama yng Nghymru ar \u00f4l hynny tan yr 20g. Prin fod unrhyw ddrama o werth wedi'i hysgrifennu cyn chwarter olaf y ganrif, er y cafwyd ambell ddarn dramataidd o naws grefyddol. Ond yn yr 1870au cafwyd peth adfywiad. Dechreuai llenorion ymddiddori yn y ddrama seciwlar. Yn yr eisteddfodau rhoddid gwobrau am y dram\u00e2u gorau ac ysgogodd hynny do newydd o ddramodwyr. Ond dram\u00e2u hanes neu Feiblaidd ar gyfer y llwyfan fawr gydag elfen amlwg o'r pasiant ynddynt oedd y dram\u00e2u hyn, gan fwyaf, e.e. Owain Glynd\u0175r gan Beriah Gwynfe Evans, ac roedd eu safon lenyddol yn isel. Ond nid oedd y dram\u00e2u hyn yn dderbyniol gan rai ymneilltuwyr chwaith, a chafwyd adwaith yn erbyn y ddrama (a ffuglen seciwlar yn gyffredinol); mor ddiweddar \u00e2 1887, er enghraifft, gofynnodd Sasiwn y Methodistiaid i'r capeli Cymreig roi'r gorau i berfformiadau drama o unrhyw fath. Bu rhaid aros tan Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bangor 1902 i gael newid cyfeiriad, pan alwodd David Lloyd George am nawdd i hybu'r ddrama yn Gymraeg.  Y wasg \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Rhai cerrig milltir 1801 - Cyhoeddi cyfrol gyntaf The Myvyrian Archaiology of Wales. 1805 - Cyhoeddwyd emynau Ann Griffiths a ddaeth yn boblogaidd iawn. 1811 - Ar \u00f4l blynyddoedd o ddadleuo yn ei gylch, ymwahanodd y Methodistiaid Calfinaidd oddi wrth Eglwys Loegr Seren Cymru yn cael ei lansio fel y papur newydd misol cyntaf yn Gymraeg 1822 - Y coleg Cymreig cyntaf, Coleg Dewi Sant, Llanbedr Pont Steffan, yn cael ei lansio. 1826 - Pont Telford, ar Afon Menai, yn cael ei agor. 1838-49 - Y Fonesig Charlotte Guest yn cyhoeddi ei chyfieithiad Saesneg dylanwadol o'r Mabinogion, mewn tair cyfrol. 1839-49 - Helyntion Beca yn ne-orlelwin Cymru mewn protest yn erbyn y tollffyrdd. 1847 - Brad y Llyfrau Gleision 1851 - Yn \u00f4l y Cyfrifiad Crefydd, roedd y mwyafrif o'r Cymry'n Anghydffurfwyr 1854 - Dechrau cyhoeddi Y Gwyddoniadur Cymreig. 1856 - Cyfansoddi Hen Wlad fy Nhadau gan Evan James a James James. 1859 - Y Rhyddfrydwyr yn ennill nifer o seddi yn yr Etholiad Cyffredinol; cyhoeddi Baner ac Amserau Cymru gan Thomas Gee. 1860 - Cyhoeddi Oriau'r Hwyr, cyfrol gyntaf Ceiriog 1865 - Y Wladfa ym Mhatagonia. 1872 - Agor Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth. 1886 - Rhyfel y Degwm yn dechrau yn y gogledd a'r canolbarth; Cymru Fydd; Cymdeithas Dafydd ap Gwilym. 1890 - Radicaliaeth ar gynnydd gyda ethol Lloyd George yn AS Caernarfon a Thomas Edward Ellis yn galw am hunanlywodraeth i Gymru. 1891 - Lansio'r cylchgrawn Cymru gan Owen Morgan Edwards. 1894 - Gwen Tomos, gan Daniel Owen. Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Jane Aaron, Nineteenth-century Women's Writing in Wales (Gwasg Prifysgol Cymru, 2007). ISBN 978-0-7083-2060-0 Bedwyr Lewis Jones, Yr Hen Bersoniaid Llengar (1963) D. Ambrose Jones, Llenyddiaeth a Llenorion y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg (Wrecsam, 1922) T. Gwynn Jones, Llenyddiaeth Gymraeg y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg (1920) Saunders Lewis, Detholion o waith Ieuan Glan Geirionydd (Caerdydd, 1931). Gyda rhagymadrodd defnyddiol. E. G. Millward, Cenedl o bobl ddewrion [:] Agweddau ar Lenyddiaeth Oes Victoria (Gwasg Gomer, 1991) Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (Caerdydd, 1944) Melville Richards, 'Eisteddfod y 19g', yn Twf yr Eisteddfod (Llys yr Eisteddfod Genedlaethol, 1968) Ioan Williams, Y Mudiad Drama yng Nghymru, 1880-1940 (Gwasg Prifysgol Cymru, 2007). ISBN 978-0-7083-1832-4 Gweler hefyd Llenyddiaeth Gymraeg Cymru'r 19eg ganrif","011":"Prif ddinas Talaith Hiroshima yn Japan yw Hiroshima, a dinas fwyaf rhanbarth Ch\u016bgoku yng ngorllewin Honsh\u016b, ynys fwyaf Japan. Hiroshima oedd y ddinas gyntaf erioed i brofi arfau niwclear pan ollyngwyd bom arni gan yr Unol Daleithiau ar y 6ed o Awst, 1945 yn ystod yr Ail Ryfel Byd.Cafodd Hiroshima statws bwrdeisdrefol ar y 1af o Ebrill, 1889. Maer presennol y ddinas yw Kazumi Matsui a ddechreuodd ar ei swydd yn 2011.  Hanes Sefydlwyd Hiroshima ar arfordir mewnforol M\u00f4r Seto ym 1589 gan Mori Terumoto, a wnaeth y ddinas yn brifddinas wedi iddo adael Castell Koriyama. Adeiladwyd Castell Hiroshima'n gyflym iawn, a symudodd Terumoto yno ym 1593. Collodd Terumoto Frwydr Sekigahara. Amddifadodd buddugwr y frwydr honno, Tokugawa Ieyasu, Mori Terumoto o'i eiddo, gan gynnwys Hiroshima, gan roi talaith Aki i Masanori Fukushima, arglwydd ffiwdal a oedd wedi cefnogi Tokugawa. Trosglwyddwyd y castell i Asano Nagaakira ym 1619, a phenodwyd Asano yn arglwydd yr ardal hon. O dan reolaeth Asano, ffynnodd, datblygodd ac ehangodd y ddinas, a phrin oedd y gwrthdaro a'r anghydweld milwrol. Parhaodd llinach Asano i reoli tan Adfywiad Meiji yn y 19g.  Cyfnod modern Bu Hiroshima'n brifddinas ardal Hiroshima yn ystod cyfnod Edo. Ar \u00f4l i'r han gael ei ddiddymu ym 1871, daeth y ddinas yn brifddinas Talaith Hiroshima. Daeth Hiroshima'n ardal ddinesig fawr yn ystod cyfnod Meiji wrth i economi Japan symud o'r diwydiant amaethyddol i'r diwydiannau trymach. Adeiladwyd Harbwr Ujina yn ystod y 1880au, a alluogodd Hiroshima i fod yn borthladd pwysig. Ymestynnwyd Rheilffordd Sanyo i Hiroshima ym 1894, ac adeiladwyd rheilffordd o'r brif orsaf i'r harbwr er mwyn symud offer milwrol yn ystod y Rhyfel Sino-Japan Cyntaf. Sefydlwyd ffatr\u00efoedd diwydiannol newydd, gan gynnwys melinau gwl\u00e2n, yn Hiroshima ar ddiwedd y 1880au. Gwelwyd diwydiannu pellach yn Hiroshima o ganlyniad i'r Rhyfel rhwng Rwsia a Japan ym 1904, lle'r oedd angen datblygu a chynhyrchu offer milwrol. Adeiladwyd Neuadd Arddangos Masnach Talaith Hiroshima ym 1915 fel canolfan i fasnachu ac arddangos nwyddau newydd. Yn ddiweddarach, newidiodd ei enw i Neuadd Arddangos Cynnyrch Talaith Hiroshima, ac yn ddiweddarach eto i Neuadd Hyrwyddo Diwydiannau Talaith Hiroshima. Yr Ail Ryfel Byd Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, lleolwyd pencadlys yr Ail Fyddin a Byddin Ranbarthol Chugoku yn Hiroshima, tra bod Pencadlys Morol y Fyddin wedi ei leoli ym mhorthladd Ujina. Roedd gan y ddinas storfeydd mawrion o adnoddau milwrol hefyd, ac roedd yn ganolfan allweddol ar gyfer allforio. Achosodd bomio Tokyo a dinasoedd eraill yn Japan ddinistr difrifol yn ystod yr Ail Ryfel Byd a lladdwyd dros 200,000, gyda'r mwyafrif llethol ohonynyt yn drigolion cyffredin. Er enghraifft, dinistrwyd ardal ddinesig Toyama, lle trigai 128,000 o bobl, bron yn llwyr, a lladdwyd tua 90,000 o bobl gan fomiau yn Tokyo. Y bom atomig Yn fuan ar \u00f4l i\u2019r rhyfel ddechrau ym mis Hydref 1939 cafodd yr Arlywydd Roosevelt o UDA lythyr gan y ffisegwr Albert Einstein. Roedd yn s\u00f4n am y posibilrwydd o greu bom a fyddai\u2019n fwy nerthol nag unrhyw beth a welwyd o\u2019r blaen drwy ddefnyddio p\u0175er niwclear. Roedden nhw\u2019n ofni bod gwyddonwyr yr Almaen ar fin creu \u2018bom atomig\u2019 a fyddai\u2019n arwain at ganlyniadau trychinebus. Perswadiwyd Roosevelt i fwrw ymlaen \u00e2\u2019r cynllun ac aeth ati i sefydlu menter ar y cyd \u00e2 Phrydain o\u2019r enw Prosiect Manhattan.  Arweiniwyd y prosiect gan UDA gyda chefnogaeth Prydain a Chanada. Fe wnaeth gwyddonwyr a oedd yn cael eu hadnabod fel y \u2018genhadaeth Brydeinig\u2019 gyfraniad pwysig at y prosiect.  Ar 20 Gorffennaf 1945 profwyd y bom atomig cyntaf yn anialwch Alamogordo ym M\u00e9csico Newydd. Penderfynodd y Cynghreiriaid orchymyn ollwng dau fom wraniwm ar ddau darged yn Japan, sef Hiroshima a Nagasaki. Gollyngwyd yr un cyntaf ar Hiroshima, sef \u2018Little Boy\u2019, ddydd Llun 6 Awst, 1945 am 8.15 y bore gan griw y bomiwr B-29 Americanaidd, yr Enola Gay, er mwyn gorfodi Japan i ildio. Roedd y bom yn arf thermo-niwclear a oedd yn pwyso ychydig dros 2,400 pwys ond roedd y grym ffrwydrol yn gyfystyr \u00e2 thanio 1.2 miliwn tunnell o TNT. Mae ceisio amcangyfrif faint o bobl a laddwyd yn Hiroshima wedi bod yn anodd ond un ffigwr yw 150,000 yn Hiroshima. Ynghyd \u00e2 Nagasaki, dyma\u2019r unig arf niwclear sydd wedi ei ddefnyddio mewn gwrthdaro milwrol erioed. Parhaodd niferoedd uchel o bobl i farw am fisoedd ar \u00f4l hynny oherwydd effeithiau\u2019r bom. Bu farw llawer oherwydd effeithiau\u2019r llosgiadau a salwch ymbelydredd. Dinistriwyd tua 69% o adeiladau\u2019r ddinas yn gyfan gwbl gyda 6.6% wedi eu difrodi\u2019n ddifrifol. Ailadeiladwyd y ddinas ar \u00f4l y rhyfel a sefydlwyd Cofeb Heddwch Hiroshima. Penderfynwyd defnyddio bom niwclear gan yr Unol Daleithiau am nifer o resymau. Ym mlynyddoedd olaf y rhyfel, sylweddolodd UDA y byddai cost ariannol drud wrth geisio gorchfygu Japan ar ei phrif dir.  Byddai llai o filwyr Americanaidd, sifiliaid a milwyr Japaneaidd yn cael eu lladd drwy ollwng bom niwclear yn hytrach na thrwy oresgyniad o\u2019r awyr ac ar y tir.  Roedd defnyddio bom atomig yn ffordd o orfodi Japan i ildio\u2019n gyflym. Roedd y Cynghreiriaid wedi galw am ildiad diamod gan luoedd milwrol Japan yn Natganiad Potsdam ar 26 Gorffennaf 1945. Anwybyddodd Japan yr wltimatwm ac felly parhaodd y rhyfel. Gyda\u2019r rhyfel yn Ewrop wedi dod i ben pan ildiodd yr Almaen ar Mai 8, 1945 (Diwrnod VE) trodd y Cynghreiriaid felly eu sylw at y rhyfel yn y Cefnfor Tawel. Ar Awst 15 1945 ildiodd Japan i\u2019r Cynghreiriaid \u2013 chwe diwrnod wedi i\u2019r Undeb Sofietaidd ddatgan rhyfel yn ei herbyn ac ar \u00f4l i'r bom ddisgyn ar Nagasaki. Cyfyngwyd gwaith ymchwil am effaith yr ymosodiad a sensorwyd gwybodaeth tan arwyddwyd Cytundeb Heddwch San Francisco ym 1951, pan ddychwelwyd rheolaeth o'r ardal yn \u00f4l i Japan.Ysgrifennwyd llawer am Hiroshima mewn adroddiadau newyddion, nofelau a diwylliant poblogaidd yn ystod y blynyddoedd ar \u00f4l y bomio.  Demograffeg Poblogaeth y ddinas yw 1,159,391 (2007) er yr amcangyfrifwyd bod gan ardal fetropolitanaidd y ddinas boblogaeth o 2,043,788 yn 2000. Arwynebedd y ddinas yw 905.08\u00a0km\u00b2, gyda dwysedd poblogaeth o 1275.4 unigolyn i bob km\u00b2.Roedd poblogaeth y ddinas yn 143,000 tua 1910. Cyn yr Ail Ryfel Byd, roedd poblogaeth Hiroshima wedi tyfu i 360,000 cyn cyrraedd uchafswm o 419,182 ym 1942. O ganlyniad i ollwng y bom atomig ym 1945, lleihaodd y boblogaeth i 137,197. Erbyn 1955, roedd poblogaeth y ddinas wedi dychwelyd i'r un lefel ag yr oedd cyn y rhyfel. Wardiau Mae 8 ward (ku) yn Hiroshima:  Cyfeiriadau","012":"Mae traddodiad werin gyfoethog a chyfundrefn cerddoriaeth glasurol nodedig i'w gweld yng ngherddoriaeth Gwlad Pwyl. Mae'n un o'r ychydig wledydd yn Ewrop lle mae roc a hip hop yn dra-arglwyddiaethu dros gerddoriaeth boblogaidd ac mae cerddoriaeth amgen o bob math yn cael ei annog.  Hanes cerddoriaeth glasurol yng Ngwlad Pwyl Gellir olrhain hanes cerddoriaeth yng Ngwlad Pwyl yn \u00f4l i'r 13g, megis y llawysgrifau a ganfyddwyd yn Stary S\u0105cz sy'n cynnwys cyfansoddiadau polyffonig \u00e2 naws tebyg i waith ysgol Notre Dame. Mae'n bosib fod alaw Bogurodzica hefyd yn dod o'r cyfnod hwn. Roedd y cyfansoddwr Pwyleg nodedig cyntaf, Miko\u0142aj z Radomia, yn ei flodau yn y 15g. Datblygodd cerddoriaeth y wlad yn gyflym yn Krak\u00f3w yn y 16g; ymysg cyfansoddwyr y cyfnod oedd Wac\u0142aw z Szamotu\u0142, Miko\u0142aj Ziele\u0144ski, a Miko\u0142aj Gom\u00f3\u0142ka. Magwyd yr Eidalwr Diomedes Cato yn Krak\u00f3w, ac fe blethodd arddulliau cerddoriaeth de Ewrop gyda cherddoriaeth werin Bwyleg. Roedd nifer o gyfansoddwyr Eidaleg yn gweithio yn llysoedd Sigismund III Vasa a W\u0142adys\u0142aw IV ar ddiwedd y 16g a dechrau'r 17eg, Luca Marenzio, Giovanni Francesco Anerio, a Marco Scacchi yn eu plith. Cyfansoddwr enwocaf y cyfnod oedd  Adam Jarz\u0119bski. Dechreuodd traddodiad operatig yn Warsaw ym 1628 (a ddatblygwyd yn ddiweddarach gan Stanis\u0142aw Moniuszko). Yn ddiweddarach yn y 17g ac yn yr 18g, bu dirywiad yng ngherddoriaeth y wlad yn sgil dirywiad y wlad.  Gwaetha'r modd, yn y cyfnod hwn datblygodd y polonez. Cyfansoddwyd rhai nodedig ar gyfer piano Micha\u0142 Kleofas Ogi\u0144ski, Karol Kurpi\u0144ski, Juliusz Zar\u0119bski, Henryk Wieniawski, Mieczys\u0142aw Kar\u0142owicz, J\u00f3zef Elsner, a Fryderyk Chopin wrth gwrs. Roedd Chopin ac Ignacy Dobrzy\u0144ski yn ddisgyblion i J\u00f3zef Elsner. Roedd Karol Szymanowski a J\u00f3zef Koffler yn ffigurau blaenllaw cyn yr ail ryfel byd. Ar \u00f4l y rhyfel, bu i Roman Palester, Andrzej Panufnik a chyfansoddwyr eraill ffoi o'r wlad. Ym 1956, yn dilyn y chwalfa wleidyddol daeth yn sg\u00eel marwolaeth Stalin, sefydlwyd g\u0175yl Hydref Warsaw, a datblygodd arddull Pwyleg o gyfansoddi cyfoes, yn seiliedig ar soniaredd a dodecaffonedd. Ymysg cyfansoddwyr nodedig roedd Tadeusz Baird, Boguslaw Schaeffer, W\u0142odzimierz Koto\u0144ski, Witold Szalonek, Krzysztof Penderecki, Witold Lutos\u0142awski, Wojciech Kilar, Kazimierz Serocki a Henryk Miko\u0142aj G\u00f3recki (a ddaeth yn enwog yn y 90au am ei drydedd symffoni).  Cerddoriaeth draddodiadol Casglodd Oskar Kolberg gerddoriaeth werin y wlad yn y 19g, rhan o adfywiad cenedlaethol y wlad. Yng nghyfnod y comiwnyddion, cyfyngwyd cerddoriaeth werin i gr\u0175piau a gymeradwywyd, Mazowsze a \u015al\u0105sk er enghraifft. Gwnaeth Chopin gerddoriaeth ddawns Pwyleg, y mazurka a'r polonaise yn enwedig, yn boblogaidd. Dawnsiau amser tri ydynt, tra bod ffurfiau \u00e2 phum curiad yn fwy cyffredin yn y gogledd ddwyrain, a dau guriad yn y de.  Podhale Er fod y traddodiad werin wedi pylu, yn enwedig yn y dinasoedd, cadwodd Podhale afael ar ei thraddodiadau. Mae Zakopane, prif dref y rhanbarth, wedi bod yn ganolfan celfyddydol ers y 19fed ganrif, pan ddarganfu Karol Szymanowski gerddoriaeth Goral yno a ddaeth yn ardal ffasiynol ymysg ddeallusion Ewrop. Mae cerddoriaeth yr ardal yn perthyn i gerddoriaeth mynyddoedd y Carpatiau yn yr Wcrain, Slofacia, y Weriniaeth Tsiec a Romania. Mae gr\u0175piau lleol yn canu yn y modd lydiaidd ar y ffidil a'r soddgrwth. Mae arddull canu lidyzowanie hefyd yn defnyddio'r modd lydiaidd. Mae dawnsiau dau-guraid fel y krzesany cyflym, y zb\u00f3jnicki (yr enwocaf o ddawnsiau'r ardal) a'r ozwodna (sydd \u00e2 strwythur 5-bar anarferol) yn boblogaidd. Mae arwyr fel Janosik yn destun i lawer o ganeuon.  Cerddoriaeth boblogaidd Hyd yn oed cyn dymchwel comiwnyddiaeth, roedd arddulliau megis roc, cerddoriaeth fetel drwm, jas, cerddoriaeth electronig a New Wave yn boblogaidd. Ers 1989, mae cerddoriaeth boblogaidd y wlad wedi datblygu'n aruthrol. Mae digwyddiadau cerddorol fel Jarocin, \u017bary, Kostrzyn nad Odr\u0105, G\u0175yl Open'er a G\u0175yl Off yn gallu atynnu 250,000 a mwy o bobl yr un, sy'n cymharu'n ffafr\u00efol \u00e2 Woodstock a Roskilde. Mae cerddoriaeth fetel eithafol yn boblogaidd iawn o dan y ddaear. Ceir bandiau megis Behemoth, Vader, Yattering, Decapitated, Indukti, Hate, a Lux Occulta. Datblygodd cerddorion jas y wlad arddull nodweddiadol, oedd ar ei hanterth yn y 1960au a'r 1970au. Ymysg yr artistiaid enwocaf maen Krzysztof Komeda, Adam Makowicz, Tomasz Sta\u0144ko a Micha\u0142 Urbaniak. Dwy \u0175yl gyfoes fawr yw g\u0175yl Opole a G\u0175yl Gerdd Sopot yn nhref glan-m\u00f4r a sba boblogaidd Sopot, a ddaeth am gyfnod yn yr 1970au yn leoliad ar gyfer Cystadleuaeth C\u00e2n Intervision, sef, fersiwn y Bloc Comiwnyddol o'r Eurovision. Gwyliau eraill pwysig yw Jazz Jamboree, G\u0175yl Blues Rawa a Wratislavia Cantans.","016":"Iddew-Almaeneg oedd iaith frodorol y mwyafrif helaeth o'r Iddewon Ashcenasi a ymfudasant o Ddwyrain a Chanolbarth Ewrop i Unol Daleithiau America yn niwedd y 19g a dechrau'r 20g. Yn y cyfnod o fewnfudo ar raddfa helaeth rhwng y 1880au a'r Rhyfel Byd Cyntaf, ymsefydlodd rhyw ddwy filiwn o Iddewon Ewropeaidd yn yr Unol Daleithiau, yn bennaf yn y dinasoedd mawrion ac yn enwedig yn Efrog Newydd. Enillodd yr iaith le yn y gymuned Iddewig am sawl cenhedlaeth drwy dal tir ym meysydd diwylliant poblogaidd a'r cyfryngau, yn enwedig y wasg a'r theatr. Yn y ganrif ddiwethaf mae defnydd yr Iddew-Almaeneg yn iaith yr aelwyd wedi gostwng wrth i'r mwyafrif o Iddewon droi at Saesneg yn eu cartrefi a'u cymunedau, er bod ambell gymdogaeth lle mae'r Iddew-Almaeneg yn fyw. Er gwaethaf, pery'r iaith yn iaith etifedd ac yn symbol diwylliannol ymhlith Iddewon Ashcenasi yn yr Unol Daleithiau. Diwylliant Yn debyg i ieithoedd mewnfudwyr eraill i'r Unol Daleithiau, datblygodd diwylliant poblogaidd Iddew-Almaeneg yn niwedd y 19g wrth i'r mewnfudwyr Ashcenasi ymddiwylliannu yn eu gwlad newydd. Yn y diwylliant hwn, adlewyrchir profiadau pob dydd yr Americanwyr Iddewig a'u cysylltiadau \u00e2 chyfundrefnau gwleidyddol, economaidd, a chymdeithasol yr Unol Daleithiau. Dylanwadwyd ar ddiwylliant Iddew-Almaeneg yn gryf gan sawl agwedd o gymdeithas Americanaidd a diwylliannau mewnfudwyr eraill a oedd yn newydd i'r Aschcenasim, gan gynnwys rhyddid mynegiant, prynwriaeth, cabare, caffis, neuaddau dawns, y sinema, a llyfrgelloedd cyhoeddus. Cyfyngwyd ar fewnfudo i'r Unol Daleithiau yn y 1920au, a dim ond ychydig o Iddewon o Ddwyrain Ewrop a gawsant eu derbyn i'r wlad yn yr ugain mlynedd ddilynol. Yn y cyfnod hwn, trodd y to iau o Ashcenasim, a anwyd yn yr Unol Daleithiau, at y Saesneg fel eu priod iaith, er yr oedd nifer ohonynt yn medru'r Iddew-Almaeneg i raddau. Er gwaethaf, parhaodd yr iaith yn gyfrwng mewn sawl maes diwylliannol, gan gynnwys y sinema a'r radio.Yn sgil yr Ail Ryfel Byd, newidiodd statws yr Iddew-Almaeneg yn yr Unol Daleithiau mewn dwy ffordd. Dirywiodd y niferoedd o Americanwyr Iddewig a oedd yn defnyddio'r iaith yn ddyddiol, wrth iddynt gymhathu at y diwylliant Saesneg. Ar yr un pryd, enillodd Iddew-Almaeneg safle bwysig yn yr ymwybyddiaeth Iddewig, fel iaith symbolaidd er cof am y miliynau o siaradwyr a lofruddiwyd gan yr Almaen Nats\u00efaidd yn yr Holocost. Nid oedd bellach yn iaith mewnfudwyr, ond yn iaith etifedd a werthfawrogwyd gan y genedlaethau ifainc a anwyd yn y wlad fel mamiaith yr hen do. Yn y cyfnod wedi diwedd y rhyfel, roedd yr iaith yn ganolbwynt i nifer o ymdrechion gan athronwyr, anthropolegwyr, a ffotograffwyr i goff\u00e1u gwareiddiad diflanedig yr Aschenasim yn Ewrop, a chyhoeddwyd cyfieithiadau a blodeugerddi Saesneg o lenyddiaeth Iddew-Almaeneg. Yr enghraifft amlycaf o'r diwylliant coffaol hwn oedd y sioe gerdd Fiddler on the Roof a berfformiwyd yn gyntaf ar Broadway yn 1964, sy'n seiliedig ar straeon Sholem Aleichem, Iddew o'r Wcr\u00e1in a dreuliodd ddeng mlynedd olaf ei oes yn Efrog Newydd.O ganlyniad i'r niferoedd o Iddewon a fuont yn weithgar yn llenyddiaeth, ffilm, comedi, radio, a theledu yn yr Unol Daleithiau, mae nifer o eiriau ac ymadroddion Iddew-Almaeneg wedi treiddio i iaith lafar ac yn gyfarwydd i Americanwyr Saesneg. Cyhoeddwyd sawl ffug-eiriadur, megis Yiddish for Yankees ac Every Goy's Guide to Common Jewish Expressions, i gyflwyno priod-ddulliau ac iaith lafar yr Ashcenasim i Americanwyr \"cenhedlig\". Cafodd yr Iddew-Almaeneg ei phortreadu'n aml yn dafodiaith serthedd, archwaeth, a digrifwch yr Iddewon, mewn cyferbyniad \u00e2 bywyd crefyddol a chymdeithasol parchus y rheiny a oedd wedi ymdoddi i'r gymdeithas Americanaidd.Mae ambell gr\u0175p o Iddewon, yn enwedig o'r enwad Hasidig, yn cadw'r Iddew-Almaeneg yn iaith feunyddiol eu teuluoedd a'u cymdogaethau. Daeth y mwyafrif o Iddewon Hasidig i'r Unol Daleithiau wedi'r Ail Ryfel Byd, ac mae defnydd yr iaith yn nodi'r gwahaniaethau mawr rhwng eu cymunedau nhw a bywydau'r Iddewon Americanaidd eraill. Ers diwedd yr 20g mae diwylliant poblogaidd newydd wedi ffynnu drwy gyfrwng yr Iddew-Almaeneg, ac hynny ar gyfer yr Iddewon Hasidig a chymunedau Uniongred eraill: caneuon duwiol gyda cherddoriaeth boblogaidd, llyfrau, gemau, a phosau i blant, a ffuglen genre megis nofelau hanesyddol ac ysb\u00efo sy'n dangos s\u00eal bendith yr awdurdodau rabinaidd. Llenyddiaeth Y wasg oedd prif gyfrwng diwylliant poblogaidd y mewnfudwyr Iddew-Almaeneg yn nechrau'r 20g. Yn 1914, cyhoeddid pum papur newydd dyddiol yn Ninas Efrog Newydd yn yr iaith, yn ogystal \u00e2 chyfnodolion wythnosol a misol. Yn ogystal \u00e2 rhoi'r newyddion ac hysbysu am gyfleoedd i ymwneud \u00e2'r diwylliant Iddew-Almaeneg, buont yn cyhoeddi ll\u00ean boblogaidd megis barddoniaeth, straeon difyr ac anecdotau, llythyrau at y golygydd, ryseitiau a chyngor y cartref, croeseiriau, a chartwnau. Ymddangosodd ffuglen hir fesul rhifyn, gweithiau gwreiddiol a chyfieithiadau o glasuron llenyddiaeth y byd, ac un genre boblogaidd oedd y shund-romanen (nofel gyffrous). Un o'r prif gyhoeddiadau oedd Yidishes Tageblat, y papur newydd dyddiol Iddew-Almaeneg cyntaf yn y byd.  Cerddoriaeth Cafwyd adfywiad klezmer, cerddoriaeth draddodiadol Iddewon Dwyrain Ewrop, yn y 1970au, a berfformir y caneuon gwerin hynny drwy gyfrwng yr Iddew-Almaeneg. Cenir hefyd traddodiad o ganeuon gwleidyddol Iddew-Almaeneg yn yr Unol Daleithiau, yn ogystal \u00e2 hen ganeuon y theatr Iddew-Almaeneg. Mae nifer o gantorion Iddew-Almaeneg cyfoes sydd wedi dysgu'r iaith, a nifer nad ydynt yn Iddewon. Theatr Blodeuai theatr Iddew-Almaeneg yn yr Unol Daleithiau mewn modd nad oedd yn bosib yn Ymerodraeth Rwsia, lle bu sensoriaeth yn atal twf diwylliant o'r fath. Yn ogystal \u00e2 gweithiau gwreiddiol gan ddramodwyr Iddewig, perfformiwyd clasuron y theatr Ewropeaidd drwy gyfrwng yr Iddew-Almaeneg ar gyfer cynulleidfaoedd o Iddewon Americanaidd, gan gynnwys addasiadau poblogaidd o Shakespeare gydag elfennau wedi eu \"Hiddeweiddio\". Ysgrifennwyd amrywiaeth o ddram\u00e2u yn Iddew-Almaeneg, yn nodweddiadol o uwchddiwylliant ac isddiwylliant, gan gynnwys sioeau sentimental neu gynhyrfus, dram\u00e2u hanesyddol, a gweithiau realaidd yn ymwneud \u00e2 phroblemau cymdeithasol. Sbardunwyd dadleuon cyhoeddus yngl\u0177n \u00e2 goblygiadau moesol, gwleidyddol, ac esthetaidd diwylliant poblogaidd gan y theatr Iddew-Almaeneg, a chafodd ddylanwad grymus ar foderneiddio bywydau'r mewnfudwyr Iddewig yn yr Unol Daleithiau. Yn ogystal \u00e2 pherfformiadau byw, roedd recordiadau sain a cherddoriaeth ddalen yn boblogaidd ymysg mynychwyr theatr oedd yn awyddus i fwynhau'r diwylliant hwn yn eu cartrefi. Ffilm Cynhyrchwyd tua 130 o ffilmiau llawn, a rhyw 30 o ffilmiau byrion, yn ystod oes aur y sinema Iddew-Almaeneg rhwng 1911 a 1940. Ymhlith lluniau mawr y 1930au mae Grine felder (1937). Vu iz mayn kind? (1937), Tevye der milkhiker (1939), ac Hayntike mames (1939). Portreadir y rhain i gyd mewn byd Iddew-Almaeneg sinematig, a phob un cymeriad yn siarad yr iaith. Radio Yn niwedd y 1920au, dechreuodd cyfnod o raglenni radio Iddew-Almaeneg mewn dinasoedd gyda chymunedau Iddewig mawr, gan gynnwys Efrog Newydd, Chicago, a Los Angeles. Darlledwyd amrywiaeth eang o raglenni, gan gynnwys oper\u00e2u sebon, adroddiadau newyddion, cyfweliadau, a cherddoriaeth. Roedd nifer o'r darllediadau yn ddwyieithog, gan adlewyrchu profiadau'r to iau o Americanwyr Iddewig a oedd yn siarad Iddew-Almaeneg wrth yr aelwyd a Saesneg yn gyhoeddus. Cyfeiriadau Darllen pellach Jeffrey Shandler, Adventures in Yiddishland: Postvernacular Language and Culture (Berkeley, Califfornia: University of California Press, 2005).","017":"Iddew-Almaeneg oedd iaith frodorol y mwyafrif helaeth o'r Iddewon Ashcenasi a ymfudasant o Ddwyrain a Chanolbarth Ewrop i Unol Daleithiau America yn niwedd y 19g a dechrau'r 20g. Yn y cyfnod o fewnfudo ar raddfa helaeth rhwng y 1880au a'r Rhyfel Byd Cyntaf, ymsefydlodd rhyw ddwy filiwn o Iddewon Ewropeaidd yn yr Unol Daleithiau, yn bennaf yn y dinasoedd mawrion ac yn enwedig yn Efrog Newydd. Enillodd yr iaith le yn y gymuned Iddewig am sawl cenhedlaeth drwy dal tir ym meysydd diwylliant poblogaidd a'r cyfryngau, yn enwedig y wasg a'r theatr. Yn y ganrif ddiwethaf mae defnydd yr Iddew-Almaeneg yn iaith yr aelwyd wedi gostwng wrth i'r mwyafrif o Iddewon droi at Saesneg yn eu cartrefi a'u cymunedau, er bod ambell gymdogaeth lle mae'r Iddew-Almaeneg yn fyw. Er gwaethaf, pery'r iaith yn iaith etifedd ac yn symbol diwylliannol ymhlith Iddewon Ashcenasi yn yr Unol Daleithiau. Diwylliant Yn debyg i ieithoedd mewnfudwyr eraill i'r Unol Daleithiau, datblygodd diwylliant poblogaidd Iddew-Almaeneg yn niwedd y 19g wrth i'r mewnfudwyr Ashcenasi ymddiwylliannu yn eu gwlad newydd. Yn y diwylliant hwn, adlewyrchir profiadau pob dydd yr Americanwyr Iddewig a'u cysylltiadau \u00e2 chyfundrefnau gwleidyddol, economaidd, a chymdeithasol yr Unol Daleithiau. Dylanwadwyd ar ddiwylliant Iddew-Almaeneg yn gryf gan sawl agwedd o gymdeithas Americanaidd a diwylliannau mewnfudwyr eraill a oedd yn newydd i'r Aschcenasim, gan gynnwys rhyddid mynegiant, prynwriaeth, cabare, caffis, neuaddau dawns, y sinema, a llyfrgelloedd cyhoeddus. Cyfyngwyd ar fewnfudo i'r Unol Daleithiau yn y 1920au, a dim ond ychydig o Iddewon o Ddwyrain Ewrop a gawsant eu derbyn i'r wlad yn yr ugain mlynedd ddilynol. Yn y cyfnod hwn, trodd y to iau o Ashcenasim, a anwyd yn yr Unol Daleithiau, at y Saesneg fel eu priod iaith, er yr oedd nifer ohonynt yn medru'r Iddew-Almaeneg i raddau. Er gwaethaf, parhaodd yr iaith yn gyfrwng mewn sawl maes diwylliannol, gan gynnwys y sinema a'r radio.Yn sgil yr Ail Ryfel Byd, newidiodd statws yr Iddew-Almaeneg yn yr Unol Daleithiau mewn dwy ffordd. Dirywiodd y niferoedd o Americanwyr Iddewig a oedd yn defnyddio'r iaith yn ddyddiol, wrth iddynt gymhathu at y diwylliant Saesneg. Ar yr un pryd, enillodd Iddew-Almaeneg safle bwysig yn yr ymwybyddiaeth Iddewig, fel iaith symbolaidd er cof am y miliynau o siaradwyr a lofruddiwyd gan yr Almaen Nats\u00efaidd yn yr Holocost. Nid oedd bellach yn iaith mewnfudwyr, ond yn iaith etifedd a werthfawrogwyd gan y genedlaethau ifainc a anwyd yn y wlad fel mamiaith yr hen do. Yn y cyfnod wedi diwedd y rhyfel, roedd yr iaith yn ganolbwynt i nifer o ymdrechion gan athronwyr, anthropolegwyr, a ffotograffwyr i goff\u00e1u gwareiddiad diflanedig yr Aschenasim yn Ewrop, a chyhoeddwyd cyfieithiadau a blodeugerddi Saesneg o lenyddiaeth Iddew-Almaeneg. Yr enghraifft amlycaf o'r diwylliant coffaol hwn oedd y sioe gerdd Fiddler on the Roof a berfformiwyd yn gyntaf ar Broadway yn 1964, sy'n seiliedig ar straeon Sholem Aleichem, Iddew o'r Wcr\u00e1in a dreuliodd ddeng mlynedd olaf ei oes yn Efrog Newydd.O ganlyniad i'r niferoedd o Iddewon a fuont yn weithgar yn llenyddiaeth, ffilm, comedi, radio, a theledu yn yr Unol Daleithiau, mae nifer o eiriau ac ymadroddion Iddew-Almaeneg wedi treiddio i iaith lafar ac yn gyfarwydd i Americanwyr Saesneg. Cyhoeddwyd sawl ffug-eiriadur, megis Yiddish for Yankees ac Every Goy's Guide to Common Jewish Expressions, i gyflwyno priod-ddulliau ac iaith lafar yr Ashcenasim i Americanwyr \"cenhedlig\". Cafodd yr Iddew-Almaeneg ei phortreadu'n aml yn dafodiaith serthedd, archwaeth, a digrifwch yr Iddewon, mewn cyferbyniad \u00e2 bywyd crefyddol a chymdeithasol parchus y rheiny a oedd wedi ymdoddi i'r gymdeithas Americanaidd.Mae ambell gr\u0175p o Iddewon, yn enwedig o'r enwad Hasidig, yn cadw'r Iddew-Almaeneg yn iaith feunyddiol eu teuluoedd a'u cymdogaethau. Daeth y mwyafrif o Iddewon Hasidig i'r Unol Daleithiau wedi'r Ail Ryfel Byd, ac mae defnydd yr iaith yn nodi'r gwahaniaethau mawr rhwng eu cymunedau nhw a bywydau'r Iddewon Americanaidd eraill. Ers diwedd yr 20g mae diwylliant poblogaidd newydd wedi ffynnu drwy gyfrwng yr Iddew-Almaeneg, ac hynny ar gyfer yr Iddewon Hasidig a chymunedau Uniongred eraill: caneuon duwiol gyda cherddoriaeth boblogaidd, llyfrau, gemau, a phosau i blant, a ffuglen genre megis nofelau hanesyddol ac ysb\u00efo sy'n dangos s\u00eal bendith yr awdurdodau rabinaidd. Llenyddiaeth Y wasg oedd prif gyfrwng diwylliant poblogaidd y mewnfudwyr Iddew-Almaeneg yn nechrau'r 20g. Yn 1914, cyhoeddid pum papur newydd dyddiol yn Ninas Efrog Newydd yn yr iaith, yn ogystal \u00e2 chyfnodolion wythnosol a misol. Yn ogystal \u00e2 rhoi'r newyddion ac hysbysu am gyfleoedd i ymwneud \u00e2'r diwylliant Iddew-Almaeneg, buont yn cyhoeddi ll\u00ean boblogaidd megis barddoniaeth, straeon difyr ac anecdotau, llythyrau at y golygydd, ryseitiau a chyngor y cartref, croeseiriau, a chartwnau. Ymddangosodd ffuglen hir fesul rhifyn, gweithiau gwreiddiol a chyfieithiadau o glasuron llenyddiaeth y byd, ac un genre boblogaidd oedd y shund-romanen (nofel gyffrous). Un o'r prif gyhoeddiadau oedd Yidishes Tageblat, y papur newydd dyddiol Iddew-Almaeneg cyntaf yn y byd.  Cerddoriaeth Cafwyd adfywiad klezmer, cerddoriaeth draddodiadol Iddewon Dwyrain Ewrop, yn y 1970au, a berfformir y caneuon gwerin hynny drwy gyfrwng yr Iddew-Almaeneg. Cenir hefyd traddodiad o ganeuon gwleidyddol Iddew-Almaeneg yn yr Unol Daleithiau, yn ogystal \u00e2 hen ganeuon y theatr Iddew-Almaeneg. Mae nifer o gantorion Iddew-Almaeneg cyfoes sydd wedi dysgu'r iaith, a nifer nad ydynt yn Iddewon. Theatr Blodeuai theatr Iddew-Almaeneg yn yr Unol Daleithiau mewn modd nad oedd yn bosib yn Ymerodraeth Rwsia, lle bu sensoriaeth yn atal twf diwylliant o'r fath. Yn ogystal \u00e2 gweithiau gwreiddiol gan ddramodwyr Iddewig, perfformiwyd clasuron y theatr Ewropeaidd drwy gyfrwng yr Iddew-Almaeneg ar gyfer cynulleidfaoedd o Iddewon Americanaidd, gan gynnwys addasiadau poblogaidd o Shakespeare gydag elfennau wedi eu \"Hiddeweiddio\". Ysgrifennwyd amrywiaeth o ddram\u00e2u yn Iddew-Almaeneg, yn nodweddiadol o uwchddiwylliant ac isddiwylliant, gan gynnwys sioeau sentimental neu gynhyrfus, dram\u00e2u hanesyddol, a gweithiau realaidd yn ymwneud \u00e2 phroblemau cymdeithasol. Sbardunwyd dadleuon cyhoeddus yngl\u0177n \u00e2 goblygiadau moesol, gwleidyddol, ac esthetaidd diwylliant poblogaidd gan y theatr Iddew-Almaeneg, a chafodd ddylanwad grymus ar foderneiddio bywydau'r mewnfudwyr Iddewig yn yr Unol Daleithiau. Yn ogystal \u00e2 pherfformiadau byw, roedd recordiadau sain a cherddoriaeth ddalen yn boblogaidd ymysg mynychwyr theatr oedd yn awyddus i fwynhau'r diwylliant hwn yn eu cartrefi. Ffilm Cynhyrchwyd tua 130 o ffilmiau llawn, a rhyw 30 o ffilmiau byrion, yn ystod oes aur y sinema Iddew-Almaeneg rhwng 1911 a 1940. Ymhlith lluniau mawr y 1930au mae Grine felder (1937). Vu iz mayn kind? (1937), Tevye der milkhiker (1939), ac Hayntike mames (1939). Portreadir y rhain i gyd mewn byd Iddew-Almaeneg sinematig, a phob un cymeriad yn siarad yr iaith. Radio Yn niwedd y 1920au, dechreuodd cyfnod o raglenni radio Iddew-Almaeneg mewn dinasoedd gyda chymunedau Iddewig mawr, gan gynnwys Efrog Newydd, Chicago, a Los Angeles. Darlledwyd amrywiaeth eang o raglenni, gan gynnwys oper\u00e2u sebon, adroddiadau newyddion, cyfweliadau, a cherddoriaeth. Roedd nifer o'r darllediadau yn ddwyieithog, gan adlewyrchu profiadau'r to iau o Americanwyr Iddewig a oedd yn siarad Iddew-Almaeneg wrth yr aelwyd a Saesneg yn gyhoeddus. Cyfeiriadau Darllen pellach Jeffrey Shandler, Adventures in Yiddishland: Postvernacular Language and Culture (Berkeley, Califfornia: University of California Press, 2005).","020":"Llid ar y meninges, y pilennau sy'n gorchuddio'r ymennydd a llinyn yr asgwrn cefn, yw meningitis neu lid y freithell neu lid yr ymennydd. Gan amlaf achosir yr haint gan firws, ond gall hefyd gael ei achosi gan facteria sy'n arwain at gyflwr mwy ddwys a difrifol na'r ffurf firaol. Achosion Mae gan unrhyw facteria neu firws y potensial o achosi meningitis. Meningitis bacteriol Achosir meningitis bacteriol gan germau sy'n byw'n naturiol yng nghefn y trwyn a'r gwddf a gallant gael eu lledaenu drwy gyswllt maith agos, peswch, tisian, a chusanu. Mae'r heintiau sy'n achosi meningitis yn cynnwys Hib, twbercwlosis, E. coli, bacteria streptococol Gr\u0175p B, a'r achos mwyaf cyffredin o feningitis bacteriol yn y Deyrnas Unedig, bacteria meningococaidd neu niwmococol. Meningitis firaol Achosir meningitis firaol gan firysau megis coxsackie, herpes simplecs, clwy'r pennau, firws faricela soster (brech yr ieir a'r eryr), poliofirws, ac ecofirysau (gan gynnwys enterofirysau). Gall germau gael eu lledaenu drwy beswch, tisian, hylendid gwael, neu dd\u0175r sydd wedi'i lygru \u00e2 charthion.Mae'n bosib hefyd i meningitis fod yn nodwedd o glefydau eraill, gan gynnwys clefyd Lyme, leptosbirosis, teiffws, a thwbercwlosis. Symptomau Meningitis bacteriol Gall symptomau mewn oedolion a phlant h\u0177n gynnwys cur pen cyffredinol cyson; dryswch; twymyn, er gall dwylo a thraed fod yn oer; teimladau cysglyd; chwydu; poen stumog, weithiau gyda dolur rhydd; anadlu cyflym; anystwythder yn y gwddf (bydd symud yr \u00ean i'r frest yn boenus wrth gefn y gwddf); brech o smotiau neu gleisiau coch neu borffor (neu'n dywyllach na'r arfer ar groen tywyll) nad yw'n pylu pan gaiff rhywbeth ei bwyso arno; poen yn y cymalau neu yn y cyhyrau; a sensitifrwydd i oleuadau llachar neu olau ddydd. Gall symptomau mewn babanod a phlant ifanc gynnwys twymyn, er gall dwylo a thraed fod yn oer; chwydu a gwrthod bwyd; griddfan uchel ei sain neu gwynfan;  golwg rhythu gwag; croen gwelw a choslyd; bod yn llipa; yn cas\u00e1u cael eu dal neu eu cyffwrdd; bod yn gwynfanllyd; gwrthdynnu'r gwddf a chrymu'r cefn; confylsiynau; yn swrth ac yn anodd eu dihuno; a ffontan\u00e9l tyn neu foliog. Mae arwyddion rhybudd cynnar allweddol o fewn plant dan 17 oed yn cynnwys symptomau gwenwyn gwaed sef dwylo a thraed oer, coesau poenus, a lliw annormal ar y croen. Gall y symptomau hyn ymddangos oriau cyn symptomau fel sensitifrwydd i olau llachar a brech.Gall unrhyw rai o'r symptomau hyn ymddangos mewn unrhyw drefn dros 1\u20132 ddiwrnod, neu ymhen ychydig oriau o ddatblygu meningitis bacteriol. Gan fod rhai o'r symptomau yn debyg iawn i symptomau'r ffliw, mae'n bosib na fydd yn hawdd adnabod yn gynnar taw symptomau meningitis ydynt. Mewn babanod a phlant ifanc, gall marwolaeth ddigwydd ymhen ychydig oriau os na chaiff ei drin. Mewn rhai achosion, bydd yr  afiechyd ac\u00edwt yn datblygu'n gyflwr cronig, a all arwain at niwed difrifol i'r ymennydd. Meningitis firaol Mae meningitis firaol yn llai difrifol na meningitis bacteriol, ond yn achlysurol iawn gall ddatblygu o fod yn symptomau weddol ysgafn megis pen tost neu gur pen, twymyn, a theimladau cysglyd i fod yn goma dwfn. Mewn achosion difrifol, gall fod gwendid yn y cyhyrau, parlys, tarfiadau ar y lleferydd, golwg dwbl neu golled rannol ym maes y golwg, a ffitiau epileptig. Mae'r mwyafrif o gleifion sy'n dioddef o feningitis firaol yn gwella'n llwyr o fewn wythnos i bythefnos, ond weithiau bydd problemau hirdymor gan y claf megis nam ar y clyw neu'r cof. Diagnosis Gwneir diagnosis o feningitis ar sail symptomau ac arwyddion clinigol, meithrin germau o waed y claf, a chanlyniadau pigiad meingefnol. Mae gwddf anystwyth yn arwydd pwysig wrth ystyried diagnosis o feningitis.Yn y DU os yw meningitis yn cael ei amau mae'n rhaid rhoi gwrthfiotigau ar unwaith i'r claf heb aros am gadarnh\u00e2d o'r diagnosis gan feithriniad y germau. Triniaeth Meningitis bacteriol Mae triniaeth frys gyda gwrthfiotigau a rheolaeth briodol mewn ysbyty yn hanfodol i glaf sy'n dioddef o feningitis bacteriol. Y cyflymaf y gwneir diagnosis a'u bod yn cael triniaeth, y mwyaf bydd eu siawns o wella'n llwyr o'r clefyd. Weithiau bydd unrhyw un sydd wedi bod mewn cyswllt uniongyrchol, agos, hirfaith \u00e2'r claf sydd wedi'i heintio (fel arfer, aelodau teuluol a'r rhai yr ystyrir eu bod yn wynebu mwy o risg) gael gwrthfiotigau amddiffynnol priodol. Meningitis firaol Nid yw gwrthgyrff yn gallu trin yn erbyn meningitis firaol ac felly mae'r driniaeth yn seiliedig ar ofal nyrsio da. Fel arfer bydd gwella llwyr yn bosibl, ond gall rhai symptomau, megis cur pen, blinder, ac iselder, barh\u00e1u am wythnosau neu hyd yn oed am fisoedd. Cyfeiriadau","021":"Mae'r corff dynol yn cynnwys y rhannau corfforol ac ymenyddol o fodau dynol, h.y. dyn. Yn syml, gellir dweud ei fod yn cynnwys: pen, torso, dwy fraich a dwy goes. Mewn anatomeg ddynol, fodd bynnag, mae'r corff yn cael ei enwi i lawer mwy o gategoriau gan gynnwys yr organau dynol. Pan fo'r person yn oedolyn mae ynddo oddeutu 10 triliwn o gelloedd. Mae grwpiau o gelloedd yn cydweithio i ffurfio meinweoedd a'r rheiny'n uno a chydweithio i greu organau. Yn eu tro, mae hwythau'n cydweithio i greu system o organau a'r cwbwl yn gweithio er lles a pharhad yr unigolyn.  Maint Cyfartaledd (neu cymedr) taldra oedolyn gwrywaidd yw 1.8 metr, gyda'r fenyw rhwng 1.6 ac 1.7 metr. Yr hyn sy'n pennu'r taldra mewn gwirionedd ydy diet y person a genynau. Ar \u00f4l iddo gael ei eni, daw ffactorau eraill i'r amlwg: ydy'r corff yn cael ei ymarfer yn rheolaidd?  Casgliad o wahanol systemau Casgliad o systemau o organau ydy'r corff dynol sydd wedi'u cysylltu \u00e2'i gilydd, yn sgwrsio a'i gilydd ac yn dibynnu ar ei gilydd. Mae'r systemau hyn yn cynnwys: system atgenhedlol, system cyhyrau, system gylchredol, system endocrinaidd, system nerfol, system respiradu, system ysgerbwd, system iwrein:, system dreulio (neu'r system ysgarthol, system imiwnedd, system bilynol, system symud a'r system lymph.  'Swp o esgyrn mewn gwisg o gnawd' Mae'r cyhyrau yn symyd yr esgyrn ac felly, mae'r ddau'n gweithio gyda'i gilydd i lunio cymal. Y rhan o'r cyhyr sy'n cydio'n dynn yn yr asgwrn yw'r gewynnau. A'r pwrpas wrth gwrs: i'r corff symud. Y bardd T. H. Parry-Williams, gyda llaw, bia'r dyfyniad (gweler 'Cerddi'): Beth ydwyt ti a minnau, frawd, Ond swp o esgyrn mewn gwisg o gnawd?  System y galon Mae system y galon yn cynnwys gwythienau, rhydweliau a'r capilariau. Prif bwrpas y galon ydy pwmpio gwaed o amgylch y corff a thrwy hynny, mae ocsigen a mwynau angenrheidiol yn cael ei yrru i'r meinweoedd a'r organau. I'w leoli'n fras: yn y thoracs mae'r galon. Y rhan chwith sy'n pwmpio'r gwaed o amgylch y corff h.y. y fentrigl chwith a'r atriwm chwith. Yr ochr ar y dde i'r galon sy'n pwmpio'r gwaed i'r ysgyfaint drwy'r fentrigl dde a'r atriwm dde. Mae tair haen i'r galon: yr endocardiwm, y meiocardiwm a'r epicardiwm. Y system atgenhedlu Y broses fiolegol sy'n creu organebau unigol newydd yw atgenhedlu. Mae atgenhedlu yn rhinwedd greiddiol o fywyd; mae pob organeb (hyd y gwyddom) yn ganlyniad i atgenhedlu. Gall atgenhedlu fod yn rhywiol neu'n an-rhywiol. Trwy 'atgenhedlu'n an-rhywiol', gall unigolyn atgenhedlu heb angen aelod arall o'r un rhywogaeth. Mae ymraniad cell facteriol yn ddwy epil gell yn enghraifft o atgenhedlu an-rhywiol. Ond mae organebau amlgellog yn atgenhedlu'n an-rhywiol hefyd; gall y rhan fwyaf o blanhigion atgenhedlu'n an-rhywiol. Mae'n rhaid i ddau unigolyn gymryd rhan mewn 'atgenhedlu rhywiol', un o bob rhyw gan amlaf. Mae atgenhedlu dynol yn rhywiol (erotig), yn \u00f4l y rhan fwyaf o bobl.  Adnabod esgyrn Mae oddeutu 200 o esgyrn mewn ysgerbwd oedolyn gan gynnwys:  Yr asgwrn cefn (26) Y craniwm (8) Y wyneb (14) Ardal y frest (sternwm ac asennau) (26) Breichiau a dwylo(64) Coesau a thraed (62) Gweler hefyd Anatomeg ddynol Cyfeiriadau","022":"Mae'r corff dynol yn cynnwys y rhannau corfforol ac ymenyddol o fodau dynol, h.y. dyn. Yn syml, gellir dweud ei fod yn cynnwys: pen, torso, dwy fraich a dwy goes. Mewn anatomeg ddynol, fodd bynnag, mae'r corff yn cael ei enwi i lawer mwy o gategoriau gan gynnwys yr organau dynol. Pan fo'r person yn oedolyn mae ynddo oddeutu 10 triliwn o gelloedd. Mae grwpiau o gelloedd yn cydweithio i ffurfio meinweoedd a'r rheiny'n uno a chydweithio i greu organau. Yn eu tro, mae hwythau'n cydweithio i greu system o organau a'r cwbwl yn gweithio er lles a pharhad yr unigolyn.  Maint Cyfartaledd (neu cymedr) taldra oedolyn gwrywaidd yw 1.8 metr, gyda'r fenyw rhwng 1.6 ac 1.7 metr. Yr hyn sy'n pennu'r taldra mewn gwirionedd ydy diet y person a genynau. Ar \u00f4l iddo gael ei eni, daw ffactorau eraill i'r amlwg: ydy'r corff yn cael ei ymarfer yn rheolaidd?  Casgliad o wahanol systemau Casgliad o systemau o organau ydy'r corff dynol sydd wedi'u cysylltu \u00e2'i gilydd, yn sgwrsio a'i gilydd ac yn dibynnu ar ei gilydd. Mae'r systemau hyn yn cynnwys: system atgenhedlol, system cyhyrau, system gylchredol, system endocrinaidd, system nerfol, system respiradu, system ysgerbwd, system iwrein:, system dreulio (neu'r system ysgarthol, system imiwnedd, system bilynol, system symud a'r system lymph.  'Swp o esgyrn mewn gwisg o gnawd' Mae'r cyhyrau yn symyd yr esgyrn ac felly, mae'r ddau'n gweithio gyda'i gilydd i lunio cymal. Y rhan o'r cyhyr sy'n cydio'n dynn yn yr asgwrn yw'r gewynnau. A'r pwrpas wrth gwrs: i'r corff symud. Y bardd T. H. Parry-Williams, gyda llaw, bia'r dyfyniad (gweler 'Cerddi'): Beth ydwyt ti a minnau, frawd, Ond swp o esgyrn mewn gwisg o gnawd?  System y galon Mae system y galon yn cynnwys gwythienau, rhydweliau a'r capilariau. Prif bwrpas y galon ydy pwmpio gwaed o amgylch y corff a thrwy hynny, mae ocsigen a mwynau angenrheidiol yn cael ei yrru i'r meinweoedd a'r organau. I'w leoli'n fras: yn y thoracs mae'r galon. Y rhan chwith sy'n pwmpio'r gwaed o amgylch y corff h.y. y fentrigl chwith a'r atriwm chwith. Yr ochr ar y dde i'r galon sy'n pwmpio'r gwaed i'r ysgyfaint drwy'r fentrigl dde a'r atriwm dde. Mae tair haen i'r galon: yr endocardiwm, y meiocardiwm a'r epicardiwm. Y system atgenhedlu Y broses fiolegol sy'n creu organebau unigol newydd yw atgenhedlu. Mae atgenhedlu yn rhinwedd greiddiol o fywyd; mae pob organeb (hyd y gwyddom) yn ganlyniad i atgenhedlu. Gall atgenhedlu fod yn rhywiol neu'n an-rhywiol. Trwy 'atgenhedlu'n an-rhywiol', gall unigolyn atgenhedlu heb angen aelod arall o'r un rhywogaeth. Mae ymraniad cell facteriol yn ddwy epil gell yn enghraifft o atgenhedlu an-rhywiol. Ond mae organebau amlgellog yn atgenhedlu'n an-rhywiol hefyd; gall y rhan fwyaf o blanhigion atgenhedlu'n an-rhywiol. Mae'n rhaid i ddau unigolyn gymryd rhan mewn 'atgenhedlu rhywiol', un o bob rhyw gan amlaf. Mae atgenhedlu dynol yn rhywiol (erotig), yn \u00f4l y rhan fwyaf o bobl.  Adnabod esgyrn Mae oddeutu 200 o esgyrn mewn ysgerbwd oedolyn gan gynnwys:  Yr asgwrn cefn (26) Y craniwm (8) Y wyneb (14) Ardal y frest (sternwm ac asennau) (26) Breichiau a dwylo(64) Coesau a thraed (62) Gweler hefyd Anatomeg ddynol Cyfeiriadau","023":"Mae'r corff dynol yn cynnwys y rhannau corfforol ac ymenyddol o fodau dynol, h.y. dyn. Yn syml, gellir dweud ei fod yn cynnwys: pen, torso, dwy fraich a dwy goes. Mewn anatomeg ddynol, fodd bynnag, mae'r corff yn cael ei enwi i lawer mwy o gategoriau gan gynnwys yr organau dynol. Pan fo'r person yn oedolyn mae ynddo oddeutu 10 triliwn o gelloedd. Mae grwpiau o gelloedd yn cydweithio i ffurfio meinweoedd a'r rheiny'n uno a chydweithio i greu organau. Yn eu tro, mae hwythau'n cydweithio i greu system o organau a'r cwbwl yn gweithio er lles a pharhad yr unigolyn.  Maint Cyfartaledd (neu cymedr) taldra oedolyn gwrywaidd yw 1.8 metr, gyda'r fenyw rhwng 1.6 ac 1.7 metr. Yr hyn sy'n pennu'r taldra mewn gwirionedd ydy diet y person a genynau. Ar \u00f4l iddo gael ei eni, daw ffactorau eraill i'r amlwg: ydy'r corff yn cael ei ymarfer yn rheolaidd?  Casgliad o wahanol systemau Casgliad o systemau o organau ydy'r corff dynol sydd wedi'u cysylltu \u00e2'i gilydd, yn sgwrsio a'i gilydd ac yn dibynnu ar ei gilydd. Mae'r systemau hyn yn cynnwys: system atgenhedlol, system cyhyrau, system gylchredol, system endocrinaidd, system nerfol, system respiradu, system ysgerbwd, system iwrein:, system dreulio (neu'r system ysgarthol, system imiwnedd, system bilynol, system symud a'r system lymph.  'Swp o esgyrn mewn gwisg o gnawd' Mae'r cyhyrau yn symyd yr esgyrn ac felly, mae'r ddau'n gweithio gyda'i gilydd i lunio cymal. Y rhan o'r cyhyr sy'n cydio'n dynn yn yr asgwrn yw'r gewynnau. A'r pwrpas wrth gwrs: i'r corff symud. Y bardd T. H. Parry-Williams, gyda llaw, bia'r dyfyniad (gweler 'Cerddi'): Beth ydwyt ti a minnau, frawd, Ond swp o esgyrn mewn gwisg o gnawd?  System y galon Mae system y galon yn cynnwys gwythienau, rhydweliau a'r capilariau. Prif bwrpas y galon ydy pwmpio gwaed o amgylch y corff a thrwy hynny, mae ocsigen a mwynau angenrheidiol yn cael ei yrru i'r meinweoedd a'r organau. I'w leoli'n fras: yn y thoracs mae'r galon. Y rhan chwith sy'n pwmpio'r gwaed o amgylch y corff h.y. y fentrigl chwith a'r atriwm chwith. Yr ochr ar y dde i'r galon sy'n pwmpio'r gwaed i'r ysgyfaint drwy'r fentrigl dde a'r atriwm dde. Mae tair haen i'r galon: yr endocardiwm, y meiocardiwm a'r epicardiwm. Y system atgenhedlu Y broses fiolegol sy'n creu organebau unigol newydd yw atgenhedlu. Mae atgenhedlu yn rhinwedd greiddiol o fywyd; mae pob organeb (hyd y gwyddom) yn ganlyniad i atgenhedlu. Gall atgenhedlu fod yn rhywiol neu'n an-rhywiol. Trwy 'atgenhedlu'n an-rhywiol', gall unigolyn atgenhedlu heb angen aelod arall o'r un rhywogaeth. Mae ymraniad cell facteriol yn ddwy epil gell yn enghraifft o atgenhedlu an-rhywiol. Ond mae organebau amlgellog yn atgenhedlu'n an-rhywiol hefyd; gall y rhan fwyaf o blanhigion atgenhedlu'n an-rhywiol. Mae'n rhaid i ddau unigolyn gymryd rhan mewn 'atgenhedlu rhywiol', un o bob rhyw gan amlaf. Mae atgenhedlu dynol yn rhywiol (erotig), yn \u00f4l y rhan fwyaf o bobl.  Adnabod esgyrn Mae oddeutu 200 o esgyrn mewn ysgerbwd oedolyn gan gynnwys:  Yr asgwrn cefn (26) Y craniwm (8) Y wyneb (14) Ardal y frest (sternwm ac asennau) (26) Breichiau a dwylo(64) Coesau a thraed (62) Gweler hefyd Anatomeg ddynol Cyfeiriadau","025":"Roedd John Williams, neu John Williams, Brynsiencyn (24 Rhagfyr 1854 - 1 Tachwedd 1921), yn frodor o Ynys M\u00f4n ac yn weinidog gyda\u2019r Methodistiaid Calfinaidd ar yr ynys. Daeth yn adnabyddus oherwydd ei gefnogaeth frwdfrydig i ymgyrch recriwtio\u2019r Llywodraeth yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf.Bu o gymorth \u00e2 hyrwyddo sefydlu Adran Gymreig oddi mewn i Fyddin Prydain ac yn ddiweddarach penodwyd ef yn gaplan anrhydeddus arnynt. Cafodd y llysenw \u2018Caplan David Lloyd George\u2019 oherwydd ei ymgyrchu recriwtio adeg y rhyfel. Bywyd Cynnar a Theulu Ganwyd ef yn 1854 yng Nghae\u2019r Gors, Llandyfrydog, Ynys M\u00f4n, nid nepell o waith copr Mynydd Parys, a phan oedd yn 9 oed symudodd gyda\u2019r teulu i Fiwmares, lle mynychodd yr ysgol leol ac yna ym Mhorthaethwy.Erbyn 1873 roedd wedi dechrau pregethu a bu\u2019n fyfyriwr yng Ngholeg y Methodistiaid Calfinaidd yn y Bala. Yn Lerpwl y cyfarfu ei wraig, sef Edith Mary Hughes, ac ym mis Mai 1899 priodwyd hwy yng Nghapel Cemaes, Ynys M\u00f4n. Cawsant dri o blant, sef Dilys Edna, John Merfyn a Miriam Jane Evrys.Roedd Edith Mary Hughes yn ferch i un o adeiladwyr enwocaf Lerpwl, sef John Hughes, oedd \u00e2 gwreiddiau teuluol yn Ynys M\u00f4n ac wedi gwneud ei ffortiwn yn y gwaith adeiladu yn Lerpwl. Dychwelodd gyda\u2019i deulu i fyw i Ynys M\u00f4n lle adeiladodd Wylva Manor, gyda\u2019i 180 erw o dir, a safle Atomfa\u2019r Wylfa heddiw. Gyrfa Disgrifiwyd ef fel areithiwr pwerus, ac yn 1878 cafodd alwad i ofalaeth Brynsiencyn, lle bu\u2019n byw am ran fwyaf ei oes, ac oddi ar hynny adnabuwyd ef fel \u2018John Williams, Brynsiencyn\u2019. Rhwng 1895 a 1906 bu\u2019n gwasanaethu yng nghapel adnabyddus Cymraeg \u2018Prince\u2019s Road\u2019, yn Lerpwl oedd \u00e2 thros 1,000 o aelodau yn 1899. Dychwelodd i Frynsiencyn yn 1906 gan aros yno tan ei farwolaeth yn 1921. Yn 1907 roedd yn gymedrolwr Cymdeithas Methodistiaid Calfinaidd Gogledd Cymru ac roedd yn ffigwr poblogaidd yn y gymuned Fethodistaidd gydol ei oes.  Y Rhyfel Byd Cyntaf O gychwyn y Rhyfel Byd Cyntaf bu John Williams yn ymgyrchu ac yn annog dynion ifanc i ymuno \u00e2\u2019r ymdrech ryfel. Byddai\u2019n pregethu i gynulleidfaoedd ar draws Ynys M\u00f4n, gogledd Cymru a gweddill Cymru mewn iwnifform llawn.Roedd Williams ymhlith unigolion amlwg bywyd cyhoeddus Cymru a oedd yn cefnogi ymgyrch recriwtio\u2019r Rhyfel Byd Cyntaf - er enghraifft, John Morris-Jones, athro Cymraeg ym Mhrifysgol Bangor, y Parchedig Thomas Charles Williams, Porthaethwy, a oedd yn weinidog gyda\u2019r Annibynwyr, a Syr Henry Jones, yr ysgolhaig a\u2019r athronydd.Fel llawer yn y cyfnod, gwelai John Williams y rhyfel fel un cyfiawn ac fel rhyfel a fyddai\u2019n rhoi diwedd ar bob rhyfel.Roedd propaganda\u2019r cyfnod yn pwysleisio ei bod yn ddyletswydd ar ddynion i amddiffyn yr Ymerodraeth Brydeinig ac i wneud eu dyletswydd drwy ymladd dros eu gwlad a thros ryddid. Rhoddwyd pwysau eithriadol ar ddynion ifanc i gydymffurfio gyda\u2019r disgwyliad iddynt ymuno \u00e2'r lluoedd arfog, ac roedd cywilydd a gwarth i\u2019r unigolyn a\u2019i deulu pe na wnaent hynny. Gwelwyd hwy fel bradwyr a chachgwn oedd yn ymwrthod \u00e2\u2019u dyletswyddau. Ysgogwyd ef hefyd i gefnogi\u2019r ymdrech ryfel oherwydd teimlai ei bod yn ddyletswydd ar Gymru i amddiffyn rhyddid y gwledydd bach ac achub \u2018gwledydd bychain\u2019 tebyg i Wlad Belg rhag goresgyniad oddi wrth wledydd pwerus fel yr Almaen. Roedd yr awydd cryf hwn i amddiffyn rhyddid a chyfiawnder yn rhan annatod o\u2019i ffydd Gristnogol.O dan arweiniad a chyda chefnogaeth frwdfrydig David Lloyd George, bu John Williams, Brynsiencyn ac Owen Thomas, \u2018Rhyfelwr M\u00f4n\u2019, a oedd hefyd yn enedigol o Ynys M\u00f4n, yn unigolion pwysig yn sefydlu Corfflu\u2019r Fyddin Gymreig yn 1915. Roedd y ddau ohonynt yn aelodau o Bwyllgor Gwaith sefydlu\u2019r Fyddin Gymreig.Hon oedd adran Gymreig byddin Prydain a ddaeth i gael ei hadnabod fel \u2018Byddin Lloyd George\u2019, ac a fu yn ddiweddarach yn rhan o\u2019r ymladd ffyrnig ym Mrwydr Coed Mametz yn 1916.Gwelai Owen Thomas, John Williams a David Lloyd George Gymreictod y fyddin yn elfen a fyddai\u2019n denu a recriwtio bechgyn Cymru ar gyfer yr ymdrech ryfel. Adlewyrchwyd hyn yn araith David Lloyd George, yn Neuadd y Frenhines, Llundain ym Medi 1914, pan gyfeiriodd at hanes Cymru wrth bledio dros sefydlu Byddin Gymreig. Wedi iddo roi s\u00eal ei fendith i sefydlu'r fyddin, rhoddodd yr Arglwydd Kitchener, Ysgrifennydd Rhyfel y Llywodraeth, swydd Cadfridog y fyddin i Owen Thomas, ac yn ddiweddarach penodwyd John Williams yn Gaplan y Fyddin Gymreig. Penodwyd John Williams yn Gyrnol yn ddiweddarach.Adeg y Rhyfel Byd Cyntaf ymwelodd John Williams \u00e2\u2019r gwersylloedd hyfforddi milwyr - yn eu plith, Litherland, ger Lerpwl, lle hyfforddwyd milwyr y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, a Gwersyll Parc Cinmel ger Rhyl. Bu\u2019n gymorth hefyd i Owen Thomas wrth sefydlu Cwmni Cymreig o\u2019r Corfflu Meddygol yn 1916.Roedd John Williams yn ffrindiau mawr gyda Lloyd George ac roedd yn ymwelydd rheolaidd yn Stryd Downing pan oedd Lloyd George yn Ganghellor y Trysorlys ac yn Brif Weinidog. Bu Lloyd George yntau hefyd yn ymweld \u00e2 chartref John Williams yn Llwyn Idris, Brynsiencyn, Ynys M\u00f4n. Marwolaeth ac etifeddiaeth Erbyn 1915, roedd 100,000 o Gymry wedi ymuno \u00e2\u2019r lluoedd, gyda\u2019r niferoedd yn codi i 270,000 erbyn 1918. O\u2019r cyfanswm hwn, ni ddychwelodd 35,000, un o\u2019r canrannau uchaf ymhlith y gwledydd a anfonodd filwyr i\u2019r rhyfel. Er ei fod yn boblogaidd ar y pryd, erbyn ei farwolaeth roedd Williams wedi troi i fod yn ffigwr mwy dadleuol ac yn cael ei ddisgrifio fel un oedd yn \u2018Herod ac yn sant\u2019 oherwydd ei r\u00f4l yn y Rhyfel Byd Cyntaf.  Dechreuodd pobl gwestiynu'r syniad o Gristion selog yn annog cenhedlaeth ifanc o ddynion Cymru i ymladd mewn rhyfel pell.Mae rhai haneswyr yn olrhain y dirywiad yn nylanwad Ymneilltuaeth ar y genedl i\u2019r trawma a achoswyd gan golledion y Rhyfel Byd Cyntaf a r\u00f4l arweinyddion fel John Williams yn yr ymgyrch recriwtio. Bu John Williams farw yn Llwyn Idris, Brynsiencyn yn 1921 a chladdwyd ef yn Llan-faes, Ynys M\u00f4n. Cyfeiriadau","027":"Yn ddisgynnydd i dywysogion Powys,  Owain Glyn D\u0175r neu Owain ap Gruffudd neu Owain Glyndyfrdwy (1354 \u2013 tua 1416) oedd y Cymro olaf i gael ei alw yn Dywysog Cymru. Defnyddir yr enw Owain Glyn D\u0175r hefyd. Rhoddwyd iddo hefyd y llysenw \"Y Mab Darogan\". Ganwyd Owain Glyndyfrdwy yn 1359. Roedd yn etifedd llinach Powys Fadog ar ochr ei dad, a honnai ei fod yn ddisgynnydd i\u2019r Arglwydd Rhys o\u2019r Deheubarth ar ochr ei fam. Etifeddodd arglwyddiaethau Glyndyfrdwy a Chynllaith gyda'i ganolfan yn Sycharth, ger Llansilin, Powys. Astudiodd y gyfraith yn Llundain, a gwasanaethodd gyda lluoedd Henry Bolingbroke, gwrthwynebwr Rhisiart II, brenin Lloegr, a fyddai'n ddiweddarach Harri IV, brenin Lloegr. Yn 1400 cododd helynt ynghylch tir rhwng Owain Glyn D\u0175r a'r Arglwydd Grey o Ruthun, barwn pwerus o Loegr a oedd yn byw gerllaw. Pan ochrodd Harri IV \u00e2 Grey, ymosododd Glyn D\u0175r a\u2019i ddilynwyr ar dref Rhuthun a threfi Cymreig eraill ger y ffin \u00e2 Lloegr, gan achosi difrod mawr. Ddydd G\u0175yl Mathew (23 Medi) 1400 llosgodd Owain dref Rhuthun i'r llawr, heblaw'r castell. Erbyn diwedd 1401 roedd yn ymddangos bod y rhan fwyaf o\u2019r wlad yn cefnogi\u2019r gwrthryfel. Rhwng 1401 ac 1404 ymledodd y gwrthryfel ar draws Cymru a ddatblygodd yn gyflym i fod yn wrthryfel dros annibyniaeth i Gymru. Cipiwyd cestyll Harlech ac Aberystwyth a threchwyd byddinoedd Lloegr yng Nghwm Hyddgen a Bryn Glas yng nghanolbarth Cymru. Gan sylweddoli y byddai\u2019n rhaid iddo drechu\u2019r Saeson mewn brwydr fawr, cynhaliodd Glyn D\u0175r, a oedd yn galw ei hun yn Dywysog Cymru, senedd arbennig ym Machynlleth i godi arian ar gyfer yr achos (y senedd gyntaf o\u2019i bath yng Nghymru). Yn y Senedd a gynhaliwyd ym Machynlleth roedd cynrychiolwyr o Ffrainc, yr Alban a Sbaen. Ffurfiodd gynghreiriau \u00e2 Dug Northumberland ac Edmund Mortimer, gelynion Harri IV, a lluniodd gynghrair ffurfiol \u00e2 Brenin Ffrainc. Am gyfnod roedd yn rheoli bron y cyfan o Gymru, ond erbyn 1405, fodd bynnag, roedd y llanw wedi dechrau troi a threchwyd byddinoedd Glyn D\u0175r yn y Grysmwnt a Brynbuga. Ni ddaeth cymorth gan y Ffrancwyr a\u2019r Albanwyr, ac ildiodd dynion Morgannwg, G\u0175yr, Tywi, Ceredigion ac Ynys M\u00f4n i frenin Lloegr. Erbyn 1408 roedd cadarnleoedd pwysig Harlech ac Aberystwyth wedi eu hadennill a daeth y gwrthryfel i ben. Cafwyd rhai cyrchoedd ar \u00f4l hyn ond erbyn 1415 daeth y gwrthryfel i ben, a diflannodd Glyn D\u0175r. Roedd llawer o ddifrod wedi ei wneud a nifer fawr wedi marw, a daeth pethau\u2019n anodd pan gyflwynwyd cyfreithiau gwrth-Gymreig gan Harri IV. I rai teuluoedd cyfoethog, daeth y gwrthryfel \u00e2\u2019u hawdurdod i ben. Newidiodd eraill eu teyrngarwch i Harri IV ac aeth llawer o\u2019r dynion a oedd wedi ymladd ochr yn ochr \u00e2 Glyn D\u0175r ymlaen i ymladd yn erbyn y Ffrancwyr yn Agincourt (1415). Ond yn ystod y gwrthryfel, roedd y Cymry wedi uno o dan arweinydd cenedlaethol gan blannu gweledigaeth o Gymru annibynnol. Mae Owain Glyn D\u0175r yn sefyll fel unigolyn pwysig yn hanes Cymru, nid yn unig fel un oedd yn cael ei weld fel arweinydd cenedlaethol ond hefyd fel gwleidydd a oedd yn gweld r\u00f4l i Gymru o fewn cyd-destun Ewropeaidd. Yn Llythyr Pennal a ysgrifennwyd yn 1406 mae\u2019n ceisio llunio cysylltiadau gyda Ffrainc drwy ddangos cefnogaeth i Bab Avignon, yn hytrach na Phab Rhufain a gefnogwyd gan Loegr. Yn y llythyr mae Glyn D\u0175r hefyd yn amlinellu ei syniad am sut byddai\u2019n creu Cymru annibynnol drwy sefydlu dwy brifysgol yng Nghymru (yn y de a\u2019r gogledd), Eglwys annibynnol i Gymru gyda'i chronfa arian ei hunan a Chymry Cymraeg yn cael eu penodi i swyddi uchel yn yr Eglwys. Ceir y cofnod olaf am Owain yn 1412, ac nid oes neb yn sicr beth ddigwyddodd iddo ar \u00f4l hynny. Saif, fodd bynnag, yng nghof y Gymru gyfoes fel un o arwyr pwysicaf y genedl ac mae cerflun ohono yn oriel yr arwyr cenedlaethol Neuadd y Ddinas, Caerdydd. Llinach Ganwyd Owain Glyn D\u0175r i deulu uchelwrol yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Roedd ei dad Gruffudd Fychan yn etifedd i dywysogion Powys Fadog, disgynyddion Madog ap Maredudd, rheolwr olaf Teyrnas Powys unedig. Ei fam oedd Elen ferch Tomos ap Llywelyn o linach tywysogion Deheubarth. Roedd hi'n ddisgynnydd i Rhys ap Gruffudd, (yr Arglwydd Rhys), felly gallai Owain hawlio bod yn etifedd Powys a Deheubarth. Roedd etifedd olaf Teyrnas Gwynedd yn y llinach wrywaidd uniongyrchol, Owain Lawgoch, wedi ei lofruddio yn 1378, ond trwy ei hen nain roedd Owain yn ddisgynnydd i Gruffudd ap Cynan. Roedd Owain felly mewn sefyllfa gref, o ran llinach, i hawlio bod yn Dywysog Cymru, gam ei fod yn etifedd awdurdod y ddau Lywelyn, sef Llywelyn Fawr a Llywelyn II, sefydlwyr Tywysogaeth Cymru yn y 13g. Gweler hefyd llinach uniongyrchol ei fam a'i dad (isod).  Ei berthynas \u00e2 Theulu'r Tuduriaid  Ei berthynas \u00e2'r Mortimer a'r Hanmeriaid  Bywyd Cynnar Mae ansicrwydd ynghylch blwyddyn geni Owain. Awgryma cofnod achos cyfreithiol Grosvenor v Scrope, lle'r ymddangosodd fel tyst, ei fod wedi ei eni yn 1359. Rhydd un llawysgrif ddyddiad pendant: 28 Mai, 1354, tra ceir traddodiad iddo gael ei eni yn 1349, blwyddyn y Pla Du. Nid oes sicrwydd ymhle y ganwyd ef chwaith; mae'n bosib mai Sycharth, ger Llansilin yw'r lle mwyaf tebygol. Bu farw ei dad rywbryd cyn 1370 gan adael ei fam yn weddw. Etifeddodd Glyndyfrdwy a Chynllaith oddi wrth ei dad, a thiroedd yng nghymydau Gwynionydd ac Iscoed Uch Hirwern yng Ngheredigion oddi wrth ei fam. Mae'n debyg bod Owain wedi treulio rhywfaint o'i blentyndod yng nghartref Syr David Hanmer. Bu yn Llundain yn astudio'r gyfraith am rai blynyddoedd, yn \u00f4l pob tebyg ym mlynyddoedd olaf teyrnasiad Edward III. Mae'n bur debyg ei fod yn Llundain adeg Gwrthryfel y Werin yn 1381. Roedd yn \u00f4l yng Nghymru erbyn 1383, a phriododd Margaret Hanmer, a oedd yn ferch i Syr David Hanmer. Gwyddys iddo ymladd yn yr Alban dros Rhisiart II, brenin Lloegr; ceir y cofnod cyntaf amdano fel milwr yn 1384, pan oedd yn aelod o arsiwn Berwick-upon-Tweed, gyda charfan o Gymry dan Syr Gregory Sais. Yn 1385 roedd yn ymladd yn Ffrainc yn y Rhyfel Can Mlynedd, ac yn ddiweddarach y flwyddyn honno roedd yn yr Alban eto dan John o Gaunt. Yn 1386 cofnodir iddo gael ei alw fel tyst yn achos Scrope v. Grosvenor yng Nghaer. Yn 1387, roedd yn ne-ddwyrain Lloegr yn gwasanaethu dan Richard FitzAlan, 11eg Iarll Arundel, a chymerodd ran mewn brwydr ar y m\u00f4r oddi ar arfordir Caint, pan orchfygwyd llynges o Ffrainc, Sbaen a Fflandrys. Yn ddiweddarach y flwyddyn honno, bu farw ei dad-yng-nghyfraith, Syr David Hanmer, a dychwelodd Owain i Gymru i fod yn ysgutor ei yst\u00e2d.  Treuliodd Owain y blynyddoedd nesaf ar ei stad. O'r cyfnod yma, yn \u00f4l pob tebyg, y mae cywydd enwog Iolo Goch yn canmol ei lys yn Sycharth yn dyddio. Roedd Gregory Sais wedi marw yn 1390, a thua'r un adeg, dechreuodd Iarll Arundel golli dylanwad; dienyddiwyd ef yn 1397. Yn 1399, cipiwyd grym Lloegr gan Henry Bolingbroke, a ddiorseddodd y brenin Rhisiart II a dod yn frenin fel Harri IV. Carcharwyd Rhisiart, a llofruddiwyd ef yn Chwefror 1400. Datblygodd cweryl rhwng Owain a Reginald Grey, arglwydd Dyffryn Clwyd, a hawliai gyfran o diroedd Owain Glyn D\u0175r. Yn ystod teyrnasiad Rhisiart II, penderfynwyd yr achos o blaid Owain, ond wedi i Harri IV gipio'r orsedd, ail-agorodd de Grey yr achos, gan fanteisio ar y ffaith ei fod yn gyfaill i'r brenin. Dywed rhai ffynonellau fod de Grey wedi oedi gyrru gw\u0177s gan y brenin i Owain yn hawlio cymorth milwrol yn yr Alban. Erbyn i Owain dderbyn y w\u0177s, roedd yn rhy hwyr iddo ymateb.  Y Gwrthryfel, 1400\u20131415 Dechrau'r gwrthryfel 1400\u20131401 Ar 16 Medi, 1400, gweithredodd Owain, a chafodd ei gyhoeddi'n Dywysog Cymru gan ei gefnogwyr. Roedd hyn yn ddatganiad chwyldroadol ynddo'i hun. Ymledodd yr ymgyrch drwy'r gogledd-ddwyrain. Erbyn 19 Medi, ymosodwyd ar Ruthun, cadarnle de Grey, a bu bron iawn iddo gael ei dinistrio'n llwyr. Ymosodwyd ar Ddinbych, Rhuddlan, castell y Fflint, Penarl\u00e2g, a Holt yn fuan ar \u00f4l hynny. Ar 22 Medi cafodd tref Croesoswallt ei difrodi mor ddrwg gan gyrch Owain fel y bu rhaid ei hail-siarteru yn ddiweddarach. Erbyn y 24ain, roedd Owain yn symud i'r de drwy Bowys a dinistriodd y Trallwng. Ar yr un pryd lansiodd nifer o aelodau teulu Tuduriaid Penmynydd o ynys M\u00f4n, gyfres o ymosodiadau \"guerilla\" yn erbyn y Saeson. Roedd y Tuduriaid yn deulu blaenllaw o F\u00f4n ac wedi mwynhau perthynas agos \u00e2 Rhisiart II (bu Gwilym a Rhys ap Tudur yn gapteiniaid saethwyr bwa yn ystod ymgyrchoedd Rhisiart yn Iwerddon. Newidiasant eu teyrngarwch i Owain Glyn D\u0175r wrth i'r rhyfel ymledu. Troes Harri IV - oedd ar ei ffordd i geisio goresgyn yr Alban \u2013 ei fyddin tuag at Gymru ac erbyn 26 Medi roedd wedi cyrraedd Amwythig ac yn barod i ymosod ar Gymru. Mewn cyrch cyflym ond di-fudd arweiniodd Harri ei fyddin o amgylch gogledd Cymru. Cafodd ei boeni'n gyson gan dywydd drwg ac ymosodiadau guerilla gw\u0177r Owain. Erbyn 15 Hydref, roedd yn \u00f4l yn Amwythig, heb fawr i'w ddangos am ei ymdrechion. Prif arweinydd yr ymgyrch yn erbyn Owain yng ngogledd Cymru oedd Henry Percy (\"Hotspur\"), mab hynaf Henry Percy, Iarll 1af Northumberland. Cynigiodd ef bardwn i bawb o ddilynwyr Owain Glyn D\u0175r, ac eithrio Owain eu hun a dau o Duduriaid Penmynydd, Rhys ap Tudur a'i frawd Gwilym ap Tudur. Am rai misoedd, ymddangosai fod y gwrthryfel yn dirwyn i ben. Fodd bynnag, ar ddydd Gwener y Groglith 1401, cipiodd Rhys a Gwilym ap Tudur gastell Conwy. Tua mis Mehefin yr un flwyddyn ymladdwyd brwydr Hyddgen yn uchel ar lethrau Pumlumon, ar y ffin rhwng Powys a Cheredigion. Trechodd byddin fach Owain Glyn D\u0175r lu mawr o Saeson a Fflemingiaid oedd yn ceisio cyrraedd castell Aberystwyth. Arweiniodd Harri IV gyrch i dde Cymru, a dienyddiwyd un o gefnogwyr Owain, Llywelyn ap Gruffudd Fychan o Gaeo yn Llanymddyfri ar 9 Hydref. Ddiwedd Tachwedd, gyrrodd Owain lythyrau at Robert III, brenin yr Alban ac at benaethiaid Iwerddon yn gofyn am gymorth. Daeth y flwyddyn i ben gyda Brwydr Twthil ar 2 Tachwedd 1401, rhwng llu Owain Glyn D\u0175r ac amddiffynwyr Caernarfon.  Anterth 1402\u20131405 Ymddangosodd comed yn ystod misoedd Chwefror a Mawrth 1402, a ystyrid gan lawer yn argoel o fuddugoliaeth Owain Glyn D\u0175r. Tua chanol mis Ebrill, cymerwyd gelyn Owain, Reginald de Grey o Ruthun, yn garcharor ganddo gerllaw Rhuthun. Bu raid i de Grey dalu 10,000 o farciau am ei ryddid. Enillodd Owain fuddugoliaeth bwysig ym Mrwydr Bryn Glas ar 22 Mehefin 1402, ger pentref Pilalau, ar odre gogleddol Fforest Faesyfed, ger Llanandras a'r ffin rhwng Swydd Henffordd a Powys. Cymerwyd arweinydd y fyddin Seisnig, Syr Edmund Mortimer, yn garcharor. Yn nes ymlaen byddai'n priodi Catrin, ferch Owain, ac yn sefyll ysgwydd wrth ysgwydd gyda'r Mab Darogan yn erbyn brenin Lloegr. Yn 1402 hefyd, pasiodd Senedd Lloegr y Deddfau Penyd, cyfres o ddeddfau yn erbyn y Cymry. Dan y deddfau hyn, gwaherddid unrhyw Gymro, heblaw esgobion, rhag dal unrhyw swydd gyhoeddus, rhag dwyn arfau a rhag byw mewn unrhyw fwrdeistref Seisnig. Roedd y gwaharddiad ar ddal swydd gyhoeddus hefyd yn ymestyn i unrhyw Sais oedd yn briod a Chymraes. Yn 1403, cododd Henry Percy (Hotspur) mewn gwrthryfel yn erbyn y brenin, a gwnaeth gytundeb ag Owain. Lladdwyd Hotspur yn ymladd yn erbyn byddin y brenin ym Mrwydr Amwythig ar 21 Gorffennaf. Nid oedd Owain a'i fyddin yn bresennol, er bod rhai o'i gefnogwyr yno. Roedd Owain ei hun yn ymgyrchu yn Sir Gaerfyrddin, lle cododd Cymry Dyffryn Tywi i'w gefnogi, ac ym mis Gorffennaf ildiwyd castell a thref Caerfyrddin iddo. Ym mis Mai 1404, gyrrodd Owain lythyr at Siarl VI, brenin Ffrainc, gan ei arwyddo fel Owynus dei gratia princeps Wallie. Cludwyd y llythyr i Baris gan ddau lysgennad, ei frawd-yng-nghyfraith, John Hanmer, a'i ganghellor, Gruffudd Yonge. Rywbryd yn ystod 1404, syrthiodd Castell Harlech a Chastell Aberystwyth i Owain, gan gryfhau ei afael ar ganolbarth Cymru. Yr un flwyddyn, cofnodir gan Adda o Frynbuga i Owain gynnal senedd ym Machynlleth. Ar 12 Ionawr 1405 arwyddwyd cytundeb ffurfiol gyda brenin Ffrainc, i gynghreirio yn erbyn Harri IV, brenin Lloegr. O fewn wythnosau, glaniodd byddin enfawr o Ffrancwyr yn Aberdaugleddau, Sir Benfro heddiw. Gorymdeithio y Ffrancwyr ochr-yn-ochr \u00e2 byddin Cymru, trwy Swydd Henffordd ac ymlaen i Swydd Gaerwrangon. Fe wnaethant gyfarfod \u00e2 byddin Lloegr ddim ond deng milltir o Gaerwrangon. Cymerodd y ddwy fyddin eu safleoedd yn barod i frwydro, a hynny gan wynebu ei gilydd filltir i ffwrdd, ond ni fu unrhyw ymladd. Yna, am resymau nad ydyn nhw erioed wedi dod yn amlwg, enciliodd y Cymry, a throdd y Ffrancwyr adref ychydig wedyn. Ar 28 Chwefror 1405, arwyddwyd y Cytundeb Tridarn rhwng Owain a'i gynghreiriad Henry Percy, Iarll 1af Northumberland (tad Hotspur) ac Edmund Mortimer. Roedd y cytundeb yma'n rhannu Ynys Brydain (heb gynnwys yr Alban) rhyngddynt fel penaethiaid sofran, annibynnol. Yn \u00f4l y ddogfen, roedd Owain Glyn D\u0175r a phob Tywysog Cymru ar ei \u00f4l, i gael:  \"The whole of Cambria or Wales divided from Leogria now commonly called England by the following borders, limits, and bounds: from the Severn estuary as the River Severn flows from the sea as far as the northern gate of the city of Worcester; from that gate directly to the ash trees known in Cambrian or Welsh language as Onennau Meigion which grow on the high road from Bridgnorth to Kinver; then directly along the highway... to the head or source of the River Trent; thence to the head or source of the river commonly known as the Mersey and so along to the sea\".Ym mis Mawrth 1405 roedd Rhys Gethin yn y de, yn ymosod yn aflwyddiannus ar dref Y Grysmwnt a'i chastell; curwyd ei fyddin o tua 8,000 o w\u0177r Gwent a Morgannwg gan fyddin gref a anfonwyd o Henffordd i godi'r gwarchae. Ym mis Mai'r un flwyddyn, gorchfygwyd byddin Owain ym Mrwydr Pwll Melyn gerllaw Brynbuga, Sir Fynwy. Lladdwyd ei frawd, Tudur, a chymerwyd ei fab, Gruffudd yn garcharor. Tua 1 Awst, cynhaliwyd ail senedd Owain yn Harlech. Yn fuan wedyn, cyrhaeddodd byddin Ffrengig o tua 2,600 o w\u0177r dan Jean de Hangest i Aberdaugleddau, Sir Benfro, i gynorthwyo Owain. Ymunodd cefnogwyr Owain \u00e2 hwy, a chipiwyd tref Hwlffordd, ond nid y castell, yna cipiwyd tref a chastell Caerfyrddin ac Aberteifi. Erbyn diwedd Awst, roeddynt gerllaw Caerwrangon, yn wynebu byddin y brenin. Nid oedd yr un o'r ddwy fyddin yn barod i ymosod, ac ymhen wythnos, enciliodd byddin Owain. Ymosododd y brenin ar Sir Forgannwg, ond roedd y tywydd yn ddrwg, a bu raid iddo yntau encilio. Y llanw'n troi 1406\u20131412 Cynhaliwyd cynulliad o'r Cymry ym Mhennal, ger Machynlleth ym mis Mawrth, 1406, ac yno lluniwyd dogfen yn gosod allan bwriadau'r tywysog ynghyd \u00e2 llythyr i'r Brenin Siarl VI o Ffrainc; adnabyddir y dogfennau pwysig hyn fel Polisi Pennal. Roedd Owain wedi derbyn llythyr gan Siarl VI ar ddechrau Mawrth, yn ei annog i drosglwyddo ei deyrngarwch i Bab Avignon, Bened XIII. Yn y llythyr a anfonodd Owain yn \u00f4l at frenin Ffrainc ar 31 Mawrth, cytunodd i wneud hynny ar rai amodau. Yn eu plith, roedd rhaid i Bened XIII gytuno i sefydlu eglwys Gymreig, yn atebol i Dyddewi yn hytrach nag i Archesgob Caergaint, a sefydlu dwy brifysgol, neu studia generalia, yng Nghymru, un yn y gogledd ac un yn y de.Fodd bynnag, roedd llanw'r gwrthryfel eisoes ar drai. Yn yr un flwyddyn (1406) cofnodir fod Penrhyn G\u0175yr, Dyffryn Tywi a rhan helaeth o Geredigion wedi ymostwng i'r Saeson. Erbyn diwedd y flwyddyn, roedd nifer fawr o gefnogwyr Owain at Ynys M\u00f4n wedi ymostwng hefyd.Yn ystod haf 1407, gwnaeth byddin brenin Lloegr, dan y tywysog Harri (yn ddiweddarach Harri V, brenin Lloegr), ymdrech i ail-gipio Castell Aberystwyth, oedd yn cael ei gadw dros Owain gan Rhys Ddu. Wedi trafodaethau heddwch, cytunodd Rhys i ildio'r castell erbyn dyddiad penodol os nad oedd y gwarchae Seisnig wedi ei godi. Fodd bynnag, pan aeth at Owain i ofyn am ganiat\u00e2d i ildio'r castell, daeth Owain i Aberystwyth ei hun, a bygwth torri pen unrhyw un a geisiai ildio'r castell, yn cynnwys Rhys. Methodd yr ymgais yma ar ran y Saeson, ond ymosododd byddin Harri eto yn 1408, a syrthiodd y castell iddynt y tro hwn. Yn 1409 syrthiodd Castell Harlech i'r Saeson. Roedd Edmund Mortimer wedi marw yn ystod y gwarchae, a chymerwyd Margaret, gwraig Owain, a dwy o'i ferched, yn cynnwys Catrin, gwraig Mortimer, yn garcharorion. Dienyddiwyd nifer o gefnogwyr amlwg Owain yr un flwyddyn neu yn 1410; Rhys Ddu yn Llundain, Philip Scudamore yn Amwythig a Rhys ap Tudur yng Nghaer.  Diflaniad Nid oes cofnod pendant am hanes Owain ar \u00f4l 1412, gan gymerodd Dafydd Gam, un o gefnogwyr Cymreig amlycaf Harri IV, yn garcharor gerllaw Aberhonddu. Dyma'r tro olaf i Owain gael ei weld gan ei elynion. Yn \u00f4l llawysgrif Peniarth 135, a ysgrifennwyd yn fuan ar \u00f4l 1422:  MCCCCxv y ddaeth Owain mewn difant y gwyl Vathe yn y kyngayaf o hynny allan ni wybuwyd i ddifant rrann vawr a ddywaid i varw y brudwyr a ddywedant na bu  1415 \u2013 Diflannodd Owain ar \u0174yl Sant Matthew yn amser cynhaeaf. O hynny allan ni wybuwyd i ble y diflannodd. Dywed llawer ei fod wedi marw, ond dywed y brudwyr na fu.Roedd Harri IV wedi marw yn 1413, a'i fab wedi ei olynu ar yr orsedd fel Harri V. Ail-ddechreuodd ef yr ymladd yn y Rhyfel Can Mlynedd yn erbyn Ffrainc, ac yn haf 1415 gofynnodd y brenin newydd i Gilbert Talbot gysylltu ag Owain, a chynnig pardwn iddo. Ni chafwyd ymateb, ac yn 1416 gofynnwyd i Talbot geisio eto, trwy fab Owain, Maredudd ab Owain Glyn D\u0175r, y tro hwn. Unwaith eto, ni chafwyd ymateb. Derbyniodd Maredudd bardwn ar 8 Ebrill, 1421. Nid oedd s\u00f4n am ei dad, sy'n awgrymu efallai ei fod yn farw erbyn hynny. Buasai Owain Glyn D\u0175r ymhell yn ei chwedegau erbyn hynny, pe bai dal yn fyw; gwth o oedran yn yr Oesoedd Canol. Ceir nifer o draddodiadau lleol yn Swydd Henffordd sy'n awgrymu ei fod wedi cael lloches gyda'i ferch Alys, oedd yn briod a Syr John Scudamore, ym Monnington Stradel, ac iddo farw yno, a'i gladdu yno neu yn Kentchurch gerllaw. Roedd traddodiad arall yn yr ardal mai Owain oedd y bardd Si\u00f4n Cent, y bu teulu Scudamore yn un o'i noddwyr. Yn 2015 cyhoeddodd Gruffydd Aled Williams gyfrol Dyddiau Olaf Owain Glyn D\u0175r (Gwasg y Lolfa) ac ynddo mae'n awgrymu dau bosibilrwydd: yn gyntaf, sonia fod llawysgrif a fu ym meddiant Robert Vaughan o'r hengwrt yn allweddol wrth geisio ateb i'r cwestiwn ym mhle y claddwyd Owain. Mae'r cofnod, sydd yn llaw Vaughan, yn awgrymu iddo gael ei gladdu ym mynwent eglwys fechan iawn pewn pentref yn Swydd Amwythig: Cappel Kimbell lle i claddwyd Owen Glyn: yn sir Henffordd. Yn \u00f4l Gruffydd Aled Williams, mynwent Eglwys Sant Iago, ym mhentref Kimbolton yw'r fan. Yr ail bosibilrwydd mae'n ei gynnig yw i Owain gael ei gladdu ger cartref un o'i ferched yn Monnington Straddle (Alys, a briododd Syr John Scudamore), eto yn Swydd Henffordd, gan fod traddodiad cryf yn yr ardal iddo'i gladdu yno mewn hen domen gladdu. Bu'r tir yma'n rhan o dir cysegredig a gwyddys fod ar draws y cae i'r domen d\u0177 o'r enw Chapel Cottage, a oedd yn y 14g yn gapel anwes.  Owain a Chenedlaetholdeb Cymreig Ychydig o gyfeiriadau sydd at Owain gan y beirdd yn y cyfnod ar \u00f4l ei ddiflaniad, ond cadwyd nifer fawr o chwedlau a thraddodiadau gwerin o'i gwmpas. Gwelwyd Owain fel y Mab Darogan, ac fel enghraifft o thema'r Brenin yn y mynydd neu'r Arwr Cwsg, gyda'r gred ei fod yn cysgu mewn ogof, i ddeffro ryw ddydd pan fydd angen Cymru fwyaf a gorchfygu ei gelynion. Ceir traddodiadau tebyg am Owain arall, Owain Lawgoch, ac \u00e2nt aml mae ansicrwydd at ba un y cyfeirir. Cofnododd Elis Gruffydd (\"Y Milwr o Galais\"), chwedl am Owain yn 1548. Roedd Abad Abaty Glyn y Groes wedi codi yn fore, ac yn cerdded ar y Berwyn. Cyfarfu ag Owain Glyn D\u0175r, a'i cyfarchodd ef \"Syr Abad, rydych wedi codi yn rhy fore\". \"Na\", atebodd yr abad, \"chychwi a godasoch yn rhy fore, o gan mlynedd\".Anffafriol bu barn haneswyr Cymreig ar Owain yn y canrifoedd nesaf, er enghraifft David Powel yn ei Historie of Cambria, now called Wales yn y 16g. Y rheswm pennaf am hynny oedd eu bod yn dibynnu ar lyfrau am y cyfnod gan haneswyr Seisnig a chofnodion swyddogol Coron Lloegr sy'n portreadu Owain fel \"bradwr\" penboeth a chreulon a ddaeth a gwae a dioddef i Gymru. Rhoddwyd darlun mwy ffafriol ohono gan Thomas Pennant yn ei Tours in Wales yn 1778. Gyda datblygiad y mudiad Cymru Fydd yn niwedd y 19g, cynyddodd diddordeb yn hanes Owain Glyn D\u0175r. Ceir portread ffafriol iawn ohono yn y cylchgrawn Cymru gan O. M. Edwards. Yn 1905, cyhoeddodd Owen Rhoscomyl ei gyfrol ddylanwadol Flame-Bearers of Welsh History sy'n disgrifio Owain fel arwr a ymgeleddai'r werin bobl: yn ateb i'r cwestiwn \"ble gladdwyd Glyn D\u0175r?\" ceir yr ateb ei fod yn gorffwys yng nghalon pob gwir Gymro lle bydd yn aros yn ysbrydoliaeth i'r genedl am byth. Yn 1931, cyhoeddodd John Edward Lloyd yr astudiaeth safonol gyntaf o fywyd a gwrthryfel Owain, Owen Glendower. Diweddodd y llyfr gyda'r farn:  \"For the Welshmen of all subsequent ages, Glyn D\u0175r has been a national hero, the first, indeed, in the country's history to command the willing support alike of north and south, east and west, Gwynedd and Powys, Deheubarth and Morgannwg. He may with propriety be called the father of modern Welsh nationalism\".Yn ddiweddar mae Diwrnod Owain Glyn D\u0175r wedi dod yn ddydd g\u0175yl answyddogol a ddethlir yng Nghymru ar 16 Medi, y dyddiad y cyhoeddwyd Owain Glyn D\u0175r  yn Dywysog Cymru yn 1400. Cytunwyd i hedfan baner Glyn D\u0175r ar furiau Castell Caerdydd ar 16 Medi 2006, mewn ymateb i bwysau gan y cyhoedd. Yn 2008, gydag Alun Ffred Jones AC (Plaid Cymru) yn Weinidog Treftadaeth yn Llywodraeth Cymru, cyhoeddodd Cadw eu bod am chwifio baner Glyn D\u0175r ar gestyll Caernarfon, Caerffili, Conwy a Harlech. Enwyd nifer o bethau ar \u00f4l Owain Glyn D\u0175r. Rhoddwyd yr enw Llwybr Glyn D\u0175r ar y llwybr cerdded pellter hir ar draws canolbarth Cymru, sy'n ymweld \u00e2 nifer o safleoedd cysylltiedig ag Owain megis safle brwydr Hyddgen a thref Machynlleth, lle cynhaliodd ei senedd gyntaf. Yn 2008, derbyniodd NEWI, yng ngogledd-ddwyrain Cymru, statws prifysgol, a newidiodd ei enw i Brifysgol Glyn D\u0175r. Dyfernir Gwobr Glyn D\u0175r yn flynyddol am gyfraniadau arbennig i'r celfyddydau yng Nghymru. Fe'i rhoddir gan Ymddiriedolaeth Tabernacl Machynlleth i ffigyrau blaenllaw ym meysydd cerddoriaeth, celf a llenyddiaeth yn eu tro. Defnyddiwyd enw Owain hefyd gan fudiad Meibion Glyn D\u0175r, fu'n cynnal ymgyrch losgi tai haf o ddiwedd y 1970au ymlaen. Roedd rhai o'r negesau a anfonid i'r awdurdodau gan y mudiad yn dwyn enw Rhys Gethin. Daeth Owain yn ail yn yr arolwg barn ar-lein 100 o Arwyr Cymru a drefnwyd gan Culturenet Cymru yn 2004.  Owain mewn llenyddiaeth Barddoniaeth Canoloesol Roedd croeso i'r beirdd ar aelwyd llys Owain Glyn D\u0175r  yn Sycharth. Canodd Iolo Goch gerddi moliant i Owain Glyn D\u0175r a llys Sycharth. Mae ei ddisgrifiad o lys Sycharth ymhlith y cerddi mwyaf adnabyddus o'r cyfnod. Ceir hefyd dwy gerdd o fawl i Owain gan Gruffudd Llwyd a gyfansoddwyd yn y 1380au. Mae'n amlwg o'u cynnwys fod y cerddi hyn i gyd wedi eu cyfansoddi cyn y gwrthryfel; nid erys yr un gerdd gan fardd adnabyddus a gyfansoddwyd yn ystod y gwrthryfel na marwnad i Owain (ond gweler isod am y canu darogan).  Cedwir ar glawr gerddi i Rys Gethin, uchelwr o Nant Conwy a fu'n un o gapteiniaid blaenaf Owain Glyn D\u0175r. Mae'n cael ei ddisgrifio mewn un gerdd fel hyn:  Milwr yw \u00e2 gwayw melyn Megis Owain glain y Glyn.Ceir cerdd arall i Hywel Coetmor, brawd Rhys Gethin, a chapten ym myddin Owain Glyn D\u0175r fel ei frawd. Mae'r cerddi hyn, o awduriaeth ansicr, yn hynod wladgarol ac mae lle da i gredu eu bod yn perthyn i gyfnod y gwrthryfel.Gwyddys fod gan Owain fardd teulu o'r enw Crach Ffinnant gydag enw iddo'i hun fel brudiwr; bu gydag Owain yng ngarsiwn Berwick yn 1384 ac yng Nglyndyfrdwy pan gyhoeddwyd Owain yn Dywysog Cymru ym Medi 1400. Ceir \"Owain\" fel enw am y Mab Darogan mewn nifer fawr o gerddi brud poblogaidd o ddiwedd yr Oesoedd Canol, ond mae'n anodd eu dyddio yn fanwl. Mae'n bosibl fod rhai yn dyddio o gyfnod Owain Lawgoch ond mae'r mwyafrif i'w dyddio i'r 15g ac felly'n perthyn i gyfnod Owain Glyn D\u0175r neu gyfnod Rhyfeloedd y Rhosynnau pan oedd y cof amdano fel arweinydd cenedlaethol yn fyw iawn. Mae cerdd rydd a briodolir i Taliesin yn perthyn i gyfnod y gwrthryfel, yn \u00f4l pob tebyg. Cyfeiria at \"arth (rhyfelwr) sych (Sycharth (?))\" a rhyfelwr arall o Eryri yn codi yn erbyn y Saeson. Yna bydd:  Llawer celain gan frain, Llawer cleddau heb wain, Llawer diras Sais heb gyweithas, A blaidd Glyndyfrdwy yn rhannu'r deyrnas.Mae'n bosibl fod \"rhannu'r deyrnas\" yma yn gyfeiriad at y Cytundeb Tridarn (gweler uchod). Cyfnod diweddar Roedd \"I Owain Glyn D\u0175r\" yn un o destunau Eisteddfod Corwen 1789 a drefnwyd gan y Gwyneddigion. Cafwyd cerddi ar y testun gan Twm o'r Nant a Gwallter Mechain. Diddorol nodi i'r eisteddfod gael ei chynnal yng Ngwesty Owain Glyn D\u0175r. Ailgydiodd hanes gwrthryfel Owain Glyn D\u0175r yn nychymyg y Cymry yn y 19g, ond arhosodd yng nghysgod y ddau Llywelyn tan ddiwedd y ganrif honno. Cyfansoddodd Felicia Hemans gerdd Saesneg ramantaidd amdano sy'n s\u00f4n am \"the blazing star\" yn rhagfynegi dyfodiad yr arwr. Cyfansoddodd Robert Davies (Bardd Nantglyn) \"Gywydd o Hanes Owen Glyndyfrdwy\" yn 1826. Yn Eisteddfod Caerfyrddin 1867 enillodd y bardd Hwfa M\u00f4n y tlws am ei gerdd \"Owain Glyndwr\". Enillodd Eifion Wyn gadair Eisteddfod Llangollen 1895 gyda'i awdl am Owain. Yn Eisteddfod Corwen 1900 bu T. Twynog Jeffries yn fuddugol gyda'i awdl \"Owain Glyn Dwr\", sy'n gweld Owain fel math o ragflaenydd i'r mudiad gwladgarol Cymru Fydd. yn yr 20g, canodd sawl bardd am Owain Glyn D\u0175r. Ceir dwy gerdd nodedig gan Gwenallt, er enghraifft, cerdd i \"Neuadd Glyn D\u0175r\" yn Sycharth gan John Penry Jones, \"Bedd Owain Glyn D\u0175r\" gan Euros Bowen, \"Breuddwyd Glyn D\u0175r\" gan Dewi Emrys James, a cherdd am Senedd-d\u0177 Owain Glyn D\u0175r ym Machynlleth gan Cyril Jones. Drama Ymddengys Owain fel cymeriad yn nrama William Shakespeare Henry IV Rhan Un. Mae'r cymeriad Glendower yn ymffrostgar ac yn haeru ei fod yn medru galw ysbrydion, ond ar y llaw arall disgrifir ef fel:  \"...worthy gentleman Exceedingly well-read, and profited In strange concealments, valiant as a lion And wondrous affable, and as bountiful As mines of India\".Ysgrifennodd Beriah Gwynfe Evans ei ddrama boblogaidd 'Owain Glyndwr' ar gyfer Eisteddfod Gadeiriol Llanberis 1879. Drama ramantus iawn ydyw, sy'n ddrych i'r cyfuniad o wladgarwch Cymreig a breningarwch Prydeinig sy'n mor nodweddiadol o'r 19g.  Ffuglen John Cowper Powys \u2013 Owen Glendower (1940). Edith Pargeter: A Bloody Field by Shrewsbury (1972). Malcolm Pryce: A Dragon to Agincourt (Y Lolfa) ISBN 0-86243-684-2. J. G. Williams, Betws Hirfaen (Gwasg Gee, 1978). Nofel hanes am y gwrthryfel wedi'i lleoli yn Eifionydd yn bennaf. Plant a pherthnasau Roedd gan Owain o leiaf chwe mab a thair merch. Y rhai y ceir gwybodaeth ddibynadwy amdanynt yn yr achau a'r cofnodion hanesyddol yw:  Gruffudd ab Owain (c. 1385\u20131411) oedd mab hynaf Owain Glyn D\u0175r a'i wraig Margaret Hanmer. Ef oedd arweinydd y fyddin Gymreig a orchfygwyd ym Mrwydr Pwll Melyn ger Brynbuga, Sir Fynwy ar 5 Mai 1405. Cymerwyd Gruffudd yn garcharor, a chadwyd ef yn Nh\u0175r Llundain ar y cychwyn, yna mewn nifer o gaerau eraill. Bu farw o'r pla du yn 1411. Maredudd ab Owain ap Gruffudd oedd yr unig un o feibion Owain i oroesi ei dad. Nid oes llawer o fanylion am ei ran yn y gwrthryfel. Yn 1420 gwrthododd gynnig o bardwn gan y brenin Harri V, ond ar 8 Ebrill, 1421, derbyniodd bardwn. Nid oes gwybodaeth am ei hanes wedi hynny. Catrin ferch Owain; priododd Edmund Mortimer a chawsant nifer o blant. Cymerwyd Catrin a dau o'i phlant yn garcharor pan syrthiodd Castell Harlech i'r Saeson yn 1409. Mae'n debyg iddi farw mewn caethiwed. Gwenllian ferch Owain; priododd Phylib ap Rhys, arglwydd Cenarth yn Sant Harmon, Gwerthrynion, Powys. Alys ferch Owain; priododd John Scudamore o Monnington Stradell yn Swydd Henffordd.Mewn rhai ffynonellau achyddol diweddarach cofnodir meibion a merched eraill fel plant gordderch Owain Glyn D\u0175r, ond gan nad oes cyfeiriadau atynt mewn dogfennau eraill ni ellir dibynnu ar hyn: roedd ffugio achau er mwyn dod \u00e2 statws cymdeithasol i deulu o f\u00e2n uchelwyr yn digwydd yn aml yng nghyfnod y Tuduriaid. Roedd gan Owain Glyn D\u0175r nifer o frodyr a chwiorydd:  Madog ap Gruffudd Fychan, a fu farw'n ieuanc yn \u00f4l pob tebyg; Gruffudd; Tudur; lladdwyd ym Mrwydr Pwll Melyn yn 1405; Lowri; priododd Robert Puleston; Isabel, priododd Adda ap Iorwerth Ddu. Llyfryddiaeth Hanes Owain a'r gwrthryfel Dyddiau Olaf Owain Glynd\u0175r gan Gruffydd Aled Williams (Y Lolfa; 2016) D. Helen Allday, Insurrection in Wales (Lavenham, 1981) Chris Barber In search of Owain Glyn D\u0175r  (Y Fenni: Blorenge Books, 1998)  72730078 A.G. Bradley, Owen Glyndwr and the Last Struggle for Welsh Independence (Efrog Newydd, 1902) R. R. Davies Owain Glyn D\u0175r: trwy ras Duw, Tywysog Cymru (Talybont, Ceredigion: Y Lolfa, 2002) 0862436257 R.R. Davies, The Revolt of Owain Glyn D\u0175r (Rhydychen, 1995). ISBN 0-19-820508-2 Ian Fleming Glyn D\u0175r's first victory: the Battle of Hyddgen 1401  (Talybont: Y Lolfa, 2001) 0862435900 Alex Gibbon The mystery of Jack of Kent and the fate of Owain Glyndwr (Stroud: Sutton, 2004) 0750933194 Geoffrey Hodges Owain Glyn D\u0175r: (and) the war of independence in the Welsh Borders (Almeley: Logaston, 1995) 1873827245 Gwilym Arthur Jones Owain Glyn D\u0175r (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1962) J.E. Lloyd, Owen Glendower (Rhydychen, Clarendon Press, 1931) T.Mathews, Welsh Records in Paris (Caerfyrddin, 1910) D. Rhys Phillips A select bibliography of Owen Glyndwr (Abertawe: Cymdeithas Lyfryddol Cymru, 1915) Glanmor Williams Owain Glyn D\u0175r (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1993) 0708311938 Owain mewn llenyddiaeth a chwedloniaeth Elissa R. Henken, National Redeemer: Owain Glyn D\u0175r in Welsh Tradition (Caerdydd, 1996). ISBN 070831290 E. Wyn James, Glyn D\u0175r a Gobaith y Genedl: Agweddau ar y Portread o Owain Glyn D\u0175r yn Llenyddiaeth y Cyfnod Modern (Aberystwyth: Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2007). Williams, Gruffydd Aled  Owain y beirdd  Aberystwyth\u00a0: Prifysgol Cymru Aberystwyth, 1998 0903878259 Dolennau Allanol Cymdeithas Owain Glyn D\u0175r (Saesneg) \"Glyndwr flag flies at city castle\" \u2013 BBC News 12 Medi 2005 (Saesneg) \"Glyndwr's burial mystery 'solved'\" \u2013 BBC News Gweler hefyd Adda o Frynbuga, croniclydd sy'n cofnodi llawer o fanylion am gwrs y gwrthryfel. Cenedlaetholdeb Cymreig Ceubren yr Ellyll Diwrnod Owain Glyn D\u0175r Llwybr Glyn D\u0175r Cyfeiriadau","029":"Gellid dadlau fod yr 20g yng Nghymru yn gyfnod a welodd fwy o newid yn y wlad nag yn ystod unrhyw gyfnod arall yn ei hanes.  Gwleidyddiaeth Y Rhyddfrydwyr Bu pedair plaid wleidyddol yn flaenllaw yn hanes gwleidyddol Cymru yn yr ugeinfed ganrif, sef, y Blaid Lafur, y Blaid Ryddfrydol, y Blaid Geidwadol a Phlaid Cymru. Gwelodd y Blaid Ryddfrydol ei chefnogaeth yn cyrraedd pinacl yn ystod Etholiad Cyffredinol 1906, ond erbyn Etholiad Cyffredinol 1966 roedd y Blaid Lafur mewn bri. Daeth Etholiad Cyffredinol 1983 a llwyddiant mawr i'r Ceidwadwyr yng Nghymru, ac erbyn Etholiad Cynulliad Cenedlaethol Cymru 1999 roedd Plaid Cymru yn rym gwleidyddol o bwys yng Nghymru.Roedd Etholiad Cyffredinol 1906 yn fuddugoliaeth ysgubol i\u2019r Blaid Ryddfrydol yng Nghymru ac yn gyfnod euraidd yn hanes y Blaid yng Nghymru. Yng Nghymru yn 1906 enillodd y Rhyddfrydwyr 28 sedd ond ni lwyddodd y Ceidwadwyr i ddal eu gafael ar yr un sedd, er iddynt ennill 33.8% o'r bleidlais. Heblaw am y Rhyddfrydwyr roedd pedwar aelod 'Lib\/Lab', un cynrychiolydd y Blaid Lafur Annibynnol ac un aelod dros y Blaid Lafur. John Williams oedd cynrychiolydd y Blaid Lafur Annibynnol yng Ng\u0175yr, a Keir Hardie oedd cynrychiolydd y Blaid Lafur (Saesneg:Labour Representation Committee) yn un o ddwy sedd Merthyr. Keir Hardie a sefydlodd y Blaid Lafur Annibynnol ac ef oedd yr Aelod Seneddol Sosialaidd cyntaf yng Nghymru. Fe'i hetholwyd i gynrychioli un o ddwy sedd Merthyr Tudful am y tro cyntaf yn 1900. Sefydlwyd y Blaid Ryddfrydol ym Mehefin 1859 pan ddaeth Chwigiaid, cefnogwyr Peel a Radicaliaid ynghyd yn Llundain i wrthwynebu'r Ceidwadwyr, gan frwydro dros ryddid cydwybod a hawliau sifil.\u00a0 Traddodiad radicalaidd oedd i'r Blaid Ryddfrydol yng Nghymru. Bu'r Blaid Ryddfrydol mewn grym o dan arweiniad Gladstone bedair gwaith ac ar ddechrau'r ugeinfed ganrif daeth Asquith ac yna Lloyd George yn brif weinidogion. Yn 1888 cafodd Stuart Rendel ei ethol yn gadeirydd y Blaid Seneddol Gymreig, y gydnabyddiaeth gyntaf i Ryddfrydwyr Cymru. Un o'r Rhyddfrydwyr amlycaf, ac un o'r gwleidyddion pwysicaf yn hanes Cymru oedd David Lloyd George.\u00a0 Etholwyd ef yn AS dros fwrdeistref Caernarfon ym mis Ebrill 1890 yn 27 oed. Rhwng 1892 a 1895 chwaraeodd ran amlwg yn y Senedd ar gwestiwn datgysylltu'r Eglwys. Daeth yn Llywydd y Bwrdd Masnach yn 1905 ac yna yn Ganghellor o 1908 hyd 1915 pan ddaeth yn Weinidog dros arfau. Treuliodd rai misoedd fel gweinidog rhyfel yn 1916 cyn dod yn Brif Weinidog.Gwnaeth merch David Lloyd George dorri cwys newydd yn hanes gwleidyddiaeth Cymru yn Etholiad Cyffredinol 1929.\u00a0 Yn yr etholiad hynny,   enillodd Megan Lloyd George sedd Sir F\u00f4n dros y Rhyddfrydwyr gan ddal y sedd hyd nes 1951.\u00a0Hi oedd yr Aelod Seneddol benywaidd cyntaf yng Nghymru. Cwympodd safle'r Blaid Ryddfrydol yng ngwleidyddiaeth Prydain dros y blynyddoedd wedi buddugoliaeth fawr 1906 oherwydd ymladd mewnol a chystadleuaeth oddi wrth y Blaid Lafur a'r Blaid Dor\u00efaidd. Daeth i fod yn drydedd Blaid, ac erbyn Etholiad Cyffredinol 1950 dim ond naw Aelod Seneddol oedd gan y Rhyddfrydwyr a phump o'r rheini yng Nghymru.Pan fu farw Clement Davies, AS Sir Drefaldwyn ers 1929 ac arweinydd y Blaid Ryddfrydol o 1945 tan 1956, dim ond seddi Ceredigion (Roderic Bowen) a Threfaldwyn (Emlyn Hooson) oedd yn dal yn eu meddiant yng Nghymru. Y Blaid Lafur Sefydlwyd y Labour Representation Committee yn 1900 ac yn yr un flwyddyn etholwyd dau aelod i'r Senedd i gynrychioli'r pwyllgor. Newidiwyd yr enw yn 1906 i'r Labour Party (y Blaid Lafur) ac erbyn hynny roedd naw aelod ar hugain ganddynt yn Nh\u0177'r Cyffredin. Er mor llwyddiannus fu\u2019r Rhyddfrydwyr yn Etholiad Cyffredinol 1906 bu newid yn hinsawdd gwleidyddol y wlad ar ol y Rhyfel Byd Cyntaf ac o\u2019r 1930au ymlaen y Blaid Lafur oedd y blaid rymusaf yng Nghymru gan ennill ei chadarnleoedd yn y De a\u2019r gogledd-ddwyrain.  Ramsay MacDonald oedd yn Brif Weinidog ar y ddau achlysur cyntaf i'r Blaid Lafur ddod i rym, sef yn 1923-24 ac o 1929 i 1931. Daeth llwyddiant mawr i'r Blaid Lafur yn Etholiad Cyffredinol 1945 o dan arweiniad Clement Attlee, ond enillwyd Etholiad Cyffredinol 1951 gan y Ceidwadwyr. Ar \u00f4l tair blynedd ar ddeg fel gwrthblaid, enillodd y Blaid Lafur Etholiad Cyffredinol 1964 ond gyda mwyafrif bychan. Cafodd y llwyddiant ei gadarnhau a'i gryfhau yn Etholiad Cyffredinol 1966 pan enillwyd 32 allan o'r 36 sedd yng Nghymru ganddynt. Llwyddodd y Rhyddfrydwyr i ddal eu gafael ar un sedd a'r Ceidwadwyr ar dair. Cododd cyfanswm pleidlais y Blaid Lafur i 836,100 sef cynnydd o 26,000 ers yr Etholiad Cyffredinol ddwy flynedd ynghynt. Cwympodd pleidlais y pleidiau eraill, gyda'r Ceidwadwyr yn colli 25,000, y Rhyddfrydwyr 17,000 a Phlaid Cymru 8,000 o bleidleisiau. Yn Etholiad 1966 pleidleisiodd 61% o etholwyr Cymru dros y Blaid Lafur. Roedd ymgeisydd seneddol gan y Blaid Lafur a'r Blaid Geidwadol ym mhob sedd yng Nghymru, gyda 11 Rhyddfrydwr, 20 Cenedlaetholwr ac 8 Comiwnydd hefyd yn sefyll. Cipiodd y Blaid Lafur pedair sedd ychwanegol, sef Conwy, Gogledd Caerdydd a Sir Fynwy oddi ar y Ceidwadwyr, a Cheredigion oddi ar y Rhyddfrydwyr. Cynrychiolwyd etholaeth Ceredigion gan y Rhyddfrydwyr ers bron i ganrif tan i Elystan Morgan gipio'r sedd i'r Blaid Lafur yn 1966, gyda 532 pleidlais yn unig o fwyafrif. Roedd Elystan Morgan yn gyn-aelod o Blaid Cymru. Yn ei daflen etholiadol mae'n datgan \"Fel un a fu yn sosialydd erioed, ymunais \u00e2'r Blaid Lafur gan lwyr gredu yn ei daliadau. Trwy Lafur a thrwy Lafur yn unig, y daw ffrwythau gwleidyddol i Gymru\". Yn dilyn Etholiad Cyffredinol 1966 fe barhaodd y Blaid Lafur mewn grym o dan arweiniad Harold Wilson hyd 1970. Roedd yn \u00f4l wrth y llyw eto erbyn 1974, ond yn Etholiad Cyffredinol 1979 trechwyd y Llywodraeth Lafur gan y Blaid Geidwadol dan arweinyddiaeth Margaret Thatcher. Y Blaid Geidwadol Daeth y Blaid Geidwadol i fodolaeth yn ystod yr 1830au (defnyddiwyd yr enw am y tro cyntaf yn 1831) a ffurfiwyd llywodraeth gyntaf y Blaid yn 1834 gan Syr Robert Peel. Er nad enillodd y Ceidwadwyr gefnogaeth mwyafrif pobl Cymru, llwyddodd i aros mewn grym ym Mhrydain am y rhan fwyaf o'r ugeinfed ganrif. Yn Etholiad Cyffredinol 1983 fe enillodd y Ceidwadwyr 42.2% o'r bleidlais ym Mhrydain a 31% o'r bleidlais yng Nghymru. Ymhlith y rhesymau i'r Blaid Geidwadol wneud mor dda yn yr etholiad hwn oedd ei phoblogrwydd yn dilyn Rhyfel y Falklands (Malvinas), a'r ffaith bod y Blaid Lafur yn parhau yn amhoblogaidd. Arweinydd llwyddiannus y Ceidwadwyr yn y cyfnod hwn oedd Margaret Thatcher a ddaeth yn Brif Weinidog yn 1979. Parhaodd yn y swydd tan 1990 pan ddaeth John Major yn arweinydd ar y blaid. Yng Nghymru cwympodd pleidlais y Blaid Lafur i 38% yn Etholiad Cyffredinol 1983, y ffigwr isaf ers 1918. Rhoddwyd llawer o'r bai am ddiffyg llwyddiant y Blaid Lafur ar Michael Foot, ac yn dilyn yr etholiad fe ymddiswyddodd. Yn ei le fe ddaeth Neil Kinnock, y pumed Aelod Seneddol Cymreig i arwain y Blaid Lafur. Yng Nghonwy yn 1983 roedd Wyn Roberts, Is-Ysgrifennydd Gwladol dros Gymru, yn wynebu sialens oddi wrth Roger Roberts (Rhyddfrydwyr), Ira Walters (Llafur) a Dafydd Iwan (Plaid Cymru). Wyn Roberts oedd yn fuddugol gyda 41.7% o'r pleidleisiau. Roedd wedi bod yn Aelod Seneddol dros yr ardal ers 1970 ac wedi bod ar y meinciau blaen ers 1974. Keith Best, cyfreithiwr o ochrau Llundain a enillodd sedd Sir F\u00f4n yn 1983 yn erbyn Ieuan Wyn Jones (Plaid Cymru) a Tudor Williams (Y Blaid Lafur). Ef oedd AS Ynys M\u00f4n o 1979 i 1987 a bu'n gynorthwy-ydd personol i'r Ysgrifennydd Gwladol dros Gymru o 1981 i 1984. Rhai Ceidwadwyr llwyddiannus eraill yng Nghymru oedd Syr Raymond Gower ym Mro Morgannwg; Nicholas Edwards ym Mhenfro (Ysgrifennydd Gwladol dros Gymru, 1979-87); Peter Hubbard-Miles ym Mhen-y-bont ar Ogwr, Keith Raffan yn Nelyn a Tom Hooson ym Mrycheiniog a Maesyfed. Plaid Cymru Sefydlwyd Plaid Cymru yn 1925 ond ni chafodd ei llwyddiant etholiadol cyntaf hyd nes etholwyd Gwynfor Evans yn Aelod Seneddol Caerfyrddin yn 1966.  Yn Etholiad Cyffredinol Mawrth 1966 etholwyd Megan Lloyd George yn AS Llafur Sir Gaerfyrddin gan guro, ymysg eraill, Gwynfor Evans, Llywydd Plaid Cymru. Megan Lloyd George a oedd wedi dal y sedd dros y Blaid Lafur ers 1957, ond bu farw ychydig dros ddeufis ar \u00f4l yr etholiad, ac fe alwyd isetholiad.  Safodd Gwynfor Evans unwaith eto fel ymgeisydd Seneddol Plaid Cymru er ei fod wedi ei drechu gan yr ymgeisydd Llafur a'r ymgeisydd Rhyddfrydol, ac wedi cael 16.1% yn unig o'r bleidlais dri mis ynghynt. Ond y tro hwn ef oedd yn fuddugol gyda 39.0% o'r bleidlais, a mwyafrif o 2,436 pleidlais dros Gwilym Prys Davies, yr ymgeisydd Llafur. Gwynfor Evans oedd Aelod Seneddol cyntaf Plaid Cymru ac fe barhaodd fel Aelod Seneddol Sir Gaerfyrddin tan iddo golli'r sedd yn 1970. Dychwelodd i gynrychioli Plaid Cymru yn Sir Gaerfyrddin am gyfnod o bum mlynedd rhwng 1974 a 1979. Fe fu llwyddiant syfrdanol Gwynfor Evans yng Nghaerfyrddin yn hwb sylweddol i Blaid Cymru gan arwain at gyfnod o gynnydd yng nghefnogaeth y Blaid. Roedd y 1960au yn ddegawd pwysig yng Nghymru wrth iddi fagu fwy o ymdeimlad cenedlaethol.\u00a0 Dyma'r cyfnod a welodd sefydliad Cymdeithas yr Iaith yn 1962 yn sgil, mudiad a fyddai'n chwarae rhan bwysig yn y frwydr i ennill cydnabyddiaeth swyddogol i'r iaith Gymraeg. Bu newid mawr ym myd sefydliadau gwleidyddol Cymru hefyd gyda sefydlu'r Swyddfa Gymreig yng Nghaerdydd yn 1964, a James (Jim) Griffiths, Aelod Seneddol Llafur, Llanelli, yn cael ei benodi fel Ysgrifennydd Gwladol cyntaf Cymru (1964-66).\u00a0 Etholiad Cynulliad Cenedlaethol Cymru 1999 a Phlaid Cymru Er bod Cymru wedi pleidleisio yn erbyn cael Cynulliad ei hunan yn Refferendwm 1979 parhawyd i gynnal y momentwm i sefydlu Cynulliad i Gymru yn negawdau diwethaf yr 20g.\u00a0Enillodd y Blaid Lafur Etholiad Cyffredinol ym mis Mai 1997, ac ym mis Gorffennaf yr un flwyddyn fe gyhoeddodd y llywodraeth newydd Bapur Gwyn, 'Llais dros Gymru', a oedd yn ddisgrifiad manwl o gynigion y Blaid Lafur ar gyfer datganoli i Gymru. Yn dilyn hyn cynhaliwyd Refferendwm ar 18 Medi 1997 er mwyn darganfod a oedd pobl Cymru'n cefnogi datganoli. Hwn oedd y tro cyntaf i Gymru gael pleidleisio ar gwestiwn datganoli ers 1979 pan bleidleisiodd 80% yn erbyn cynnig y Blaid Lafur i sefydlu Cynulliad yng Nghymru. Yn 1997 50.3% yn unig o etholwyr a aeth allan i bleidleisio ac roedd y canlyniad yn un agos. Pleidleisiodd 552, 698 yn erbyn datganoli a 559,419 o'i blaid. Yn dilyn Refferendwm 1997 pasiodd y senedd Ddeddf Llywodraeth Cymru 1998 a arweiniodd at sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru a throsglwyddo pwerau a chyfrifoldebau datganoledig Ysgrifennydd Gwladol Cymru i'r Cynulliad. Ar 6 Mai 1999 cynhaliwyd etholiadau cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Defnyddiwyd system newydd o bleidleisio am y tro cyntaf a oedd yn ddull cynrychiolaeth gyfrannol. Roedd dwy bleidlais gan bawb, y gyntaf dros ymgeisydd ym mhob etholaeth seneddol (40 sedd), a'r ail dros blaid i ddewis ugain aelod rhanbarthol. Aelod rhanbarthol oedd Prif Ysgrifennydd cyntaf y Cynulliad, Alun Michael. Enillodd y Blaid Lafur 28 o'r 60 sedd ac felly nid oedd gan yr un plaid fwyafrif clir yn y Cynulliad. Gwnaeth Plaid Cymru yn well na'r disgwyl. Fe gwympodd seddi megis Llanelli, Rhondda ac Islwyn iddynt ac ar ddiwedd y cyfrif gwelwyd bod ganddynt 17 sedd. Yn Etholiad Cyffredinol 1997 roedd Plaid Cymru wedi cael 6.8% o'r pleidleisiau yn unig ond enillwyd 28.4% o'r bleidlais etholaethol a 30.59% o'r bleidlais yn rhanbarthol yn etholiad 1999. Canlyniadau annisgwyl oedd buddugoliaethau Gareth Jones yng Nghonwy a Helen Mary Jones yn Llanelli. Syrthiodd y Rhondda i Geraint Davies er bod Llafur wedi dal y sedd Seneddol ers cenedlaethau. Sedd ddiogel arall a gipiwyd gan Blaid Cymru oedd sedd Islwyn. Roedd yr ymgeisydd Llafur, Don Touhig, wedi ennill y sedd Seneddol yn isetholiad 1995 gyda mwyafrif o dros 13,000 o bleidleisiau yn dilyn penodiad Neil Kinnock fel Comisiynydd Ewropeaidd. Ond Plaid Cymru a enillodd etholiad y Cynulliad gyda Mr Brian Hancock yn curo yr ymgeisydd Llafur o 604 pleidlais. Diwydiant Erbyn 1911 roedd 86,000 o bobl yn gweithio ar y rheilffyrdd ac yn nociau mawr y De. Ddechrau'r 20g disodlwyd haearn gan dur fel y prif fetel a oedd yn cael ei allforio o'r wlad. Roedd 3,700 yn gweithio mewn gwaith copr yn 1911 ac 21,000 mewn gwaith tun. Roeddent yn cynhyrchu 848,000 tunnell o blat tin mewn blwyddyn. Cynhyrchwyd 56.8 miliwn tunnell o lo yn 1913. Roedd Cymru yn allforio traean o holl allforion glo y byd gan gyflogi 250,000 o ddynion ym meysydd glo y de a'r gogledd-ddwyrain. Ond cafwyd dirywiad difrifol mewn nifer o'r diwydiannau traddodiadol ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd, yn arbennig yn y meysydd glo. Yn 1913 cyflogid yn y gwaith glo 232,000 o ddynion, ond erbyn 1960 dim ond 106,000 a gyflogid a syrthiasai'r nifer i 30,000 yn unig erbyn 1979. Nid oedd ond un pwll glo ar \u00f4l yng Nghymru erbyn y 1990au. Roedd dirywiad tebyg yn y diwydiant dur ac economi Cymru yn gyffredinol. Roedd Cymru fel nifer o wledydd eraill y gorllewin yn dod yn fwy fwy ddibynnol ar y sector gwasanaeth. Un o ganlyniadau'r dirywiad yn y diwydiant glo ac o ganlyniad esgeuluso diogelwch y tipiau glo oedd trychineb Aberfan, pan lyncwyd ysgol gyfan gan lithriad gwastraff glo gan ladd 144 o blant ac athrawon. Iaith a diwylliant Yn 1911 roedd gan Gymru boblogaeth o 2,400,000 gyda bron i 1,000,000 yn siarad Cymraeg. Dyma'r nifer fwyaf erioed ond eisoes roedd y Cymry Cymraeg yn lleiafrif. Ond lladdwyd nifer o Cymry ifainc yn y Rhyfel Byd Cyntaf, llawer ohonyn nhw'n siaradwyr Cymraeg. Cafodd Dirwasgiad Mawr y 1930au ei effaith hefyd a chredir fod tua 450,000 o bobl wedi ymfudo o'r wlad rhwng 1921 a 1939. Cymraeg oedd iaith gyntaf mwyafrif pobl Cymru hyd at yr ugeinfed ganrif. Ar ddechrau'r 19g credid bod 70% o'r boblogaeth yn siarad Cymraeg yn unig, 10% yn ddwyieithog ac 20% yn uniaith Saesneg.\u00a0Erbyn diwedd y 19eg ganrif dim ond hanner y boblogaeth oedd yn medru'r Gymraeg - canlyniad nifer o ffactorau cymhleth, gan gynnwys dyfodiad y rheilffyrdd i Gymru a'r mewnlifiad o filoedd o bobl o Loegr i weithio yn bennaf yn ardaloedd diwydiannol y wlad.\u00a0 Lladdwyd cenhedlaeth gyfan o siaradwyr Cymraeg oherwydd y Rhyfel Byd Cyntaf ac ymfudodd llawer rhwng y ddau ryfel byd, yn enwedig adeg y Dirwasgiad. Gwelodd yr 20g frwydrau yn cael eu hennill dros roi lle i\u2019r iaith ym mywyd cyhoeddus Cymru, er enghraifft, yn y gyfraith.\u00a0 Yn ystod Eisteddfod Genedlaethol 1938, dan arweiniad Undeb Cymru Fydd, dechreuwyd casglu enwau ar gyfer Deiseb Genedlaethol. Diben y Ddeiseb oedd hawlio statws i'r iaith Gymraeg 'a fyddai'n unfraint \u00e2'r Saesneg ym mhob agwedd ar weinyddiad y gyfraith a'r Gwasanaethau Cyhoeddus yng Nghymru'. Arwyddwyd y Ddeiseb gan dros chwarter miliwn o bobl a chafwyd cefnogaeth 30 allan o'r 36 Aelod Seneddol Cymreig.\u00a0 Arweiniodd hyn at Ddeddf Llysoedd Cymru 1942 a ganiataodd y defnydd o'r Gymraeg mewn llysoedd barn ond methwyd a sicrhau hawliau ehangach. Bu darllediad Saunders Lewis yn Narlith Radio flynyddol y BBC yn Chwefror 13 1962 yn un o\u2019r trobwyntiau pwysicaf yn hanes Cymru.\u00a0'Nid dim llai na chwyldro yw adfer yr iaith Gymraeg yng Nghymru. Trwy ddulliau chwyldro yn unig y mae llwyddo'.\u00a0  Roedd ganddo neges glir y byddai\u2019r iaith yn marw onibai bod ei siaradwyr yn barod i\u2019w hamddiffyn ac i ymgyrchu dros sicrhau ei pharhad a\u2019i dyfodol.\u00a0 Galwodd Saunders Lewis ar Gymry i wrthod llenwi ffurflenni a thalu trethi a thrwyddedau os nad oedd yn bosibl i wneud hynny drwy'r Gymraeg. Yn ei farn ef, byddai angen i ymgyrchwyr fod yn barod i dalu dirwyon a wynebu carchar am eu daliadau. Arweiniodd ei araith at sefydliad Cymdeithas yr Iaith yn ystod Ysgol Haf Plaid Cymru ym Mhontardulais yn 1962 a bu\u2019r Gymdeithas yn allweddol yn sicrhau bod Deddf Iaith 1967 yn cael ei phasio.\u00a0Yn Chwefror 1963 trefnodd y Gymdeithas y protestiadau torfol cyntaf pan ataliwyd y traffig ar Bont Trefechan, Aberystwyth gan fyfyrwyr o Aberystwyth a Bangor.\u00a0 Yn ystod y 1960au a'r 1970au bu nifer o brotestiadau didrais tebyg a charcharwyd neu ddirwywyd ymgyrchwyr. Ymhlith y rhain oedd y canwr poblogaidd Dafydd Iwan.\u00a0 Am gyfnod peintiwyd neu ddifrodwyd arwyddion ffyrdd uniaith Saesneg ar hyd a lled Cymru gan gefnogwyr y Gymdeithas ac arweiniodd yr ymgyrch hon at sefydlu'r egwyddor o arwyddion dwyieithog yng Nghymru. Bu ymgyrchoedd ym myd addysg hefyd dros hawliau'r iaith Gymraeg.\u00a0 Profodd yr ugeinfed ganrif i fod yn hollbwysig yn sefydlu\u2019r Gymraeg nid yn unig fel pwnc astudio ar gwricwlwm dysgu ysgolion Cymru ond hefyd fel cyfrwng dysgu.\u00a0 Ers cyhoeddi Adroddiadau Addysg 1847, a adnabyddwyd yng Nghymru fel \u2018Brad y Llyfrau Gleision roedd y Gymraeg wedi cael ei phardduo fel iaith anwaraidd nad oedd defnydd na lle iddi yn yr oes fodern, ddiwydiannol newydd.\u00a0 Roedd cyflwyniad y Welsh Not yn y 1870au yn ysgolion Cymru wedi magu ymdeimlad o warth a chywilydd ymhlith ei siaradwyr ond gyda chychwyn yr ugeinfed ganrif dechreuwyd weld tro ar fyd yn agweddau tuag at y Gymraeg. \u00a0 Dan ddylanwad Owen M Edwards, Prif Arolygydd Ysgolion Cymru o 1907 hyd 1920, hyrwyddwyd yr iaith Gymraeg mewn ysgolion cynradd a dysgwyd iaith a llenyddiaeth Gymraeg fel pwnc yn yr ysgolion uwchradd a sefydlwyd o ganlyniad i Ddeddf 1889. Fodd bynnag, awyrgylch Seisnig a gafwyd yn yr ysgolion uwchradd hyn, hyd yn oed yn yr ardaloedd mwyaf Cymreig. Roedd y teulu Edwards yn ganolog yn sicrhau cefnogaeth i\u2019r iaith yn y negawdau cynnar yr ugeinfed ganrif gyda mab Syr O.M Edwards yn sefydlu mudiad Urdd Gobaith Cymru yn 1922.\u00a0 Ehangodd y mudiad yn nes ymlaen yn y ganrif gyda agor gwersylloedd ieuenctid yr Urdd yng Nglanllyn, ger Y Bala ac yn Llangrannog, Ceredigion sy\u2019n parhau hyd heddiw. Yn 1939, ar ddechrau'r Ail Ryfel Byd, yn Aberystwyth sefydlwyd yr ysgol gyntaf i ddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yn unig. Gan fod cymaint o faciwis di-Gymraeg wedi cyrraedd y dref o ddinasoedd Lloegr er mwyn osgoi'r bomio, a gan eu bod yn derbyn eu haddysg mewn ysgolion lleol, roedd dysgu'r Gymraeg ynddynt yn anodd. Felly penderfynodd Syr Ifan ab Owen Edwards (mab Owen M Edwards) sefydlu Ysgol Gymraeg Urdd Gobaith Cymru gyda saith o ddisgyblion.\u00a0 Derbyniai'r disgyblion eu gwersi i gyd yn y Gymraeg. Maes o law daeth mwy o blant i'r ysgol ac ar \u00f4l ymgyrchu brwd fe'i sefydlwyd yn ysgol swyddogol o dan yr awdurdod addysg lleol wedi'r Rhyfel. Sefydlwyd ysgolion Cymraeg eraill ledled Cymru wedi hynny ac yn 1956 agorwyd Ysgol Glan Clwyd yn y Rhyl, yr ysgol uwchradd gyntaf lle roedd y Gymraeg yn gyfrwng dysgu. Erbyn 1975 roedd 7 ysgol uwchradd ddwyieithog wedi'u sefydlu. Yn aml, canlyniad ymgyrchu diflino gan rieni a mudiadau oedd sefydlu'r ysgolion hyn. Gwirfoddolwyr oedd yn bennaf gyfrifol am sefydlu Mudiad Ysgolion Meithrin yn 1971 i ddarparu addysg feithrin Gymraeg i blant o dan bump oed. Erbyn canol y '90au roedd dros fil o grwpiau meithrin yn bodoli o dan nawdd y Mudiad. Crefydd Profodd yr ugeinfed ganrif i fod yn gyfnod a welodd crefydd yng Nghymru yn raddol dirywio a chrebachu o ran niferoedd yr addoldai a\u2019r nifer o aelodau oedd yn mynychu addoldy.\u00a0 Ar droad y ganrif yr oedd tua hanner poblogaeth Cymru yn aelodau o eglwys. Yn 1900 roedd gan y Methodistiaid Calfinaidd 158,111 o aelodau, yr Annibynwyr 144,000 a'r Bedyddwyr 106,000. Erbyn diwedd y ganrif roedd y niferoedd wedi lleihau yn enbyd.\u00a0 Adlewyrchwyd y newid yma tuag at werthoedd crefydd gyda\u2019r newid mewn agwedd tuag at agor tafarndai ar y Sul.\u00a0 Er bod Deddf Cau\u2019r Tafarndai yng Nghymru wedi ei phasio yn 1881 a oedd yn deddfu nad oedd unrhyw dafarn i fod ar agor ar ddiwrnod y Sabath roedd newid wedi dod ar droed erbyn dechrau\u2019r 1960au.\u00a0 Mewn sawl reffernda a gynhaliwyd rhwng y 1960au \u2013 1980au erbyn 1982 dim ond dwy sir oedd dal yn cau ei thafarndai ar y Sul.  Patrymau mudo yng Nghymru Erbyn dechrau\u2019r 20g roedd dros 1,000 o Eidalwyr yn byw yng Nghymru. Roedd y rhan fwyaf ohonynt yn gweithio mewn caffis neu siopau hufen i\u00e2, ond daeth rhai ohonynt o hyd i waith ar y m\u00f4r neu yn y pyllau glo a\u2019r gweithfeydd dur. Roedd llawer wedi dod o ardal Bardi yng ngogledd yr Eidal a oedd yn ffoi rhag yr amodau ffermio gwael yn yr ardal honno. Cafodd yr Eidalwyr effaith sylweddol ar fywyd yng Nghymru.\u00a0Erbyn dechrau\u2019r ugeinfed ganrif, roedd gan bob tref fach yng Nghymru ei chaffi Eidalaidd ei hun ac erbyn 1939 roedd 336 ohonynt yn Ne Cymru. Fe\u2019u galwyd yn \u201csiopau Bracchi\u201d (ar \u00f4l Giacomo Bracchi, y dyn y credir iddo ddod \u00e2 hufen i\u00e2 a danteithion Eidalaidd i Dde Cymru). Daethant yn fan casglu cymdeithasol, gan gynnig dewis amgen rhad di-alcohol i dafarndai a chlybiau. Roedd pum caffi ar Taff Street ym Mhontypridd a saith arall mewn rhannau eraill o\u2019r dref. Roedd y caffis Eidalaidd yn cynnig gwasanaeth gwerthfawr yn ystod diwrnodau tywyll y Dirwasgiad. Gallai dynion diwaith wneud i baned o de neu goco bara oriau yng nghynhesrwydd a chyfforddusrwydd y caffi lleol \u2013 a phan roedd pethau\u2019n anodd, byddai\u2019r bil yn aml yn cael ei roi o\u2019r neilltu nes bod pethau\u2019n gwella yn y pentref. Cafodd y gymuned Gymreig-Eidalaidd effaith mewn ffyrdd eraill hefyd.\u00a0 Agorodd y brodyr Frank ac Aldo Berni, oedd wedi dechrau eu busnes ym Merthyr Tudful, y Berni Inn cyntaf yn 1956. Erbyn 1970, pan werthwyd y 147 o fwytai a gwestai, hon oedd y gadwyn fwyaf o fwytai y tu allan i\u2019r Unol Daleithiau. Daeth Eidalwyr Cymreig yn enwog mewn meysydd gwahanol;  Joe Calzaghe (paffiwr) Enzo Maccarinelli (paffiwr) Victor Spinetti (actor) Robert Sidoli (chwaraewr rygbi rhyngwladol) Angela Hartnett (cogydd) Andrew Vicari (arlunydd)Parhaodd y mewnfudo i Gymru tan ddechrau\u2019r Rhyfel Byd Cyntaf, ond yn y 1920au a\u2019r 1930au gadawodd llawer o bobl y wlad wrth i\u2019r diwydiannau trwm traddodiadol (e.e. glo, dur a llechi) grebachu. Ychydig iawn o fewnfudo a welwyd wrth i economi Cymru arafu. Fodd bynnag, yn y 1930au daeth tua 40,000 o Iddewon a oedd yn ffoi rhag erledigaeth y Nats\u00efaid i Brydain. Ymgartrefodd rhai ohonynt yng Nghymru, lle y gwnaethant helpu i sefydlu yst\u00e2d fasnachu Trefforest. Yn y 1930au hefyd gwelwyd dau gr\u0175p o blant yn ymfudo i Gymru oherwydd y tensiynau gwleidyddol oedd yn Ewrop ar y pryd: Yn 1937, daeth 4,000 o blant o Wlad y Basg a oedd yn ffoi\u2019r rhyfel cartref yn Sbaen i Brydain. Daeth mwy na 200 ohonynt i Gaerllion, Abertawe, Hen Golwyn a Brechfa yn Sir Gaerfyrddin. Yn 1938-9, teithiodd 10,000 o blant Iddewig i\u2019r DU mewn ymgyrch o\u2019r enw Kindertransport. Aeth tua 200 ohonynt i Gastell Gwrych ger Abergele. Ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd roedd prinder llafur yn broblem fawr ym Mhrydain ac aeth y llywodraeth ati i annog pobl i fudo i\u2019r wlad. Daethant o amrywiol fannau.  Yn ystod y rhyfel, ymladdodd llawer o Bwyliaid (yn ogystal \u00e2 Tsieciaid ac Wcraniaid) ar ochr y cynghreiriad. Ar \u00f4l y rhyfel, wrth i Ddwyrain Ewrop ddisgyn i gomiwnyddiaeth, penderfynodd llawer ohonynt sefyll ym Mhrydain, rhai oherwydd eu bod yn cas\u00e1u comiwnyddiaeth a rhai eraill oherwydd y cysylltiadau yr oeddent wedi\u2019u gwneud yn ystod blynyddoedd y rhyfel. Nododd cyfrifiad 1951 fod 160,000 o Bwyliaid yn byw yn y Deyrnas Unedig. Cafodd llawer ohonynt eu lleoli i ddechrau mewn gwersylloedd ailgyfanheddu (hen ganolfannau milwrol yr Unol Daleithiau yn aml) fel yr un ym Mhenrhos, Gwynedd, a ddaeth yn \u201cBentref Pwylaidd\u201d gyda\u2019i eglwys, ei lyfrgell, ei ystafelloedd cyffredin, ei siop a\u2019i randiroedd ei hun. Fodd bynnag, nid oedd y mewnfudwyr Pwylaidd hyn, na\u2019r don newydd o fewnfudwyr o\u2019r Eidal, yn ddigon i fynd i\u2019r afael \u00e2'r prinder llafur. Felly, yn y 1950au a\u2019r 1960au dechreuodd mewnfudwyr o wledydd newydd y Gymanwlad gyrraedd Prydain. Daeth rhai pobl i Brydain hefyd oherwydd diweithdra yn y Carib\u00ee a\u2019r dadleoli yn dilyn yr ymrannu yn India.\u00a0 Ar ddiwedd y 1960au ac ar ddechrau\u2019r 1970au, daeth Asiaid o Cenia ac Asiaid o Wganda i Brydain hefyd er mwyn ffoi rhag erledigaeth. (Fel y Pwyliaid gynt, cafodd Asiaid o Wganda eu lleoli i ddechrau mewn hen ganolfannau milwrol, fel yr un yn Nhonfanau ger Tywyn). Ymgartrefodd rhai ymfudwyr o\u2019r Gymanwlad yng Nghymru, yn enwedig yn y dinasoedd. Fodd bynnag, o 1962 ymlaen, gosodwyd rheolau mewnfudo mwyfwy llym ar fewnfudwyr o\u2019r Gymanwlad. Serch hynny, drwy gydol y 1960au a\u2019r 1970au, cafodd mwy na 70,000 o ddinasyddion o\u2019r Gymanwlad eu derbyn i Brydain bob blwyddyn. Yn 1973, ymunodd y Deyrnas Unedig gyda\u2019r Undeb Ewropeaidd. \u00a0Golygai hyn y gallai dinasyddion o aelod-wladwriaethau eraill ddod i\u2019r Deyrnas Unedig i weithio. I ddechrau, roedd nifer yr ymfudwyr o\u2019r Undeb Ewropeaidd yn isel \u2013 ychydig dros 7,000 y flwyddyn ar gyfartaledd ar draws y wlad. Fodd bynnag, ar ddiwedd y 1990au gwelwyd cynnydd dramatig wrth i ymfudwyr o aelodwladwriaethau newydd yr Undeb Ewropeaidd yn Nwyrain Ewrop ddod i Brydain i chwilio am waith. Rhwng 2001 a 2001, daeth bron 3,000,000 o fewnfudwyr i\u2019r Deyrnas Unedig. Roedd y lefel hon o fewnfudo yn fwy nag a welwyd erioed o\u2019r blaen i\u2019r Deyrnas Unedig. Ers 2004, mae mwy na 16,000 o fewnfudwyr o Ddwyrain Ewrop wedi cofrestru i weithio yng Nghymru (1% o\u2019r cyfanswm a gyflogir) gyda mwy na hanner ohonynt mewn pedair ardal (Sir Gaerfyrddin, Caerdydd, Casnewydd a Wrecsam). Rhai uchafbwyntiau 1900 - Streic Chwarel y Penrhyn, Bethesda; ethol Keir Hardie yn AS Llafur Annibynnol ym Merthyr Tudful. 1904 - Diwygiad 1904 yn ysgubo'r wlad. 1907 - Sefydlu Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn Aberystwyth, Amgueddfa Genedlaethol Cymru a Adran Gymreig y Bwrdd Addysg. 1910 - Terfysgoedd mawr yn Nhonypandy, de Cymru. 1912 - Cyhoeddi The Miners' Next Step, pamffled sosialaidd ddylanwadol iawn. 1913 - Tanchwa Senghennydd yn lladd 439 o lowyr; cyhoeddi Welsh Grammar John Morris-Jones. 1914-18 - Nifer fawr o Gymry ifainc yn colli eu bywydau - \"y Genhedlaeth Goll\" - yn y Rhyfel Byd Cyntaf. 1916 - David Lloyd George yn Brif Weinidog y Deyrnas Unedig. 1920 - Datgysylltu'r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru; Coleg Prifysgol Cymru Abertawe yn agor. 1922 - Y Blaid Lafur yn cipio hanner y seddi seneddol yn y wlad; sefydlu Urdd Gobaith Cymru. 1925 - Sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru. 1926 - Y Streic Gyffredinol. 1930au - Y Dirwasgiad Mawr yn effeithio ar Gymru: 38% o ddynion heb waith ar ei waethaf (1932). 1934 - Trychineb Gresffordd. 1936 - Llosgi Ysgol Fomio Penyberth gan Saunders Lewis, Lewis Valentine a D. J. Williams. 1937 - Y BBC yn agor adran ranbarthol yng Nghymru, rhagflaenydd BBC Cymru. 1939 - Agor yr ysgol gynradd Gymraeg gyntaf yn Aberystwyth. 1939-45 - Yr Ail Ryfel Byd. Bomiau'n disgyn ar Abertawe a Chaerdydd. 1941 - Undeb Cymru Fydd. 1947 - Gwladoli'r diwydiant glo; sefydlu Eisteddfod Ryngwladol Llangollen. 1951 - Lansio'r Ymgyrch Senedd i Gymru. 1955 - Cyhoeddi Caerdydd yn brifddinas swyddogol y wlad. 1962 - Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. 1964 - Sefydlu'r Swyddfa Gymreig; James Griffiths yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru. 1966 - Ethol Gwynfor Evans yn AS Caerfyrddin mewn is-etholiad; trychineb Aber-fan; lansio Merched y Wawr. 1967 - Pasio Deddf yr Iaith Gymraeg. 1969 - Helynt yr Arwisgiad yn Nghastell Caernarfon. 1971 - Sefydlu'r Mudiad Ysgolion Meithrin. 1973 - Adroddiad Comisiwn Kilbrandon yn argymell Cynulliad i Gymru. 1974 - Newid mawr yn llywodraeth leol Cymru wrth i'r hen siroedd traddodiadol wneud ffordd i wyth sir fawr newydd. 1979 - Refferendwm yn gwrthod Cynulliad. 1982 - Agor S4C; Rhyfel y Falklands. 1983 - Y Ceidwadwyr yn cael eu canlyniadau gorau yn y ganrif gyda 14 sedd. 1984-1985 - Streic y Glowyr 1999 - Sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru a Stadiwm y Mileniwm. Cyfeiriadau","035":"Teulu ieithyddol sydd yn cynnwys o leiaf 35 o ieithoedd yw'r ieithoedd Tyrcaidd neu'r ieithoedd Tyrcig a siaredir gan y bobloedd Dyrcig ar draws Ewrasia, yn Nwyrain Ewrop, y Cawcasws, Canolbarth Asia, Gorllewin Asia, Gogledd Asia (yn enwedig Siberia), a Dwyrain Asia. Tarddodd yr ieithoedd Tyrcaidd, ar ffurf y broto-Dyrceg, yng ngorllewin Tsieina a Mongolia, a lledaenodd i'r gorllewin, ar draws rhanbarth Tyrcestan a thu hwnt, yn sgil ymfudiadau'r bobloedd Dyrcig yn ystod y mileniwm cyntaf OC. Siaredir iaith Dyrcaidd yn frodorol gan ryw 170\u00a0miliwn o bobl, a chan gynnwys siaradwyr ail iaith mae mwy na 200\u00a0miliwn o bobl yn medru ieithoedd o'r teulu hwn. Tyrceg ydy'r iaith Dyrcaidd a chanddi'r nifer fwyaf o siaradwyr, ac mae ei siaradwyr brodorol yn Anatolia a'r Balcanau yn cyfri am ryw 40% o'r holl siaradwyr Tyrcaidd yn y byd.Mae sawl ffordd o ddosbarthu'r ieithoedd Tyrcaidd, a fel rheol fe'i rhennir yn ddau gangen \u2013 yr ieithoedd Oghur a'r ieithoedd Tyrcaidd Cyffredin \u2013 a chwech neu saith is-gangen. O'r ieithoedd byw, Chuvash yw unig aelod y gangen Oghur; mae'r gangen Dyrcaidd Cyffredin yn cynnwys pob iaith Dyrcaidd byw arall, gan gynnwys yr is-ganghennau Oghuz, Kipchak, Karluk, Arghu, a Siberaidd. Nodweddir yr ieithoedd Tyrcaidd gan gytgord llafariaid, cyflyniad, a diffyg cenedl enwau.  Rhennir cyd-eglurder i raddau helaeth gan ieithoedd yr is-gangen Oghuz, gan gynnwys Tyrceg, Aserbaijaneg, Tyrcmeneg, Qashqai, Gagauz, a Gagauz y Balcanau, a hefyd Tatareg y Crimea, iaith Kipchak sydd wedi ei dylanwadu'n gryf gan dafodieithoedd Oghuz. Rhennir cyd-eglurder i raddau gan ieithoedd yr is-gangen Kipchak, yn enwedig y Gasacheg a'r Girgiseg. Gellir gwahaniaethu rhyngddynt yn seinegol tra bo'r eirfa a'r ramadeg yn hynod o debyg. Hyd at yr 20g, ysgrifennwyd y Gasacheg a'r Girgiseg drwy gyfrwng y ffurf lenyddol ar Tsagadai.Dengys yr ieithoedd Tyrcaidd gryn dipyn o debygrwydd i'r ieithoedd Mongolaidd, Twngwsaidd, Coreaidd, a Japonaidd. O'r herwydd, awgrymodd ambell ieithydd eu bod i gyd yn perthyn i'r teulu ieithyddol Alt\u00e4ig, ond bellach gwrthodir y dosbarthiad hwnnw gan ieithyddion hanesyddol, yn enwedig yn y Gorllewin. Am gyfnod, tybiwyd i'r ieithoedd Wralaidd berthyn i'r rheiny hefyd yn \u00f4l y ddamcaniaeth Wral-Alt\u00e4ig. Fodd bynnag, nid oes digon o dystiolaeth i gytuno ar fodolaeth y naill macro-deulu ieithyddol na'r llall, a phriodolir cyd-nodweddion yr ieithoedd hynny i gyswllt iaith cynhanesyddol.  Dosbarthiad Ieithoedd Oghur Chuvash Casareg\u2020 Bwlgareg\u2020 Ieithoedd Tyrcaidd Cyffredin Ieithoedd Oghuz (De-orllewin) Salareg Oghuz y Gorllewin Tyrceg Aserbaijaneg Gagauz Gagauz y Balcanau Tyrceg Otomanaidd\u2020 Hen Dyrceg Anatolaidd\u2020 Pecheneg\u2020 (ansicr) Oghuz y Dwyrain Tyrcmeneg Tyrceg Khorasan Oghuz y De Qashqai Ieithoedd Karluk (De-ddwyrain) Karluk y Gorllewin Wsbeceg Karluk y Dwyrain Wigwreg \u00c4ynu Ili Turki Tsagadai\u2020 Karakhanid Khorezmian Ieithoedd Arghu Khalaj Ieithoedd Kipchak (Gogledd-orllewin) Kipchak\u2013Bwlgar (Wralaidd, Wral-Caspiaidd) Bashkir Tatareg Hen Datareg\u2020 Kipchak\u2013Cuman (Ponto-Caspiaidd) Karachay-Balkar Kumyk Karaim Krymchak Urum Tatareg y Crimea Cuman\u2020 Kipchak\u2013Nogai (Aralo-Caspiaidd) Casacheg Karakalpak Tatareg Siberia Nogai Cirgiseg\u2013Kipchak Cirgiseg Kipchak y De Fergana Kipchak\u2020 Ieithoedd Siberaidd (Gogledd-ddwyrain) Siberaidd Gogleddol Yakut\/Sakha Dolgan Siberaidd Deheuol Sayan Twfaneg Tofa Yenisei Khakas Fuy\u00fc G\u00efrg\u00efs Shor Wigwreg y Gorllewin Chulym Alt\u00e4eg Hen Dyrceg Tyrceg Orkhon\u2020 Hen Wigwreg\u2020 Cyfeiriadau","039":"Roedd y Capten Thomas James (1593\u20131635) yn gapten m\u00f4r o Gymru, yn nodedig fel fforiwr, a aeth ati i geisio darganfod Tramwyfa'r Gogledd Orllewin, y llwybr cefnforol a obeithiwyd oedd yn mynd o amgylch copa Gogledd America i Asia..  Mae ymhlith nifer o anturwyr o Gymru a fu\u2019n fforio a darganfod ers y 17g ac yn enwi\u2019r mannau roeddent yn eu darganfod ar \u00f4l rhannau o Gymru. Rhoddodd enw'r Hafren (Severn) i un o\u2019r afonydd yn Bae Hudson (Kangiqsualuk ilua neu Tasiujarjuaq) ac fel llawer o fforwyr eraill enwyd mannau neu llefydd ar ei \u00f4l. Enwyd bae ar arfordir deheuol Bae Hudson, yn James Bay, gan mai Thomas James oedd ymhlith y rhai cynharaf i\u2019w ddarganfod. (Enw frodorol (Cr\u00ee) y bae yw W\u00eenipekw).  Cefndir Does dim sicrwydd pendant, ond mae'n debyg bod Thomas James wedi ei eni yn Wern y Cwm, Llanddewi Ysgyryd, ger y Fenni yn Sir Fynwy, yn fab i Siams ap Si\u00f4n ap Rhisiart Herbert ac Elisabeth Hywel ei wraig. Roedd ganddo o leiaf un brawd h\u0177n, John (a bu farw mis Ebrill 1636).  Mae rhai wedi awgrymu mae un yn enedigol o Fryste oedd y Capten Thomas James, ond mae hynny'n hynod annhebygol. Mae rhai o'r enwau a fathodd ar gyfer lleoliadau y daeth ar eu traws ym Mae Hudson yn rhoi awgrym clir ei fod yn \u0175r o Went: New Principality of South Wales, The South Principality of Wales a Cape Monmouth. Pe bai wedi cael ei eni ym Mryste, fel mae rhai'n honni, mae'n annhebygol y byddai wedi dewis enwau fel y rhain. Gyrfa gynnar Derbyniwyd y Capten Thomas James i'r Deml Fewnol ym 1612 a chymhwysodd fel bargyfreithiwr. Nid oes unrhyw gofnod iddo erioed ymarfer y gyfraith ac os gwnaeth, rhaid bod hynny am ychydig flynyddoedd yn unig. Mae'n amlwg ei bod wedi magu dawn ysgrifennu, dysg a chwilfrydedd gwyddonol. Roedd ei sgiliau mathemateg mordwyo yn anghyffredin am ei gyfnod. Rhywbryd rhwng 1612 a 1628, rhoddodd y gorau i weithio ym myd y gyfraith a throi ei olygon at fywyd ar y m\u00f4r. Erbyn 1628 roedd yn Gapten ar herwlong o'r enw Dragon of Bristol. Y ras am dramwyfa Er mwyn ei gwneud yn haws i gyrraedd nwyddau gwerthfawr India a gweddill Asia, bu sawl ymgais i ganfod ffordd yno heb orfod mynd heibio tiroedd gwledydd oedd yn elyniaethus at Loegr megis Ymerodraeth Sbaen ac Ymerodraeth Ottoman. Un o'r llwybrau y bu sawl ymgais flaenorol (ac aflwyddiannus) i'w ganfod oedd Tramwyfa'r Gogledd Orllewin - llwybr yn mynd drwy'r Artig rhewllyd i'r gogledd o Ganada. Ar \u00f4l clywed bod criw o farsiandwyr o Lundain yn codi arian ymgeisio o'r newydd i ganfod y dramwyfa, dechreuodd marsiandwyr Bryste boeni y byddai llwyddiant Llundain yn cael effaith andwyol ar eu masnach forwrol hwy, a phenderfynasant ariannu ymgais o Fryste hefyd. Penodwyd y Capten Luke Foxe i arwain ymgais Llundain a'r Capten Thomas James i arwain ymgais Bryste.Ers i Iago I & VI esgyn i orsedd Lloegr, arwyddodd ef a'i fab Siarl I nifer o gytundebau oedd yn rhoi hawliau monopoli i Lundain. Ofn marsiandwyr Bryste oedd, pe bai ymgais Llundain yn llwyddo i ganfod y dramwyfa, y byddai'r brenin yn rhoi monopoli i'w defnyddio i farsiandwyr Llundain. Mantais cael un oedd yn gyfreithiwr, yn ogystal \u00e2 chapten medrus, i arwain eu hymgyrch oedd y byddai'n gallu cael cytundeb cyfreithiol oedd yn dal d\u0175r yn llys y brenin. Yr hyn roeddent yn ei fynnu oedd sicrwydd pe baent yn llwyddo eu hunain, neu'n llwyddo ar y cyd \u00e2'r llong o Lundain i ganfod y dramwyfa, y byddai unrhyw fasnach newydd a fyddai'n yn deillio o hynny ar gael iddynt hwy hefyd, ac nid i Lundain yn unig. Byddai cefndir cyfreithiol James hefyd yn sicrhau bod Foxe yn cadw at y cytundeb ar \u00f4l ymadael \u00e2 thraethau Prydain.  Y daith Cychwynnodd taith yr Henrietta Maria (enw'r frenhines), llong 70 tunnell, o Fryste ar Fai 3 1631.  Mae'n debyg nad oedd gan yr un o'r 23 criw, gan gynnwys y Capten, profiad blaenorol o'r Arctig. Hyn yn fwriadol i osgoi unrhyw sialens i awdurdod yr arweinydd.  Ar Fehefin 5 cyrhaeddwyd y rhew ger Culfor Davis. Treuliwyd bron mis i gyrraedd Culfor Hudson ac ni fu modd mynd yn bellach nag Ynys Tujjaat (Nottingham). Ar Orffennaf 16 bu rhaid troi i'r De, i Fae Hudson (Kangiqsualuk ilua neu Tasiujarjuaq ). Trwy gydol Gorffennaf ag Awst 'roedd Thomas James a Luke Foxe yn archwilio'r un arfordiroedd. Gwelodd llongwyr Foxe mwg gwersyll llongwyr James ar Ynys Resolution ar Fehefin 23, ond ni chyfarfu'r ddau tan Orffennaf 29\/30 pryd rhannodd y ddau ddiwrnod a phryd o fwyd ar fwrdd yr Henrietta Maria. Mae'n debyg mai dilornus o'i westywr yw cofnodion Foxe o'r cyfarfod. Rhoddodd Thomas James yr enw New Principality of South Wales ar arfordir de Bae Hudson a New Severn ar aber fawr afon a llifai i'r m\u00f4r yno . Ar Awst 11 rowndiodd penrhyn a fedyddiodd yn Henrietta Maria a chyrraedd bae mawr a enwyd, yn ddiweddarach, ar ei \u00f4l - Bae James. Bwriad Thomas James oedd darganfod ffordd i Afon St Lawrence (ryw 800 km i'r de) ond erbyn mis Hydref bu rhaid aros lle yr oeddent ger Ynys Sivukutaitiarruvik (Charlton oedd yr enw a rhoddwyd arno gan Thomas James, er anrhydedd i'r Tywysog Siarl). Gosodwyd cabanau ar yr ynys a suddwyd y llong yn fwriadol (ar Dachwedd 29) mewn ymgais i'w harbed rhag gerwinder y gaeaf. Hwn oedd y tro cyntaf i anturwyr o Ewrop sefydlu gwersyll gaeaf bwriadol yn Arctig Canada. Bu diffyg profiad Thomas James a'i griw yn fwrn enfawr arnynt. Erbyn mis Chwefror roedd pedwar ohonynt wedi marw a'r Clefyd Llwg (sgyrfi) ar y rhan fwyaf o'r gweddill. Methiant bu ymgais i adeiladu llong fechan (rhag ofn na fyddai modd adfer yr Henrietta Maria). Trwy gydol y cyfnod hwn cadwodd Thomas James cofnodion gwyddonol manwl - yn nodi, yn arbennig, ffenomenau a ddaeth yn sgil yr oerfel dwfn. Daeth achubiaeth gyda'r gwanwyn. Sylweddolwyd bod modd adfer y llong, ac erbyn mis Mehefin 'roedd modd ail osod y llyw yn ei le a hwylio i dd\u0175r dwfn. Er bod y nosweithiau yn dal yn oer, roedd mwy i ddioddef o wres y dydd a'i phryfed m\u00e2n poenus. Adferwyd eu hiechyd wrth fwyta'r llystyfiant gwyrdd. Ffarweliwyd a'r meirw, a'r ynys, ar Orffennaf 1 (1632). Roedd Thomas James wedi cyfansoddi cerdd ar gyfer yr angladd - y cyfeiriwyd ati, yn ddiweddarach, gan Robert Southey (Omniana (1812)). Y diwrnod canlynol, ar Ynys Danby, canfuwyd olion posib taith olaf Henry Hudson yn yr ardal yn 1611 (pryd y'i gadawyd i farw ar \u00f4l i'w griw gwrthryfela). Cymerwyd tair wythnos i gyrraedd Penrhyn Henrietta Maria ac yna hwyliwyd ar draws Bae Hudson, gan gyrraedd Ynys Tujjaat (Nottingham) ar Awst 24. Heb wybod bod Luke Foxe eisoes wedi'i mapio'r flwyddyn gynt ar ei ffordd adref, ceisiodd Thomas James archwilio Swnt Foxe (fel e'i gelwid heddiw) gan gyrraedd 65\u00b030' Gog cyn troi am adref ei hun. Cyrhaeddodd Bryste ar Hydref 22 (1632) a'r llong ar fin dadfeilio. Mordaith Foxe oedd yr un mwyaf ffrwythlon o'r ddwy. Ond bu llyfr Thomas James, The Strange and Dangerous Voyage of Captaine Thomas James, a gyhoeddwyd ym 1633  yn llwyddiant mawr. Cred rhai mai ohoni daeth rhai o fanylion yr Ancient Mariner yng ngherdd Samuel Taylor Coleridge (1798) a dyfynnwyd yn eang ohoni gan Robert Boyle (New experiments and observations touching cold. (1665)). Roedd Thomas James wedi profi nad oedd llwybr ymhellach i'r gorllewin i'r de o 65\u00b0 Gog. Bu hwn yn ddigon i atal ymgyrchoedd darganfod y Dramwyfa hyd at 1719 pan ddechreuodd cyfnod newydd wrth i James Knight (yn 80 oed\u00a0!) diflannu i ddyfnderoedd Bae Hudson ar ei daith olaf. Fel cydnabyddiaeth am ei ymdrechion fe gafodd ei benodi gan y brenin yn benswyddog llong frenhinol HMS 9th Whelp ar 16 Mai 1633. Ei orchwyl gyda'r llong oedd clirio M\u00f4r Hafren a M\u00f4r Iwerddon o f\u00f4r-ladron. Fe lwyddodd i gipio llong m\u00f4r-ladron oddi ar arfordir Aberdaugleddau. Dyma'r cyntaf o nifer o lwyddiannau tebyg iddo eu cael. Roedd mor llwyddiannus yn ei waith fel bod Arglwydd Raglaw Iwerddon wedi ysgrifennu llythyr yn ei glodfori at Arglwyddi'r Morlys yn eu hannog i roi dyrchafiad iddo ar y cyfle cyntaf. Marwolaeth Cyn i Arglwyddi'r Morlys gael cyfle i'w ddyrchafu aeth James yn ddifrifol wael a bu farw ym 1635. Mae'n debyg bod gweddillion y capten wedi eu claddu yng Nghapel y Maer ym Mryste ond nid yw union leoliad ei fedd yn hysbys. Cyfeiriadau","045":"Mudiad a fynnai weld gwellianau mewn amodau byw a hawliau dinesig gweithwyr cyffredin rhwng 1838 a 1858 oedd Siartiaeth neu Fudiad y Siartwyr. Roedd y mudiad yn weithgar yng Nghymru a Lloegr. Cafodd ei sefydlu drwy 'Siarter y Bobl' a gyhoeddwyd ym Mai 1838. Roedd yn ei anterth yn 1839, 1842, a 1848, a chyflwynwyd deiseb i D\u0177'r Cyffredin yn hawlio newid. Ar y cyfan, defnyddiwyd dulliau cwbl ddi-drais fel cyfarfodydd a deisebau. Yr ardaloedd mwyaf gweithgar oedd ardaloedd glo De Cymru, Gogledd Lloegr, Dwyrain Canolbarth Lloegr, Ardal y Crochendai yn Swydd Stafford a'r Black Country, sef bwrdeistrefi Dudley, Sandwell a Walsall.  Cefndir Roedd Siartaeth yn un o\u2019r mudiadau dosbarth gweithiol torfol cyntaf mewn hanes. Y prif reswm dros ffurfio mudiad y Siartwyr oedd siom a dicter rhai o\u2019r dosbarth canol gyda Deddf Diwygio 1832 ac anhapusrwydd y dosbarth gweithiol nad oedden nhw wedi cael y bleidlais o gwbl.\u00a0Roedd y diffyg grym gwleidyddol i ddosbarth gweithiol Cymru wedi cynyddu poblogrwydd Siartaeth yng Nghymru, yn enwedig yn ardaloedd diwydiannol newydd y wlad. Cynyddodd hyn y galwad am newidiadau i\u2019r system wleidyddol yng Nghymru. Roedd problemau eraill yn poeni\u2019r dosbarth gweithiol hefyd, fel amodau byw a gwaith gwael, system atgas y tlotai a basiwyd gan Ddeddf Newydd y Tlodion yn 1834, agwedd y Llywodraeth tuag at y dosbarth gweithiol a\u2019r undebau.\u00a0Roedd y cosbau llym a roddwyd gan y Llywodraeth i Ferthyron Tolpuddle yn dangos eu gwrthwynebiad i\u2019r syniad o weithwyr yn ymuno ag undebau.\u00a0Roedd anhegwch mawr yn dal i fodoli yn y system bleidleisio, gan fod diffyg pleidlais i\u2019r dosbarth gweithiol yn golygu na allent wella eu hamgylchiadau byw a gwaith. Os nad oeddent yn medru lleisio eu barn wleidyddol drwy gael y bleidlais byddent yn methu dod o hyd i ateb i\u2019r problemau cymdeithasol eraill oedd yn eu hwynebu yn eu bywyd bob dydd. Lluniodd cefnogwyr Siartiaeth ddogfen o\u2019r enw Siarter y Bobl a gyhoeddwyd yn 1838.\u00a0Roedd y chwe phwynt yn dangos dylanwad clir y Radicaliaid: 1. \u00a0 \u00a0 Pleidlais i bob dyn yn 21 oed. 2. \u00a0 \u00a0 Pleidlais gudd er mwyn diogelu\u2019r etholwr. 3. \u00a0 \u00a0 Dim cymwysterau eiddo i Aelodau Seneddol fel y gallai etholwyr ethol dyn o'u dewis, boed hwnnw'n ddyn cyfoethog neu\u2019n ddyn tlawd. 4. \u00a0 \u00a0 Talu Aelodau Seneddol fel y gallai gweithwyr cyffredin fforddio cynrychioli eu hetholaeth. 5. \u00a0 \u00a0 Etholaethau cyfartal er mwyn sicrhau\u2019r un gynrychiolaeth i'r un nifer o etholwyr. 6. \u00a0 \u00a0 Etholiadau blynyddol.\u00a0 Credai\u2019r Siartwyr y byddai hyn yn atal llwgrwobrwyo a llygredd yn ystod y broses etholiadol yn ogystal \u00e2 gwneud Aelodau Seneddol yn fwy atebol i\u2019r bobl. Roedd agwedd y Llywodraeth tuag at gwynion y dosbarth gweithiol wedi dod i'r amlwg yn y ffordd roedd Merthyron Tolpuddle wedi cael eu trin. Roedd y protestwyr hynny eisiau cryfhau awdurdod yr undebau llafur ond cosbwyd hwy yn llym gan y Llywodraeth.\u00a0 Cymru Yn ardaloedd diwydiannol Cymru achosodd y Chwyldro Diwydiannol amrywiaeth o broblemau ym mywyd bob dydd ac ym mywyd gwaith pobl. Cododd gweithwyr haearn Merthyr mewn terfysg ym Mehefin 1831 oherwydd yr amodau byw afiach, gor-boblogi a\u2019r epidemigau o Golera oedd yn dod yn sgil hynny oherwydd diffyg cyflenwadau d\u0175r gl\u00e2n. Roedd yr amodau gwaith yn y gweithfeydd yn beryglus, a thrwy\u2019r System Dryc roedd gafael haearnaidd y meistri haearn ar y gweithwyr yn cryfhau.\u00a0Yn ychwanegol at hynny nid oedd gan y gweithwyr bleidlais i fynegi eu cwynion am eu hamgylchiadau. Yn 1839 roedd yn rhaid pleidleisio'n agored, naill ai drwy godi llaw mewn torf neu drwy weiddi enw\u2019r dyn roeddech chi eisiau pleidleisio drosto. Roedd hyn yn creu problem. Gallai pobl gael eu bygwth a'u llwgrwobrwyo i bleidleisio dros rai ymgeiswyr. Cafwyd achosion lle collodd rhai eu cartrefi oherwydd eu bod wedi pleidleisio yn erbyn eu landlord. Credai\u2019r Siartwyr y dylai pob dyn dros 21 gael yr hawl i bleidleisio'n gudd, ac y dylai aelodau seneddol gael t\u00e2l.\u00a0 \u00a0 \u00a0 \u00a0 \u00a0 \u00a0 \u00a0 Maes glo'r de oedd cadarnle'r Siartwyr. Yng Nghaerfyrddin, y Siartydd mwyaf amlwg oedd Hugh Williams, a oedd yn frawd yng nghyfraith i Richard Cobden, y gwleidydd radicalaidd. Yn Llanelli roedd David Rees, golygydd Y Diwygiwr, yn ffigwr amlwg. Ym Merthyr Tudful roedd Morgan Williams yn flaenllaw; yr enwog Dr Willliam Price o Lantrisant; a John Frost yn Sir Fynwy. Dedfrydwyd Frost a'i ddilynwyr yn Neuadd y Sir, Trefynwy i'w crogi a'u chwarteru.  Cyfeiriadau","047":"Lein gangen y Great Western Railway oedd rheilffordd Caerfyrddin\u2013Aberystwyth a oedd yn cysylltu trefi Caerfyrddin ac Aberystwyth. Roedd hefyd ganddi leiniau cangen i Gastellnewydd Emlyn, Aberaeron, a Llandeilo. Fe agorodd y rheilffordd yn rhannol yn 1867, a chau i deithwyr yn 1965 yn dilyn llifogydd ger Llanilar. Caewyd y lein i nwyddau yn 1973 a chodwyd y cledrau rhwng 1975 ac 1977. Bellach, mae hefyd yn rheilffordd arfaethedig o orsaf reilffordd Caerfyrddin i orsaf reilffordd Aberystwyth, gyda phum gorsaf newydd yn Llanilar, Tregaron, Llanbedr Pont Steffan, a Phencader, gydag amcan bris o rhwng \u00a3505 miliwn a \u00a3700 miliwn.  Hanes Dechreuwyd ar y gwaith o adeiladu\u2019r rheilffordd o Gaerfyrddin i Aberystwyth fesul cam o\u2019' de. Adeiladwyd Rheilffordd De Cymru i'r gorllewin o Abertawe yn 1852. Estynnwyd y cledrau i Hwlffordd gan gyrraedd Caerfyrddin yn 1859. Yn dilyn syniad y contractwr rheilffyrdd Cymreig enwog, David Davies, o gysylltu trefi Caerfyrddin ac Aberteifi, agorwyd rheilffordd i\u2019r gogledd o Gaerfyrddin i Gynwyl Elfed yn 1860. Dair blynedd ynghynt ym mis Awst 1957, dechreuwyd ar y gwaith o adeiladu twnnel Alltwalis a oedd yn 985 llath o hyd. Erbyn mis Mawrth 1864, roedd y rheilffordd wedi ymestyn i Bencader gan gyrraedd Llandysul dri mis yn ddiweddarach. Yn yr un flwyddyn, cysylltwyd Aberystwyth \u00e2 Lloegr gan Reilffordd y Cambrian. Ddegawd ynghynt yn 1854, ffurfiwyd y Manchester and Milford Railway Company er mwyn sefydlu cyswllt rheilffordd rhwng Manceinion ac Aberdaugleddau. Roedd dociau Lerpwl yn prysuro\u2019n arw gyda thagfeydd o longau cludo, felly penderfynwyd cysylltu\u2019r ddau le er mwyn manteisio ar y dociau naturiol a thawel Aberdaugleddau a\u2019i chysylltiadau \u00e2 gogledd America. Profwyd cynllunio\u2019r rheilffordd yn anodd a chymhleth gyda nifer o gynlluniau\u2019n cael eu trafod a\u2019u gollwng. Roedd tirwedd mynyddog canolbarth Cymru yn ei gwneud hi\u2019n anodd iawn i adeiladau rheilffordd gan fod angen i\u2019r tir fod mor wastad \u00e2 phosibl. Gyda\u2019r nod o gysylltu Manceinion ag Aberdaugleddau mewn golwg, ymlwybrodd y lein o Bencader i Lanbedr Pont Steffan yn 1866. Cyflogwyd 700 o ddynion gan y contractwyr David Davies a Frederick Beeston i adeiladu lein y M&M, gan gynnwys adeiladu\u2019r twnnel yn Llanfihangel-ar-Arth\/Bryn Teifi. Defnyddiwyd oddeutu 150 o gerbydau a cheffylau ar gyfer y gwaith. Yna, cysylltwyd Llanbedr Pont Steffan ag Aberystwyth ymhen 2 flynedd drwy Dregaron, Ystrad-Fflur, T\u0177'n y Graig a Llanilar gan gyrraedd Aberystwyth erbyn mis Awst 1867. Yn ei anterth, roedd y rheilffordd yn boblogaidd gyda ffermwyr i gludo anifeiliaid, cynhyrchu llaeth a chaws a chludo pheiriannau fferm. Cludwyd anifeiliaid yn gyflym dros bellteroedd mawr i ateb y galw cynyddol. Roedd enw da i\u2019r martiau prysur yn Llanybydder a Llandysul, a buont yn ffynnu gyda dyfodiad y rheilffyrdd. Galluogodd y rheilffyrdd i bobl deithio o bellter ac i\u2019r anifeiliaid gael eu mewnforio ac allforio i ble bynnag oedd yr angen. Byddai pobl yn cymudo i Aberystwyth neu Gaerfyrddin i siopa. Bu darlithwyr ym Mhrifysgol Cymru, Llanbedr Pont Steffan yn defnyddio\u2019r rheilffordd yn rheolaidd, a denwyd nifer o ysgolheigion o bellter i ddarlithio ar y campws. Caewyd y rheilffordd fesul darn, gyda cholli\u2019r darn i\u2019r de o Aberystwyth yn gyntaf. Collwyd y gwasanaeth i deithwyr cyn ei amser ym mis Rhagfyr 1964 pan erydiwyd rhan o\u2019r rheilffordd gan lifogydd Afon Ystwyth ger Llanilar. Ni thrwsiwyd y rhan yma, a chyflwynwyd gwasanaethau bws i gysylltu rhan olaf y daith. Gyda\u2019r difrod oherwydd y llifogydd ynghyd \u00e2 thoriadau Beeching, caewyd y lein gyfan i deithwyr ym 1965, ond parhau wnaeth y gwasanaethau cludiant i\u2019r hufenfa ym Mhont Llanio tan 1970, a\u2019r hufenfeydd yn Felinfach a Chastellnewydd Emlyn yn 1973. Caewyd y lein gyfan yn 1973 a chodwyd y cledrau yn 1975.","051":"Roedd Y Mwyaf Parchedig Alfred Augustus Mathews BA BD (7 Chwefror 1864 - 12 Awst 1946)  yn offeiriad Anglicanaidd Gymreig a oedd yn nodedig fel chwaraewr rygbi'r undeb yn ei ieuenctid. Roedd yn cynrychioli Clwb Rygbi Llanbedr Pont Steffan ar lefel clwb a chwaraeodd un g\u00eam ryngwladol dros Gymru.    Cefndir Ganwyd Mathews yn y Rhymni, Sir Fynwy yn blentyn i Jenkin Mathews, cyfrifydd i gwmni haearn, ac Elizabeth Matilda (n\u00e9e Hughes) ei wraig. Derbyniodd ei addysg yng Ngholeg Llanymddyfri cyn mynd ymlaen i Goleg Dewi Sant, Llanbedr Pont Steffan i hyfforddi ar gyfer y weinidogaeth Anglicanaidd. Graddiodd o goleg Llanbedr gyda BA ym 1887 A BD ym 1888. Ym 1898 priododd Ethel Frances Evans, merch y Dr Edward Beynon Evans, Abertawe. Bu iddynt fab a phum merch. Eu merch ieuengaf, Barbara Muriel, oedd Barbara Brooke, Barwnes Brooke o Ystradfellte. Daeth Arthur Kenneth, eu mab, hefyd yn offeiriad yn Eglwys Loegr.  Gyrfa Eglwysig Cafodd Mathews ei ordeinio yn giwrad gan Y Gwir Parchedig William Basil Jones, Esgob Tyddewi, mewn oedfa ordeinio cyffredinol a gynhaliwyd yn Eglwys y Plwyf, Abergwili, ar ddydd Sul, 6 Mawrth 1887. Wedi ei ordeinio fe'i penodwyd yn giwrad ar Eglwys y Drindod Sanctaidd, Abertawe. Ordeiniwyd Mathews i'r offeiriadaeth gyflawn ym 1888. Pan roddodd y Parch. J. G. Gauntlett, Ficer Eglwys y Drindod Sanctaidd, y gorau i'w ficeriaeth ym 1893, mynegodd y gynulleidfa i'r Esgob eu hawydd cryf y dylid penodi ei gurad gweithgar a phoblogaidd i'w olynu. Cytunodd yr Esgob a chafodd Mathews ei ddyrchafu yn Ficer y plwyf. Ar \u00f4l pedair blynedd fel ficer Y Drindod Sanctaidd symudodd Mathews i wasanaethu fel ficer Eglwys St Pedr, Blaenafon, lle arhosodd hyd 1904. Ym 1904 cafodd ei benodi yn Ficer Eglwys St Paul, Casnewydd lle arhosodd hyd 1933 ond wedi ei ddyrchafu o'r ficeriaeth i fod yn Ganon Mynwy a Deon Gwledig Casnewydd ym 1930. Ym 1933 derbyniodd bywoliaeth Caerwent lle arhosodd hyd ei farwolaeth. Gyrfa rygbi Dechreuodd Mathews chwarae rygbi yn ifanc, gan ymgymryd \u00e2'r gamp fel bachgen ysgol yng Ngholeg Llanymddyfri. Parhaodd i chwarae'r pan aeth i goleg Dewi Sant, gan chwarae yn gyntaf i d\u00eem y coleg ac yna i d\u00eem tref Llanbedr. Dim ond un g\u00eam a chwaraeodd Mathews i Gymru, pan wynebodd Cymru'r Alban yn yr ail g\u00eam a'r olaf o Bencampwriaeth y Pedair Gwlad 1886. Cafodd y g\u00eam ei chwarae ar Barc yr Arfau, Caerdydd, a bu Mathews yn chwarae yn safle'r hanerwr, gan gymryd lle'r capten Charlie Newman, a chael ei  bartneru \u00e2 William Stadden o Gaerdydd. Roedd y g\u00eam yn ornest bwysig yn hanes rygbi, gan mai hon oedd y g\u00eam ryngwladol gyntaf i weld y defnydd o'r system pedwar trichwarterwr, a gyflwynwyd gan Frank Hancock . Ni aeth y g\u00eam yn dda i Gymru a rhoddwyd y gorau i\u2019r system ar ganol y g\u00eam, a achosodd ddryswch pellach, gan arwain at fuddugoliaeth syml i\u2019r Alban. Ail-ddewiswyd Newman i'w swydd ar gyfer y tymor olynol, ac ni chynrychiolodd Mathews Gymru mewn rygbi eto. Er gwaethaf diwedd ar ei yrfa ryngwladol, ymunodd Mathews yn ddiweddarach \u00e2 Chlwb Rygbi haen uchaf Abertawe, ac roedd yn rhan o'r t\u00eem a wynebodd Seland Newydd ar eu taith ym 1888.  Gemau rhyngwladol Cymru  \u00a0yr Alban 1886  Marwolaeth Bu Mathews farw ym Malpas, Casnewydd yn 82 mlwydd oed, claddwyd ei weddillion ym mynwent Eglwys St Mair, Llanwern. Llyfryddiaeth Godwin, Terry (1984). The International Rugby Championship 1883-1983. Grafton Street, Llundain: Willow Books. ISBN\u00a00-00-218060-X. Griffiths, Terry (1987). The Phoenix Book of International Rugby Records. Llundain: Phoenix House. ISBN\u00a00-460-07003-7. Smith, David; Williams, Gareth (1980). Fields of Praise: The Official History of The Welsh Rugby Union. Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru. ISBN\u00a00-7083-0766-3. Cyfeiriadau","053":"Roedd Cyfres y Werin yn gyfres o lyfrau a gyhoeddwyd yn y 1920au. Sefydlwyd y gyfres yn wreiddiol o dan olygyddiaeth Ifor L Evans ac Henry Lewis, Cwmni Cyhoeddi Addysgol, Caerdydd. Roedd y llyfrau\u2019n gyfieithiadau i Gymraeg o waith llenyddol clasurol fel Descartes, Ibsen, Moli\u00e8re, Schiller a Goethe gan ysgolheigion mawr y cyfnod fel T.H. Parry-Williams, T Gwyn Jones, WM. Ambrose Bebb a Saunders Lewis.  Roedd hefyd cyfieithiadau awduron o Iwerddon a Tsiecoslofacia - dwy wlad oedd newid ennill eu hannibyniaeth wleidyddol ac yn ceisio ail-adfer eu hieithoedd a llenyddiaeth. Rhywbeth a oedd o ddiddordeb mawr i'r byd llenyddol Cymraeg y cyfnod.    Llyfrau Cyfres y Werin Blodeuglwm o Englynion - W. J. Gruffydd, Cyfres y Gwerin 1, 1920   Englynion wedi\u2019i dethol a\u2019i golygu gan W. J. Gruffydd. Yna caed Blodeuglwm o englynion [1920], gyda rhagymadrodd yn egluro damcaniaeth John Rhys mai o'r cwpled elegeiog Lladin y tarddodd yr englyn unodl union (yn groes i farn J. Morris-Jones yn Cerdd Dafod).Dychweledigion (Gjengangere) Cyfres y Werin 2, 1920  Awdur: Henrik Ibsen (1828-1906). Iaith wreiddiol: Norwyeg. Cyfieithydd T Gwyn Jones Cyhoeddwyd y cyfieithiad hwn gan T. Gwynn Jones o'r ddrama Norwyeg wreiddiol 'Gjengangere' gan Henrik Ibsen fel rhan o Gyfres y Werin (hon yw'r ail gyfrol yn y gyfres honno). Nodir yn y pwt agoriadol 'At werin Cymru' ym mlaen y gyfrol y bwriedir, gyda'r gyfres hon, i ddysgu, helpu, diddanu trigolion Cymru. Eir ati yn y gyfres, felly, i gyfieithu rhai o brif glasuron Ewrop, fel \"y gwelo gwerin Cymru pa beth y mae'r byd yn ei feddwl\". Yn y 'Rhagair' i'r gyfrol hon, hefyd ym mlaen y gyfrol, sonia'r cyfieithydd bwt am hanes y dramodydd. Pwysleisia mai prif syniad dysgeidiaeth Ibsen oedd Gonestrwydd - \"dengys, gydag effaith ofnadwy, fel y mae ofni'r gwir a cheisio'i guddio, hyn yn oed gydag amcan da ac yn enw dyletswydd, yn magu celwydd, rhagrith, ac anfoesoldeb.\" Sonia hefyd am ei ddewis o deitl i'w gyfieithiad yn yr adran 'Dychweledigion'. Esbonia fod y teitl gwreiddiol yn y Norwyeg yn diffinio ysbrydion neu ddrychiolaethau wedi'u dychwelyd sy'n cerdded eu hen lwybrau ar hyd y byd. Ceisio cyfleu yr ystyr hwnnw, yn hytrach na'r ystyr mwy cyffredin a briodolid i'r gair yn y cyfnod hwnnw, sef \"y sawl sydd wedi troi at grefydd\", oedd ei amcan wrth ddewis y gair. Gwell ganddo'r gair hwnnw na thermau fel 'ysbrydion' neu 'ddrychiolaethau' i fynegi, yn y Gymraeg, yr hyn a olygir yn y Norwyeg gyda'r gair \"gjengangere\". Cyhoeddwyd y gyfrol gan William Lewis, Caerdydd.Y Marchog (Straeon byrion de Maupassant) Cyfres y Werin 3, 1920  Awdur:  Guy de Maupassant (1850-1893). Iaith wreiddiol:  Ffrangeg. Cyfieithydd: Gwenda GruffyddY Wers Olaf (La Derni\u00e8re Classe) Cyfres y Werin 4, 1921  Awdur: Alphonse Daudet, Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: Moelona (Elizabeth Mary Jones)Brenin yr Ellyllon  Cyfres y Werin 5, 1921  Awdur: Nicolas Gogol (1809-1952). Iaith wreiddiol: Rwsieg. Cyfieithwyr:  Gwilym Aneurin Tudor Davies ac Henry Lewis \u2028 Roedd Nicolas Gogol yn ddyn oedd a'i feddwl wedi cael ei drwytho \u00e2 chwedloniaeth ac \u00e2 cherddi nwyfus gwladgarol ei genedl. Darn o l\u00ean gwerin yr Iwcrain yw'r stori ramantus a gyfieithir yma. Y mae manylder y disgrifiad o Athrofa Kiev yn ernes go sicr o'i gariad at brifddinas ei wlad.\\Ystor\u00efau Bohemia Cyfres y Werin 6, 1922   Awduron: Vrchlick\u00fd,Yaroslav, Neruda, Jan, Cech,Svatopluk. Ieithoedd gwreiddiol: Almaeneg\/Tsieceg. Cyfieithydd: T.H. Parry-Williams Fe'i cyfieithwyd i'r Gymraeg gan T. H. Parry-Williams o gyfieithiad Almaeneg o'r Tsieceg (neu 'Iaith Bohemia', fel y'i gelwir hi gan Parry-Williams) gwreiddiol. Fodd bynnag, ni cheir cyfeiriad at y cyfieithydd Almaeneg gwreiddiol yn y gyfrol. Ceir pwt o ragair gan y cyfieithydd (t. xi) a 'Rhagymadrodd' gan Ifor L. Evans (tt.xiii-xv) lle canmolir 'cenedl y Tsieciaid' yn fawr, a lle cyfeirir at eu hanes fel un a fyddai o ddiddordeb mawr i 'bob Cymro Cymreig'. Yn y 'Rhagymadrodd' hwn ceir hefyd fywgraffiadau byrion o'r awduron yn y gyfrol, a chymherir eu hanes \u00e2'u gwaith llenyddol.Geiriau Credadyn (Paroles d'un Croyant) Cyfres y Werin 7, 1923\u2028   Awdur: Lamennais. Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: WM. Ambrose Bebb F\u00e9licite Robert de La Mennais [Lamennais] (1782-1854). Cyhoeddwyd y 'Geiriau Credadun' yn wreiddiol yn y flwyddyn 1833 gan Lyd\u00e4wr o'r enw Hugues F\u00e9licite Robert de La Mennais (Lamennais), gwr yn orlawn o ramant Celt, wedi'i ddonio'n helaeth \u00e2 dychymyg byw. Fel y dywed yn y 'Rhagymadrodd' (t.vii-ix), 'llyfr datguddiad ydyw, wedi ei ysgrifennu yn adnodau bychain yn swynol a deiniadol, yn feiddgar a mwyn, yn dawel a difrifol, yn llawn angerdd a brwdfrydedd enaid glan'. Mae ysbryd gwerinol ac efengylaidd i'r llyfr, lle mae Lamennais yn broffwyd mawr o ddyfodol gwell. Nid yw'r cyfieithydd yn teimlo'r angen i gyfiawnhau ei resymau dros gyfieithu'r llyfr hwn, gan iddo fynegi mai trueni fyddai pe na ch\u00e2i gwerin Cymru ddarllen y gwaith, gan y byddai'n sicr yn cyfoethogi'u meddyliau.Y Cybydd (L'avare) Cyfres y Werin 8, 1921\u2028  Awdur: Moli\u00e8re. Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: Rees, Ifor L\u2028\u2028 Jean-Baptise Poquelin [Moli\u00e8re] (1622-1673). Yn y 'Rhagymadrodd'(t.vii - t.xii) ceir ychydig o nodiadau am hanes bywyd yr awdur gwreiddiol. Cyfres y Werin: 8. Roedd Moli\u00e8re yn adnabyddus iawn am eu ddram\u00e2u comedi, a dyma a geir yma. Mae wedi ei hysgrifennu mewn rhyddiaith a ceir yma wrth-gyferbyniad gref rhwng cybydd-dod a chariad: rhwng trachwant am arian a phob teimlad dynol, gan gynnwys hyd yn oed y rhai mwyaf elfennol, megis cariad tad at ei blant. Efallai bod y nodweddion hyn wedi cyfrannu at amhoblogrwydd y ddrama yng nghyfnod Moli\u00e8re ei hun. Ceisiwyd cadw mor agos ag oedd yn bosibl at y testun gwreiddiol wrth gyfieithu 'Y Cybydd' i'r Gymraeg. Cyhoeddwyd y ddrama wreiddiol yn y flwyddyn 1668. Awen y Gwyddyl Cyfres y Werin 9, 1923  Cyfres o gyfieithiadau barddonol. Iaith wreiddiol: Gwyddeleg. Cyfieithydd: T Gwyn Jones Ceir 'Rhagair y Golygyddion', lle traetha'r Golygyddion am y cyswllt rhwng Cymru ac Iwerddon fel dwy wlad Geltaidd. Trafodant hanes llenyddol Iwerddon, ei safle yn Ewrop dros y canrifoedd, a'i hannibynniaeth yn 20au'r ugeinfed ganrif. Yn ei 'Ragymadrodd' rhydd T. Gwynn Jones drosolwg inni o hanes llenyddiaeth Wyddeleg Iwerddon, o gyfnod yr Hen Wyddeleg i waith beirdd cyfoes \u00e2'r cyfieithydd. Mae'r casgliad o gyfieithiadau barddonol yng ngweddill y llyfr yn adlewyrchol o ystod y rhagymadrodd hwn. Daw'r cerddi o'r 'Imram Brain mac Febail', y 'Tochmairc Et\u00e1ine', ac o'r 'Serglige Conculaind', rhai caneuon am Deirdre, darn o'r 'Reicne Fothad Canainne', cerddi gan Gofraidh Fionn \u00d3 D\u00e1laigh, Maoil\u00edn \u00d3g Mac Bruaideadha, Baothghalach Ruadh Mac Aodhag\u00e1in, Muireachadh Albanach \u00d3 D\u00e1laigh, Bonaventura \u00d3 hEoghusa, Columcille, Gofraidh Fionn \u00d3 D\u00e1laigh, Toirdhealbhach \u00d3g Mac Donnchadha, Michael Comyn, Macphearson, Maghnus \u00d3 Domhnaill, P\u00e1draigin Haic\u00e9ad, Brian Mac Conmara, Liam Inglis, Douglas Hyde, Tadhg \u00d3 Donnhadha, P\u00e1draic  Mac Piarais, Piaras B\u00e9asla\u00ed, Peadar \u00d3 h-Annrach\u00e1in, Osborn J. Bergin, ac hefyd darnau o 'Agallamh Ois\u00edn agus Ph\u00e1draig', 'Diarmad' ac 'Osian'.Traethawd ar y Drefn Wyddonol (Discours de la M\u00e9thode) Cyfres y Werin 10, 1923\u2028   Awdur: Descartes, Ren\u00e9. Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: D. Miall Edwards  \u2028 Ren\u00e9 Descartes (1596-1650). Ysgrifennwyd y traethawd hwn gan Ren\u00e9 Descartes, un o brif arloeswr athroniaeth ddiweddar, yn y flwyddyn 1637, ac edrychir ar y 'Discours de la M\u00e9thode' fel clasur bwysig ym myd llenyddiaeth athronyddol. Nid traethawd trefnus na chyfundrefnol mewn athroniaeth mo'r llyfr hwn, eithr math ar hunangofiant meddyliol, rhyw fath o 'Daith y Pererin' ym myd ymchwil wyddonol ac athronyddol. Ceir yma gofnod o dwf meddwl a phrofiad yr awdur, a hynny'n ymgais gonest a thrylwyr i ddarganfod seiliau sicr i wybodaeth o'r gwirionedd am y byd, am ddyn ac am Dduw. Mae'n draethawd swmpus iawn, ac mae modd ei rannu'n chwe adran, sef: Amryw ystyriaethau parthed y gwyddorau, Prif reolau'r Drefn a ddarganfu'r awdur, Rheolau moesoldeb, Rhesymau i brofi bodolaeth Duw ac enaid dynol, Cwestiynau mewn anianeg, Credoau'r yr awdur, a pha resymau a barodd iddo ysgrifennu. Penderfynodd D. Miall Edwards gyfieithu'r darn hwn o waith, 'oblegid os yw Cymru am wynebu'r broblem athronyddol o ddifrif, ni all ddechreu'n well na thrwy fyned yn \u00f4l at darddell athroniaeth y canrifoedd diweddaf yn Descartes.Faust Cyfres y Werin 11, 1923   Awdur: Johann Wolfgang von Goethe. Cyfieithwyd gan T Gwynn Jones Ystyrir Faust yn un o wethiau llenyddol enwocaf yr iaith Almaeneg.Gwilym Tel (Wilhelm Tell) Cyfres y Werin 12, 1924\u2028   Awdur: Schiller, Johann Cristoph Friedrich Von. Iaith wreiddiol: Almaeneg. Cyfieithydd: Elfed \u2028 Johann Christoph Friedrich von Schiller (1295-1805). Mae'r ddrama yn canolbwyntio ar saethwr dawnus o'r Swistir, Gwilym Tel (William Tell). Cyfres y Werin: 12. Yn gefndir i'r cyfan y mae'r frwydr am annibyniaeth yn erbyn yr Ymerodraeth Habsburg yn gynnar yn y bedwaredd ganrif ar ddeg. Rhydd y ddrama hon syniad da am oes ei chyfansoddi ac am y genedl y perthyn ei hawdur iddi. Yn y 'Rhagymadrodd' (t.vii - t.ix), nodir, er ei fod yn waith ar ffurf drama, ac er gwaetha'i ragoriaeth arbennig yn y ffurf honno, gellir dadlau bod y gwaith hwn, ar lawer cyfrif, yn debycach i epig nac ydyw i ddrama gonfensiynol. Ceir yn y ddrama, arwrgerdd genedigaeth cenedl, ac nid yw hanes Tel ei hun namyn epis\u00f4d ar y ffordd. Serch hyn, er mor wych yw'r hanes, nid oes sicrwydd y bu erioed y fath ddyn \u00e2 Gwilym Tel. Ymddangosodd cyfieithiad Cymraeg o'r ddrama hon mewn rhannau yn 'Cyfaill yr Aelwyd.' Ysgrifennwyd y ddrama'n wreiddiol rhwng 1803 ac 1804.Doctor ar ei Waethaf (Le M\u00e9decin malgre lui) Cyfres y Werin 13, 1924   Awdur: Moli\u00e8re. Iaith wreiddiol:  Ffrangeg. Cyfieithydd: Saundes Lewis \u2028 Jean-Baptise Poquelin [Moli\u00e8re] (1622-1673). Drama gomedi ysgafn a gyfieithwyd i gan Saunders Lewis. Fe'i hysgrifennu'n wreiddiol yn y flwyddyn 1666. Yn fras, drama ydyw am gymeriad o'r enw Sganarelle, sy'n drafferth parhaus i'w wraig a'i deulu oherwydd ei broblem ag alcohol. Gan hynny, penderfyna ei wraig chwarae tric arno. Penderfyna logi 3 o weision oedd yn gweithio i deulu cyfoethog. rhaid oedd iddynt hwythau ddweud eu bod angen meddyg ar frys. Dywedodd gwraig Sganarelle mai ef oedd meddyg gorau'r wlad, ac er ei fod yn dorrwr coed \u00e2 phroblem alcoholiaeth, mae'n derbyn y dasg o'i flaen yn hapus. Erbyn diwedd y ddrama, mae Sganarelle yn byw bywyd dedwydd y doctor cyfoethog, llwyddiannus, ar \u00f4l ambell i anffawd! Meddai Saunders yn ei esboniad o'r cyfieithiad (t. 35-36), 'tasg y dramodydd yw sgrifennu Cymraeg llenyddol nad yw ddim yn Gymraeg llyfr.'Traethodau\u2019r Digwydddiad, 1520 (Luther) Cyfres y Werin 14, 1923    Awdiur: Martin Luther, Ieithoedd gwreiddiol: Almaeneg\/Lladin, Cyfieithydd: J Morgan JonesBlodau o Hen Ardd - Epigramau Greog a Lladin.  Cyfres y Werin 15     Awdur: H J Rose.  Ieithoedd gwreiddiol: Groeg\/Lladin,  Cyfieithydd: T Gwyn Jones Blodau o Hen Ardd: Epigramau Groeg a Lladin. Detholwyd, gyda rhagymadrodd a nodiadau gan H. J. Rose. Troswyd i fydr Cymraeg gan T. G. JonesY Briodas Orfod (Le Mariage forc\u00e9) Cyfres y Werin Rhif\u00a0?, 1926  Awdur: Moli\u00e8re. Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: Nathaniel H. Thomas Jean-Baptise Poquelin [Moli\u00e8re] (1622-1673). Drama gomedi ag iddi nodweddion hunangofiannol yr awdur. Darlunnir, yn llym, hunanoldeb dynion, dichell a chreulondeb merched a balchder. Gwisgir y rhain \u00e2 ffraethineb iaith sy'n datguddio'n ddidrugaredd gymeriadau'r gwahanol bersonau a cheir symudiad bywiog a doniol i'r ddrama. Drama ydyw am wr 53 mlwydd oed oedd yn barod i briodi merch ifanc, ond wrth i nifer o bethau gael eu datgelu, mae'n ailystyried ei gynllun. Cawn ynddi ymdriniaeth o nifer o them\u00e2u cyfoes, fel y modd yr ymdrinir \u00e2 thramorwyr, a chwestiynau mawrion bywyd. Nodweddir trosiad Nathaniel H. Thomas o'r ddrama i'r Gymraeg gan iaith ddoniol a llithrig.Pysgotwr Ynys yr I\u00e2 (P\u00eacheur d'Islande) Cyfres y Werin Rhif?, 1927\u2028  Awdur: Loti, Pierre. Iaith wreiddiol: Frangeg. Cyfieithydd: Nathaniel H. Thomas \u2028\u2028 Louis Marie Julien Viaud [Pierre Loti] (1850-1923). Swyddog yn y Llynges Ffrengig ac aelod o Academi Ffrainc oedd Louis Marie Julien Viaud, neu 'Pierre Loti', ei ffug-enw llenyddol. Perthyn ei waith i draddodiad ysgol Realaidd Ffrainc, tan arweiniad ffigyrau mor nodedig ag Emile Zola ac eraill. Canmolir yn fawr ei ddisgrifiadau o fyd natur, a'i ddefnydd o iaith seml i fynegi profiadau cymleth. Nofel am fywyd trist ond rhamantaidd pysgotwyr Llydewig yw P\u00eacheur d'Islande ydyw, a chawn ynddi eu hanes o deithio'n flynyddol i feysydd pysgota penfras Gwlad yr I\u00e2. Fe'i cyhoeddwyd gyntaf yn 1866. Yn y gyfrol hon, ceir adran 'At y Darllenydd', lle cyfarcha Nathaniel H. Thomas ei gynulleidfa trwy esbonio pwt am hanes y nofel, a hanes y cyfieithu. Noda y bu i'r cyfieithiad ennill y wobr am gyfieithu yn Eisteddfod Genedlaethol Pontypwl yn 1924. Dyfynnir beirniadaeth yr Athro Morgan Watkin, Coleg y Brifysgol, Caerdydd, yn yr adran hon o'r gyfrol. Esbonia yntai fod i'r nofel safle hanfodol yn nhwf y genedl Gymreig, gan bod cyfieithu llenyddiaeth yn rhan annatod o fywyd llenyddol cenedl iach. Ymhelaetha ar y grefft o gyfieithu, a thrafodir hynny hefyd gan y cyfieithydd ei hun. Gobaith y beirniad oedd y byddai'r nofel yn ymddangos yn 'Cyfres y Werin' yn fuan wedi'r Eisteddfod, ond nid felly y bu. Fe'i hargraffwyd ac fe'i cyhoeddwyd yn hytrach gan Thomas a Parry, Cyf. Abertawe. Hefyd Detholion o'r Decameron (O bosib yn rhan o 'Cyfres y Werin'?)   Awdur: Boccaccio, Giovanni. Cyfieithiad T Gwynfor Grifffith a Gwynfor Griffith, Detholion o'r Decameron. Cyfieithiad, rhagymadrodd a nodiadau (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1951)Romeo a Jiwlia'r Pentref (Romeo und Julia dem Dorfe) O bosib yn rhan o 'Cyfres y Werin'? 1954  Awdur: Keller, Gottfried.  Iaith wreiddiol: Almaeneg. Cyfieithydd: T. Pugh Williams Gottfried Keller (1819-1890). Yma, mae'r awdur wedi cymryd stori enwog a oedd yn adnabyddus iawn yn ei hoes a'i gosod mewn cyd-destun gwahanol. Lleolir y stori mewn pentref, nid nepell o dref fechan Seldwya yn y Swistir. Ceir yma hanes gelyniaeth y tadau yn difetha serch a bywyd eu plant. Os nad yw'r unig fywyd sydd yn bosibl iddynt yn gyt\u00fbn \u00e2'u hymdeimlad greddfol o'r hyn y dylai bywyd fod yna byddai'n well ganddynt ei golli. Fel yr eglura yn y 'Rhagymadrodd' (t.5 - t.12), 'y mae gan y plant, yma, weledigaeth glir a real o beth a ddylai eu bywyd fod; ac o'r ffaith nad ydynt am ildio eu gweledigaeth y daw y disgleirdeb a'r tynerwch, yr ymdeimlad o fuddugoliaeth sydd yn nodweddiadol o'r stori ac yn creu ar ei diwedd y catharsis y mae trasiedi bob amser yn ei gynhyrchu'. Un o'r 'novellen' a gynhwysir yn y cylch 'Pobl Seldwya' yw Romeo a Julia'r Pentref.","054":"Roedd Cyfres y Werin yn gyfres o lyfrau a gyhoeddwyd yn y 1920au. Sefydlwyd y gyfres yn wreiddiol o dan olygyddiaeth Ifor L Evans ac Henry Lewis, Cwmni Cyhoeddi Addysgol, Caerdydd. Roedd y llyfrau\u2019n gyfieithiadau i Gymraeg o waith llenyddol clasurol fel Descartes, Ibsen, Moli\u00e8re, Schiller a Goethe gan ysgolheigion mawr y cyfnod fel T.H. Parry-Williams, T Gwyn Jones, WM. Ambrose Bebb a Saunders Lewis.  Roedd hefyd cyfieithiadau awduron o Iwerddon a Tsiecoslofacia - dwy wlad oedd newid ennill eu hannibyniaeth wleidyddol ac yn ceisio ail-adfer eu hieithoedd a llenyddiaeth. Rhywbeth a oedd o ddiddordeb mawr i'r byd llenyddol Cymraeg y cyfnod.    Llyfrau Cyfres y Werin Blodeuglwm o Englynion - W. J. Gruffydd, Cyfres y Gwerin 1, 1920   Englynion wedi\u2019i dethol a\u2019i golygu gan W. J. Gruffydd. Yna caed Blodeuglwm o englynion [1920], gyda rhagymadrodd yn egluro damcaniaeth John Rhys mai o'r cwpled elegeiog Lladin y tarddodd yr englyn unodl union (yn groes i farn J. Morris-Jones yn Cerdd Dafod).Dychweledigion (Gjengangere) Cyfres y Werin 2, 1920  Awdur: Henrik Ibsen (1828-1906). Iaith wreiddiol: Norwyeg. Cyfieithydd T Gwyn Jones Cyhoeddwyd y cyfieithiad hwn gan T. Gwynn Jones o'r ddrama Norwyeg wreiddiol 'Gjengangere' gan Henrik Ibsen fel rhan o Gyfres y Werin (hon yw'r ail gyfrol yn y gyfres honno). Nodir yn y pwt agoriadol 'At werin Cymru' ym mlaen y gyfrol y bwriedir, gyda'r gyfres hon, i ddysgu, helpu, diddanu trigolion Cymru. Eir ati yn y gyfres, felly, i gyfieithu rhai o brif glasuron Ewrop, fel \"y gwelo gwerin Cymru pa beth y mae'r byd yn ei feddwl\". Yn y 'Rhagair' i'r gyfrol hon, hefyd ym mlaen y gyfrol, sonia'r cyfieithydd bwt am hanes y dramodydd. Pwysleisia mai prif syniad dysgeidiaeth Ibsen oedd Gonestrwydd - \"dengys, gydag effaith ofnadwy, fel y mae ofni'r gwir a cheisio'i guddio, hyn yn oed gydag amcan da ac yn enw dyletswydd, yn magu celwydd, rhagrith, ac anfoesoldeb.\" Sonia hefyd am ei ddewis o deitl i'w gyfieithiad yn yr adran 'Dychweledigion'. Esbonia fod y teitl gwreiddiol yn y Norwyeg yn diffinio ysbrydion neu ddrychiolaethau wedi'u dychwelyd sy'n cerdded eu hen lwybrau ar hyd y byd. Ceisio cyfleu yr ystyr hwnnw, yn hytrach na'r ystyr mwy cyffredin a briodolid i'r gair yn y cyfnod hwnnw, sef \"y sawl sydd wedi troi at grefydd\", oedd ei amcan wrth ddewis y gair. Gwell ganddo'r gair hwnnw na thermau fel 'ysbrydion' neu 'ddrychiolaethau' i fynegi, yn y Gymraeg, yr hyn a olygir yn y Norwyeg gyda'r gair \"gjengangere\". Cyhoeddwyd y gyfrol gan William Lewis, Caerdydd.Y Marchog (Straeon byrion de Maupassant) Cyfres y Werin 3, 1920  Awdur:  Guy de Maupassant (1850-1893). Iaith wreiddiol:  Ffrangeg. Cyfieithydd: Gwenda GruffyddY Wers Olaf (La Derni\u00e8re Classe) Cyfres y Werin 4, 1921  Awdur: Alphonse Daudet, Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: Moelona (Elizabeth Mary Jones)Brenin yr Ellyllon  Cyfres y Werin 5, 1921  Awdur: Nicolas Gogol (1809-1952). Iaith wreiddiol: Rwsieg. Cyfieithwyr:  Gwilym Aneurin Tudor Davies ac Henry Lewis \u2028 Roedd Nicolas Gogol yn ddyn oedd a'i feddwl wedi cael ei drwytho \u00e2 chwedloniaeth ac \u00e2 cherddi nwyfus gwladgarol ei genedl. Darn o l\u00ean gwerin yr Iwcrain yw'r stori ramantus a gyfieithir yma. Y mae manylder y disgrifiad o Athrofa Kiev yn ernes go sicr o'i gariad at brifddinas ei wlad.\\Ystor\u00efau Bohemia Cyfres y Werin 6, 1922   Awduron: Vrchlick\u00fd,Yaroslav, Neruda, Jan, Cech,Svatopluk. Ieithoedd gwreiddiol: Almaeneg\/Tsieceg. Cyfieithydd: T.H. Parry-Williams Fe'i cyfieithwyd i'r Gymraeg gan T. H. Parry-Williams o gyfieithiad Almaeneg o'r Tsieceg (neu 'Iaith Bohemia', fel y'i gelwir hi gan Parry-Williams) gwreiddiol. Fodd bynnag, ni cheir cyfeiriad at y cyfieithydd Almaeneg gwreiddiol yn y gyfrol. Ceir pwt o ragair gan y cyfieithydd (t. xi) a 'Rhagymadrodd' gan Ifor L. Evans (tt.xiii-xv) lle canmolir 'cenedl y Tsieciaid' yn fawr, a lle cyfeirir at eu hanes fel un a fyddai o ddiddordeb mawr i 'bob Cymro Cymreig'. Yn y 'Rhagymadrodd' hwn ceir hefyd fywgraffiadau byrion o'r awduron yn y gyfrol, a chymherir eu hanes \u00e2'u gwaith llenyddol.Geiriau Credadyn (Paroles d'un Croyant) Cyfres y Werin 7, 1923\u2028   Awdur: Lamennais. Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: WM. Ambrose Bebb F\u00e9licite Robert de La Mennais [Lamennais] (1782-1854). Cyhoeddwyd y 'Geiriau Credadun' yn wreiddiol yn y flwyddyn 1833 gan Lyd\u00e4wr o'r enw Hugues F\u00e9licite Robert de La Mennais (Lamennais), gwr yn orlawn o ramant Celt, wedi'i ddonio'n helaeth \u00e2 dychymyg byw. Fel y dywed yn y 'Rhagymadrodd' (t.vii-ix), 'llyfr datguddiad ydyw, wedi ei ysgrifennu yn adnodau bychain yn swynol a deiniadol, yn feiddgar a mwyn, yn dawel a difrifol, yn llawn angerdd a brwdfrydedd enaid glan'. Mae ysbryd gwerinol ac efengylaidd i'r llyfr, lle mae Lamennais yn broffwyd mawr o ddyfodol gwell. Nid yw'r cyfieithydd yn teimlo'r angen i gyfiawnhau ei resymau dros gyfieithu'r llyfr hwn, gan iddo fynegi mai trueni fyddai pe na ch\u00e2i gwerin Cymru ddarllen y gwaith, gan y byddai'n sicr yn cyfoethogi'u meddyliau.Y Cybydd (L'avare) Cyfres y Werin 8, 1921\u2028  Awdur: Moli\u00e8re. Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: Rees, Ifor L\u2028\u2028 Jean-Baptise Poquelin [Moli\u00e8re] (1622-1673). Yn y 'Rhagymadrodd'(t.vii - t.xii) ceir ychydig o nodiadau am hanes bywyd yr awdur gwreiddiol. Cyfres y Werin: 8. Roedd Moli\u00e8re yn adnabyddus iawn am eu ddram\u00e2u comedi, a dyma a geir yma. Mae wedi ei hysgrifennu mewn rhyddiaith a ceir yma wrth-gyferbyniad gref rhwng cybydd-dod a chariad: rhwng trachwant am arian a phob teimlad dynol, gan gynnwys hyd yn oed y rhai mwyaf elfennol, megis cariad tad at ei blant. Efallai bod y nodweddion hyn wedi cyfrannu at amhoblogrwydd y ddrama yng nghyfnod Moli\u00e8re ei hun. Ceisiwyd cadw mor agos ag oedd yn bosibl at y testun gwreiddiol wrth gyfieithu 'Y Cybydd' i'r Gymraeg. Cyhoeddwyd y ddrama wreiddiol yn y flwyddyn 1668. Awen y Gwyddyl Cyfres y Werin 9, 1923  Cyfres o gyfieithiadau barddonol. Iaith wreiddiol: Gwyddeleg. Cyfieithydd: T Gwyn Jones Ceir 'Rhagair y Golygyddion', lle traetha'r Golygyddion am y cyswllt rhwng Cymru ac Iwerddon fel dwy wlad Geltaidd. Trafodant hanes llenyddol Iwerddon, ei safle yn Ewrop dros y canrifoedd, a'i hannibynniaeth yn 20au'r ugeinfed ganrif. Yn ei 'Ragymadrodd' rhydd T. Gwynn Jones drosolwg inni o hanes llenyddiaeth Wyddeleg Iwerddon, o gyfnod yr Hen Wyddeleg i waith beirdd cyfoes \u00e2'r cyfieithydd. Mae'r casgliad o gyfieithiadau barddonol yng ngweddill y llyfr yn adlewyrchol o ystod y rhagymadrodd hwn. Daw'r cerddi o'r 'Imram Brain mac Febail', y 'Tochmairc Et\u00e1ine', ac o'r 'Serglige Conculaind', rhai caneuon am Deirdre, darn o'r 'Reicne Fothad Canainne', cerddi gan Gofraidh Fionn \u00d3 D\u00e1laigh, Maoil\u00edn \u00d3g Mac Bruaideadha, Baothghalach Ruadh Mac Aodhag\u00e1in, Muireachadh Albanach \u00d3 D\u00e1laigh, Bonaventura \u00d3 hEoghusa, Columcille, Gofraidh Fionn \u00d3 D\u00e1laigh, Toirdhealbhach \u00d3g Mac Donnchadha, Michael Comyn, Macphearson, Maghnus \u00d3 Domhnaill, P\u00e1draigin Haic\u00e9ad, Brian Mac Conmara, Liam Inglis, Douglas Hyde, Tadhg \u00d3 Donnhadha, P\u00e1draic  Mac Piarais, Piaras B\u00e9asla\u00ed, Peadar \u00d3 h-Annrach\u00e1in, Osborn J. Bergin, ac hefyd darnau o 'Agallamh Ois\u00edn agus Ph\u00e1draig', 'Diarmad' ac 'Osian'.Traethawd ar y Drefn Wyddonol (Discours de la M\u00e9thode) Cyfres y Werin 10, 1923\u2028   Awdur: Descartes, Ren\u00e9. Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: D. Miall Edwards  \u2028 Ren\u00e9 Descartes (1596-1650). Ysgrifennwyd y traethawd hwn gan Ren\u00e9 Descartes, un o brif arloeswr athroniaeth ddiweddar, yn y flwyddyn 1637, ac edrychir ar y 'Discours de la M\u00e9thode' fel clasur bwysig ym myd llenyddiaeth athronyddol. Nid traethawd trefnus na chyfundrefnol mewn athroniaeth mo'r llyfr hwn, eithr math ar hunangofiant meddyliol, rhyw fath o 'Daith y Pererin' ym myd ymchwil wyddonol ac athronyddol. Ceir yma gofnod o dwf meddwl a phrofiad yr awdur, a hynny'n ymgais gonest a thrylwyr i ddarganfod seiliau sicr i wybodaeth o'r gwirionedd am y byd, am ddyn ac am Dduw. Mae'n draethawd swmpus iawn, ac mae modd ei rannu'n chwe adran, sef: Amryw ystyriaethau parthed y gwyddorau, Prif reolau'r Drefn a ddarganfu'r awdur, Rheolau moesoldeb, Rhesymau i brofi bodolaeth Duw ac enaid dynol, Cwestiynau mewn anianeg, Credoau'r yr awdur, a pha resymau a barodd iddo ysgrifennu. Penderfynodd D. Miall Edwards gyfieithu'r darn hwn o waith, 'oblegid os yw Cymru am wynebu'r broblem athronyddol o ddifrif, ni all ddechreu'n well na thrwy fyned yn \u00f4l at darddell athroniaeth y canrifoedd diweddaf yn Descartes.Faust Cyfres y Werin 11, 1923   Awdur: Johann Wolfgang von Goethe. Cyfieithwyd gan T Gwynn Jones Ystyrir Faust yn un o wethiau llenyddol enwocaf yr iaith Almaeneg.Gwilym Tel (Wilhelm Tell) Cyfres y Werin 12, 1924\u2028   Awdur: Schiller, Johann Cristoph Friedrich Von. Iaith wreiddiol: Almaeneg. Cyfieithydd: Elfed \u2028 Johann Christoph Friedrich von Schiller (1295-1805). Mae'r ddrama yn canolbwyntio ar saethwr dawnus o'r Swistir, Gwilym Tel (William Tell). Cyfres y Werin: 12. Yn gefndir i'r cyfan y mae'r frwydr am annibyniaeth yn erbyn yr Ymerodraeth Habsburg yn gynnar yn y bedwaredd ganrif ar ddeg. Rhydd y ddrama hon syniad da am oes ei chyfansoddi ac am y genedl y perthyn ei hawdur iddi. Yn y 'Rhagymadrodd' (t.vii - t.ix), nodir, er ei fod yn waith ar ffurf drama, ac er gwaetha'i ragoriaeth arbennig yn y ffurf honno, gellir dadlau bod y gwaith hwn, ar lawer cyfrif, yn debycach i epig nac ydyw i ddrama gonfensiynol. Ceir yn y ddrama, arwrgerdd genedigaeth cenedl, ac nid yw hanes Tel ei hun namyn epis\u00f4d ar y ffordd. Serch hyn, er mor wych yw'r hanes, nid oes sicrwydd y bu erioed y fath ddyn \u00e2 Gwilym Tel. Ymddangosodd cyfieithiad Cymraeg o'r ddrama hon mewn rhannau yn 'Cyfaill yr Aelwyd.' Ysgrifennwyd y ddrama'n wreiddiol rhwng 1803 ac 1804.Doctor ar ei Waethaf (Le M\u00e9decin malgre lui) Cyfres y Werin 13, 1924   Awdur: Moli\u00e8re. Iaith wreiddiol:  Ffrangeg. Cyfieithydd: Saundes Lewis \u2028 Jean-Baptise Poquelin [Moli\u00e8re] (1622-1673). Drama gomedi ysgafn a gyfieithwyd i gan Saunders Lewis. Fe'i hysgrifennu'n wreiddiol yn y flwyddyn 1666. Yn fras, drama ydyw am gymeriad o'r enw Sganarelle, sy'n drafferth parhaus i'w wraig a'i deulu oherwydd ei broblem ag alcohol. Gan hynny, penderfyna ei wraig chwarae tric arno. Penderfyna logi 3 o weision oedd yn gweithio i deulu cyfoethog. rhaid oedd iddynt hwythau ddweud eu bod angen meddyg ar frys. Dywedodd gwraig Sganarelle mai ef oedd meddyg gorau'r wlad, ac er ei fod yn dorrwr coed \u00e2 phroblem alcoholiaeth, mae'n derbyn y dasg o'i flaen yn hapus. Erbyn diwedd y ddrama, mae Sganarelle yn byw bywyd dedwydd y doctor cyfoethog, llwyddiannus, ar \u00f4l ambell i anffawd! Meddai Saunders yn ei esboniad o'r cyfieithiad (t. 35-36), 'tasg y dramodydd yw sgrifennu Cymraeg llenyddol nad yw ddim yn Gymraeg llyfr.'Traethodau\u2019r Digwydddiad, 1520 (Luther) Cyfres y Werin 14, 1923    Awdiur: Martin Luther, Ieithoedd gwreiddiol: Almaeneg\/Lladin, Cyfieithydd: J Morgan JonesBlodau o Hen Ardd - Epigramau Greog a Lladin.  Cyfres y Werin 15     Awdur: H J Rose.  Ieithoedd gwreiddiol: Groeg\/Lladin,  Cyfieithydd: T Gwyn Jones Blodau o Hen Ardd: Epigramau Groeg a Lladin. Detholwyd, gyda rhagymadrodd a nodiadau gan H. J. Rose. Troswyd i fydr Cymraeg gan T. G. JonesY Briodas Orfod (Le Mariage forc\u00e9) Cyfres y Werin Rhif\u00a0?, 1926  Awdur: Moli\u00e8re. Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: Nathaniel H. Thomas Jean-Baptise Poquelin [Moli\u00e8re] (1622-1673). Drama gomedi ag iddi nodweddion hunangofiannol yr awdur. Darlunnir, yn llym, hunanoldeb dynion, dichell a chreulondeb merched a balchder. Gwisgir y rhain \u00e2 ffraethineb iaith sy'n datguddio'n ddidrugaredd gymeriadau'r gwahanol bersonau a cheir symudiad bywiog a doniol i'r ddrama. Drama ydyw am wr 53 mlwydd oed oedd yn barod i briodi merch ifanc, ond wrth i nifer o bethau gael eu datgelu, mae'n ailystyried ei gynllun. Cawn ynddi ymdriniaeth o nifer o them\u00e2u cyfoes, fel y modd yr ymdrinir \u00e2 thramorwyr, a chwestiynau mawrion bywyd. Nodweddir trosiad Nathaniel H. Thomas o'r ddrama i'r Gymraeg gan iaith ddoniol a llithrig.Pysgotwr Ynys yr I\u00e2 (P\u00eacheur d'Islande) Cyfres y Werin Rhif?, 1927\u2028  Awdur: Loti, Pierre. Iaith wreiddiol: Frangeg. Cyfieithydd: Nathaniel H. Thomas \u2028\u2028 Louis Marie Julien Viaud [Pierre Loti] (1850-1923). Swyddog yn y Llynges Ffrengig ac aelod o Academi Ffrainc oedd Louis Marie Julien Viaud, neu 'Pierre Loti', ei ffug-enw llenyddol. Perthyn ei waith i draddodiad ysgol Realaidd Ffrainc, tan arweiniad ffigyrau mor nodedig ag Emile Zola ac eraill. Canmolir yn fawr ei ddisgrifiadau o fyd natur, a'i ddefnydd o iaith seml i fynegi profiadau cymleth. Nofel am fywyd trist ond rhamantaidd pysgotwyr Llydewig yw P\u00eacheur d'Islande ydyw, a chawn ynddi eu hanes o deithio'n flynyddol i feysydd pysgota penfras Gwlad yr I\u00e2. Fe'i cyhoeddwyd gyntaf yn 1866. Yn y gyfrol hon, ceir adran 'At y Darllenydd', lle cyfarcha Nathaniel H. Thomas ei gynulleidfa trwy esbonio pwt am hanes y nofel, a hanes y cyfieithu. Noda y bu i'r cyfieithiad ennill y wobr am gyfieithu yn Eisteddfod Genedlaethol Pontypwl yn 1924. Dyfynnir beirniadaeth yr Athro Morgan Watkin, Coleg y Brifysgol, Caerdydd, yn yr adran hon o'r gyfrol. Esbonia yntai fod i'r nofel safle hanfodol yn nhwf y genedl Gymreig, gan bod cyfieithu llenyddiaeth yn rhan annatod o fywyd llenyddol cenedl iach. Ymhelaetha ar y grefft o gyfieithu, a thrafodir hynny hefyd gan y cyfieithydd ei hun. Gobaith y beirniad oedd y byddai'r nofel yn ymddangos yn 'Cyfres y Werin' yn fuan wedi'r Eisteddfod, ond nid felly y bu. Fe'i hargraffwyd ac fe'i cyhoeddwyd yn hytrach gan Thomas a Parry, Cyf. Abertawe. Hefyd Detholion o'r Decameron (O bosib yn rhan o 'Cyfres y Werin'?)   Awdur: Boccaccio, Giovanni. Cyfieithiad T Gwynfor Grifffith a Gwynfor Griffith, Detholion o'r Decameron. Cyfieithiad, rhagymadrodd a nodiadau (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1951)Romeo a Jiwlia'r Pentref (Romeo und Julia dem Dorfe) O bosib yn rhan o 'Cyfres y Werin'? 1954  Awdur: Keller, Gottfried.  Iaith wreiddiol: Almaeneg. Cyfieithydd: T. Pugh Williams Gottfried Keller (1819-1890). Yma, mae'r awdur wedi cymryd stori enwog a oedd yn adnabyddus iawn yn ei hoes a'i gosod mewn cyd-destun gwahanol. Lleolir y stori mewn pentref, nid nepell o dref fechan Seldwya yn y Swistir. Ceir yma hanes gelyniaeth y tadau yn difetha serch a bywyd eu plant. Os nad yw'r unig fywyd sydd yn bosibl iddynt yn gyt\u00fbn \u00e2'u hymdeimlad greddfol o'r hyn y dylai bywyd fod yna byddai'n well ganddynt ei golli. Fel yr eglura yn y 'Rhagymadrodd' (t.5 - t.12), 'y mae gan y plant, yma, weledigaeth glir a real o beth a ddylai eu bywyd fod; ac o'r ffaith nad ydynt am ildio eu gweledigaeth y daw y disgleirdeb a'r tynerwch, yr ymdeimlad o fuddugoliaeth sydd yn nodweddiadol o'r stori ac yn creu ar ei diwedd y catharsis y mae trasiedi bob amser yn ei gynhyrchu'. Un o'r 'novellen' a gynhwysir yn y cylch 'Pobl Seldwya' yw Romeo a Julia'r Pentref.","055":"Roedd Cyfres y Werin yn gyfres o lyfrau a gyhoeddwyd yn y 1920au. Sefydlwyd y gyfres yn wreiddiol o dan olygyddiaeth Ifor L Evans ac Henry Lewis, Cwmni Cyhoeddi Addysgol, Caerdydd. Roedd y llyfrau\u2019n gyfieithiadau i Gymraeg o waith llenyddol clasurol fel Descartes, Ibsen, Moli\u00e8re, Schiller a Goethe gan ysgolheigion mawr y cyfnod fel T.H. Parry-Williams, T Gwyn Jones, WM. Ambrose Bebb a Saunders Lewis.  Roedd hefyd cyfieithiadau awduron o Iwerddon a Tsiecoslofacia - dwy wlad oedd newid ennill eu hannibyniaeth wleidyddol ac yn ceisio ail-adfer eu hieithoedd a llenyddiaeth. Rhywbeth a oedd o ddiddordeb mawr i'r byd llenyddol Cymraeg y cyfnod.    Llyfrau Cyfres y Werin Blodeuglwm o Englynion - W. J. Gruffydd, Cyfres y Gwerin 1, 1920   Englynion wedi\u2019i dethol a\u2019i golygu gan W. J. Gruffydd. Yna caed Blodeuglwm o englynion [1920], gyda rhagymadrodd yn egluro damcaniaeth John Rhys mai o'r cwpled elegeiog Lladin y tarddodd yr englyn unodl union (yn groes i farn J. Morris-Jones yn Cerdd Dafod).Dychweledigion (Gjengangere) Cyfres y Werin 2, 1920  Awdur: Henrik Ibsen (1828-1906). Iaith wreiddiol: Norwyeg. Cyfieithydd T Gwyn Jones Cyhoeddwyd y cyfieithiad hwn gan T. Gwynn Jones o'r ddrama Norwyeg wreiddiol 'Gjengangere' gan Henrik Ibsen fel rhan o Gyfres y Werin (hon yw'r ail gyfrol yn y gyfres honno). Nodir yn y pwt agoriadol 'At werin Cymru' ym mlaen y gyfrol y bwriedir, gyda'r gyfres hon, i ddysgu, helpu, diddanu trigolion Cymru. Eir ati yn y gyfres, felly, i gyfieithu rhai o brif glasuron Ewrop, fel \"y gwelo gwerin Cymru pa beth y mae'r byd yn ei feddwl\". Yn y 'Rhagair' i'r gyfrol hon, hefyd ym mlaen y gyfrol, sonia'r cyfieithydd bwt am hanes y dramodydd. Pwysleisia mai prif syniad dysgeidiaeth Ibsen oedd Gonestrwydd - \"dengys, gydag effaith ofnadwy, fel y mae ofni'r gwir a cheisio'i guddio, hyn yn oed gydag amcan da ac yn enw dyletswydd, yn magu celwydd, rhagrith, ac anfoesoldeb.\" Sonia hefyd am ei ddewis o deitl i'w gyfieithiad yn yr adran 'Dychweledigion'. Esbonia fod y teitl gwreiddiol yn y Norwyeg yn diffinio ysbrydion neu ddrychiolaethau wedi'u dychwelyd sy'n cerdded eu hen lwybrau ar hyd y byd. Ceisio cyfleu yr ystyr hwnnw, yn hytrach na'r ystyr mwy cyffredin a briodolid i'r gair yn y cyfnod hwnnw, sef \"y sawl sydd wedi troi at grefydd\", oedd ei amcan wrth ddewis y gair. Gwell ganddo'r gair hwnnw na thermau fel 'ysbrydion' neu 'ddrychiolaethau' i fynegi, yn y Gymraeg, yr hyn a olygir yn y Norwyeg gyda'r gair \"gjengangere\". Cyhoeddwyd y gyfrol gan William Lewis, Caerdydd.Y Marchog (Straeon byrion de Maupassant) Cyfres y Werin 3, 1920  Awdur:  Guy de Maupassant (1850-1893). Iaith wreiddiol:  Ffrangeg. Cyfieithydd: Gwenda GruffyddY Wers Olaf (La Derni\u00e8re Classe) Cyfres y Werin 4, 1921  Awdur: Alphonse Daudet, Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: Moelona (Elizabeth Mary Jones)Brenin yr Ellyllon  Cyfres y Werin 5, 1921  Awdur: Nicolas Gogol (1809-1952). Iaith wreiddiol: Rwsieg. Cyfieithwyr:  Gwilym Aneurin Tudor Davies ac Henry Lewis \u2028 Roedd Nicolas Gogol yn ddyn oedd a'i feddwl wedi cael ei drwytho \u00e2 chwedloniaeth ac \u00e2 cherddi nwyfus gwladgarol ei genedl. Darn o l\u00ean gwerin yr Iwcrain yw'r stori ramantus a gyfieithir yma. Y mae manylder y disgrifiad o Athrofa Kiev yn ernes go sicr o'i gariad at brifddinas ei wlad.\\Ystor\u00efau Bohemia Cyfres y Werin 6, 1922   Awduron: Vrchlick\u00fd,Yaroslav, Neruda, Jan, Cech,Svatopluk. Ieithoedd gwreiddiol: Almaeneg\/Tsieceg. Cyfieithydd: T.H. Parry-Williams Fe'i cyfieithwyd i'r Gymraeg gan T. H. Parry-Williams o gyfieithiad Almaeneg o'r Tsieceg (neu 'Iaith Bohemia', fel y'i gelwir hi gan Parry-Williams) gwreiddiol. Fodd bynnag, ni cheir cyfeiriad at y cyfieithydd Almaeneg gwreiddiol yn y gyfrol. Ceir pwt o ragair gan y cyfieithydd (t. xi) a 'Rhagymadrodd' gan Ifor L. Evans (tt.xiii-xv) lle canmolir 'cenedl y Tsieciaid' yn fawr, a lle cyfeirir at eu hanes fel un a fyddai o ddiddordeb mawr i 'bob Cymro Cymreig'. Yn y 'Rhagymadrodd' hwn ceir hefyd fywgraffiadau byrion o'r awduron yn y gyfrol, a chymherir eu hanes \u00e2'u gwaith llenyddol.Geiriau Credadyn (Paroles d'un Croyant) Cyfres y Werin 7, 1923\u2028   Awdur: Lamennais. Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: WM. Ambrose Bebb F\u00e9licite Robert de La Mennais [Lamennais] (1782-1854). Cyhoeddwyd y 'Geiriau Credadun' yn wreiddiol yn y flwyddyn 1833 gan Lyd\u00e4wr o'r enw Hugues F\u00e9licite Robert de La Mennais (Lamennais), gwr yn orlawn o ramant Celt, wedi'i ddonio'n helaeth \u00e2 dychymyg byw. Fel y dywed yn y 'Rhagymadrodd' (t.vii-ix), 'llyfr datguddiad ydyw, wedi ei ysgrifennu yn adnodau bychain yn swynol a deiniadol, yn feiddgar a mwyn, yn dawel a difrifol, yn llawn angerdd a brwdfrydedd enaid glan'. Mae ysbryd gwerinol ac efengylaidd i'r llyfr, lle mae Lamennais yn broffwyd mawr o ddyfodol gwell. Nid yw'r cyfieithydd yn teimlo'r angen i gyfiawnhau ei resymau dros gyfieithu'r llyfr hwn, gan iddo fynegi mai trueni fyddai pe na ch\u00e2i gwerin Cymru ddarllen y gwaith, gan y byddai'n sicr yn cyfoethogi'u meddyliau.Y Cybydd (L'avare) Cyfres y Werin 8, 1921\u2028  Awdur: Moli\u00e8re. Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: Rees, Ifor L\u2028\u2028 Jean-Baptise Poquelin [Moli\u00e8re] (1622-1673). Yn y 'Rhagymadrodd'(t.vii - t.xii) ceir ychydig o nodiadau am hanes bywyd yr awdur gwreiddiol. Cyfres y Werin: 8. Roedd Moli\u00e8re yn adnabyddus iawn am eu ddram\u00e2u comedi, a dyma a geir yma. Mae wedi ei hysgrifennu mewn rhyddiaith a ceir yma wrth-gyferbyniad gref rhwng cybydd-dod a chariad: rhwng trachwant am arian a phob teimlad dynol, gan gynnwys hyd yn oed y rhai mwyaf elfennol, megis cariad tad at ei blant. Efallai bod y nodweddion hyn wedi cyfrannu at amhoblogrwydd y ddrama yng nghyfnod Moli\u00e8re ei hun. Ceisiwyd cadw mor agos ag oedd yn bosibl at y testun gwreiddiol wrth gyfieithu 'Y Cybydd' i'r Gymraeg. Cyhoeddwyd y ddrama wreiddiol yn y flwyddyn 1668. Awen y Gwyddyl Cyfres y Werin 9, 1923  Cyfres o gyfieithiadau barddonol. Iaith wreiddiol: Gwyddeleg. Cyfieithydd: T Gwyn Jones Ceir 'Rhagair y Golygyddion', lle traetha'r Golygyddion am y cyswllt rhwng Cymru ac Iwerddon fel dwy wlad Geltaidd. Trafodant hanes llenyddol Iwerddon, ei safle yn Ewrop dros y canrifoedd, a'i hannibynniaeth yn 20au'r ugeinfed ganrif. Yn ei 'Ragymadrodd' rhydd T. Gwynn Jones drosolwg inni o hanes llenyddiaeth Wyddeleg Iwerddon, o gyfnod yr Hen Wyddeleg i waith beirdd cyfoes \u00e2'r cyfieithydd. Mae'r casgliad o gyfieithiadau barddonol yng ngweddill y llyfr yn adlewyrchol o ystod y rhagymadrodd hwn. Daw'r cerddi o'r 'Imram Brain mac Febail', y 'Tochmairc Et\u00e1ine', ac o'r 'Serglige Conculaind', rhai caneuon am Deirdre, darn o'r 'Reicne Fothad Canainne', cerddi gan Gofraidh Fionn \u00d3 D\u00e1laigh, Maoil\u00edn \u00d3g Mac Bruaideadha, Baothghalach Ruadh Mac Aodhag\u00e1in, Muireachadh Albanach \u00d3 D\u00e1laigh, Bonaventura \u00d3 hEoghusa, Columcille, Gofraidh Fionn \u00d3 D\u00e1laigh, Toirdhealbhach \u00d3g Mac Donnchadha, Michael Comyn, Macphearson, Maghnus \u00d3 Domhnaill, P\u00e1draigin Haic\u00e9ad, Brian Mac Conmara, Liam Inglis, Douglas Hyde, Tadhg \u00d3 Donnhadha, P\u00e1draic  Mac Piarais, Piaras B\u00e9asla\u00ed, Peadar \u00d3 h-Annrach\u00e1in, Osborn J. Bergin, ac hefyd darnau o 'Agallamh Ois\u00edn agus Ph\u00e1draig', 'Diarmad' ac 'Osian'.Traethawd ar y Drefn Wyddonol (Discours de la M\u00e9thode) Cyfres y Werin 10, 1923\u2028   Awdur: Descartes, Ren\u00e9. Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: D. Miall Edwards  \u2028 Ren\u00e9 Descartes (1596-1650). Ysgrifennwyd y traethawd hwn gan Ren\u00e9 Descartes, un o brif arloeswr athroniaeth ddiweddar, yn y flwyddyn 1637, ac edrychir ar y 'Discours de la M\u00e9thode' fel clasur bwysig ym myd llenyddiaeth athronyddol. Nid traethawd trefnus na chyfundrefnol mewn athroniaeth mo'r llyfr hwn, eithr math ar hunangofiant meddyliol, rhyw fath o 'Daith y Pererin' ym myd ymchwil wyddonol ac athronyddol. Ceir yma gofnod o dwf meddwl a phrofiad yr awdur, a hynny'n ymgais gonest a thrylwyr i ddarganfod seiliau sicr i wybodaeth o'r gwirionedd am y byd, am ddyn ac am Dduw. Mae'n draethawd swmpus iawn, ac mae modd ei rannu'n chwe adran, sef: Amryw ystyriaethau parthed y gwyddorau, Prif reolau'r Drefn a ddarganfu'r awdur, Rheolau moesoldeb, Rhesymau i brofi bodolaeth Duw ac enaid dynol, Cwestiynau mewn anianeg, Credoau'r yr awdur, a pha resymau a barodd iddo ysgrifennu. Penderfynodd D. Miall Edwards gyfieithu'r darn hwn o waith, 'oblegid os yw Cymru am wynebu'r broblem athronyddol o ddifrif, ni all ddechreu'n well na thrwy fyned yn \u00f4l at darddell athroniaeth y canrifoedd diweddaf yn Descartes.Faust Cyfres y Werin 11, 1923   Awdur: Johann Wolfgang von Goethe. Cyfieithwyd gan T Gwynn Jones Ystyrir Faust yn un o wethiau llenyddol enwocaf yr iaith Almaeneg.Gwilym Tel (Wilhelm Tell) Cyfres y Werin 12, 1924\u2028   Awdur: Schiller, Johann Cristoph Friedrich Von. Iaith wreiddiol: Almaeneg. Cyfieithydd: Elfed \u2028 Johann Christoph Friedrich von Schiller (1295-1805). Mae'r ddrama yn canolbwyntio ar saethwr dawnus o'r Swistir, Gwilym Tel (William Tell). Cyfres y Werin: 12. Yn gefndir i'r cyfan y mae'r frwydr am annibyniaeth yn erbyn yr Ymerodraeth Habsburg yn gynnar yn y bedwaredd ganrif ar ddeg. Rhydd y ddrama hon syniad da am oes ei chyfansoddi ac am y genedl y perthyn ei hawdur iddi. Yn y 'Rhagymadrodd' (t.vii - t.ix), nodir, er ei fod yn waith ar ffurf drama, ac er gwaetha'i ragoriaeth arbennig yn y ffurf honno, gellir dadlau bod y gwaith hwn, ar lawer cyfrif, yn debycach i epig nac ydyw i ddrama gonfensiynol. Ceir yn y ddrama, arwrgerdd genedigaeth cenedl, ac nid yw hanes Tel ei hun namyn epis\u00f4d ar y ffordd. Serch hyn, er mor wych yw'r hanes, nid oes sicrwydd y bu erioed y fath ddyn \u00e2 Gwilym Tel. Ymddangosodd cyfieithiad Cymraeg o'r ddrama hon mewn rhannau yn 'Cyfaill yr Aelwyd.' Ysgrifennwyd y ddrama'n wreiddiol rhwng 1803 ac 1804.Doctor ar ei Waethaf (Le M\u00e9decin malgre lui) Cyfres y Werin 13, 1924   Awdur: Moli\u00e8re. Iaith wreiddiol:  Ffrangeg. Cyfieithydd: Saundes Lewis \u2028 Jean-Baptise Poquelin [Moli\u00e8re] (1622-1673). Drama gomedi ysgafn a gyfieithwyd i gan Saunders Lewis. Fe'i hysgrifennu'n wreiddiol yn y flwyddyn 1666. Yn fras, drama ydyw am gymeriad o'r enw Sganarelle, sy'n drafferth parhaus i'w wraig a'i deulu oherwydd ei broblem ag alcohol. Gan hynny, penderfyna ei wraig chwarae tric arno. Penderfyna logi 3 o weision oedd yn gweithio i deulu cyfoethog. rhaid oedd iddynt hwythau ddweud eu bod angen meddyg ar frys. Dywedodd gwraig Sganarelle mai ef oedd meddyg gorau'r wlad, ac er ei fod yn dorrwr coed \u00e2 phroblem alcoholiaeth, mae'n derbyn y dasg o'i flaen yn hapus. Erbyn diwedd y ddrama, mae Sganarelle yn byw bywyd dedwydd y doctor cyfoethog, llwyddiannus, ar \u00f4l ambell i anffawd! Meddai Saunders yn ei esboniad o'r cyfieithiad (t. 35-36), 'tasg y dramodydd yw sgrifennu Cymraeg llenyddol nad yw ddim yn Gymraeg llyfr.'Traethodau\u2019r Digwydddiad, 1520 (Luther) Cyfres y Werin 14, 1923    Awdiur: Martin Luther, Ieithoedd gwreiddiol: Almaeneg\/Lladin, Cyfieithydd: J Morgan JonesBlodau o Hen Ardd - Epigramau Greog a Lladin.  Cyfres y Werin 15     Awdur: H J Rose.  Ieithoedd gwreiddiol: Groeg\/Lladin,  Cyfieithydd: T Gwyn Jones Blodau o Hen Ardd: Epigramau Groeg a Lladin. Detholwyd, gyda rhagymadrodd a nodiadau gan H. J. Rose. Troswyd i fydr Cymraeg gan T. G. JonesY Briodas Orfod (Le Mariage forc\u00e9) Cyfres y Werin Rhif\u00a0?, 1926  Awdur: Moli\u00e8re. Iaith wreiddiol: Ffrangeg. Cyfieithydd: Nathaniel H. Thomas Jean-Baptise Poquelin [Moli\u00e8re] (1622-1673). Drama gomedi ag iddi nodweddion hunangofiannol yr awdur. Darlunnir, yn llym, hunanoldeb dynion, dichell a chreulondeb merched a balchder. Gwisgir y rhain \u00e2 ffraethineb iaith sy'n datguddio'n ddidrugaredd gymeriadau'r gwahanol bersonau a cheir symudiad bywiog a doniol i'r ddrama. Drama ydyw am wr 53 mlwydd oed oedd yn barod i briodi merch ifanc, ond wrth i nifer o bethau gael eu datgelu, mae'n ailystyried ei gynllun. Cawn ynddi ymdriniaeth o nifer o them\u00e2u cyfoes, fel y modd yr ymdrinir \u00e2 thramorwyr, a chwestiynau mawrion bywyd. Nodweddir trosiad Nathaniel H. Thomas o'r ddrama i'r Gymraeg gan iaith ddoniol a llithrig.Pysgotwr Ynys yr I\u00e2 (P\u00eacheur d'Islande) Cyfres y Werin Rhif?, 1927\u2028  Awdur: Loti, Pierre. Iaith wreiddiol: Frangeg. Cyfieithydd: Nathaniel H. Thomas \u2028\u2028 Louis Marie Julien Viaud [Pierre Loti] (1850-1923). Swyddog yn y Llynges Ffrengig ac aelod o Academi Ffrainc oedd Louis Marie Julien Viaud, neu 'Pierre Loti', ei ffug-enw llenyddol. Perthyn ei waith i draddodiad ysgol Realaidd Ffrainc, tan arweiniad ffigyrau mor nodedig ag Emile Zola ac eraill. Canmolir yn fawr ei ddisgrifiadau o fyd natur, a'i ddefnydd o iaith seml i fynegi profiadau cymleth. Nofel am fywyd trist ond rhamantaidd pysgotwyr Llydewig yw P\u00eacheur d'Islande ydyw, a chawn ynddi eu hanes o deithio'n flynyddol i feysydd pysgota penfras Gwlad yr I\u00e2. Fe'i cyhoeddwyd gyntaf yn 1866. Yn y gyfrol hon, ceir adran 'At y Darllenydd', lle cyfarcha Nathaniel H. Thomas ei gynulleidfa trwy esbonio pwt am hanes y nofel, a hanes y cyfieithu. Noda y bu i'r cyfieithiad ennill y wobr am gyfieithu yn Eisteddfod Genedlaethol Pontypwl yn 1924. Dyfynnir beirniadaeth yr Athro Morgan Watkin, Coleg y Brifysgol, Caerdydd, yn yr adran hon o'r gyfrol. Esbonia yntai fod i'r nofel safle hanfodol yn nhwf y genedl Gymreig, gan bod cyfieithu llenyddiaeth yn rhan annatod o fywyd llenyddol cenedl iach. Ymhelaetha ar y grefft o gyfieithu, a thrafodir hynny hefyd gan y cyfieithydd ei hun. Gobaith y beirniad oedd y byddai'r nofel yn ymddangos yn 'Cyfres y Werin' yn fuan wedi'r Eisteddfod, ond nid felly y bu. Fe'i hargraffwyd ac fe'i cyhoeddwyd yn hytrach gan Thomas a Parry, Cyf. Abertawe. Hefyd Detholion o'r Decameron (O bosib yn rhan o 'Cyfres y Werin'?)   Awdur: Boccaccio, Giovanni. Cyfieithiad T Gwynfor Grifffith a Gwynfor Griffith, Detholion o'r Decameron. Cyfieithiad, rhagymadrodd a nodiadau (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1951)Romeo a Jiwlia'r Pentref (Romeo und Julia dem Dorfe) O bosib yn rhan o 'Cyfres y Werin'? 1954  Awdur: Keller, Gottfried.  Iaith wreiddiol: Almaeneg. Cyfieithydd: T. Pugh Williams Gottfried Keller (1819-1890). Yma, mae'r awdur wedi cymryd stori enwog a oedd yn adnabyddus iawn yn ei hoes a'i gosod mewn cyd-destun gwahanol. Lleolir y stori mewn pentref, nid nepell o dref fechan Seldwya yn y Swistir. Ceir yma hanes gelyniaeth y tadau yn difetha serch a bywyd eu plant. Os nad yw'r unig fywyd sydd yn bosibl iddynt yn gyt\u00fbn \u00e2'u hymdeimlad greddfol o'r hyn y dylai bywyd fod yna byddai'n well ganddynt ei golli. Fel yr eglura yn y 'Rhagymadrodd' (t.5 - t.12), 'y mae gan y plant, yma, weledigaeth glir a real o beth a ddylai eu bywyd fod; ac o'r ffaith nad ydynt am ildio eu gweledigaeth y daw y disgleirdeb a'r tynerwch, yr ymdeimlad o fuddugoliaeth sydd yn nodweddiadol o'r stori ac yn creu ar ei diwedd y catharsis y mae trasiedi bob amser yn ei gynhyrchu'. Un o'r 'novellen' a gynhwysir yn y cylch 'Pobl Seldwya' yw Romeo a Julia'r Pentref.","059":"Diddanwr canu gwlad \u00e2 chomedi a chyflwynydd radio a theledu o bentref Cwmfelin Mynach, Sir Gaerfyrddin ydy'r Welsh Whisperer, cymeriad, diddanwr a chanwr cefn gwlad (ganwyd 22 Medi 1987). Mae'n adnabyddus am ei ganeuon canu gwlad gwerinol ond mae hefyd wedi arbrofi gyda chaneuon gwerin a phop \u00e2 chomedi ynddynt hefyd.  Bywyd personol Ganwyd Andrew Walton yn ysbyty Glangwili, Caerfyrddin. Mynychodd Ysgol Gynradd Cwmbach ac Ysgol Gyfun Bro Myrddin yn Sir Gaerfyrddin. Magwyd ym mhentref Cwmfelin Mynach lle aeth i'r ysgol Sul dan ofal Capel Ramoth.Symudodd ei rieni i Gymru o Loegr ym 1984 ac mae ei fam wedi dysgu Cymraeg yn rhugl, a'i dad bellach yn dysgu'r iaith. Aeth i fyw yn Sheffield, Lloegr yn 2006 ond daeth yn \u00f4l i Gymru yn 2014. Mae'n byw yn Methesda.  Gyrfa Dechreuodd ei yrfa perfformio yn 2014 pan welodd y cynhyrchydd Gruff Meredith (MC Mabon) fideo ohono ar youtube. Cynigodd Gruff cytundeb recordio albwm ar label Tarw Du. Rhyddhawyd yr albwm Plannu Hedyn Cariad yn 2014. Daeth ei sioeau byw i boblogrwydd yng nghefn gwlad Cymru gyda chaneuon doniol am bethau fel peiriannau, lor\u00efau, cwrw, bara brith a bywyd amaeth.Yn 2016 cynigodd cwmni recordio Fflach cytundeb recordio ar y cyd gyda Tarw Du. Recordwyd gyda band llawn yn stiwdio Fflach Aberteifi, Ceredigion a rhyddhawyd 'Y Dyn o Gwmfelin Mynach' yn 2016.  Dechreuodd ei yrfa radio yn 2017 pan lawnsiwyd BBC Radio Cymru MWY, mae bellach wedi cyflwyno sawl cyfres ar BBC Radio Cymru yn chwarae cymysgedd o ganu gwlad, gwerin a phop o Gymru ac Iwerddon. Perfformiodd y Welsh Whisperer 54 sioe yn 2017 yn cynnwys ymmdangosiadau ar raglenni teledu fel Heno, Noson Lawen, Ffermio a llawer mwy ar S4C. Mae hefyd wedi cyflwyno cyfres 'tafarn yr wythnos' ar Heno lle mae'n ymweld \u00e2 thafarn gwhanol i gyfarfod bobl leol a pherfformio c\u00e2n. Aeth hwn i 75 yn 2018 ac mae wedi ei nodi bod lleoliadau fel gwestai a neuaddau cefn gwlad sydd ddim wedi cael defnydd am amser hir bellach yn gartref i nosweithiau gyda'r Welsh Whisperer ar draws y wlad. Rhyddhawyd albym arall ar labeli Fflach a Tarw Du ym Mhontrhydfendigaid, Ceredigion yn 2017 o'r enw 'Dyn y Diesel Coch'. Curodd y CD yma record gwerthiant unrhyw artist ar label Fflach mewn un noson erioed. Yn 2019 sefydlwyd cwmni recordio a chyhoeddi'r Welsh Whisperer 'Recordiau Hambon Records' er mwyn cael reolaeth lawn o ochr masnachol y Welsh Whisperer. Mae Recordiau Hambon yn cydweithio gyda labeli a dosbarthwyr yn Iwerddon i geisio pontio rhwng y ddwy s\u00een adloniant canu gwlad yna. Mae gyrfa teledu wedi datblygu yn raddol ers 2016, mae'r Welsh Whisperer bellach wedi ymddangos ar sawl eitem Hansh, wedi cystadlu ar Fferm Ffactor a chael ei alw'n 'Calvin Harris ffermwyr Cymru', ac wedi cyflwyno cyfres 'Tafarn yr Wythnos ar raglen Heno ar S4C. Ymddangosodd ar bennod Pobol y Cwm yn 2018.Erbyn heddiw mae'r Welsh Whisperer yn cael ei adnabod fel un o artistiaid prysuraf yn y s\u00een cerddoriaeth Cymraeg.  Disgyddiaeth Albymau Plannu Hedyn Cariad (2014, Tarw Du) Y Dyn O Gwmfelin Mynach (2016, Tarw Du \/ Fflach) Dyn y Diesel Coch (2017, Tarw Du \/ Fflach) Cadw'r Slac yn Dynn (2019, Recordiau Hambon) Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan Swyddogol Welsh Whisperer ar Twitter","060":"Diddanwr canu gwlad \u00e2 chomedi a chyflwynydd radio a theledu o bentref Cwmfelin Mynach, Sir Gaerfyrddin ydy'r Welsh Whisperer, cymeriad, diddanwr a chanwr cefn gwlad (ganwyd 22 Medi 1987). Mae'n adnabyddus am ei ganeuon canu gwlad gwerinol ond mae hefyd wedi arbrofi gyda chaneuon gwerin a phop \u00e2 chomedi ynddynt hefyd.  Bywyd personol Ganwyd Andrew Walton yn ysbyty Glangwili, Caerfyrddin. Mynychodd Ysgol Gynradd Cwmbach ac Ysgol Gyfun Bro Myrddin yn Sir Gaerfyrddin. Magwyd ym mhentref Cwmfelin Mynach lle aeth i'r ysgol Sul dan ofal Capel Ramoth.Symudodd ei rieni i Gymru o Loegr ym 1984 ac mae ei fam wedi dysgu Cymraeg yn rhugl, a'i dad bellach yn dysgu'r iaith. Aeth i fyw yn Sheffield, Lloegr yn 2006 ond daeth yn \u00f4l i Gymru yn 2014. Mae'n byw yn Methesda.  Gyrfa Dechreuodd ei yrfa perfformio yn 2014 pan welodd y cynhyrchydd Gruff Meredith (MC Mabon) fideo ohono ar youtube. Cynigodd Gruff cytundeb recordio albwm ar label Tarw Du. Rhyddhawyd yr albwm Plannu Hedyn Cariad yn 2014. Daeth ei sioeau byw i boblogrwydd yng nghefn gwlad Cymru gyda chaneuon doniol am bethau fel peiriannau, lor\u00efau, cwrw, bara brith a bywyd amaeth.Yn 2016 cynigodd cwmni recordio Fflach cytundeb recordio ar y cyd gyda Tarw Du. Recordwyd gyda band llawn yn stiwdio Fflach Aberteifi, Ceredigion a rhyddhawyd 'Y Dyn o Gwmfelin Mynach' yn 2016.  Dechreuodd ei yrfa radio yn 2017 pan lawnsiwyd BBC Radio Cymru MWY, mae bellach wedi cyflwyno sawl cyfres ar BBC Radio Cymru yn chwarae cymysgedd o ganu gwlad, gwerin a phop o Gymru ac Iwerddon. Perfformiodd y Welsh Whisperer 54 sioe yn 2017 yn cynnwys ymmdangosiadau ar raglenni teledu fel Heno, Noson Lawen, Ffermio a llawer mwy ar S4C. Mae hefyd wedi cyflwyno cyfres 'tafarn yr wythnos' ar Heno lle mae'n ymweld \u00e2 thafarn gwhanol i gyfarfod bobl leol a pherfformio c\u00e2n. Aeth hwn i 75 yn 2018 ac mae wedi ei nodi bod lleoliadau fel gwestai a neuaddau cefn gwlad sydd ddim wedi cael defnydd am amser hir bellach yn gartref i nosweithiau gyda'r Welsh Whisperer ar draws y wlad. Rhyddhawyd albym arall ar labeli Fflach a Tarw Du ym Mhontrhydfendigaid, Ceredigion yn 2017 o'r enw 'Dyn y Diesel Coch'. Curodd y CD yma record gwerthiant unrhyw artist ar label Fflach mewn un noson erioed. Yn 2019 sefydlwyd cwmni recordio a chyhoeddi'r Welsh Whisperer 'Recordiau Hambon Records' er mwyn cael reolaeth lawn o ochr masnachol y Welsh Whisperer. Mae Recordiau Hambon yn cydweithio gyda labeli a dosbarthwyr yn Iwerddon i geisio pontio rhwng y ddwy s\u00een adloniant canu gwlad yna. Mae gyrfa teledu wedi datblygu yn raddol ers 2016, mae'r Welsh Whisperer bellach wedi ymddangos ar sawl eitem Hansh, wedi cystadlu ar Fferm Ffactor a chael ei alw'n 'Calvin Harris ffermwyr Cymru', ac wedi cyflwyno cyfres 'Tafarn yr Wythnos ar raglen Heno ar S4C. Ymddangosodd ar bennod Pobol y Cwm yn 2018.Erbyn heddiw mae'r Welsh Whisperer yn cael ei adnabod fel un o artistiaid prysuraf yn y s\u00een cerddoriaeth Cymraeg.  Disgyddiaeth Albymau Plannu Hedyn Cariad (2014, Tarw Du) Y Dyn O Gwmfelin Mynach (2016, Tarw Du \/ Fflach) Dyn y Diesel Coch (2017, Tarw Du \/ Fflach) Cadw'r Slac yn Dynn (2019, Recordiau Hambon) Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan Swyddogol Welsh Whisperer ar Twitter","061":"Diddanwr canu gwlad \u00e2 chomedi a chyflwynydd radio a theledu o bentref Cwmfelin Mynach, Sir Gaerfyrddin ydy'r Welsh Whisperer, cymeriad, diddanwr a chanwr cefn gwlad (ganwyd 22 Medi 1987). Mae'n adnabyddus am ei ganeuon canu gwlad gwerinol ond mae hefyd wedi arbrofi gyda chaneuon gwerin a phop \u00e2 chomedi ynddynt hefyd.  Bywyd personol Ganwyd Andrew Walton yn ysbyty Glangwili, Caerfyrddin. Mynychodd Ysgol Gynradd Cwmbach ac Ysgol Gyfun Bro Myrddin yn Sir Gaerfyrddin. Magwyd ym mhentref Cwmfelin Mynach lle aeth i'r ysgol Sul dan ofal Capel Ramoth.Symudodd ei rieni i Gymru o Loegr ym 1984 ac mae ei fam wedi dysgu Cymraeg yn rhugl, a'i dad bellach yn dysgu'r iaith. Aeth i fyw yn Sheffield, Lloegr yn 2006 ond daeth yn \u00f4l i Gymru yn 2014. Mae'n byw yn Methesda.  Gyrfa Dechreuodd ei yrfa perfformio yn 2014 pan welodd y cynhyrchydd Gruff Meredith (MC Mabon) fideo ohono ar youtube. Cynigodd Gruff cytundeb recordio albwm ar label Tarw Du. Rhyddhawyd yr albwm Plannu Hedyn Cariad yn 2014. Daeth ei sioeau byw i boblogrwydd yng nghefn gwlad Cymru gyda chaneuon doniol am bethau fel peiriannau, lor\u00efau, cwrw, bara brith a bywyd amaeth.Yn 2016 cynigodd cwmni recordio Fflach cytundeb recordio ar y cyd gyda Tarw Du. Recordwyd gyda band llawn yn stiwdio Fflach Aberteifi, Ceredigion a rhyddhawyd 'Y Dyn o Gwmfelin Mynach' yn 2016.  Dechreuodd ei yrfa radio yn 2017 pan lawnsiwyd BBC Radio Cymru MWY, mae bellach wedi cyflwyno sawl cyfres ar BBC Radio Cymru yn chwarae cymysgedd o ganu gwlad, gwerin a phop o Gymru ac Iwerddon. Perfformiodd y Welsh Whisperer 54 sioe yn 2017 yn cynnwys ymmdangosiadau ar raglenni teledu fel Heno, Noson Lawen, Ffermio a llawer mwy ar S4C. Mae hefyd wedi cyflwyno cyfres 'tafarn yr wythnos' ar Heno lle mae'n ymweld \u00e2 thafarn gwhanol i gyfarfod bobl leol a pherfformio c\u00e2n. Aeth hwn i 75 yn 2018 ac mae wedi ei nodi bod lleoliadau fel gwestai a neuaddau cefn gwlad sydd ddim wedi cael defnydd am amser hir bellach yn gartref i nosweithiau gyda'r Welsh Whisperer ar draws y wlad. Rhyddhawyd albym arall ar labeli Fflach a Tarw Du ym Mhontrhydfendigaid, Ceredigion yn 2017 o'r enw 'Dyn y Diesel Coch'. Curodd y CD yma record gwerthiant unrhyw artist ar label Fflach mewn un noson erioed. Yn 2019 sefydlwyd cwmni recordio a chyhoeddi'r Welsh Whisperer 'Recordiau Hambon Records' er mwyn cael reolaeth lawn o ochr masnachol y Welsh Whisperer. Mae Recordiau Hambon yn cydweithio gyda labeli a dosbarthwyr yn Iwerddon i geisio pontio rhwng y ddwy s\u00een adloniant canu gwlad yna. Mae gyrfa teledu wedi datblygu yn raddol ers 2016, mae'r Welsh Whisperer bellach wedi ymddangos ar sawl eitem Hansh, wedi cystadlu ar Fferm Ffactor a chael ei alw'n 'Calvin Harris ffermwyr Cymru', ac wedi cyflwyno cyfres 'Tafarn yr Wythnos ar raglen Heno ar S4C. Ymddangosodd ar bennod Pobol y Cwm yn 2018.Erbyn heddiw mae'r Welsh Whisperer yn cael ei adnabod fel un o artistiaid prysuraf yn y s\u00een cerddoriaeth Cymraeg.  Disgyddiaeth Albymau Plannu Hedyn Cariad (2014, Tarw Du) Y Dyn O Gwmfelin Mynach (2016, Tarw Du \/ Fflach) Dyn y Diesel Coch (2017, Tarw Du \/ Fflach) Cadw'r Slac yn Dynn (2019, Recordiau Hambon) Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan Swyddogol Welsh Whisperer ar Twitter","062":"Mewn partneriaeth \u00e2 phrifysgolion Cymru, mae\u2019r Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn darparu addysg uwch ar gyfer myfyrwyr drwy gyfrwng y Gymraeg. Nod y coleg ffederal hwn yw cynyddu nifer y myfyrwyr sy'n astudio cyrsiau cyfrwng Cymraeg a sicrhau bod y gefnogaeth ar gyfer y myfyrwyr hynny, ansawdd yr addysg, a phrofiadau astudio\u2019r myfyrwyr, o\u2019r safon uchaf. Erbyn Tachwedd 2015 roedd y Coleg yn cyflogi 115 o ddarlithwyr. Prif Weithredwr y Coleg yw Dr Ioan Matthews a'i Gofrestrydd yw Dr Dafydd Trystan. Sefydlwyd y Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn 2011 i weithio gyda phrifysgolion Cymru, er mwyn datblygu cyrsiau ac adnoddau cyfrwng Cymraeg i fyfyrwyr. Nid oes gan y Coleg ei gampws ei hun, ond mae\u2019n gweithio trwy nifer o 'ganghennau' ar draws y prifysgolion yng Nghymru.Nod y canghennau yw cefnogi gwaith y Coleg a gweithredu fel pwynt cyswllt lleol i fyfyrwyr. Mae\u2019r dewis o gyrsiau cyfrwng Cymraeg a gynigir wedi tyfu'n sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf. Erbyn hyn mae dros 500 o wahanol raddau ar gael i fyfyrwyr cyfrwng Cymraeg, ynghyd \u00e2 150 o ysgoloriaethau israddedig a ddyfernir i fyfyrwyr bob blwyddyn. Dyma\u2019r tro cyntaf i unrhyw gorff fynd ati i gynllunio cyrsiau gradd cyfrwng Cymraeg yn genedlaethol ar gyfer myfyrwyr. Ceisia'r Coleg roi mwy o gyfleoedd astudio i fyfyrwyr cyfrwng Cymraeg, hyfforddi darlithwyr cyfrwng Cymraeg newydd, datblygu modiwlau ac adnoddau o\u2019r radd flaenaf i fyfyrwyr cyfrwng Cymraeg ac ariannu ysgoloriaethau israddedig ac \u00f4l-raddedigion. Dros y blynyddoedd diwethaf mae modiwlau sy'n cael eu cynnig ar yr un pryd mewn mwy nag un brifysgol wedi dod yn fwy amlwg, gyda nifer o enghreifftiau llwyddiannus ym meysydd y Gwyddorau Amgylcheddol, y Diwydiannau Creadigol, y Gyfraith, Cerddoriaeth, Hanes ac Ieithoedd Modern Ewropeaidd.  Y Porth Mae llwyfan e-ddysgu\u2019r Porth yn galluogi prifysgolion i rannu adnoddau cyfrwng Cymraeg ar draws Cymru. Felly, mae modd manteisio ar y technolegau e-ddysgu diweddaraf. Mae hefyd yn cynnig adnoddau astudio sy\u2019n ehangach na\u2019r hyn sydd ar gael i fyfyrwyr yn eu prifysgol leol. Mae'r adnoddau'n cynnwys:  deunydd cynnwys agored e.e. cyfres o eiriaduron pynciol i fyfyrwyr cyrsiau a modiwlau sy\u2019n berthnasol i gynlluniau gradd penodol o faes Addysg i\u2019r Gwyddorau Biolegol oriel gwe sy\u2019n cynnwys gwefannau perthnasol o ddiddordeb i fyfyrwyr sy\u2019n astudio pynciau trwy gyfrwng y Gymraeg fideos am feysydd penodolDatblygwyd yr holl adnoddau a modiwlau ar y Porth gan ddarlithwyr o brifysgolion Cymru trwy nawdd a chydweithrediad y Coleg Cymraeg Cenedlaethol (a'r Ganolfan Addysg Uwch cyn Ebrill 2011). Mae ystod eang o'r meysydd a welir ar y Porth yn adlewyrchiad o'r datblygiadau sylweddol sydd wedi bod yn y sector, ac mae'r Porth bellach yn ganolog i'r holl ddatblygiadau yn y sector Addysg Uwch cyfrwng Cymraeg.  Ysgoloriaethau Myfyrwyr Bob blwyddyn mae\u2019r Coleg yn dyfarnu tua 150 o ysgoloriaethau i fyfyrwyr israddedig a fydd yn dilyn cyrsiau gradd mewn prifysgolion drwy Cymru benbaladr. Ceir dau fath o ysgoloriaeth \u2013 Prif Ysgoloriaethau ac Ysgoloriaethau Cymhelliant. Mae\u2019r Prif Ysgoloriaethau ar gyfer myfyrwyr sy\u2019n astudio o leiaf ddwy ran o dair o\u2019u cwrs gradd trwy gyfrwng y Gymraeg. O wneud hyn, gellir ymgeisio am un o Brif Ysgoloriaethau\u2019r Coleg, gwerth \u00a33,000 dros dair blynedd (\u00a31,000 y flwyddyn). Mae bron i 300 o wahanol gyrsiau gradd bellach yn cynnwys digon o fodiwlau cyfrwng Cymraeg i fod yn gymwys ar gyfer y Prif Ysgoloriaethau. Yn wahanol i\u2019r Prif Ysgoloriaethau, mae\u2019r Ysgoloriaethau Cymhelliant ar gael i fyfyrwyr sy\u2019n bwriadu astudio cyrsiau gradd penodol yn un o\u2019r deg maes academaidd canlynol: Daearyddiaeth, Bioleg a Gwyddorau\u2019r Amgylchedd, Busnes a Rheolaeth, Gwaith Cymdeithasol, Gwyddorau ac Astudiaethau Chwaraeon, Y Gyfraith, Gwyddorau Iechyd, Ieithoedd Modern, Mathemateg a Ffiseg, Seicoleg a Cemeg.Mae\u2019r Ysgoloriaethau hyn yn cynnig \u00a3500 y flwyddyn (neu \u00a31,500 dros dair blynedd) am astudio o leiaf draean o\u2019r cwrs gradd trwy gyfrwng y Gymraeg.  Gwerddon Cyfnodolyn academaidd Cymraeg yw Gwerddon, sy'n cyhoeddi ymchwil ysgolheigaidd o'r Celfyddydau, y Dyniaethau a\u2019r Gwyddorau ddwywaith y flwyddyn yn gydnaws \u00e2 gofynion \u2018Fframwaith Rhagoriaeth Ymchwil\u2019. Dau brif amcan sydd i Gwerddon, sef symbylu a chynnal trafodaeth academaidd ar draws ystod mor eang \u00e2 phosibl o feysydd, a chreu cronfa o waith ysgolheigaidd at ddefnydd myfyrwyr ymchwil ac academyddion cyfrwng Cymraeg. Y ffisegydd Dr Eleri Pryse yw  Cadeirydd newydd Bwrdd Golygyddol Gwerddon.Yn ystod y 2010au gwelwyd cynnydd sylweddol ym maes ymchwil cyfrwng Cymraeg ar draws y gymuned academaidd. Fel rhan o'r ymdrech i hyrwyddo statws yr iaith o fewn addysg uwch, ystyriwyd ei bod yn hanfodol i hybu\u2019r defnydd o\u2019r Gymraeg fel cyfrwng ymchwil. I\u2019r perwyl hwnnw, penderfynwyd sefydlu cyfnodolyn academaidd gyda chyfundrefn arfarnu annibynnol a fyddai'n fforwm ar gyfer cyhoeddi gwaith ysgolheigaidd cyfrwng Cymraeg ar draws y Celfyddydau, y Dyniaethau a\u2019r Gwyddorau. Cyhoeddwyd y rhifyn cyntaf o Gwerddon ym mis Ebrill 2007.  Cymrodyr er Anrhydedd Dr Alison Allan Yr Athro Brynley F. Roberts Catrin Stevens Dr Cen Williams Cennard Davies Yr Athro Elan Closs Stephens Geraint Talfan Davies Yr Athro Gwyn Thomas Yr Athro Hazel Walford Davies Heini Gruffudd Yr Athro Ioan Williams: Bu\u2019n weithredol yn genedlaethol mewn fforymau a fu\u2019n ymwneud ag addysg prifysgol drwy\u2019r Gymraeg ac yn lladmerydd dros y Gymraeg o fewn Prifysgol Aberystwyth fel Cyfarwyddwr yr Ysgol Astudiaethau Drwy\u2019r Gymraeg. Dr John Davies: un o brif haneswyr ei genhedlaeth ac awdur Hanes Cymru a llu o gyhoeddiadau eraill. Dr Meredydd Evans: casglwr, golygydd, hanesydd a chanwr gwerin Cymraeg. Yr Athro Merfyn R. Jones Ned Thomas Yr Athro Robin Williams: Pan ymrwymodd Llywodraeth Cynulliad Cymru yn 2007 i sefydlu Coleg Cymraeg gwahoddwyd yr Athro Robin Williams i gadeirio Bwrdd Cynllunio ar gyfer troi\u2019r cysyniad yn gynllun y gellid ei weithredu. O fewn llai na blwyddyn llwyddodd i sicrhau consensws ymhlith aelodau\u2019r Bwrdd hwnnw o blaid model a ddaeth yn weithredol gyda sefydlu\u2019r Coleg yn 2011. Rhian Huws Williams Dr Si\u00e2n Wyn Siencyn Yr Athro M. Wynn Thomas 2018 Andrew Green Catrin Dafydd Yr Athro Deri Tomos Gweler hefyd Prifysgol Cymru Addysg bellach Addysg yng Nghymru Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol","063":"Mewn partneriaeth \u00e2 phrifysgolion Cymru, mae\u2019r Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn darparu addysg uwch ar gyfer myfyrwyr drwy gyfrwng y Gymraeg. Nod y coleg ffederal hwn yw cynyddu nifer y myfyrwyr sy'n astudio cyrsiau cyfrwng Cymraeg a sicrhau bod y gefnogaeth ar gyfer y myfyrwyr hynny, ansawdd yr addysg, a phrofiadau astudio\u2019r myfyrwyr, o\u2019r safon uchaf. Erbyn Tachwedd 2015 roedd y Coleg yn cyflogi 115 o ddarlithwyr. Prif Weithredwr y Coleg yw Dr Ioan Matthews a'i Gofrestrydd yw Dr Dafydd Trystan. Sefydlwyd y Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn 2011 i weithio gyda phrifysgolion Cymru, er mwyn datblygu cyrsiau ac adnoddau cyfrwng Cymraeg i fyfyrwyr. Nid oes gan y Coleg ei gampws ei hun, ond mae\u2019n gweithio trwy nifer o 'ganghennau' ar draws y prifysgolion yng Nghymru.Nod y canghennau yw cefnogi gwaith y Coleg a gweithredu fel pwynt cyswllt lleol i fyfyrwyr. Mae\u2019r dewis o gyrsiau cyfrwng Cymraeg a gynigir wedi tyfu'n sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf. Erbyn hyn mae dros 500 o wahanol raddau ar gael i fyfyrwyr cyfrwng Cymraeg, ynghyd \u00e2 150 o ysgoloriaethau israddedig a ddyfernir i fyfyrwyr bob blwyddyn. Dyma\u2019r tro cyntaf i unrhyw gorff fynd ati i gynllunio cyrsiau gradd cyfrwng Cymraeg yn genedlaethol ar gyfer myfyrwyr. Ceisia'r Coleg roi mwy o gyfleoedd astudio i fyfyrwyr cyfrwng Cymraeg, hyfforddi darlithwyr cyfrwng Cymraeg newydd, datblygu modiwlau ac adnoddau o\u2019r radd flaenaf i fyfyrwyr cyfrwng Cymraeg ac ariannu ysgoloriaethau israddedig ac \u00f4l-raddedigion. Dros y blynyddoedd diwethaf mae modiwlau sy'n cael eu cynnig ar yr un pryd mewn mwy nag un brifysgol wedi dod yn fwy amlwg, gyda nifer o enghreifftiau llwyddiannus ym meysydd y Gwyddorau Amgylcheddol, y Diwydiannau Creadigol, y Gyfraith, Cerddoriaeth, Hanes ac Ieithoedd Modern Ewropeaidd.  Y Porth Mae llwyfan e-ddysgu\u2019r Porth yn galluogi prifysgolion i rannu adnoddau cyfrwng Cymraeg ar draws Cymru. Felly, mae modd manteisio ar y technolegau e-ddysgu diweddaraf. Mae hefyd yn cynnig adnoddau astudio sy\u2019n ehangach na\u2019r hyn sydd ar gael i fyfyrwyr yn eu prifysgol leol. Mae'r adnoddau'n cynnwys:  deunydd cynnwys agored e.e. cyfres o eiriaduron pynciol i fyfyrwyr cyrsiau a modiwlau sy\u2019n berthnasol i gynlluniau gradd penodol o faes Addysg i\u2019r Gwyddorau Biolegol oriel gwe sy\u2019n cynnwys gwefannau perthnasol o ddiddordeb i fyfyrwyr sy\u2019n astudio pynciau trwy gyfrwng y Gymraeg fideos am feysydd penodolDatblygwyd yr holl adnoddau a modiwlau ar y Porth gan ddarlithwyr o brifysgolion Cymru trwy nawdd a chydweithrediad y Coleg Cymraeg Cenedlaethol (a'r Ganolfan Addysg Uwch cyn Ebrill 2011). Mae ystod eang o'r meysydd a welir ar y Porth yn adlewyrchiad o'r datblygiadau sylweddol sydd wedi bod yn y sector, ac mae'r Porth bellach yn ganolog i'r holl ddatblygiadau yn y sector Addysg Uwch cyfrwng Cymraeg.  Ysgoloriaethau Myfyrwyr Bob blwyddyn mae\u2019r Coleg yn dyfarnu tua 150 o ysgoloriaethau i fyfyrwyr israddedig a fydd yn dilyn cyrsiau gradd mewn prifysgolion drwy Cymru benbaladr. Ceir dau fath o ysgoloriaeth \u2013 Prif Ysgoloriaethau ac Ysgoloriaethau Cymhelliant. Mae\u2019r Prif Ysgoloriaethau ar gyfer myfyrwyr sy\u2019n astudio o leiaf ddwy ran o dair o\u2019u cwrs gradd trwy gyfrwng y Gymraeg. O wneud hyn, gellir ymgeisio am un o Brif Ysgoloriaethau\u2019r Coleg, gwerth \u00a33,000 dros dair blynedd (\u00a31,000 y flwyddyn). Mae bron i 300 o wahanol gyrsiau gradd bellach yn cynnwys digon o fodiwlau cyfrwng Cymraeg i fod yn gymwys ar gyfer y Prif Ysgoloriaethau. Yn wahanol i\u2019r Prif Ysgoloriaethau, mae\u2019r Ysgoloriaethau Cymhelliant ar gael i fyfyrwyr sy\u2019n bwriadu astudio cyrsiau gradd penodol yn un o\u2019r deg maes academaidd canlynol: Daearyddiaeth, Bioleg a Gwyddorau\u2019r Amgylchedd, Busnes a Rheolaeth, Gwaith Cymdeithasol, Gwyddorau ac Astudiaethau Chwaraeon, Y Gyfraith, Gwyddorau Iechyd, Ieithoedd Modern, Mathemateg a Ffiseg, Seicoleg a Cemeg.Mae\u2019r Ysgoloriaethau hyn yn cynnig \u00a3500 y flwyddyn (neu \u00a31,500 dros dair blynedd) am astudio o leiaf draean o\u2019r cwrs gradd trwy gyfrwng y Gymraeg.  Gwerddon Cyfnodolyn academaidd Cymraeg yw Gwerddon, sy'n cyhoeddi ymchwil ysgolheigaidd o'r Celfyddydau, y Dyniaethau a\u2019r Gwyddorau ddwywaith y flwyddyn yn gydnaws \u00e2 gofynion \u2018Fframwaith Rhagoriaeth Ymchwil\u2019. Dau brif amcan sydd i Gwerddon, sef symbylu a chynnal trafodaeth academaidd ar draws ystod mor eang \u00e2 phosibl o feysydd, a chreu cronfa o waith ysgolheigaidd at ddefnydd myfyrwyr ymchwil ac academyddion cyfrwng Cymraeg. Y ffisegydd Dr Eleri Pryse yw  Cadeirydd newydd Bwrdd Golygyddol Gwerddon.Yn ystod y 2010au gwelwyd cynnydd sylweddol ym maes ymchwil cyfrwng Cymraeg ar draws y gymuned academaidd. Fel rhan o'r ymdrech i hyrwyddo statws yr iaith o fewn addysg uwch, ystyriwyd ei bod yn hanfodol i hybu\u2019r defnydd o\u2019r Gymraeg fel cyfrwng ymchwil. I\u2019r perwyl hwnnw, penderfynwyd sefydlu cyfnodolyn academaidd gyda chyfundrefn arfarnu annibynnol a fyddai'n fforwm ar gyfer cyhoeddi gwaith ysgolheigaidd cyfrwng Cymraeg ar draws y Celfyddydau, y Dyniaethau a\u2019r Gwyddorau. Cyhoeddwyd y rhifyn cyntaf o Gwerddon ym mis Ebrill 2007.  Cymrodyr er Anrhydedd Dr Alison Allan Yr Athro Brynley F. Roberts Catrin Stevens Dr Cen Williams Cennard Davies Yr Athro Elan Closs Stephens Geraint Talfan Davies Yr Athro Gwyn Thomas Yr Athro Hazel Walford Davies Heini Gruffudd Yr Athro Ioan Williams: Bu\u2019n weithredol yn genedlaethol mewn fforymau a fu\u2019n ymwneud ag addysg prifysgol drwy\u2019r Gymraeg ac yn lladmerydd dros y Gymraeg o fewn Prifysgol Aberystwyth fel Cyfarwyddwr yr Ysgol Astudiaethau Drwy\u2019r Gymraeg. Dr John Davies: un o brif haneswyr ei genhedlaeth ac awdur Hanes Cymru a llu o gyhoeddiadau eraill. Dr Meredydd Evans: casglwr, golygydd, hanesydd a chanwr gwerin Cymraeg. Yr Athro Merfyn R. Jones Ned Thomas Yr Athro Robin Williams: Pan ymrwymodd Llywodraeth Cynulliad Cymru yn 2007 i sefydlu Coleg Cymraeg gwahoddwyd yr Athro Robin Williams i gadeirio Bwrdd Cynllunio ar gyfer troi\u2019r cysyniad yn gynllun y gellid ei weithredu. O fewn llai na blwyddyn llwyddodd i sicrhau consensws ymhlith aelodau\u2019r Bwrdd hwnnw o blaid model a ddaeth yn weithredol gyda sefydlu\u2019r Coleg yn 2011. Rhian Huws Williams Dr Si\u00e2n Wyn Siencyn Yr Athro M. Wynn Thomas 2018 Andrew Green Catrin Dafydd Yr Athro Deri Tomos Gweler hefyd Prifysgol Cymru Addysg bellach Addysg yng Nghymru Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol","064":"Mewn partneriaeth \u00e2 phrifysgolion Cymru, mae\u2019r Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn darparu addysg uwch ar gyfer myfyrwyr drwy gyfrwng y Gymraeg. Nod y coleg ffederal hwn yw cynyddu nifer y myfyrwyr sy'n astudio cyrsiau cyfrwng Cymraeg a sicrhau bod y gefnogaeth ar gyfer y myfyrwyr hynny, ansawdd yr addysg, a phrofiadau astudio\u2019r myfyrwyr, o\u2019r safon uchaf. Erbyn Tachwedd 2015 roedd y Coleg yn cyflogi 115 o ddarlithwyr. Prif Weithredwr y Coleg yw Dr Ioan Matthews a'i Gofrestrydd yw Dr Dafydd Trystan. Sefydlwyd y Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn 2011 i weithio gyda phrifysgolion Cymru, er mwyn datblygu cyrsiau ac adnoddau cyfrwng Cymraeg i fyfyrwyr. Nid oes gan y Coleg ei gampws ei hun, ond mae\u2019n gweithio trwy nifer o 'ganghennau' ar draws y prifysgolion yng Nghymru.Nod y canghennau yw cefnogi gwaith y Coleg a gweithredu fel pwynt cyswllt lleol i fyfyrwyr. Mae\u2019r dewis o gyrsiau cyfrwng Cymraeg a gynigir wedi tyfu'n sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf. Erbyn hyn mae dros 500 o wahanol raddau ar gael i fyfyrwyr cyfrwng Cymraeg, ynghyd \u00e2 150 o ysgoloriaethau israddedig a ddyfernir i fyfyrwyr bob blwyddyn. Dyma\u2019r tro cyntaf i unrhyw gorff fynd ati i gynllunio cyrsiau gradd cyfrwng Cymraeg yn genedlaethol ar gyfer myfyrwyr. Ceisia'r Coleg roi mwy o gyfleoedd astudio i fyfyrwyr cyfrwng Cymraeg, hyfforddi darlithwyr cyfrwng Cymraeg newydd, datblygu modiwlau ac adnoddau o\u2019r radd flaenaf i fyfyrwyr cyfrwng Cymraeg ac ariannu ysgoloriaethau israddedig ac \u00f4l-raddedigion. Dros y blynyddoedd diwethaf mae modiwlau sy'n cael eu cynnig ar yr un pryd mewn mwy nag un brifysgol wedi dod yn fwy amlwg, gyda nifer o enghreifftiau llwyddiannus ym meysydd y Gwyddorau Amgylcheddol, y Diwydiannau Creadigol, y Gyfraith, Cerddoriaeth, Hanes ac Ieithoedd Modern Ewropeaidd.  Y Porth Mae llwyfan e-ddysgu\u2019r Porth yn galluogi prifysgolion i rannu adnoddau cyfrwng Cymraeg ar draws Cymru. Felly, mae modd manteisio ar y technolegau e-ddysgu diweddaraf. Mae hefyd yn cynnig adnoddau astudio sy\u2019n ehangach na\u2019r hyn sydd ar gael i fyfyrwyr yn eu prifysgol leol. Mae'r adnoddau'n cynnwys:  deunydd cynnwys agored e.e. cyfres o eiriaduron pynciol i fyfyrwyr cyrsiau a modiwlau sy\u2019n berthnasol i gynlluniau gradd penodol o faes Addysg i\u2019r Gwyddorau Biolegol oriel gwe sy\u2019n cynnwys gwefannau perthnasol o ddiddordeb i fyfyrwyr sy\u2019n astudio pynciau trwy gyfrwng y Gymraeg fideos am feysydd penodolDatblygwyd yr holl adnoddau a modiwlau ar y Porth gan ddarlithwyr o brifysgolion Cymru trwy nawdd a chydweithrediad y Coleg Cymraeg Cenedlaethol (a'r Ganolfan Addysg Uwch cyn Ebrill 2011). Mae ystod eang o'r meysydd a welir ar y Porth yn adlewyrchiad o'r datblygiadau sylweddol sydd wedi bod yn y sector, ac mae'r Porth bellach yn ganolog i'r holl ddatblygiadau yn y sector Addysg Uwch cyfrwng Cymraeg.  Ysgoloriaethau Myfyrwyr Bob blwyddyn mae\u2019r Coleg yn dyfarnu tua 150 o ysgoloriaethau i fyfyrwyr israddedig a fydd yn dilyn cyrsiau gradd mewn prifysgolion drwy Cymru benbaladr. Ceir dau fath o ysgoloriaeth \u2013 Prif Ysgoloriaethau ac Ysgoloriaethau Cymhelliant. Mae\u2019r Prif Ysgoloriaethau ar gyfer myfyrwyr sy\u2019n astudio o leiaf ddwy ran o dair o\u2019u cwrs gradd trwy gyfrwng y Gymraeg. O wneud hyn, gellir ymgeisio am un o Brif Ysgoloriaethau\u2019r Coleg, gwerth \u00a33,000 dros dair blynedd (\u00a31,000 y flwyddyn). Mae bron i 300 o wahanol gyrsiau gradd bellach yn cynnwys digon o fodiwlau cyfrwng Cymraeg i fod yn gymwys ar gyfer y Prif Ysgoloriaethau. Yn wahanol i\u2019r Prif Ysgoloriaethau, mae\u2019r Ysgoloriaethau Cymhelliant ar gael i fyfyrwyr sy\u2019n bwriadu astudio cyrsiau gradd penodol yn un o\u2019r deg maes academaidd canlynol: Daearyddiaeth, Bioleg a Gwyddorau\u2019r Amgylchedd, Busnes a Rheolaeth, Gwaith Cymdeithasol, Gwyddorau ac Astudiaethau Chwaraeon, Y Gyfraith, Gwyddorau Iechyd, Ieithoedd Modern, Mathemateg a Ffiseg, Seicoleg a Cemeg.Mae\u2019r Ysgoloriaethau hyn yn cynnig \u00a3500 y flwyddyn (neu \u00a31,500 dros dair blynedd) am astudio o leiaf draean o\u2019r cwrs gradd trwy gyfrwng y Gymraeg.  Gwerddon Cyfnodolyn academaidd Cymraeg yw Gwerddon, sy'n cyhoeddi ymchwil ysgolheigaidd o'r Celfyddydau, y Dyniaethau a\u2019r Gwyddorau ddwywaith y flwyddyn yn gydnaws \u00e2 gofynion \u2018Fframwaith Rhagoriaeth Ymchwil\u2019. Dau brif amcan sydd i Gwerddon, sef symbylu a chynnal trafodaeth academaidd ar draws ystod mor eang \u00e2 phosibl o feysydd, a chreu cronfa o waith ysgolheigaidd at ddefnydd myfyrwyr ymchwil ac academyddion cyfrwng Cymraeg. Y ffisegydd Dr Eleri Pryse yw  Cadeirydd newydd Bwrdd Golygyddol Gwerddon.Yn ystod y 2010au gwelwyd cynnydd sylweddol ym maes ymchwil cyfrwng Cymraeg ar draws y gymuned academaidd. Fel rhan o'r ymdrech i hyrwyddo statws yr iaith o fewn addysg uwch, ystyriwyd ei bod yn hanfodol i hybu\u2019r defnydd o\u2019r Gymraeg fel cyfrwng ymchwil. I\u2019r perwyl hwnnw, penderfynwyd sefydlu cyfnodolyn academaidd gyda chyfundrefn arfarnu annibynnol a fyddai'n fforwm ar gyfer cyhoeddi gwaith ysgolheigaidd cyfrwng Cymraeg ar draws y Celfyddydau, y Dyniaethau a\u2019r Gwyddorau. Cyhoeddwyd y rhifyn cyntaf o Gwerddon ym mis Ebrill 2007.  Cymrodyr er Anrhydedd Dr Alison Allan Yr Athro Brynley F. Roberts Catrin Stevens Dr Cen Williams Cennard Davies Yr Athro Elan Closs Stephens Geraint Talfan Davies Yr Athro Gwyn Thomas Yr Athro Hazel Walford Davies Heini Gruffudd Yr Athro Ioan Williams: Bu\u2019n weithredol yn genedlaethol mewn fforymau a fu\u2019n ymwneud ag addysg prifysgol drwy\u2019r Gymraeg ac yn lladmerydd dros y Gymraeg o fewn Prifysgol Aberystwyth fel Cyfarwyddwr yr Ysgol Astudiaethau Drwy\u2019r Gymraeg. Dr John Davies: un o brif haneswyr ei genhedlaeth ac awdur Hanes Cymru a llu o gyhoeddiadau eraill. Dr Meredydd Evans: casglwr, golygydd, hanesydd a chanwr gwerin Cymraeg. Yr Athro Merfyn R. Jones Ned Thomas Yr Athro Robin Williams: Pan ymrwymodd Llywodraeth Cynulliad Cymru yn 2007 i sefydlu Coleg Cymraeg gwahoddwyd yr Athro Robin Williams i gadeirio Bwrdd Cynllunio ar gyfer troi\u2019r cysyniad yn gynllun y gellid ei weithredu. O fewn llai na blwyddyn llwyddodd i sicrhau consensws ymhlith aelodau\u2019r Bwrdd hwnnw o blaid model a ddaeth yn weithredol gyda sefydlu\u2019r Coleg yn 2011. Rhian Huws Williams Dr Si\u00e2n Wyn Siencyn Yr Athro M. Wynn Thomas 2018 Andrew Green Catrin Dafydd Yr Athro Deri Tomos Gweler hefyd Prifysgol Cymru Addysg bellach Addysg yng Nghymru Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol","067":"Newid mewn cytsain ar ddechrau gair yn \u00f4l ei safle neu ei swyddogaeth yw treiglad. Mae treigladau'n nodweddiadol o'r ieithoedd Celtaidd, ond maent yn digwydd mewn sawl iaith arall fel Fula (iaith yng ngorllewin Affrica), Dholuo o Cenia a Nivkh (iaith o Siberia) a phob un o'r ieithoedd Celtaidd. Mae gan yr ieithoedd Goedelaidd (Gaeleg yr Alban, Manaweg a Gwyddeleg) ddau dreiglad; tri sydd i'r Gymraeg a Chernyweg ac mae gan y Llydaweg (a'r Frythoneg) bedwar math. Drwy'r defnydd o'r treiglad, ym mhob un o'r ieithoedd Celtaidd, gallwn ddeall rhyw'r person y cyfeirir ato; er nghraifft yn y Gymraeg, pan ddywedir, \u2018Mae ei chwch yn y porthladd\u2019 gwyddwn mai merch bia'r cwch, nid dyn. Treigladau yn Gymraeg Mae cytsain cyntaf rhai geiriau yn y Gymraeg yn newid pan f\u00f4nt yn dilyn geiriau fel 'i', 'yn' neu 'a'; gallant hefyd newid oherwydd cyd-destun gramadegol y frawddeg. Gall gair fel 'gardd' newid i 'ardd': h.y. mae'r 'g' yn diflannu, sy'n peri i'r cymal fod yn fwy llyfn, yn llai clogyrnaidd o ran sain; mae 'Tyrd i'th ardd! yn llifo'n fwy llyfn na 'Thyrd i dy gardd!' Mae tri phrif dreiglad gan y Gymraeg, sef y treiglad meddal, y treiglad trwynol, a'r treiglad llaes ac mae'r llythyren a dreiglir bron yn ddieithriad yn meddalu gydag enwau benywaidd neu wrth gyfeirio at y ferch. Er enghraifft, pan fo'r gair 'coes' yn newid i 'fy nghoes' mae 'sain' caled yr 'ec' yn tawelu, neu'n meddalu gan droi'n 'ng' gyddfol. Treiglad meddal Treiglad mwyaf cyffredin y Gymraeg yw'r treiglad meddal, sy'n digwydd i'r llythrennau dilynol (ar \u00f4l \"i\", er enghraifft);  B \u2192 F; i Fangor C \u2192 G; i Gaerdydd D \u2192 Dd; i Ddolgellau G yn disgyn; i GWent Ll \u2192 L; i Langollen M \u2192 F; i Fynwy P \u2192 B; i Bont y P\u0175l Rh \u2192 R; i Radyr T \u2192 D; i Dredegar Treigladau meddal yn yr ieithoedd Celtaidd Mae'r tabl yn dangos gweithrediadau treigladau meddal yn yr ieithoedd Celtaidd. Oherwydd bod gan bob iaith orgraff ei hun, mae'r treigladau wedi eu trefnu yn \u00f4l eu seiniau. Mae hyn yn ei wneud yn haws i gymharu'r ieithoedd. Er enghraifft, mae \u00e7h ym Manaweg yn gyfartal \u00e2 t (fain) yn yr ieithoedd Gaelaidd eraill. Mae'r gell lwyd yn dangos bod dim treiglad meddal yn yr iaith honno am y llythyren honno.  Treiglad trwynol Yr ail dreiglad yw'r treiglad trwynol, sy'n digwydd i'r llythrennau dilynol (ar \u00f4l \"yn\" er enghraifft);  B \u2192 M; ym Marri C \u2192 Ngh; yng Nghaerdydd D \u2192 N; yn Nolgellau G \u2192 Ng; yng Ngrug P \u2192 Mh; ym Mhont y Pridd T \u2192 Nh; yn Nhregaron Treigladau trwynol yn yr ieithoedd Celtaidd Mae'r tabl yn dangos gweithrediadau treigladau trwynol yn yr ieithoedd Celtaidd. Oherwydd bod gan bob iaith orgraff ei hun, mae'r treigladau wedi eu trefnu yn \u00f4l eu seiniau. Mae hyn yn ei gwneud yn haws cymharu yr ieithoedd. Mae'r gell lwyd yn dangos bod dim treiglad trwynol yn yr iaith honno am y llythyren honno.  Treiglad llaes Y trydydd treiglad yw'r treiglad llaes, sy'n digwydd i'r llythrennau dilynol (ar \u00f4l \"ei\" er enghraifft);  C \u2192 Ch; ei char hi P \u2192 Ph; ei phwrs hi T \u2192 Th; ei thocyn hi Treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd Mae'r tabl yn dangos gweithrediadau treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd. Oherwydd bod gan bob iaith ei horgraff ei hun, mae'r treigladau wedi eu trefnu yn \u00f4l eu seiniau. Mae hyn yn ei gwneud yn haws cymharu yr ieithoedd. Mae'r gell lwyd yn dangos bod dim treiglad llaes yn yr iaith honno am y llythyren honno.  Treigladau caled a chymysg yn Gernyweg Defnyddir y treiglad caled i'r berfenw sy'n dilyn y geiryn ow mewn cystrawen beriffrastig, e.e. Yma\u2019n maw ow tybri bara \u2018Mae'r bachgen yn bwyta bara\u2019. Defnyddir y treiglad cymysg wedi geiryn adferfol (yn), geiryn rhagferfol (y) a rhagenw dibynnol ail berson unigol (-jy, \u2019th); e.e. yn fras \u2018yn (ddir)fawr\u2019; Prag y tysk ev? \u2018Pam ei fod yn dysgu?\u2019.  Cyfeiriadau","068":"Un o'r gwledydd Celtaidd yw Cernyw (Cernyweg: Kernow; Saesneg: Cornwall), yn ne-orllewin Prydain. Mae hefyd yn sir hanesyddol Lloegr ac yn sir seremon\u00efol y rhanbarth De-orllewin Lloegr, gyda'i dref gweinyddol yn Truro. Mae'n ffinio \u00e2 Dyfnaint ar y tir ac yn gorwedd rhwng M\u00f4r Iwerddon a'r M\u00f4r Udd. Ystyrir Ynysoedd Syllan neu Scilly hefyd yn rhan o Gernyw. Truro yw'r unig ddinas, a hefyd y brifddinas. Mae prif drefi'r wlad yn cynnwys Newquay, Bodmin, St Austell, Camborne, Redruth a Padstow. Mae Cernyw yn enwog am fod yn lle dda i fynd am wyliau am ei fod yn dwymach ar gyfartaledd nac unrhyw le arall yng ngwledydd Prydain, ac am ei fod yn lle arbennig am syrffio. Mae Cernyw hefyd yn enwog am ei phasteiod cig a'i mwynfeydd alcam, ac am Senedd y Stanorion neu Fwynwyr sy'n dal i fynnu mai ganddi hi mae'r hawl i reoli'r wlad. Piran yw nawddsant Cernyw, a'i faner yn groes wen ar gefndir du. Mae mudiad cenedlaethol gwleidyddol yng Nghernyw, ond nid yw'r pleidiau megis Mebyon Kernow a Phlaid Genedlaethol Cernyw wedi gwneud fawr o farc hyd yma, er iddynt gipio ambell sedd ar gynghorau lleol. Cynhelir Gorseth Kernow (Gorsedd Cernyw) yn flynyddol i hyrwyddo'r iaith Gernyweg a diwylliant Cernyw. Mae'r Tywysog Siarl hefyd yn dal y teitl Dug Cernyw.  Daearyddiaeth Pentir sylweddol ym mhen de-orllewinol eithaf Prydain Fawr sy'n ymestyn allan i'r Cefnfor Iwerydd rhwng y M\u00f4r Celtaidd i'r gogledd a'r M\u00f4r Udd i'r de yw Cernyw.  Penrhyn Pedn an Wlas neu Land's End yw pwynt mwyaf deheuol Cernyw a Phrydain (John o Groats yn yr Alban yw pwynt mwyaf gogleddol yr ynys). Nodweddir yr arfordir gan nifer o faeau creigiog a thraethau braf. Mae arfordir y gogledd yn llawer mwy ysgythrog a chreigiog nag arfordir y de, lle ceir baeau mawr agored.  Mae'r poblogaeth oddeutu 534,300, ac mae ei arwynebedd yn 3,563 km2 (1,376 mi sg). Creigiau Hen Dywodfaen Coch a Defonaidd sy'n nodweddi daeareg solid yr ardal; mae'r creigiau hyn yn torri trwodd yn fryniau isel yma ac acw, yn enwedig ger yr arfordir ac ar Waun Bodmin, lle ceir Bron Wennyly (Brown Willy, 419m), pwynt uchaf Cernyw.  Hanes Mae hanes Cernyw fel gwlad fasnach yn dechrau gyda'i chysylltiadau \u00e2 marsiand\u00efwyr M\u00f4r y Canoldir a oedd yn cael eu denu yma gan y mwynfeydd tun. Roedd tun yn cael ei gynhyrchu yng Nghernyw ers Oes yr Efydd; roedd y metel yn arbennig o bwysig gan ei fod yn cael ei gymysgu \u00e2 chopr i gynhyrchu efydd. Gelwid Cernyw yn Cornubia gan y Rhufeiniaid, ond nid oes llawer o olion Rhufeinig wedi eu darganfod yma. Erbyn y cyfnod yma roedd tun i'w gael yn haws o Benrhyn Iberia, felly roedd pwysigrwydd economaidd yr ardal yn llai. Wedi i'r Rhufeiniaid adael ymddengys fod Cernyw yn rhan o deyrnas Frythonig Dumnonia neu Dyfnaint. Erbyn yr 8g roedd Dyfnaint wedi ei goresgyn gan yr Eingl-Sacsoniaid. Enillodd y Brythoniaid frwydr yn \"Hehil\" yn 721, ond yn 838 gorchfygwyd cynghrarir o Frythoniaid a Daniaid gan Egbert, brenin Wessex. Yn 936, nodir i Athelstan osod Afon Tamar fel ffin orllewinol Wessex. Erbyn 1066 ystyrid Cernyw yn rhan o Deyrnas Lloegr, ond roedd ganddi rywfaint o annibyniaeth yn parhau fel is-deyrnas. Diorseddwyd brenin olaf Cernyw, Cadog, gan y Normaniaid. Bu gwrthryfel yn 1497, gan ddechrau ymhlith y mwynwyr tun, oedd yn gwrthwynebu cynnydd yn y trethi.  Dywedir i ugain y cant o boblogaeth Cernyw gael ei lladd yn y gwrthryfel yma. Yn 1755 tarawyd arfordir Cernyw gan tsunami a achoswyd gan ddaeargryn mawr Lisbon. Ffurfiwyd plaid genedlaethol Mebyon Kernow yn 1951 i geisio ennill hunanlywodraeth. Nid yw'r blaid wedi llwyddo i ennill sedd yn Nhy'r Cyffredin hyd yma.  Gwleidyddiaeth a gweinyddiaeth Ardaloedd awdurdod lleol Nid yw'r sir wedi'i rhannu'n ardaloedd awdurdod lleol; gweinyddir y sir gyfan fel awdurdod unedol, sef Cernyw (awdurdod unedol).  Etholaethau seneddol Rhennir Cernyw yn chwe etholaeth seneddol yn San Steffan:  Camborne a Redruth De-ddwyrain Cernyw Gogledd Cernyw St Austell a Newquay St Ives Truro ac Aberfal Yr iaith Gernyweg heddiw Mae tua mil o bobl yn siarad fersiynau cyfoes o'r iaith Gernyweg. Mae'r rhan fwyaf o siaradwyr yn defnyddio Kernewek Kemmyn, sydd wedi'i seilio ar lenyddiaeth Gernyweg Canol gydag orgraff i gynrychioli'r seiniau tybiedig. Hefyd mae defnyddwyr Kernewek Unyes (Cernyweg Unedig) a Kernewek Unyes Amendys (CU adolygedig) gydag orgraff Cernyweg Canol wedi'i safoni. Gwell gan rai siaradwyr ddefnyddio Cernyweg Diweddar, sef iaith yr 17eg a'r 18goedd.  Bu farw Dolly Pentreath, siaradwr uniaith olaf y Gernyweg yn \u00f4l y chwedl yn 1777, ond mae tystiolaeth i siaradwyr dwyieithog eraill fyw tan ddechrau'r 19g. Gwnaeth yr iaith oroesi ar dafodau pysgotwyr i ryw raddau hyd ddiwedd y 19g (ni wnaed yr ymchwil angenrheidiol ar y pryd). Mae peth adferiad yn digwydd nawr. O'r chwe iaith Geltaidd, Cernyweg ydyw'r debycaf i'r Gymraeg, er iddi serch hynny fod yn nes at y Llydaweg mewn rhai pethau.  Gweler hefyd Rhestr enwau Cymraeg ar drefi a llefydd eraill yn Lloegr Dolenni allanol (Saesneg) Gwefan Cyngor Cernyw","069":"Un o'r gwledydd Celtaidd yw Cernyw (Cernyweg: Kernow; Saesneg: Cornwall), yn ne-orllewin Prydain. Mae hefyd yn sir hanesyddol Lloegr ac yn sir seremon\u00efol y rhanbarth De-orllewin Lloegr, gyda'i dref gweinyddol yn Truro. Mae'n ffinio \u00e2 Dyfnaint ar y tir ac yn gorwedd rhwng M\u00f4r Iwerddon a'r M\u00f4r Udd. Ystyrir Ynysoedd Syllan neu Scilly hefyd yn rhan o Gernyw. Truro yw'r unig ddinas, a hefyd y brifddinas. Mae prif drefi'r wlad yn cynnwys Newquay, Bodmin, St Austell, Camborne, Redruth a Padstow. Mae Cernyw yn enwog am fod yn lle dda i fynd am wyliau am ei fod yn dwymach ar gyfartaledd nac unrhyw le arall yng ngwledydd Prydain, ac am ei fod yn lle arbennig am syrffio. Mae Cernyw hefyd yn enwog am ei phasteiod cig a'i mwynfeydd alcam, ac am Senedd y Stanorion neu Fwynwyr sy'n dal i fynnu mai ganddi hi mae'r hawl i reoli'r wlad. Piran yw nawddsant Cernyw, a'i faner yn groes wen ar gefndir du. Mae mudiad cenedlaethol gwleidyddol yng Nghernyw, ond nid yw'r pleidiau megis Mebyon Kernow a Phlaid Genedlaethol Cernyw wedi gwneud fawr o farc hyd yma, er iddynt gipio ambell sedd ar gynghorau lleol. Cynhelir Gorseth Kernow (Gorsedd Cernyw) yn flynyddol i hyrwyddo'r iaith Gernyweg a diwylliant Cernyw. Mae'r Tywysog Siarl hefyd yn dal y teitl Dug Cernyw.  Daearyddiaeth Pentir sylweddol ym mhen de-orllewinol eithaf Prydain Fawr sy'n ymestyn allan i'r Cefnfor Iwerydd rhwng y M\u00f4r Celtaidd i'r gogledd a'r M\u00f4r Udd i'r de yw Cernyw.  Penrhyn Pedn an Wlas neu Land's End yw pwynt mwyaf deheuol Cernyw a Phrydain (John o Groats yn yr Alban yw pwynt mwyaf gogleddol yr ynys). Nodweddir yr arfordir gan nifer o faeau creigiog a thraethau braf. Mae arfordir y gogledd yn llawer mwy ysgythrog a chreigiog nag arfordir y de, lle ceir baeau mawr agored.  Mae'r poblogaeth oddeutu 534,300, ac mae ei arwynebedd yn 3,563 km2 (1,376 mi sg). Creigiau Hen Dywodfaen Coch a Defonaidd sy'n nodweddi daeareg solid yr ardal; mae'r creigiau hyn yn torri trwodd yn fryniau isel yma ac acw, yn enwedig ger yr arfordir ac ar Waun Bodmin, lle ceir Bron Wennyly (Brown Willy, 419m), pwynt uchaf Cernyw.  Hanes Mae hanes Cernyw fel gwlad fasnach yn dechrau gyda'i chysylltiadau \u00e2 marsiand\u00efwyr M\u00f4r y Canoldir a oedd yn cael eu denu yma gan y mwynfeydd tun. Roedd tun yn cael ei gynhyrchu yng Nghernyw ers Oes yr Efydd; roedd y metel yn arbennig o bwysig gan ei fod yn cael ei gymysgu \u00e2 chopr i gynhyrchu efydd. Gelwid Cernyw yn Cornubia gan y Rhufeiniaid, ond nid oes llawer o olion Rhufeinig wedi eu darganfod yma. Erbyn y cyfnod yma roedd tun i'w gael yn haws o Benrhyn Iberia, felly roedd pwysigrwydd economaidd yr ardal yn llai. Wedi i'r Rhufeiniaid adael ymddengys fod Cernyw yn rhan o deyrnas Frythonig Dumnonia neu Dyfnaint. Erbyn yr 8g roedd Dyfnaint wedi ei goresgyn gan yr Eingl-Sacsoniaid. Enillodd y Brythoniaid frwydr yn \"Hehil\" yn 721, ond yn 838 gorchfygwyd cynghrarir o Frythoniaid a Daniaid gan Egbert, brenin Wessex. Yn 936, nodir i Athelstan osod Afon Tamar fel ffin orllewinol Wessex. Erbyn 1066 ystyrid Cernyw yn rhan o Deyrnas Lloegr, ond roedd ganddi rywfaint o annibyniaeth yn parhau fel is-deyrnas. Diorseddwyd brenin olaf Cernyw, Cadog, gan y Normaniaid. Bu gwrthryfel yn 1497, gan ddechrau ymhlith y mwynwyr tun, oedd yn gwrthwynebu cynnydd yn y trethi.  Dywedir i ugain y cant o boblogaeth Cernyw gael ei lladd yn y gwrthryfel yma. Yn 1755 tarawyd arfordir Cernyw gan tsunami a achoswyd gan ddaeargryn mawr Lisbon. Ffurfiwyd plaid genedlaethol Mebyon Kernow yn 1951 i geisio ennill hunanlywodraeth. Nid yw'r blaid wedi llwyddo i ennill sedd yn Nhy'r Cyffredin hyd yma.  Gwleidyddiaeth a gweinyddiaeth Ardaloedd awdurdod lleol Nid yw'r sir wedi'i rhannu'n ardaloedd awdurdod lleol; gweinyddir y sir gyfan fel awdurdod unedol, sef Cernyw (awdurdod unedol).  Etholaethau seneddol Rhennir Cernyw yn chwe etholaeth seneddol yn San Steffan:  Camborne a Redruth De-ddwyrain Cernyw Gogledd Cernyw St Austell a Newquay St Ives Truro ac Aberfal Yr iaith Gernyweg heddiw Mae tua mil o bobl yn siarad fersiynau cyfoes o'r iaith Gernyweg. Mae'r rhan fwyaf o siaradwyr yn defnyddio Kernewek Kemmyn, sydd wedi'i seilio ar lenyddiaeth Gernyweg Canol gydag orgraff i gynrychioli'r seiniau tybiedig. Hefyd mae defnyddwyr Kernewek Unyes (Cernyweg Unedig) a Kernewek Unyes Amendys (CU adolygedig) gydag orgraff Cernyweg Canol wedi'i safoni. Gwell gan rai siaradwyr ddefnyddio Cernyweg Diweddar, sef iaith yr 17eg a'r 18goedd.  Bu farw Dolly Pentreath, siaradwr uniaith olaf y Gernyweg yn \u00f4l y chwedl yn 1777, ond mae tystiolaeth i siaradwyr dwyieithog eraill fyw tan ddechrau'r 19g. Gwnaeth yr iaith oroesi ar dafodau pysgotwyr i ryw raddau hyd ddiwedd y 19g (ni wnaed yr ymchwil angenrheidiol ar y pryd). Mae peth adferiad yn digwydd nawr. O'r chwe iaith Geltaidd, Cernyweg ydyw'r debycaf i'r Gymraeg, er iddi serch hynny fod yn nes at y Llydaweg mewn rhai pethau.  Gweler hefyd Rhestr enwau Cymraeg ar drefi a llefydd eraill yn Lloegr Dolenni allanol (Saesneg) Gwefan Cyngor Cernyw","070":"Un o'r gwledydd Celtaidd yw Cernyw (Cernyweg: Kernow; Saesneg: Cornwall), yn ne-orllewin Prydain. Mae hefyd yn sir hanesyddol Lloegr ac yn sir seremon\u00efol y rhanbarth De-orllewin Lloegr, gyda'i dref gweinyddol yn Truro. Mae'n ffinio \u00e2 Dyfnaint ar y tir ac yn gorwedd rhwng M\u00f4r Iwerddon a'r M\u00f4r Udd. Ystyrir Ynysoedd Syllan neu Scilly hefyd yn rhan o Gernyw. Truro yw'r unig ddinas, a hefyd y brifddinas. Mae prif drefi'r wlad yn cynnwys Newquay, Bodmin, St Austell, Camborne, Redruth a Padstow. Mae Cernyw yn enwog am fod yn lle dda i fynd am wyliau am ei fod yn dwymach ar gyfartaledd nac unrhyw le arall yng ngwledydd Prydain, ac am ei fod yn lle arbennig am syrffio. Mae Cernyw hefyd yn enwog am ei phasteiod cig a'i mwynfeydd alcam, ac am Senedd y Stanorion neu Fwynwyr sy'n dal i fynnu mai ganddi hi mae'r hawl i reoli'r wlad. Piran yw nawddsant Cernyw, a'i faner yn groes wen ar gefndir du. Mae mudiad cenedlaethol gwleidyddol yng Nghernyw, ond nid yw'r pleidiau megis Mebyon Kernow a Phlaid Genedlaethol Cernyw wedi gwneud fawr o farc hyd yma, er iddynt gipio ambell sedd ar gynghorau lleol. Cynhelir Gorseth Kernow (Gorsedd Cernyw) yn flynyddol i hyrwyddo'r iaith Gernyweg a diwylliant Cernyw. Mae'r Tywysog Siarl hefyd yn dal y teitl Dug Cernyw.  Daearyddiaeth Pentir sylweddol ym mhen de-orllewinol eithaf Prydain Fawr sy'n ymestyn allan i'r Cefnfor Iwerydd rhwng y M\u00f4r Celtaidd i'r gogledd a'r M\u00f4r Udd i'r de yw Cernyw.  Penrhyn Pedn an Wlas neu Land's End yw pwynt mwyaf deheuol Cernyw a Phrydain (John o Groats yn yr Alban yw pwynt mwyaf gogleddol yr ynys). Nodweddir yr arfordir gan nifer o faeau creigiog a thraethau braf. Mae arfordir y gogledd yn llawer mwy ysgythrog a chreigiog nag arfordir y de, lle ceir baeau mawr agored.  Mae'r poblogaeth oddeutu 534,300, ac mae ei arwynebedd yn 3,563 km2 (1,376 mi sg). Creigiau Hen Dywodfaen Coch a Defonaidd sy'n nodweddi daeareg solid yr ardal; mae'r creigiau hyn yn torri trwodd yn fryniau isel yma ac acw, yn enwedig ger yr arfordir ac ar Waun Bodmin, lle ceir Bron Wennyly (Brown Willy, 419m), pwynt uchaf Cernyw.  Hanes Mae hanes Cernyw fel gwlad fasnach yn dechrau gyda'i chysylltiadau \u00e2 marsiand\u00efwyr M\u00f4r y Canoldir a oedd yn cael eu denu yma gan y mwynfeydd tun. Roedd tun yn cael ei gynhyrchu yng Nghernyw ers Oes yr Efydd; roedd y metel yn arbennig o bwysig gan ei fod yn cael ei gymysgu \u00e2 chopr i gynhyrchu efydd. Gelwid Cernyw yn Cornubia gan y Rhufeiniaid, ond nid oes llawer o olion Rhufeinig wedi eu darganfod yma. Erbyn y cyfnod yma roedd tun i'w gael yn haws o Benrhyn Iberia, felly roedd pwysigrwydd economaidd yr ardal yn llai. Wedi i'r Rhufeiniaid adael ymddengys fod Cernyw yn rhan o deyrnas Frythonig Dumnonia neu Dyfnaint. Erbyn yr 8g roedd Dyfnaint wedi ei goresgyn gan yr Eingl-Sacsoniaid. Enillodd y Brythoniaid frwydr yn \"Hehil\" yn 721, ond yn 838 gorchfygwyd cynghrarir o Frythoniaid a Daniaid gan Egbert, brenin Wessex. Yn 936, nodir i Athelstan osod Afon Tamar fel ffin orllewinol Wessex. Erbyn 1066 ystyrid Cernyw yn rhan o Deyrnas Lloegr, ond roedd ganddi rywfaint o annibyniaeth yn parhau fel is-deyrnas. Diorseddwyd brenin olaf Cernyw, Cadog, gan y Normaniaid. Bu gwrthryfel yn 1497, gan ddechrau ymhlith y mwynwyr tun, oedd yn gwrthwynebu cynnydd yn y trethi.  Dywedir i ugain y cant o boblogaeth Cernyw gael ei lladd yn y gwrthryfel yma. Yn 1755 tarawyd arfordir Cernyw gan tsunami a achoswyd gan ddaeargryn mawr Lisbon. Ffurfiwyd plaid genedlaethol Mebyon Kernow yn 1951 i geisio ennill hunanlywodraeth. Nid yw'r blaid wedi llwyddo i ennill sedd yn Nhy'r Cyffredin hyd yma.  Gwleidyddiaeth a gweinyddiaeth Ardaloedd awdurdod lleol Nid yw'r sir wedi'i rhannu'n ardaloedd awdurdod lleol; gweinyddir y sir gyfan fel awdurdod unedol, sef Cernyw (awdurdod unedol).  Etholaethau seneddol Rhennir Cernyw yn chwe etholaeth seneddol yn San Steffan:  Camborne a Redruth De-ddwyrain Cernyw Gogledd Cernyw St Austell a Newquay St Ives Truro ac Aberfal Yr iaith Gernyweg heddiw Mae tua mil o bobl yn siarad fersiynau cyfoes o'r iaith Gernyweg. Mae'r rhan fwyaf o siaradwyr yn defnyddio Kernewek Kemmyn, sydd wedi'i seilio ar lenyddiaeth Gernyweg Canol gydag orgraff i gynrychioli'r seiniau tybiedig. Hefyd mae defnyddwyr Kernewek Unyes (Cernyweg Unedig) a Kernewek Unyes Amendys (CU adolygedig) gydag orgraff Cernyweg Canol wedi'i safoni. Gwell gan rai siaradwyr ddefnyddio Cernyweg Diweddar, sef iaith yr 17eg a'r 18goedd.  Bu farw Dolly Pentreath, siaradwr uniaith olaf y Gernyweg yn \u00f4l y chwedl yn 1777, ond mae tystiolaeth i siaradwyr dwyieithog eraill fyw tan ddechrau'r 19g. Gwnaeth yr iaith oroesi ar dafodau pysgotwyr i ryw raddau hyd ddiwedd y 19g (ni wnaed yr ymchwil angenrheidiol ar y pryd). Mae peth adferiad yn digwydd nawr. O'r chwe iaith Geltaidd, Cernyweg ydyw'r debycaf i'r Gymraeg, er iddi serch hynny fod yn nes at y Llydaweg mewn rhai pethau.  Gweler hefyd Rhestr enwau Cymraeg ar drefi a llefydd eraill yn Lloegr Dolenni allanol (Saesneg) Gwefan Cyngor Cernyw","073":"Mae Cymraeg Canol yn enw ar gyfnod yn hanes yr iaith Gymraeg a estynnodd o'r 12g i'r 14g. Mae llawer o lawysgrifau ar gael o'r cyfnod hwn, gan gynnwys Llyfr Coch Hergest, Llyfr Gwyn Rhydderch, Llyfr Du Caerfyrddin, a thestunau Gyfraith Hywel Dda. Nid ll\u00ean draddodiadol yn unig a ysgrifennid yng nghyfnod Cymraeg Canol - mae yn y llawysgrifau lawer o gyfieithiadau o ieithoedd eraill fel y Ffrangeg a'r Lladin. Gellir gwahaniaethu rhwng Cymraeg Canol Cynnar a Chymraeg Canol Diweddar. Mae'r testunau hynaf, e.e., rhai y Cynfeirdd, yn perthyn i gyfnod Hen Gymraeg, ond wedi cael nodweddion yr iaith ddiweddaraf yn ystod eu trosglwyddo, ac felly mae'n rhaid gwahaniaethu rhwng y ddwy elfen. Mewn Cymraeg Canol yr ysgrifennwyd Pedair Cainc y Mabinogi a chwedlau eraill sy'n ymwneud \u00e2'r Brenin Arthur a'i gylch, sef Y Tair Rhamant a Culhwch ac Olwen, ynghyd \u00e2 chwedlau brodorol fel Breuddwyd Macsen a Cyfranc Lludd a Llefelys.  Orgraff Nid oedd orgraff safonol yng nghyfnod Cymraeg Canol fel yn yr iaith gyfoes. Dyma rai nodweddion amgen orgraff Cymraeg Canol nad ydynt yn bresennol yn yr iaith heddiw:  Defnyddir k a c am y sain [k] (dim ond c sydd mewn Cymraeg Diweddar). Ni nodir y treiglad meddal a newidiadau cytseiniaid rhwng llafariaid sydd wedi darfod yn y Frythoneg (gweler Trawsnewidiad y Frythoneg i'r Gymraeg) Nid oes modd safonol i nodi'r treiglad trwynol: gellir gweld sillafiadau fel yg gwlad, y ngwlad a.y.y.b. Gall y llythyren \/u\/ olygu \/f\/ heddiw, yn arbennig rhwng llafariaid, felly ystauell, niuer. Defnyddiwyd y llythyren \/f\/ am y \/ff\/ heddiw. Gramadeg Seineg a seinyddiaeth Gellir derbyn bod seiniau Cymraeg Canol yn debyg i seiniau Cymraeg Diweddar. Yr unig eithriad ydy'r sain a ysgrifennir fel \/u\/  [\u0289]; sain fel y ceir yn hus Norwyeg oedd honno, nid sain  [\u0268, i] y tafodieithoedd cyfoes. Mewn rhai testunau Cymraeg Canol, gwelir nodweddion tafodieithol sy'n debyg i'r rheini a geir heddiw: e.e., gall y sain [j] gael ei golli rhwng cytsain a llafariad, fel mewn llawer o dafodieithoedd y De. Gall \/x\/ (ch) gael ei newid i \/h\/ hefyd.  Morffoleg Mae Cymraeg Canol yn nes i'r hen ieithoedd Celtaidd eraill, e.e., Hen Wyddeleg, yn ei morffoleg. Er enghraifft, ceir y terfyniadau -w\u0177s, -ws, -es, -as, ar gyfer y trydydd person unigol amser gorffennol mewn Cymraeg Canol yn ogystal \u00e2'r ffurf -odd. Ceir hefyd ffurf 1 a 3 un. grff. kigleu \u2018clywais, clywodd\u2019 o'r ferf clywet \u2018clywed\u2019, sydd yn hynafol iawn ac yn cyfateb i'r Hen Wyddeleg \u00b7c\u00faala, -ae \u2018clywais(t), -odd\u2019 o'r ferf ro\u00b7cluinethar \u2018mae\u2019n clywed\u2019. Ceir mewn Cymraeg Canol ragor o ffurfiau lluosog i'r ansoddeiriau nac yn yr iaith gyfoes, e. e. cochion. Roedd terfyniad lluosog enwol -awr yn gyffredin iawn mewn Cymraeg Canol, ond disodlwyd hyn gan y terfyniad -au.  Cystrawen Fel mewn Cymraeg gyfoes ysgrifenedig, nid y drefn \"berf-goddrych-gwrthrych\" (Gwelodd y brenin gastell) a ddefnyddiwyd yn unig mewn Cymraeg Canol, ond y drefn afreolaidd a'r drefn gymysg hefyd (Y brenin a welodd gastell). Awgrymai'r drefn gymysg bwyslais ar y goddrych, a ddefnyddir yn aml mewn Cymraeg heddiw i bwysleisio rhywbeth. Y gwahaniaeth rhwng y ddwy oedd y daeth yr elfen negyddol ni\/na o flaen y goddrych yn y drefn gymysg (felly, buasai Ni brenin a welodd gastell yn golygu 'Nid y brenin a welodd y castell') ond o flaen y ferf yn y drefn afreolaidd (felly, Brenin ni welodd gastell = Welodd y brenin ddim castell).  Llyfryddiaeth Gramadegau D. Simon Evans Gramadeg Cymraeg Canol (yn Saesneg: A Grammar of Middle Welsh) Astudiaethau a llyfrau eraill Henry Lewis, Datblygiad yr Iaith Gymraeg (Caerdydd) Gweler hefyd Brythoneg a Chymbrieg Trawsnewidiad y Frythoneg i'r Gymraeg Cymraeg Cynnar: 550-800 Hen Gymraeg: 800-1100 Cymraeg Canol: 1100-1400 Cymraeg Diweddar: 1400- Cymraeg llenyddol Cymraeg llafar","075":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pum Gwlad 1911 oedd yr ail yn y gyfres o ornestau rygbi'r undeb ym Mhencampwriaeth Rygbi'r Pum Gwlad yn dilyn cynnwys Ffrainc ym Mhencampwriaeth y Pedair Gwlad. Gan gynnwys Pencampwriaethau blaenorol y Pedair Gwlad, hon oedd yr 29ain ornest yn y gyfres o bencampwriaeth rygbi'r undeb hemisffer gogleddol flynyddol. Chwaraewyd deg g\u00eam rhwng 2 Ionawr a 25 Mawrth. Ymladdwyd hi gan Loegr, Ffrainc, Iwerddon, yr Alban a Chymru. Enillodd Cymru'r bencampwriaeth yn llwyr am y seithfed tro. Wrth guro'r pedair gwlad arall fe wnaethant gwblhau'r Gamp Lawn am y trydydd tro mewn pedwar tymor a'r  Goron Driphlyg am y seithfed tro.  Bwrdd Canlyniadau Gemau Ffrainc v Yr Alban Ffrainc Julien Combes (S Francais), Pierre Failliot (Racing Club de France (R.C.F)), Marcel Burgun (R.C.F), Andr\u00e9 Francquenelle (Sporting Club Vaugirard), Gaston Lane (R.CF), Georges Peyroutou (C A Perigourdin) Guillaume Laterrade (Stadocest Tarbais), Pierre Mouniq (Stade Toulousain), Paul Mauriat (Football Club de Lyon (F.C.L.)), Pierre Guillemin (R.C.F.), Fernand Forgues (Aviron Bayonnais), Paul Decamps (R.C.F), Joseph Bavozet (F.C.L.),  Marcel Legrain (S Francais), Marcel Communeau Capt. (S Francais) Yr Alban Walter Sutherland (Hawick) Fletcher Buchanan (Prifysgol Rhydychen), Thomas Young (?), Jimmy Pearson (Watsonians), Pat Munro Capt (Albanwyr Llundain), Frank Osler (Prifysgol Caeredin) Robert Stevenson (Prifysgol San Andreas), Freddie Turner (Prifysgol Rhydychen), Rowland Fraser (Prifysgol Caergrawnt), Cecil Abercrombie (US Portsmouth), Alexander Stevenson (Prifysgol Glasgow),  Jock Scott (Edinburgh Academicals), Alexander Moodie (?), John MacCallum (Watsonians)   Cymru v Lloegr Cymru Jack Bancroft (Abertawe), Johnny Williams (Caerdydd), Billy Spiller (Caerdydd), Fred Birt (Casnewydd), Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew Capt. (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe), Bill Perry (Castell-nedd), Joe Pugsley (Caerdydd), Harry Jarman (Pont-y-p\u0175l), Jim Webb (Abertyleri), Percy Coldrick (Casnewydd), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), David Thomas (Abertawe) Lloegr Stanley Williams (Casnewydd), Alan Roberts (Northern), John Scholfield (Prifysgol Caergrawnt), John Birkett Capt. (Harlequins), Danny Lambert (Harlequins), Adrian Stoop (Harlequins), Anthony Henniker-Gotley (Blackheath), Robert Dibble (Bridgwater), Norman Wodehouse (US Portsmouth), Alf Kewney (Caerl\u0177r), John King (Headingley), William Mann (US Portsmouth), Leonard Haigh (Manceinion), Bruno Brown (Prifysgol Rhydychen), Cherry Pillman (Blackheath).   Lloegr v Ffrainc Lloegr: S. H. Williams; D, Lambert, J. G. G. Birkett, A. D. Roberts; A. L. H. Gotley, A. D. Stoop;  A. L. Kewney, J. A. King, R. Dibble, C. H. Pillman, L. G. Brown,  W. E. Mann, N. A. Wodehouse,  L. Haigh Ffrainc: F. Dutour; G. Lane. Ch. Vareilles. R. Burgun; P. Faliliot. G. Laterrade, G. Peyrouton; P. Mounic, P. Mauriat, P. Guillemin. M. Communeau, F. Forgues, M. Legrain, R. Duval J. Bavozet.  Yr Alban v Cymru Yr Alban Douglas Schulze (Albanwyr Llundain), Donald Grant (East Midlands), Fletcher Buchanan (Prifysgol Rhydychen), Gus Angus (Watsonians), John Macdonald (Prifysgol Rhydychen) Pat Munro Capt. (Albanwyr Llundain), Frank Osler (Prifysgol Caeredin), Robert Stevenson (Prifysgol San Andreas), Freddie Turner (Prifysgol Rhydychen), Rowland Fraser (Prifysgol Caergrawnt), Cecil Abercrombie (US Portsmouth), Andrew Ross (Prifysgol Caeredin), Jock Scott (Edinburgh Academicals), James Mackenzie (Prifysgol Caeredin), Lewis Robertson (Albanwyr Llundain). Cymru Fred Birt (Casnewydd), Johnny Williams (Caerdydd), Billy Spiller (Caerdydd), Louis Dyke (Caerdydd), Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew Capt. (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe) Twyber Travers (Casnewydd), Joe Pugsley (Caerdydd), Jim Birch (Castell-nedd), Jim Webb (Abertyleri), Percy Coldrick (Casnewydd), Tom Evans (Llanelli), Rees Thomas (Pont-y-p\u0175l), David Thomas (Abertawe).   Iwerddon v Lloegr Iwerddon Billy Hinton (Old Wesley),  Cyril O'Callaghan (Old Merchant Taylors & Carlow), Alexander Foster (Prifysgol Queen's, Belffast), Alexander Jackson (Wanderers), Joseph Quinn (Prifysgol Dulyn), Dickie Lloyd (Prifysgol Dulyn), Harry Read (Prifysgol Dulyn), Michael Garry (Bective Rangers), Tom Smyth (Malone), Samuel Campbell (Derry), James Smyth (Belfast Collegians), George Hamlet (Old Wesley) capt., Charles Adams (Old Wesley), Michael Heffernan (Cork County), Thomas Halpin (Garryowen). Lloegr Stanley Williams (Casnewydd), Alan Roberts (Northern), Tim Stoop (Harlequins), John Birkett (Harlequins) Capt., Danny Lambert (Harlequins), Adrian Stoop (Harlequins), Anthony Henniker-Gotley (Blackheath), Guy Hind (Ysbyty Guy's), Norman Wodehouse (Lluoedd Arfog), Alf Kewney (Caerl\u0177r)), John King (Headingley), William Mann (Lluoedd Arfog), Leonard Haigh (Manceinion), Bruno Brown (Prifysgol Rhydychen), Cherry Pillman (Blackheath).    Yr Alban v Iwerddon Yr Alban Andrew Greig (Ysgol Uwchradd Glasgow), Donald Grant (Ysgol Elstow), Carl Ogilvy (Hawick), Gus Angus (Watsonians), John Simson (Watsonians), Pat Munro (Albanwyr Llundain) Capt, Andrew Lindsay (Yspytai Llundain), Robert Stevenson (St. Andrews), Freddie Turner (Prifysgol Rhydychen), Rowland Fraser (Prifysgol caergrawnt), Charles Stuart (Gorllewin yr Alban), George Frew (Ysgol Uwchradd Glasgow), Jock Scott (Edinburgh Academicals), James Mackenzie (Prifysgol Caeredin), John MacCallum (Watsonians). Iwerddon Billy Hinton (Old Wesley), Cyril O'Callaghan (Old Merchant Taylors Carlow), Alexander Foster (Prifysgol Queen's, Belffast), Alexander Jackson (Wanderers), Joseph Quinn (Prifysgol Dulyn), Harry Read (Prifysgol Dulyn), Michael Garry (Bective Rangers), Tom Smyth (Malone), Samuel Campbell (Derry), James Smyth (Belffast Collegians), George Hamlet Capt. (Old Wesley), Charles Adams (Oid Wesley), Michael Heffernan (Cork County), Thomas Halpin (Garyowen)   Ffrainc v Cymru Ffrainc Theodore Varvier (Racing Club), Pierre Failliot (Racing Club), Jacques Dedet, Charles du Souich (Sporting Club Universitaire), Gaston Lane (Racing Club), Rene Duval (Stade Francais) Capten, Andre Theuriet, Paul Mauriat (Football Club de Lyon), Rene Duffour (Stade Tarbais), Pierre Guillemin (Racing Club), Jules Cadenat (Sporting Club Universitaire), Pierre Mouniq (Stade Toulousain), Fernand Forgues (Bayonne), Joseph Bavozet (Football Club de Lyon), Marcel Legrain (Stade Francais). Cymru Jack Bancroft (Abertawe), Johnny Williams (Caerdydd) Capt., Billy Spiller (Caerdydd), Louis Dyke (Caerdydd), Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe), Twyber Travers (Casnewydd), Joe Pugsley (Caerdydd), Jim Birch (Castell-nedd), Jim Webb (Abertyleri), Rees Thomas (Pontyp\u0175l), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), David Thomas (Abertawe)   Cymru v Iwerddon Cymru Jack Bancroft (Abertawe), Johnny Williams (Caerdydd), Billy Spiller (Caerdydd),, Louis Dyke (Caerdydd),, Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew (Abertawe) Capt., Dicky Owen, Twyber Travers (Casnewydd), Joe Pugsley (Caerdydd), William Evans (Brynmawr), Jim Webb (Abertyleri), Percy Coldrick (Casnewydd), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), David Thomas (Abertawe) Iwerddon Billy Hinton (Old Wesley), Cyril O'Callaghan (Old Merchant Taylors), Alexander Foster (Prifysgol Queen's), Alexander Jackson (Wanderers), Joseph Quinn (Prifysgol Dulyn), Dickie Lloyd (Prifysgol Dulyn), Harry Read (Prifysgol Dulyn), Michael Garry (Bective Rangers), Tom Smyth (Malone), Samuel Campbell (Derry), Herbert Moore (Prifysgol Queen's), George Hamlet Capt. (Old Wesley), Charles Adams (Old Wesley), Michael Heffernan (Cork Constitution), Thomas Halpin (Garryowen)   Lloegr v Yr Alban Lloegr S. H. Williams (Casnewydd),: P. W. Lawrie (Cerlyr), R. W. Poulton (Prifysgol Rhydychen). J. G. O. Birkett (Harlequins), A. D. Roberts (Northern), A. D. Stoop (Hariequins)  A. L. H. Gotley (Blackheath) capt.,  A. L. Kewney (Rockcliff), L. A. King (Headingley), N. A. Wodehouse (Lluoedd Arfog), L. Haigh (Manceinion). L. O. Brown (Prifysgol Rhydychen), R. Dibble (Bridgwater), R. O. Lagden (Prifysgol Rhydychen),  H H. Pillman (Blackheath) Yr Alban C. Ogilvy (Hawick), S. Steyn (Albanwyr Llundain),  F. Simson (Albanwyr Llundain), G. Cunningham (Albanwyr Llundain), W. R. Sutherland (Hawick),  J. Y. Henderson (Watsonians)  E. Mlilroy (Watsonians), J. C. McCallum (Watsonians) capt, R. Fraser (Prifysgol Caergrawnt), G. M. Frew (Ysgol Uwchradd Glasgow), A. F. Hutchison (Ysgol Uwchradd Glasgow), C. D. Stuart (Gorllewin yr Alban), F. H. Turner (Prifysgol Rhydychen), D. M. Bain (Prifysgol Rhydychen),  C. H. Abercrombie (Lluoedd Arfog)  Iwerddon v Ffrainc Iwerddon Frederick Harvey, Cyril O'Callaghan, Alexander Foster, Alexander Jackson, Joseph Quinn, Dickie Lloyd, Harry Read, Richard Graham, James Smyth, Samuel Campbell, Herbert Moore, George Hamlet Capt, Charles Adams, Michael Heffernan, Thomas Halpin. Ffrainc Francois Dutour, Pierre Failliot, Jacques Dedet, Charles du Souich, Emile Lesieur, Rene Duval, Guillaume Laterrade, Pierre Mouniq, Paul Mauriat, Robert Monier, Raymond Simonpaoli, Jules Cadenat, Georges Borchard, Marcel Communeau Capt, Marcel Legrain.  Doleni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Cyrchwyd 2021-02-07. Cyfeiriadau","077":"T\u00f4n yw'r defnydd o draw mewn iaith i wahaniaethu ystyr gramadegol neu eiriol, hynny yw, i wahaniaethu rhwng neu i ffurfdroi geiriau. Mae pob iaith yn defnyddio traw i fynegi gwybodaeth bara-ieithyddol fel emosiwn, ac i gyfleu pwyslais a chyferbyniad. Ond nid yw pob iaith yn defnyddio t\u00f4n i wahaniaethu geiriau neu eu ffurfdroadau. Fe elwir ffonemau tonyddol o'r math hwn yn donemau.  Ieithoedd tonyddol Mae ychydig dros 50% o ieithoedd y byd yn donyddol ond nid yw'r rhan fwyaf o'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd yn donyddol, sef rhai o'r ieithoedd a siaredir y fwyaf yn y byd. Yn Tsieineeg, fe wahaniaethir y rhan fwyaf o donau gan eu si\u00e2p (tro). Mae'r rhan fwyaf o sillafau yn cario t\u00f4n eu hun ac fe wahaniaethir rhwng nifer o eiriau drwy d\u00f4n yn unig. Yn ogystal, nid yw t\u00f4n yn dueddol o chwarae r\u00f4l gramadegol (ac eithrio ieithoedd Jin Shanxi). Yn nifer o'r ieithoedd tonyddol Affricanaidd gan gynnwys y rhan fwyaf o'r ieithoedd Bantw, fe wahaniaethir tonau gan eu lefel berthynol; mae geiriau'n hirach, mae yna lai o barau lleiaf tonyddol, ac fe ellir cario t\u00f4n gan y gair i gyd yn hytrach na t\u00f4n gwahanol ar bob sillaf. Yn aml fe gyfl\u00ebir gwybodaeth ramadegol, fel y presennol yn erbyn y gorffennol neu \"fi\" yn erbyn \"chi\", drwy d\u00f4n yn unig. Mae nifer o ieithoedd yn defnyddio t\u00f4n mewn ffordd fwy cyfyngedig. Mae gan Somali er enghraifft ond un t\u00f4n i bob gair. Yn Japaneg mae gan lai na hanner y geiriau ostyngiad yn y traw; mae geiriau yn cyferbynnu yn \u00f4l y sillaf y mae'r gostyngiad yn dilyn. Weithiau fe elwir systemau cyfyngedig o'r math hwn yn acen traw er nad oes gan y gair hwn ddiffiniad cydlynol.  Dosbarthiad daearyddol tonyddiaeth Yn Ewrop mae elfennau tonyddol gan Norwyeg, Swedeg a Lithwaneg, ond fel arfer fe elwir y manion tonyddol hyn yn acen traw. Ieithoedd Indo-Ewropeaidd eraill sydd \u00e2 thonyddiaeth yw ieithoedd India fel Punjabi a Lahanda. Mae'r rhan fwyaf o ieithoedd Affrica is-Sahara (heblaw am Swahili, Wolof a Fulani) yn donyddol. Mae Hausa yn donyddol er ei bod yn perthyn i'r ieithoedd Semitaidd nad sy'n donyddol. Mae yna nifer o ieithoedd tonyddol y Nwyrain Asia, gan gynnwys pob tafodiaith Tsieineeg (er fe ystyrir Shanghain\u00ebeg i fod ag acen traw yn unig), Fietnameg, Thai, Lao, a Burmeg a rhai tafodieithoedd Tibeteg. Ond nid yw Japaneg, Mongoleg na Chor\u00ebeg yn donyddol. Mae gan rai o'r ieithoedd cynfrodorol America donyddiaeth, yn enwedig ieithoedd Na-Den\u00e9 Alaska, ieithoedd Navajo ac yr ieithoedd Oto-Manguean yn Mecsico. Mae rhai o'r ieithoedd Maieg wedi datblygu tonau yn y ganrif ddiwethaf.  T\u00f4n fel nodwedd gwahaniaethu Mae'r rhan fwyaf o ieithoedd yn defnyddio traw i gyfleu gwybodaeth bara-ieithyddol ond nid ydynt yn ieithoedd tonyddol oherwydd hyn. Mewn iaith donyddol mae t\u00f4n yn ffonemig ac felly mae yna barau lleiaf a wahaniaethir rhyngddynt gan d\u00f4n. Isod gweler pum t\u00f4n syml Mandarin:  T\u00f4n lefel uchel: \/\u00e1\/ (pinyin <\u0101>) T\u00f4n yn dechrau gyda thraw canol ac yn codi i draw uchel: \/\u01ce\/ (pinyin <\u00e1>) T\u00f4n isel sydd yn gostwng am ychydig cyn codi i draw uchel os nad oes sillaf yn dilyn: \/\u00e0\/ (pinyin <\u01ce>) T\u00f4n sy'n cwympo'n gyflym gan ddechrau'n uchel gan gwympo i waelod ystod lleisiol y siaradwr: \/\u00e2\/ (pinyin <\u00e0>) T\u00f4n niwtral, a ddynodir weithiau gan ddot (.) ym Mhinyin, nid oes tro arbennig iddo; mae ei draw yn dibynnu ar donau y sillafau a ddaw cyn ac ar ei \u00f4l.Ym Mandarin fe wahaniaethir rhwng gwahanol ystyron y gair \"ma\" drwy d\u00f4n yn unig:  m\u0101ma \"mam\" m\u00e1 \"cywarch\" m\u01ce \"ceffyl\" m\u00e0 \"tafodi\" ma (geiryn cwestiwn)Fe ellir cyfuno'r rhain i mewn i frawddeg:  \u5988\u5988\u9a82\u9a6c\u7684\u9ebb\u5417? (yn nodweddion traddodiadol; \u5abd\u5abd\u7f75\u99ac\u7684\u9ebb\u55ce?) Pinyin: m\u0101ma m\u00e0 m\u01ce de m\u00e1 ma? Cymraeg:\"Ydy mam yn tafodi cywarch y ceffyl?\"Mae tonau yn newid dros amser ond yn cadw eu sillafu gwreiddiol.  Tarddiad t\u00f4n Fe ddarganfuwyd tarddiad tonau yn Nwyrain a De-ddwyrain Asia gan yr ieithydd A.-G. Haudricourt: tardd tonau mewn ieithoedd fel Fietnameg a Tsieineeg o wrthgyferbyniadau cytseiniol cynharach. Erbyn hyn mae ieithyddion yn cytuno nad oedd dim tonau mewn Hen Tsieineeg. Ar y llaw arall, mae tarddiad tonau yn Affrica Is-Sahara yn anhysbys o hyd: fe ystyrir bod ieithoedd Bantw yn disgyn o iaith donyddol. Fe elwir tarddiad hanesyddol tonau yn tonogenesis (gair a gr\u00ebwyd gan yr ieithydd James A. Matisoff). Yn aml mae t\u00f4n yn nodwedd awyrol yn hytrach na genetig: Hynny yw, gallai iaith ennill tonau drwy ddwyieithrwydd os yw ieithoedd dylanwadol cyfagos yn donyddol neu os yw siaradwyr iaith donyddol yn newid i'r iaith mewn cwestiwn ac yn dod \u00e2'u tonau iddi. Mewn achosion eraill, cwyd t\u00f4n yn wirfoddol ac yn gyflym: Mae t\u00f4n gan dafodiaith Cherokee a siaredir yn Oklahoma ond nid oes t\u00f4n gan y dafodiaith a siaredir yng Ngogledd Carolina, er gwahanodd y ddwy dafodiaith yn 1838. Yn aml iawn cwyd t\u00f4n oherwydd colled cytseiniaid. Mewn iaith ddidonyddol mae cytseiniaid lleisiol yn achosi'r llafariad sy'n dilyn i gael eu hyngangu ar draw is. Fel arfer dim ond manylyn bach ffonetig yw hyn. Ond, os bydd y lleisio'n cael ei golli, byddai'r gwahaniaeth mewn traw yn aros ar \u00f4l i gario'r gwahaniaeth a gariodd y lleisio coll, ac fe ddaw'r traw is yn ystyrlon (ffonemig), hynny yw, ond traw sy'n gwahaniaethu rhwng y ddau neu fwy o eiriau bellach.","078":"T\u00f4n yw'r defnydd o draw mewn iaith i wahaniaethu ystyr gramadegol neu eiriol, hynny yw, i wahaniaethu rhwng neu i ffurfdroi geiriau. Mae pob iaith yn defnyddio traw i fynegi gwybodaeth bara-ieithyddol fel emosiwn, ac i gyfleu pwyslais a chyferbyniad. Ond nid yw pob iaith yn defnyddio t\u00f4n i wahaniaethu geiriau neu eu ffurfdroadau. Fe elwir ffonemau tonyddol o'r math hwn yn donemau.  Ieithoedd tonyddol Mae ychydig dros 50% o ieithoedd y byd yn donyddol ond nid yw'r rhan fwyaf o'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd yn donyddol, sef rhai o'r ieithoedd a siaredir y fwyaf yn y byd. Yn Tsieineeg, fe wahaniaethir y rhan fwyaf o donau gan eu si\u00e2p (tro). Mae'r rhan fwyaf o sillafau yn cario t\u00f4n eu hun ac fe wahaniaethir rhwng nifer o eiriau drwy d\u00f4n yn unig. Yn ogystal, nid yw t\u00f4n yn dueddol o chwarae r\u00f4l gramadegol (ac eithrio ieithoedd Jin Shanxi). Yn nifer o'r ieithoedd tonyddol Affricanaidd gan gynnwys y rhan fwyaf o'r ieithoedd Bantw, fe wahaniaethir tonau gan eu lefel berthynol; mae geiriau'n hirach, mae yna lai o barau lleiaf tonyddol, ac fe ellir cario t\u00f4n gan y gair i gyd yn hytrach na t\u00f4n gwahanol ar bob sillaf. Yn aml fe gyfl\u00ebir gwybodaeth ramadegol, fel y presennol yn erbyn y gorffennol neu \"fi\" yn erbyn \"chi\", drwy d\u00f4n yn unig. Mae nifer o ieithoedd yn defnyddio t\u00f4n mewn ffordd fwy cyfyngedig. Mae gan Somali er enghraifft ond un t\u00f4n i bob gair. Yn Japaneg mae gan lai na hanner y geiriau ostyngiad yn y traw; mae geiriau yn cyferbynnu yn \u00f4l y sillaf y mae'r gostyngiad yn dilyn. Weithiau fe elwir systemau cyfyngedig o'r math hwn yn acen traw er nad oes gan y gair hwn ddiffiniad cydlynol.  Dosbarthiad daearyddol tonyddiaeth Yn Ewrop mae elfennau tonyddol gan Norwyeg, Swedeg a Lithwaneg, ond fel arfer fe elwir y manion tonyddol hyn yn acen traw. Ieithoedd Indo-Ewropeaidd eraill sydd \u00e2 thonyddiaeth yw ieithoedd India fel Punjabi a Lahanda. Mae'r rhan fwyaf o ieithoedd Affrica is-Sahara (heblaw am Swahili, Wolof a Fulani) yn donyddol. Mae Hausa yn donyddol er ei bod yn perthyn i'r ieithoedd Semitaidd nad sy'n donyddol. Mae yna nifer o ieithoedd tonyddol y Nwyrain Asia, gan gynnwys pob tafodiaith Tsieineeg (er fe ystyrir Shanghain\u00ebeg i fod ag acen traw yn unig), Fietnameg, Thai, Lao, a Burmeg a rhai tafodieithoedd Tibeteg. Ond nid yw Japaneg, Mongoleg na Chor\u00ebeg yn donyddol. Mae gan rai o'r ieithoedd cynfrodorol America donyddiaeth, yn enwedig ieithoedd Na-Den\u00e9 Alaska, ieithoedd Navajo ac yr ieithoedd Oto-Manguean yn Mecsico. Mae rhai o'r ieithoedd Maieg wedi datblygu tonau yn y ganrif ddiwethaf.  T\u00f4n fel nodwedd gwahaniaethu Mae'r rhan fwyaf o ieithoedd yn defnyddio traw i gyfleu gwybodaeth bara-ieithyddol ond nid ydynt yn ieithoedd tonyddol oherwydd hyn. Mewn iaith donyddol mae t\u00f4n yn ffonemig ac felly mae yna barau lleiaf a wahaniaethir rhyngddynt gan d\u00f4n. Isod gweler pum t\u00f4n syml Mandarin:  T\u00f4n lefel uchel: \/\u00e1\/ (pinyin <\u0101>) T\u00f4n yn dechrau gyda thraw canol ac yn codi i draw uchel: \/\u01ce\/ (pinyin <\u00e1>) T\u00f4n isel sydd yn gostwng am ychydig cyn codi i draw uchel os nad oes sillaf yn dilyn: \/\u00e0\/ (pinyin <\u01ce>) T\u00f4n sy'n cwympo'n gyflym gan ddechrau'n uchel gan gwympo i waelod ystod lleisiol y siaradwr: \/\u00e2\/ (pinyin <\u00e0>) T\u00f4n niwtral, a ddynodir weithiau gan ddot (.) ym Mhinyin, nid oes tro arbennig iddo; mae ei draw yn dibynnu ar donau y sillafau a ddaw cyn ac ar ei \u00f4l.Ym Mandarin fe wahaniaethir rhwng gwahanol ystyron y gair \"ma\" drwy d\u00f4n yn unig:  m\u0101ma \"mam\" m\u00e1 \"cywarch\" m\u01ce \"ceffyl\" m\u00e0 \"tafodi\" ma (geiryn cwestiwn)Fe ellir cyfuno'r rhain i mewn i frawddeg:  \u5988\u5988\u9a82\u9a6c\u7684\u9ebb\u5417? (yn nodweddion traddodiadol; \u5abd\u5abd\u7f75\u99ac\u7684\u9ebb\u55ce?) Pinyin: m\u0101ma m\u00e0 m\u01ce de m\u00e1 ma? Cymraeg:\"Ydy mam yn tafodi cywarch y ceffyl?\"Mae tonau yn newid dros amser ond yn cadw eu sillafu gwreiddiol.  Tarddiad t\u00f4n Fe ddarganfuwyd tarddiad tonau yn Nwyrain a De-ddwyrain Asia gan yr ieithydd A.-G. Haudricourt: tardd tonau mewn ieithoedd fel Fietnameg a Tsieineeg o wrthgyferbyniadau cytseiniol cynharach. Erbyn hyn mae ieithyddion yn cytuno nad oedd dim tonau mewn Hen Tsieineeg. Ar y llaw arall, mae tarddiad tonau yn Affrica Is-Sahara yn anhysbys o hyd: fe ystyrir bod ieithoedd Bantw yn disgyn o iaith donyddol. Fe elwir tarddiad hanesyddol tonau yn tonogenesis (gair a gr\u00ebwyd gan yr ieithydd James A. Matisoff). Yn aml mae t\u00f4n yn nodwedd awyrol yn hytrach na genetig: Hynny yw, gallai iaith ennill tonau drwy ddwyieithrwydd os yw ieithoedd dylanwadol cyfagos yn donyddol neu os yw siaradwyr iaith donyddol yn newid i'r iaith mewn cwestiwn ac yn dod \u00e2'u tonau iddi. Mewn achosion eraill, cwyd t\u00f4n yn wirfoddol ac yn gyflym: Mae t\u00f4n gan dafodiaith Cherokee a siaredir yn Oklahoma ond nid oes t\u00f4n gan y dafodiaith a siaredir yng Ngogledd Carolina, er gwahanodd y ddwy dafodiaith yn 1838. Yn aml iawn cwyd t\u00f4n oherwydd colled cytseiniaid. Mewn iaith ddidonyddol mae cytseiniaid lleisiol yn achosi'r llafariad sy'n dilyn i gael eu hyngangu ar draw is. Fel arfer dim ond manylyn bach ffonetig yw hyn. Ond, os bydd y lleisio'n cael ei golli, byddai'r gwahaniaeth mewn traw yn aros ar \u00f4l i gario'r gwahaniaeth a gariodd y lleisio coll, ac fe ddaw'r traw is yn ystyrlon (ffonemig), hynny yw, ond traw sy'n gwahaniaethu rhwng y ddau neu fwy o eiriau bellach.","080":"Mae Japan (Japaneg: \u65e5\u672c \u00a0ynganiad\u00a0Nihon; Nippon neu Nihon-koku; hefyd yn Gymraeg, Siapan) yn wlad sy'n cynnwys 6,852 o ynysoedd yn nwyrain Asia; y 4 fwyaf yw Honshu, Hokkaido, Kyushu, a Shikoku. Fe'i hamgylchynnir gan y Cefnfor Tawel (Taiheiy\u014d), Setonaikai a M\u00f4r Japan (Nihonkai). Gorwedda i'r de-ddwyrain o Rwsia, i'r dwyrain o Tsieina a Chorea ac i'r gogledd-ddwyrain o ynys Taiwan.  Geirdarddiad Ecsonym yw'r gair Japan a ddatblygodd trwy lwybrau masnach cynnar, yn debygol iawn o ynganiad Tseiniaidd Wu neu Mandarin cynnar o'r gair gwreiddiol Japaneg. Yr enw Japaneg ar y wlad yw Nihon, neu yn llai aml defnyddir yr hen enw Nippon. Mae gan y ddau enw yr un ystyr sef \"tarddiad yr haul\", a chaiff y ddau eu hysgrifennu gan ddefnyddio'r ddau kanji \u65e5\u672c. Ystyr y kanji cyntaf \u65e5 (Ni-) yw dydd neu haul; ystyr yr ail \u672c (-hon) yw gwraidd, tarddiad neu lyfr.  Dinasoedd Prifddinas Japan yw Tokyo (T\u014dky\u014d), canolbwynt wleidyddol ac economaidd y wlad. Ger Tokyo, mae dinas fawr Yokohama ynghyd \u00e2 rhannau helaeth o daleithiau cyfagos yn ffurfio Ardal Tokyo Fwyaf, un o ardaloedd dinesig mwyaf poblog y byd gyda phoblogaeth o tua 36 miliwn yn 2010 . Dinasoedd mawr eraill Japan yw Osaka, Nagoya, Sapporo, Kobe, Kyoto, Fukuoka, Kawasaki a Saitama.  Daearyddiaeth Mae 6,852 o ynysoedd yn Japan, a'r ynys fwyaf o ran maint a phoblogaeth yw Honsh\u016b sydd yn ymestyn ar hyd canolbarth y wlad. Mae tair ynys arall sy'n neilltuol o ran maint a phoblogaeth \u2013 Hokkaid\u014d yn y gogledd, Ky\u016bsh\u016b yn y de-orllewin a Shikoku yn y de. Mae Japan yn wlad fynyddig ac ychydig o wastadeddau sydd i'w cael sydd yn addas i fyw arnynt. Dyma'r rheswm dros y dwysedd poblogaeth uchel. Y copa uchaf yw Mynydd Fuji (\u5bcc\u58eb\u5c71 Fuji-san; 3776 m). Gan fod Japan yn rhan o'r Cylch T\u00e2n (y gadwyn o losgfynyddoedd o gwmpas y Cefnfor Tawel) ceir llawer o losgfynyddoedd, daeargrynfeydd a ffynhonnau poeth yn y wlad. Mae gan Japan 108 o losgfynyddoedd byw. Yn ystod yr ugeinfed ganrif, daeth sawl llosgfynydd newydd i'r golwg, gan gynnwys Sh\u014dwa-shinzan ar ynys Hokkaido a My\u014djin-sh\u014d oddi ar Greigiau Bayonnaise yn y Cefnfor Tawel. Mae daeargrynfeydd dinistriol, sy'n arwain yn aml at tswnami, yn digwydd sawl gwaith bob canrif. Bu farw dros 140,000 o bobl yn naeargryn Tokyo yn 1923.  Gwleidyddiaeth Mae Japan yn deyrnas seneddol. Ceir Tenno (\u5929\u7687Ymerawdwr) a senedd, system debyg iawn i'r hyn sydd yng ngwledydd Prydain. Shinzo Abe o'r Blaid Ddemocrataidd Ryddfrydol (neu'r LDP) ydy Prif Weinidog Japan ers Rhagfyr 2012.  Celf Y celfyddydau gweledol Tarddodd anime yn Japan, math o animeiddio gyda chryn ddylanwad manga arno. Ceir genre unigryw a marchnad enfawr ar ei gyfer ar ffurf gemau fideo hefyd, sydd wedi bod ers y 1980au. Cerddoriaeth Mae cerddoriaeth Japan yn amrywiol iawn, ac yn adlewyrchu'r hen a'r newydd; ceir llawer o hen offerynau fel y koto sy'n mynd yn \u00f4l i'r 9fed a'r 10g. Mae canu gwerin yn mynd nol i'r 17fed canrif. Dau o'u cyfansoddwr modern gora nhw yw Toru Takemitsu a Rentar\u014d Taki. Ers yr Ail Ryfel Byd mae cerddoriaeth America ac Ewrop wedi dylanwadu'n fawr ac mae carioci'n bwysig iawn ganddynt.  Economi Yn 2009 Japan oedd ail economi fwyaf y byd ar \u00f4l yr Unol Daleithiau. Mae bancio, yswiriant, eiddo diriaethol, masnach, trafnidiaeth, telathrebu ac adeiladwaith i gyd yn ddiwydiannau mawr. Mae gan Japan gynhwysedd sylweddol i gynhyrchu ar raddfa fawr, ac mae'n gartref i nifer o ddatblygiadau a newyddbethau technogol yn y meysydd moduro, electroneg, offer peiriannau, haearn a metelau anfferrus, llongau, sylweddau cemegol, tecstiliau a bwyd wedi eu prosesu. Mae'r sector gwasanaethau yn cyfri fel dros dri chwarter o'i CMC, llawer mwy nac amaethyddiaeth a gwneuthuriaeth. Gan fod prinder o adnoddau yn y wlad, mae'n rhaid mewnforio deunyddiau crai a mwynau fel olew a haearn. Mae'r wlad yn allforio cynhyrchion technologol, er enghraifft, ceir neu gynhyrchion trydanol a chemegol.  Poblogaeth Mae mwyafrif y bobl yn Japaneaid, a'r iaith swyddogol yw Japaneg. Yng ngogledd y wlad mae gr\u0175p o bobl a elwir yr Ainu yn byw. Pobl wreiddiol ardal gogledd-ddwyrain Siapan. Mae mwyafrif y tramorwyr sy'n byw yn Siapan yn dod o Frasil a Korea.  Rhanbarthau Gweinyddol Mae 47 talaith (Saesneg: Prefecture) yn ffurffio Japan, pob un \u00e2 llywodraethwr etholedig ynghyd \u00e2 deddfwrfa a biwrocratiaeth weinyddol. Mae taleithiau yn cyfuno i greu rhanbarth ac yn is-rannu i greu dinasoedd, trefi a phentrefi.  Gweler hefyd Aizuri-e: printiadau bloc pren Siapaneaidd Anime Gwisg ysgol Japan Cyfeiriadau","081":"Mae Japan (Japaneg: \u65e5\u672c \u00a0ynganiad\u00a0Nihon; Nippon neu Nihon-koku; hefyd yn Gymraeg, Siapan) yn wlad sy'n cynnwys 6,852 o ynysoedd yn nwyrain Asia; y 4 fwyaf yw Honshu, Hokkaido, Kyushu, a Shikoku. Fe'i hamgylchynnir gan y Cefnfor Tawel (Taiheiy\u014d), Setonaikai a M\u00f4r Japan (Nihonkai). Gorwedda i'r de-ddwyrain o Rwsia, i'r dwyrain o Tsieina a Chorea ac i'r gogledd-ddwyrain o ynys Taiwan.  Geirdarddiad Ecsonym yw'r gair Japan a ddatblygodd trwy lwybrau masnach cynnar, yn debygol iawn o ynganiad Tseiniaidd Wu neu Mandarin cynnar o'r gair gwreiddiol Japaneg. Yr enw Japaneg ar y wlad yw Nihon, neu yn llai aml defnyddir yr hen enw Nippon. Mae gan y ddau enw yr un ystyr sef \"tarddiad yr haul\", a chaiff y ddau eu hysgrifennu gan ddefnyddio'r ddau kanji \u65e5\u672c. Ystyr y kanji cyntaf \u65e5 (Ni-) yw dydd neu haul; ystyr yr ail \u672c (-hon) yw gwraidd, tarddiad neu lyfr.  Dinasoedd Prifddinas Japan yw Tokyo (T\u014dky\u014d), canolbwynt wleidyddol ac economaidd y wlad. Ger Tokyo, mae dinas fawr Yokohama ynghyd \u00e2 rhannau helaeth o daleithiau cyfagos yn ffurfio Ardal Tokyo Fwyaf, un o ardaloedd dinesig mwyaf poblog y byd gyda phoblogaeth o tua 36 miliwn yn 2010 . Dinasoedd mawr eraill Japan yw Osaka, Nagoya, Sapporo, Kobe, Kyoto, Fukuoka, Kawasaki a Saitama.  Daearyddiaeth Mae 6,852 o ynysoedd yn Japan, a'r ynys fwyaf o ran maint a phoblogaeth yw Honsh\u016b sydd yn ymestyn ar hyd canolbarth y wlad. Mae tair ynys arall sy'n neilltuol o ran maint a phoblogaeth \u2013 Hokkaid\u014d yn y gogledd, Ky\u016bsh\u016b yn y de-orllewin a Shikoku yn y de. Mae Japan yn wlad fynyddig ac ychydig o wastadeddau sydd i'w cael sydd yn addas i fyw arnynt. Dyma'r rheswm dros y dwysedd poblogaeth uchel. Y copa uchaf yw Mynydd Fuji (\u5bcc\u58eb\u5c71 Fuji-san; 3776 m). Gan fod Japan yn rhan o'r Cylch T\u00e2n (y gadwyn o losgfynyddoedd o gwmpas y Cefnfor Tawel) ceir llawer o losgfynyddoedd, daeargrynfeydd a ffynhonnau poeth yn y wlad. Mae gan Japan 108 o losgfynyddoedd byw. Yn ystod yr ugeinfed ganrif, daeth sawl llosgfynydd newydd i'r golwg, gan gynnwys Sh\u014dwa-shinzan ar ynys Hokkaido a My\u014djin-sh\u014d oddi ar Greigiau Bayonnaise yn y Cefnfor Tawel. Mae daeargrynfeydd dinistriol, sy'n arwain yn aml at tswnami, yn digwydd sawl gwaith bob canrif. Bu farw dros 140,000 o bobl yn naeargryn Tokyo yn 1923.  Gwleidyddiaeth Mae Japan yn deyrnas seneddol. Ceir Tenno (\u5929\u7687Ymerawdwr) a senedd, system debyg iawn i'r hyn sydd yng ngwledydd Prydain. Shinzo Abe o'r Blaid Ddemocrataidd Ryddfrydol (neu'r LDP) ydy Prif Weinidog Japan ers Rhagfyr 2012.  Celf Y celfyddydau gweledol Tarddodd anime yn Japan, math o animeiddio gyda chryn ddylanwad manga arno. Ceir genre unigryw a marchnad enfawr ar ei gyfer ar ffurf gemau fideo hefyd, sydd wedi bod ers y 1980au. Cerddoriaeth Mae cerddoriaeth Japan yn amrywiol iawn, ac yn adlewyrchu'r hen a'r newydd; ceir llawer o hen offerynau fel y koto sy'n mynd yn \u00f4l i'r 9fed a'r 10g. Mae canu gwerin yn mynd nol i'r 17fed canrif. Dau o'u cyfansoddwr modern gora nhw yw Toru Takemitsu a Rentar\u014d Taki. Ers yr Ail Ryfel Byd mae cerddoriaeth America ac Ewrop wedi dylanwadu'n fawr ac mae carioci'n bwysig iawn ganddynt.  Economi Yn 2009 Japan oedd ail economi fwyaf y byd ar \u00f4l yr Unol Daleithiau. Mae bancio, yswiriant, eiddo diriaethol, masnach, trafnidiaeth, telathrebu ac adeiladwaith i gyd yn ddiwydiannau mawr. Mae gan Japan gynhwysedd sylweddol i gynhyrchu ar raddfa fawr, ac mae'n gartref i nifer o ddatblygiadau a newyddbethau technogol yn y meysydd moduro, electroneg, offer peiriannau, haearn a metelau anfferrus, llongau, sylweddau cemegol, tecstiliau a bwyd wedi eu prosesu. Mae'r sector gwasanaethau yn cyfri fel dros dri chwarter o'i CMC, llawer mwy nac amaethyddiaeth a gwneuthuriaeth. Gan fod prinder o adnoddau yn y wlad, mae'n rhaid mewnforio deunyddiau crai a mwynau fel olew a haearn. Mae'r wlad yn allforio cynhyrchion technologol, er enghraifft, ceir neu gynhyrchion trydanol a chemegol.  Poblogaeth Mae mwyafrif y bobl yn Japaneaid, a'r iaith swyddogol yw Japaneg. Yng ngogledd y wlad mae gr\u0175p o bobl a elwir yr Ainu yn byw. Pobl wreiddiol ardal gogledd-ddwyrain Siapan. Mae mwyafrif y tramorwyr sy'n byw yn Siapan yn dod o Frasil a Korea.  Rhanbarthau Gweinyddol Mae 47 talaith (Saesneg: Prefecture) yn ffurffio Japan, pob un \u00e2 llywodraethwr etholedig ynghyd \u00e2 deddfwrfa a biwrocratiaeth weinyddol. Mae taleithiau yn cyfuno i greu rhanbarth ac yn is-rannu i greu dinasoedd, trefi a phentrefi.  Gweler hefyd Aizuri-e: printiadau bloc pren Siapaneaidd Anime Gwisg ysgol Japan Cyfeiriadau","082":"Gwlad yn y Cefnfor Tawel sydd yn cynnwys dwy ynys fawr (Ynys y Gogledd ac Ynys y De) a nifer o ynysoedd bychain yw Seland Newydd. Yn iaith y Maori, pobl wreiddiol yr wlad, Aotearoa yw ei henw, a chyfieithir yr enw yn aml fel \"gwlad o dan gwmwl gwyn hir\". Yn \u00f4l y chwedlau, roedd cwmwl gwyn uwchben uwch pan ddaeth y bobl gyntaf i'r wlad. Auckland ar Ynys y Gogledd yw'r ddinas fwyaf, ond Wellington (ar yr un ynys) yw'r brifddinas. Y mynydd uchaf yw Aoraki\/Mynydd Cook (3,754 m (12,316')) ar Ynys y De. Awstralia yw'r wlad agosaf. Mae Caledonia Newydd, Ffiji a Thonga i'r gogledd, ond cryn bellter i ffwrdd. Er gwaethaf yr enw, dydy'r m\u00f4r o gwmpas yr ynysoedd ddim yn dawel o gwbl yn aml, ac mae'n gallu ei gwneud yn anodd i hwylio ar draws y \"Cook Strait\" rhwng y ddwy brif ynys. Y chwaraeon poblogaidd yw Rygbi, criced, socer a ph\u00eal-droed rheolau Awstralaidd. Enw t\u00eem rygbi cenedlaethol Seland Newydd yw'r Crysau Duon (mae eu gwisg yn gwbwl ddu). Mae'r ddawns ryfel \"Haka\" yn cael  ei gwneud yn aml cyn eu g\u00eamau. Mae'r aderyn Kiwi yn symbol o'r wlad, a defnyddir Kiwi yn anffurfiol  fel enw neu ansoddair am y wlad neu'r bobl.  Daearyddiaeth Y ddwy ynys fwyaf o'r ynysoedd sy'n ffurfio Seland Newydd yw Ynys y Gogledd ac  Ynys y De, gyda Culfor Cook yn eu gwahanu. Ynys y De yw'r fwyaf, ac yma y ceir y mynyddoedd uchaf. Mae Alpau Seland Newydd yn ymestyn o'r gogledd i'r de ar hyd yr ynys. Y copa uchaf yw Aoraki\/Mynydd Cook (3,754 medr), ac mae 16 copa arall fros 3,000 medr. Mae Ynys y Gogledd yn llai mynyddig, ond ceir llosgfynyddoedd yma. Copa uchaf Ynys y Gogledd yw Ruapehu, llosgfynydd sy'n 2,797 medr o uchder. Trydydd ynys Seland Newydd yn \u00f4l arwynebedd yw Ynys Stewart, sydd 30\u00a0km o'r de o Ynys y De, ar draws Culfor Foveaux. O tan poblogaeth, Ynys Waiheke, 18\u00a0km o arfordir Auckland  yng Ngwlff Hauraki yw'r drydedd ynys. Ceit hefyd lawer o ynysoedd bychaibn.  Demograffeg Mae gan Seland Newydd boblogaeth o tua 4.3 miliwn. O'r rhain, mae tua 78% yn ystyried eu bod o dras Ewropeaidd. Yn aml, defnyddir y term Maori P\u0101keh\u0101 am bobl o dras Ewropeaidd. Ffurfia'r Maor\u00efaid 14.6% o'r boblogaeth yn \u00f4l cyfrifiad 2006 census. O'r gweddill, roedd  9.2% o dras Asiaidd (wedi cynyddu o 6.6% yng nghyfrifiad 2001), ac roedd 6.9% o dras Ynysoedd y Cefnfor Tawel. Mae tua 80% o'r boblogaeth yn byw mewn dinasoiedd a threfi. Y dinasoedd mwyaf yw:  Auckland Waitakere Manukau North Shore Hamilton Tauranga Palmerston North Wellington Christchurch Dunedin Invercargill Hanes Poblogwyd Seland Newydd yn hwyrach na'r rhan fwyaf o'r byd. Credir i bobl gyrraedd yno gyntaf o ynysoedd Polynesia rhwng 1000 a 1300, we fod peth tystiolaeth yn awgrymu y gallent fod wedi cyrraedd yno ychydig ynghynt. Y bobl yma oedd hynafiaid y Maoriaid. Mae'n bosibl i fforwyr Sbaenig gyrraedd yr ynysoedd yn 1576, ond nid oes sicrwydd o hyn. Yn mis Rhagfyr 1642, angorodd y fforiwr Abel Janszoon Tasman o'r Iseldiroedd yn ei longau Heemskerck a Zeehaen, ger gogledd Ynys y De. Gwrthwynebwyd ef gan y brodorion, a hwyliodd tua'r gogledd i Tonga. Yn ddiweddarach, archwiliwyd arfordir Seland Newydd gan James Cook yn ei long Endeavour yn 1769 a 1770. O 1790 ymlaen, dechreuodd helwyr morfilod o wahanol wledydd ymweld a'r ynysoedd yn gyson. Daeth yn drefedigaeth Brydeinig yn 1840, pan arwyddwyd Cytundeb Waitangi rhwng Prydain a phenaethiaid y Maori. Dilynwyd hyn gan fewnfudo o Ewrop, yn enwedig o Loegr, yr Alban ac Iwerddon. Cafodd y wlad fesur o ymreolaeth yn 1852, ac yn 1867 cafodd y Maoriaid hawl i seddau arbennig yn y Senedd.  Gwleidyddiaeth Diwylliant Economi Mae gan Seland Newydd economi fodern, datblygiedig a llewyrchus gyda CMC amcangyfrifol o $115.624 biliwn (2008). Mae ganddi safon byw cymharol uchel gyda CMC o $27,017 y pen, sy'n gymharol \u00e2 De Ewrop. Ers 2000, gwnaeth Seland Newydd gynnydd sylweddol yn incwm canolog y cartref. Ni effeithiwyd Seland Newydd ac Awstralia gan ddirwasgiad dechrau'r 2000au a effeithiodd ar y rhan fwyaf o wledydd Gorllewinol eraill. Fodd bynnag, gostyngodd CMC ymhob un o'r pedwar chwarter yn 2008. Yn \u00f4l nifer o arolygon rhyngwladol, mae gan drigolion Seland Newydd lefelau uchel o foddhad a hapusrwydd personol; mae hyn er gwaethaf lefelau CMC y-pen sy'n llai na nifer o wledydd OECD eraill. Rhoddwyd y wlad ar safle 20 ar Fynegai Datblygiad Dynol 2008 ac yn 15fed ar fynegai safon byw rhyngwladol The Economist yn 2005. Rhoddwyd y wlad ar safle rhif 1 o safbwynt boddhad bywyd ac yn 5ed o ran llewyrch cyffredinol ar fynegai llewyrch Legatum Institute yn 2007. Yn ogystal a hyn, rhoddodd Arolwg Safon Byw Mercer yn 2009 Auckland ar safle 4 a Wellington yn 12fed fel y llefydd gorau yn y byd i fyw. Mae trethi yn Seland Newydd yn llai nag mewn nifer o wledydd OECD eraill. Seland Newydd yw un o'r economiau cyfalafol y farchnead rydd fwyaf yn \u00f4l mynegai rhyddid economaidd. Sector fwyaf yr economi yw'r sector gwasanaethau (68.8% o CMC), ac yna cynhyrchu ac adeiladu (26.9% o CMC) tra bod ffermio a mwyngloddio deunyddiau crai yn cyfri am 4.3% o'r CMC.","092":"Mae'r erthygl hon am y deyrnas hanesyddol Gwynedd. Am y sir fodern gweler Gwynedd. Gweler hefyd Gwynedd (gwahaniaethu)Roedd Teyrnas Gwynedd yn un o brif deyrnasoedd Cymru yn yr Oesoedd Canol. Roedd ei ffiniau yn amrywio, yn dibynnu ar ba mor nerthol oedd y brenin neu'r tywysog, ond roedd wastad yn cynnwys Arfon, Eryri, ac Ynys M\u00f4n. Yn draddodiadol roedd Gwynedd yn cael ei rhannu'n ddau ranbarth: \"Gwynedd Uwch Conwy\" a \"Gwynedd Is Conwy\", gydag Afon Conwy yn ffin rhwng y ddwy ran. Yn \u00f4l Historia Brittonium (\u2018Hanes y Brythoniaid\u2019, 9g) roedd Cunedda Wledig a'i feibion wedi dod i lawr i ogledd-orllewin Cymru o'r Hen Ogledd, sef rhan ddeheuol yr Alban yn awr, er mwyn erlid y Gwyddelod o Wynedd, gan sefydlu teyrnas Gwynedd yn sgil hynny. Yr hen enw mewn Lladin oedd Venedotia. Mae dadlau ynghylch pryd digwyddodd hyn, gyda\u2019r dyddiadau'n amrywio o ddiwedd y 4g i ddechrau\u2019r 5g OC. Yn \u00f4l yr hanes enwyd rhai o\u2019r teyrnasoedd yng Nghymru ar \u00f4l y meibion a ddaeth gyda Cunedda - er enghraifft, enwyd \u2018Ceredigion\u2019 ar \u00f4l Ceredig tra bod Edeirnion a Rhufoniog wedi eu henwi ar \u00f4l Edern a Rhufawn.Mae carreg fedd o ddiwedd y 5g yn Eglwys Penmachno yn dystiolaeth a fedrai fod o gymorth gyda'u dyfodiad i Wynedd. Mae'n coffau g\u0175r o'r enw Cantiorix, a ddisgrifir yn yr arysgrif Lladin fel \"Cantiorix hic iacit\/Venedotis cives fuit\/consobrinos Magli magistrati\", neu mewn Cymraeg \"Yma y gorwedd Cantiorix. Roedd yn ddinesydd o Wynedd ac yn gefnder i Maglos yr ynad\". Mae'r cyfeiriadau at \u2018ddinesydd\u2019 a \u2018magistratus\u2019 yn awgrymu parh\u00e2d y drefn Rufeinig yng Ngwynedd am gyfnod ar \u00f4l i'r llengoedd adael.Deganwy oedd safle prif lys Gwynedd yn oes Maelgwn Gwynedd, a oedd yn or-\u0175yr i Gunedda Wledig, ac a fu\u2019n teyrnasu yng Ngwynedd yn y 6g.  Yn nes ymlaen symudodd y prif lys i Aberffraw, a disgrifir rheolwr Gwynedd fel \"Tywysog Aberffraw\" neu \"Arglwydd Aberffraw\". Datblygodd teyrnas Gwynedd yn y cyfnod pan ymadawodd y Rhufeiniaid \u00e2 Phrydain, sef yn ystod y 5g, a phan oedd y wlad yn cael ei gwladychu gan yr Eingl-Sacsoniaid.\u00a0Wedi eu sefydlu yng ngogledd-orllewin Cymru, esgynnodd rheolwyr Gwynedd i b\u0175er a chael eu cydnabod fel \u2018Brenhinoedd y Brythoniaid\u2019 cyn iddynt golli p\u0175er oherwydd rhyfeloedd ymysg ei gilydd a goresgyniad.\u00a0Erbyn tua 1039 roedd Gruffydd ap Llywelyn wedi sefydlu ei hun fel rheolwr Gwynedd a Phowys, ac erbyn 1055 roedd wedi ychwanegu'r Deheubarth.\u00a0Aeth ymlaen i gipio Morgannwg, ac o ganlyniad medrai hawlio ei fod yn rheoli Cymru gyfan erbyn diwedd y 1050au.\u00a0Cyfeirir ato fel Brenin Gwynedd a Chymru, ac ef yw\u2019r unig reolwr yn hanes Cymru all hawlio rheolaeth dros Gymru fel teyrnas gyfan.\u00a0Chwalwyd ei deyrnas yn 1063 oherwydd goresgyniad gan y Sacsoniaid o dan arweiniad Harold Godwinson, dair blynedd cyn y goresgynwyd Cymru gan y Normaniaid. Lladdwyd Harold Godwinson, Brenin Lloegr ac etifedd Edward y Cyffeswr, pan saethwyd ef yn ei lygad ym Mrwydr Hastings yn 1066 gan fyddin Normanaidd Wiliam y Concwerwr.Ailsefydlwyd Teyrnas Gwynedd a Llys Aberffraw fel rheolwyr pwysicaf Cymru gyda dyfodiad Gruffydd ap Cynan, a oedd yn Frenin Gwynedd rhwng 1081 a 1137.\u00a0Adferwyd statws llinach frenhinol Aberffraw ganddo a bu hwn yn gyfnod pontio pwysig a alluogodd Llywelyn ap Iorwerth, neu Lywelyn Fawr, i alw ynghyd dywysogion Cymru yn Aberdyfi yn 1216 er mwyn cyhoeddi bodolaeth Tywysogaeth Cymru.\u00a0Yn 1258 tyngodd y rhan fwyaf o dywysogion Cymru lw o ffyddlondeb i Lywelyn ap Gruffudd, \u0175yr Llywelyn Fawr, fel Tywysog Cymru, ac roedd Cytundeb Trefaldwyn yn 1267 yn gydnabyddiaeth gan Frenin Lloegr, Harri III, o\u2019i awdurdod fel Tywysog Cymru a\u2019i hawl i gael gwrogaeth gan y tywysogion Cymreig.\u00a0Ond daeth tro ar fyd i deyrnas Gwynedd gyda Chytundeb Aberconwy yn 1277.\u00a0Er ei fod yn sefydlu cytundeb ar heddwch rhwng Cymru a Lloegr ar y pryd roedd hefyd yn dynodi camau cyntaf diwedd annibyniaeth i Gymru.\u00a0Oherwydd gwrthdaro rhwng Llywelyn ap Gruffudd ac Edward I, Brenin Lloegr, roedd telerau\u2019r cytundeb yn cwtogi\u2019n ddirfawr ar diroedd Llywelyn fel mai dim ond ei deyrnas yng Ngwynedd oedd yn ei feddiant o hyd.\u00a0Yn 1282\/3 daeth annibyniaeth Cymru i ben yn dilyn lladd Llywelyn ap Gruffydd yn 1282 a dienyddiad ei frawd Dafydd yn Amwythig yn 1283.\u00a0Anfonwyd Gwenllian, merch Llywelyn ap Gruffudd ac Eleanor de Montfort, i leiandy yn Sempringham, swydd Norfolk, lle treuliodd weddill ei hoes nes iddi farw yn 1137. Anfonwyd meibion Dafydd, sef Owain a Llywelyn, i garchardai yn Lloegr, ac anfonwyd ei ferched yntau i leiandy.\u00a0Roedd Edward, Brenin Lloegr, yn sicrhau felly nad oedd disgynyddion i linach frenhinol Aberffraw a theyrnas Gwynedd, a chyda hynny cychwynnwyd ar bennod newydd yn hanes Cymru, sef y Goncwest Edwardaidd.Amrywiodd a newidiodd ffiniau Teyrnas Gwynedd dros wahanol gyfnodau, ond yn ei hanfod roedd y deyrnas yn cynnwys cantrefi Aberffraw, Cemais a Chantref Rhosyr ar Ynys M\u00f4n, ac Arllechwedd, Arfon, Dunoding, Dyffryn Clwyd, Ll\u0177n, Rhos, Rhufoniog a Thegeingl a phrif dir mynyddig Eryri. Cunedda a\u2019i feibion Yr hen enw Lladin ar Wynedd oedd Venedotia. Cafodd yr enw hwn yn y lle cyntaf oherwydd bod trefedigaeth o Wyddelod wedi ymsefydlu ar Ynys M\u00f4n, ond ehangwyd hyn i gynnwys Gwyddelod a oedd wedi ymsefydlu ar draws gogledd Cymru erbyn y 5g. Yn \u00f4l Nennius, mynach a chroniclwr o\u2019r 9g, roedd gogledd Cymru yn dilyn ymadawiad y Rhufeiniaid yn agored i ymosodiadau cynyddol gan ysbeiliwyr o Ynys Manaw ac Iwerddon. Achosodd y sefyllfa hon i Cunedda, un o benaethiaid llwyth y Gododdin, a\u2019i feibion, ddod i lawr o Fanaw Gododdin ger Caeredin (sef Swydd Clackmannan yn neheudir yr Alban) i ymsefydlu ac amddiffyn gogledd Cymru yn erbyn yr ysbeilwyr hyn. Daethant i lawr felly o dan reolaeth Rhufeinig-Brydeinig. Yn \u00f4l Nennius, daeth Cunedda \u00e2 threfn i ogledd Cymru, ac ar \u00f4l ei farw rhannwyd Gwynedd rhwng ei feibion - er enghraifft, Dynod ei fab yn cael Dunoding a Ceredig yn cael Ceredigion. Er hynny, mai rhai haneswyr o\u2019r farn bod yr hanes hwn am ei feibion yn rhoi eu henwau i diroedd y tu allan i Wynedd yn rhan o chwedloniaeth a phropaganda\u2019r cyfnod.Roedd Cunedda yn \u0175yr i Paternus Pesrut (Padarn Peisrudd) ac yn fab i Aeturnus sydd \u00e2\u2019u henwau yn dangos dylanwad Rhufeinig. Roedd Paternus ac Aeturnus yn benaethiaid brodorol, Cristnogol a lywodraethent eu rhanbarthau fel cynrychiolwyr yr Ymerodraeth Rufeinig. Gadawodd Macsen Wledig, neu Magnus Maximus, llywodraethwr Rhufeinig Prydain a Chelt o Sbaen, Brydain yn 383, ac yn \u00f4l polisi\u2019r Ymerodraeth rhoddwyd penaethiaid brodorol lleol yng ngofal ardaloedd neu ranbarthau'r Ymerodraeth. Gan ddilyn y polisi hwn daeth Cunedda i lawr o\u2019r Hen Ogledd i ogledd Cymru i roi trefn ar yr ardal. Cymraeg cynnar oedd iaith yr Hen Ogledd tan yr 8g a hon oedd iaith Cunedda a\u2019r penaethiaid eraill. Sonia Aneirin yn ei gerdd \u2018Y Gododdin\u2019 am y cysylltiad rhwng dynion yr Hen Ogledd a Chymru, gyda\u2019r milwyr o Wynedd yn mynd i helpu eu cynghreiriaid ym Mrwydr Catraeth tua 600 O.C.Yn y cyfnod \u00f4l-Rufeinig, byddai rheolwyr cynharaf Cymru a Gwynedd wedi rheoli eu tir drwy gyfrwng y \u2018cantref\u2019 a ddisgrifiwyd yng Nghyfraith Cymru ganrifoedd yn ddiweddarach. Roedd eu maint yn debyg i faint y tuath Gwyddelig, sef math o deyrnas gynnar yn Iwerddon. Defnyddiwyd yr enw \u2018brenin\u2019 yng Nghymru i ddisgrifio rheolwr y tiriogaethau cynnar hyn.Gor-\u0175yr i Cunedda oedd Maelgwn Gwynedd (c.490-549) a oedd wedi sefydlu ei hun fel Brenin Gwynedd erbyn dechrau\u2019r 6g. O dan ei arweiniad ef sefydlwyd Gwynedd fel y deyrnas gryfaf yng Nghymru. Roedd yn un o frenhinoedd amlycaf y Brythoniaid, er iddo gael ei ddisgrifio gan Gildas (c.495-c.570), mynach Brythonig, fel dyn didrugaredd a chreulon. Roedd Cadwallon ap Cadfan (c.600-634), Brenin Gwynedd, yn perthyn i\u2019r un llinach o benarglwyddi Brythonaidd Prydain. Lladdwyd ef mewn brwydr yn 634 yn erbyn Oswald, Brenin Brynaich, yn agos at Fur Hadrian, a chyda hynny bu farw'r olaf o\u2019r uwch-frenhinoedd Cymreig. Rhodri Mawr ac arglwyddiaeth Aberffraw  Ar ddiwedd y 9fed ganrif a\u2019r 10fed ganrif ymosodwyd ar ardaloedd arfordirol Gwynedd gan y Llychlynwyr. Daeth diwedd ar linell uniongyrchol Llinach Cunedda yn 825 gyda marwolaeth Hywel ap Rhodri Molwynog, y gwryw olaf yn y llinell deuluol. Olynwyd ef gan Frenin nesaf Gwynedd, sef Merfyn Frych (c.790-844) a oedd, yn \u00f4l rhai ffynonellau, yn fab i Erthil, tywysog o\u2019r Hen Ogledd, tra bod eraill yn awgrymu mai ef oedd mab Gwriad, Brenin Ynys Manaw. Cytuna haneswyr ei fod yn fab i Esyllt, aeres a nith i Hywel ap Rhodri Molwynog, sef etifedd olaf teulu Cunedda. Roedd y llinell wrywaidd yn hanes teuluol Merfyn Frych felly yn cael ei holrhain yn \u00f4l i\u2019r Hen Ogledd i gyfnod Llywarch Hen, sef cefnder cyntaf Urien Rheged ac felly'n ddisgynnydd uniongyrchol i Coel Hen. Gan hynny, roedd Llinach Cunedda a Llinach newydd Aberffraw, fel yr adnabuwyd disgynyddion Merfyn, yn rhannu Coel Hen fel un o\u2019u cyndeidiau. Priododd Merfyn \u00e2 Nest ferch Cadell, chwaer Cyngen ap Cadell, Brenin Powys, a gyda hynny sefydlwyd Llinach Aberffraw, a enwyd ar \u00f4l prif lys Merfyn Frych yn Ynys M\u00f4n. Nid oes cofnodion ysgrifenedig wedi goroesi am hanes y Brythoniaid yn ne\u2019r Alban na gogledd Lloegr, ac mae\u2019n ddigon posibl bod Merfyn Frych wedi dod \u00e2\u2019r chwedlau a\u2019i achau gydag ef pan ddaeth i ogledd Cymru. Yn \u00f4l pob tebyg, roedd yr hanesion a\u2019r ll\u00ean wedi cael eu casglu a\u2019u cofnodi yn ystod ei deyrnasiad ef a\u2019i fab.Etifeddodd Rhodri Mawr (c.820-877) deyrnas Gwynedd ar farwolaeth ei dad, Merfyn Frych, yn 844. Yn sgil ei gysylltiadau teuluol ar ochr ei fam, roedd mab Merfyn Frych a Nest ferch Cadell yn medru ychwanegu Powys at ei deyrnas wedi i\u2019w ewythr farw yn ystod pererindod i Rufain yn 855. Drwy ei briodas gydag Angharad ferch Meurig, chwaer Brenin Gwgon o Seisyllwg, pan foddodd Gwgon heb etifedd yn 872, daeth Rhodri yn stiward dros ei deyrnas, gan osod ei fab, Cadell ap Rhodri, yn ddeiliad frenin (subject king). Gan hynny, Rhodri Mawr oedd y rheolwr cyntaf ers cyfnod Cunedda i reoli'r rhan helaethaf o Gymru.Pan fu Rhodri farw yn 878, chwalwyd yr undod roedd wedi llwyddo i'w greu a rhannwyd ei deyrnas yn unedau a reolwyd gan ei feibion. Mab hynaf Rhodri, Anarawd ap Rhodri, etifeddodd Gwynedd, a llwyddodd i atgyfnerthu llys brenhinol Aberffraw fel y teulu a fyddai\u2019n rheoli Gwynedd tan 1283. Roedd llwyddiannau Rhodri a\u2019i olynydd, Anarawd, wedi gosod sylfaen gref ar gyfer hyrwyddo teulu Aberffraw fel y prif arglwyddi dros yr arglwyddi Cymreig eraill, gan gynnwys brenhinoedd Powys a'r Deheubarth.Yn \u00f4l llawysgrif \u2018Hanes Gruffydd ap Cynan\u2019, a ysgrifennwyd ar ddiwedd y 12g neu ddechrau\u2019r 13g, fe wnaeth y teulu atgyfnerthu eu hawl fel prif ddisgynyddion Rhodri Mawr, a oedd wedi concro rhan helaeth o Gymru yn ystod ei deyrnasiad. Ysgrifennwyd bywgraffiadur Gruffydd ap Cynan yn Lladin yn wreiddiol ac ar gyfer cynulleidfa ehangach y tu allan i Gymru.  Arwyddoc\u00e2d y datganiad hwn, yn \u00f4l yr hanesydd John Davies, oedd bod llinach Aberffraw yn datgan ei bod yn hawlio ei hawdurdod yng Nghymru, oherwydd \u2018hawl absoliwt drwy ddisgyniad\u2019 ac nad oedd yn ddyledus am yr hawl hwnnw i frenhinoedd Lloegr am eu statws yng Nghymru.Disodlwyd dominyddiaeth llinach frenhinol Aberffraw yng ngwleidyddiaeth Cymru am gyfnod pan ddaeth Hywel Dda, a disgynnydd i Rhodri Mawr, yn Frenin y Deheubarth yn 942. Roedd brenhinoedd Gwynedd yn y cyfnod hwn yn dioddef cyfnod cythryblus yn eu hanes pan laddwyd Idwal Foel a\u2019i frawd, Elisedd, mewn brwydr yn erbyn Brenin Lloegr, Edmund I. Yn \u00f4l arferiad, dylai meibion Idwal fod wedi ei olynu, sef Ieuaf ac Iago ab Idwal, ond alltudiwyd hwy i Iwerddon gan Hywel Dda, a sefydlodd ei hun fel rheolwr Gwynedd gyfan tan ei farwolaeth yn 950. Mae llawysgrifau sydd wedi goroesi yn dangos bod Cyfraith Hywel yn cydnabod awdurdod arglwyddi Aberffraw fel uwcharglwyddi yng Nghymru yn ogystal \u00e2 rheolwyr y Deheubarth.Rhwng 986 a 1081 bu gorsedd Gwynedd yn aml yn ffocws gwrthdaro a chynnen rhwng gwahanol ymgeiswyr oddi mewn a thu allan i'r deyrnas. Ymhlith yr ymgeiswyr hyn roedd Gruffydd ap Llywelyn, a oedd yn wreiddiol o Bowys, ac a ddisodlodd linell Aberffraw gan wneud ei hun yn frenin Gwynedd. Erbyn 1055 roedd wedi sefydlu ei hun yn frenin dros ran helaeth o Gymru. Ychwanegodd rhai o diroedd cyfagos Lloegr yn dilyn llwyddiannau milwrol yn erbyn lluoedd Lloegr, ond trechwyd ef yn y diwedd gan Harold Godwinson yn 1063. Lladdwyd ef yn ddiweddarach gan ei filwyr ei hun er mwyn sicrhau cytundeb gyda Lloegr. Daeth hanner-brodyr Gruffydd, ar ochr ei fam, sef Bleddyn ap Cynfyn a\u2019i frawd Rhiwallon o deulu Mathrafal Powys, i delerau gyda Harold, a sefydlodd y ddau reolaeth dros Wynedd a Phowys. Gruffydd ap Cynan Yn fuan wedi\u2019r Goncwest Normanaidd yn 1066, dechreuodd y Normaniaid lansio cyrchoedd a rhoi pwysau ar ochr ddwyreiniol Gwynedd, a bu ymladd mewnol hefyd wedi i Bleddyn ap Cynfyn gael ei lofruddio yn 1075 gan ei ail gefnder, Rhys ab Owain, Brenin y Deheubarth. Ond roedd sialens newydd ar y gorwel, sef Gruffydd ap Cynan, \u0175yr alltud Iago ab Idwal ap Meurig, a oedd wedi bod yn byw yn ardal Llychlynaidd-Gwyddelig Dulyn. Roedd Trahaearn, sef perthynas i Bleddyn ap Cynfyn, wedi ceisio cipio gorsedd Gwynedd, ond lladdwyd ef gan Gruffydd mewn brwydr. O ganlyniad, adferwyd llinell hynafol Rhodri Mawr ar orsedd Gwynedd.Adfeddiannodd Gruffudd ap Cynan (c.1055-1137) ei etifeddiaeth a rheolaeth dros Wynedd yn dilyn ei fuddugoliaeth ym Mrwydr Mynydd Carn yn 1081 dros ei wrthwynebwyr o Fathrafal. Ond yn y blynyddoedd dilynol, wynebodd Gwynedd flynyddoedd cythryblus eto o gyfeiriad y Normaniaid a chipiwyd a charcharwyd Gruffudd ap Cynan gan Hugh d\u2019Avranches (Iarll Caer) ger Corwen, gan dreulio deuddeg mlynedd yn y carchar. Erbyn 1094 roedd lluoedd y Normaniaid yn meddiannu bron y cyfan o Gymru, ond er iddynt adeiladu llawer o gestyll i atgyfnerthu eu p\u0175er, bregus oedd eu gafael ar rannau o Gymru. Dihangodd Gruffudd ap Cynan o\u2019r carchar yng Nghaer a lladd yr arglwydd Normanaidd Robert o Ruddlan mewn brwydr ar y traeth ger Deganwy ar 3 Gorffennaf 1093. Erbyn 1095 roedd Gruffudd wedi adfeddiannu Gwynedd, ac erbyn 1098 roedd wedi ffurfio cynghrair gyda Cadwgan ap Bleddyn, o lys Mathrafal, Powys. Gruffudd a Chadwgan oedd arweinyddion gwrthsafiad y Cymry yn erbyn presenoldeb y Normaniaid yng ngogledd a chanolbarth Cymru. Erbyn 1098 lansiodd Hugh, Iarll Caer a Hugh o Drefaldwyn, 2il Iarll Amwythig, ymosodiad arall ar y Fenai, gyda Gruffudd a Cadwgan yn ailymgynnull ar Ynys M\u00f4n gyda\u2019r bwriad o ddefnyddio eu caerau ar yr ynys fel mannau i lansio cyrchoedd dialgar yn erbyn y Normaniaid. Bradychwyd Gruffudd a Cadwgan gan fflyd o Northmyn a gorfodwyd hwy i ffoi i Iwerddon mewn sgiff. Ar ddiwedd 1098 glaniodd Gruffudd a Chadwgan yn \u00f4l yng Nghymru, a llwyddo i adfeddiannu Ynys M\u00f4n, gan orfodi Herve de Breton, Esgob Bangor, i ffoi yn \u00f4l i ddiogelwch Loegr. Dros y tair blynedd nesaf, llwyddodd Gruffudd i adfeddiannu tiriogaeth Gwynedd uwch Conwy a threchu Hugh, Iarll Caer. Yn 1101, wedi marwolaeth Hugh, daeth Gruffudd a Chadwgan i delerau gyda brenin newydd Lloegr, Harri I, lle cydnabuwyd hawliau Gruffudd ar Ynys M\u00f4n, Ll\u0177n, Dunoding (Eifionydd ac Ardudwy) ac Arllechwedd, sef tiroedd ochr uchaf i afon Conwy a oedd eisoes ym meddiant Gruffudd. Adenillwyd Ceredigion gan Cadwgan, a\u2019i gyfran ef o etifeddiaeth y teulu ym Mhowys, oddi wrth Iarll Amwythig, sef Robert o Belleme. Roedd y cytundeb hwn yn gydnabyddiaeth o\u2019r trefniant newydd yng Nghymru rhwng Harri I, Gruffudd a\u2019r arglwyddi Cymreig eraill. Rhannwyd Cymru rhwng y Pura Wallia, a ddeuai o dan reolaeth Gymreig, a\u2019r Marchia Wallia, sef tiroedd yng Nghymru oedd dan reolaeth y Normaniaid.  Fel y nododd yr hanesydd John Davies, roedd y ffin yn symud ar adegau, ond at ei gilydd arhosodd yn weddol sefydlog yn ystod y ddau gan mlynedd nesaf.Roedd Gruffudd nawr yn medru dechrau\u2019r broses o ailadeiladu teyrnas Gwynedd, gan fwriadu dod \u00e2 sefydlogrwydd i Gymru. Dangosodd Gruffudd ei ddymuniad i atgyfnerthu awdurdod brenhinol Aberffraw yng ngogledd Cymru pan gynigiodd loches i\u2019r Cymry a ddisodlwyd o\u2019r Berfeddwlad, yn enwedig o'r Rhos, a oedd yn cael eu herlid gan Richard, 2il Iarll Caer, ar y pryd. Wedi ei frawychu gan awdurdod a dylanwad cynyddol Gruffudd yng ngogledd Cymru, a\u2019r s\u00f4n bod Gruffudd yn rhoi lloches i wrthryfelwyr o'r Rhos yn erbyn Caer, lansiodd Harri I ymgyrch yn erbyn Gwynedd a Phowys yn 1116 a gynhwysai luoedd dan arweiniad y Brenin Alexander I o\u2019r Alban. Ceisiodd Owain ap Cadwgan o Geredigion loches ym mynyddoedd Gwynedd, ond tacteg Maredudd ap Bleddyn o Bowys oedd llunio heddwch gyda choron Lloegr wrth i\u2019r lluoedd Normanaidd agos\u00e1u. Gorfodwyd Owain a Gruffudd i gyfaddawdu yn nhelerau\u2019r cadoediad, ac er na chollodd Gruffudd unrhyw dir na statws, gorfodwyd ef i dalu gwrogaeth, tyngu llw o ffyddlondeb a thalu dirwy drom. Erbyn 1116 roedd Gruffudd yn clafychu oherwydd henaint, a\u2019i olwg yn dirywio. Parhaodd i reoli Gwynedd am weddill ei deyrnasiad, gyda\u2019i feibion Cadwallon, Owain a Cadwaladr yn arwain lluoedd Gwynedd ar \u00f4l 1120. Polisi Gruffudd, a fyddai\u2019n cael ei weithredu gan ei feibion a\u2019i fabwysiadu\u2019n ddiweddarach gan reolwyr Gwynedd wedi hynny, fyddai ceisio ad-feddiannu uchafiaeth Gwynedd drwy osgoi pryfocio a chythruddo coron Lloegr. Ehangu Gwynedd Rhwng 1118 ac 1137 llwyddodd Gruffudd ap Cynan i ymestyn ei awdurdod yn raddol y tu hwnt i ffiniau ei deyrnas, gan feddiannu cantrefi Rhos a Rhufoniog yn 1118, cantref Meirionnydd yn 1123, Dyffryn Clwyd yn 1124, cantrefi\u2019r Berfeddwlad (Gwynedd Is-Conwy), a Cheredigion ym Mrwydr Crug Mawr yn 1136.Wedi i Gwenllian ferch Gruffudd ap Cynan, gwraig Brenin y Deheubarth a merch Gruffudd, gael ei llofruddio gan y Normaniaid, lansiwyd ymgyrch yng Ngwynedd yn 1136 i ddial am y weithred. Goresgynnodd meibion Gruffudd, sef Owain a Cadwaladr, y tiroedd a oedd o dan reolaeth y Normaniaid yng Ngheredigion, a chipiwyd Llanfihangel, Aberystwyth a Llanbadarn. Adferodd y ddau frawd y mynachod Cymreig yn Llanbadarn, oedd wedi cael eu disodli gan fynachod o Gaerloyw wedi i\u2019r Normaniaid ddechrau rheoli Ceredigion. Erbyn diwedd Medi 1136 roedd casgliad o luoedd Cymreig wedi crynhoi yng Ngheredigion, oedd yn cynnwys lluoedd o Wynedd, y Deheubarth a Phowys, yn barod i gwrdd \u00e2\u2019r fyddin Normanaidd ym Mrwydr Crug Mawr ger Castell Aberteifi. Trechwyd y Normaniaid yn gadarn yn y frwydr honno.Wedi marwolaeth eu tad Gruffudd yn 1237 lansiodd y brodyr Owain a Cadwaladr ail ymgyrch yng Ngheredigion a chipio cestyll Ystrad Meurig, Llanbedr Pont Steffan a Chastell Hywel. Gadawodd teyrnasiad Gruffudd ap Cynan waddol a olygai bod y sefydlogrwydd a gr\u00ebwyd yn caniat\u00e1u i deyrnas Gwynedd ymgryfhau. Sefydlwyd aneddiadau cadarnach gydag adeiladau carreg yn disodli adeiladau pren, ac adeiladwyd eglwysi carreg yn yr arddull Normanaidd ym Mhenmon, Aberdaron a Thywyn. Hyrwyddodd Gruffudd bwysigrwydd Esgobaeth Bangor yng Ngwynedd ac ariannodd y gwaith o adeiladu Eglwys Gadeiriol Bangor yn ystod cyfnod Dafydd yr Albanwr fel Esgob Bangor rhwng 1120 a 1139. Cafodd gweddillion Gruffudd eu claddu yn Eglwys Gadeiriol Bangor.  Owain Gwynedd Fel ei dad, Gruffudd ap Cynan, roedd Owain Gwynedd (c.1100-1170) wedi gwneud ymdrechion glew i sicrhau sefydlogrwydd yn nhiroedd uwch Gwynedd fel na fyddai unrhyw fyddin elyniaethus yn medru ymgyrchu heibio afon Conwy. Dynododd ei deyrnasiad 33 mlynedd o heddwch yng Ngwynedd uwch Conwy ac Ynys M\u00f4n.Ym mlynyddoedd diweddaraf ei deyrnasiad, roedd Owain yn defnyddio\u2019r teitl \u2018Tywysog y Cymry\u2019, teitl, meddai\u2019r hanesydd John Davies, a oedd yn rhoi sylwedd i\u2019w arweinyddiaeth dros y Cymry a\u2019i fuddugoliaethau yn erbyn coron Lloegr. Roedd Owain hefyd wedi comisiynu bywgraffiad o hanes bywyd ei dad, sef \u2018Bywyd Gruffudd ap Cynan\u2019, lle mae\u2019n honni ei oruchafiaeth dros reolwyr eraill Cymru \u2018drwy hawl absoliwt disgyniad\u2019, yn deillio o Rhodri Mawr yn \u00f4l John Davies. Owain Gwynedd oedd y disgynnydd gwrywaidd hynaf o dras Rhodri Mawr ar ochr ei dad.Nid oedd mabwysiadu\u2019r teitl \u2018Tywysog\u2019 yn hytrach na \u2019Brenin\u2019 (Lladin am frenin, \u2018rex\u2019) yn golygu lleihad yn ei statws ond yn gydnabyddiaeth ei fod yn rheolwr Gwynedd ar lwyfan rhyngwladol y byd ffiwdal. Dadleuai John Davies bod tywysogion Gwynedd yn hawlio mwy o statws a bri nag ieirll a dugau Ymerodraeth Angevin, a oedd yn awgrymu statws tebyg i Frenhinoedd yr Alban, oedd hefyd yn ddeiliad i Frenin Lloegr. Fel byddai cymdeithas Cymru yn dod fwyfwy o dan ddylanwad Ewrop mwy ffiwdal, byddai tywysogion Gwynedd yn defnyddio ffiwdaliaeth i gryfhau eu hawdurdod dros yr arglwyddi Cymreig is eu statws. Er bod tywysogion Gwynedd yn cydnabod awdurdod Brenin Lloegr, roedd cyfraith Cymru yn annibynnol ar gyfraith Lloegr, ac yn hynny o beth yn hawlio awdurdod annibynnol.Pan fu farw Owain Gwynedd yn 1170 etifeddwyd ei deyrnas gan ei fab, Hywel ab Owain Gwynedd, a mab y Wyddeles, Pyfog. Ond bu\u2019r blynyddoedd dilynol yn rhai cythryblus, gyda\u2019r deyrnas yn cael ei rhwygo gan ryfel cartref mewnol rhwng y garfan \u2018Wyddelig\u2019 oedd yn cefnogi Hywel a\u2019r garfan dan arweinyddiaeth gweddw Owain Gwynedd, sef Cristin, oedd yn hyrwyddo hawliau ei mab cyfreithlon i deyrnas Gwynedd, sef Dafydd ab Owain. Lladdwyd Hywel ym Mrwydr Pentraeth yn 1170 ac wedi iddo gipio awenau p\u0175er yng Ngwynedd, gyrrodd Dafydd ab Owain ei frawd Maelgwn i alltudiaeth i Iwerddon, gan feddiannu Ynys M\u00f4n yn ei chyfanrwydd.Trechwyd Dafydd gan ei nai Llywelyn ab Iorwerth.  Roedd tad Llywelyn, sef Iorwerth Drwyndwn, wedi bod yn rhan o\u2019r ymrafael yng Ngwynedd flynyddoedd ynghynt, a bu farw tua 1174. Ef oedd mab hynaf cyfreithlon Owain Gwynedd, ond oherwydd nam corfforol ni etifeddodd orsedd Gwynedd ar \u00f4l ei dad. Erbyn diwedd y 12g, roedd mab Iorwerth, sef Llywelyn ab Iorwerth, wedi penderfynu ei fod yn mynd i hawlio p\u0175er yng Ngwynedd.  Cynllwyniodd gyda\u2019i gefndryd Gruffudd a Maredudd a\u2019i ewythr Rhodri, ac yn 1194 llwyddon nhw i drechu Dafydd ym Mrwydr Aberconwy. Llywelyn Fawr  Erbyn 1200, Llywelyn ab Iorwerth, neu Llywelyn Fawr (1173-1240), fel yr adnabuwyd ef yn ddiweddarach, oedd prif (ac unig) reolwr Gwynedd. Lluniodd gytundeb \u00e2'r Brenin John o Loegr yn yr un flwyddyn, a bu ar delerau da \u00e2 Brenin Lloegr am y degawd nesaf.Priododd Llywelyn ferch anghyfreithlon John, sef Siwan, yn 1205, a phan arestiwyd Gwenwynwyn ab Owain o Bowys gan y Brenin John yn 1208 cymerodd Llywelyn y cyfle i ychwanegu De Powys at ei deyrnas. Dirywiodd y berthynas rhyngddo ef a John yn 1210, gyda Brenin Lloegr yn goresgyn Gwynedd yn 1211, a gorfodwyd Llywelyn i ddod i gytundeb gyda\u2019r Brenin John. Er iddo golli ei diroedd i\u2019r dwyrain o afon Conwy, ail-berchnogodd hwy y flwyddyn ddilynol wedi iddo lunio cynghrair gyda\u2019r tywysogion Cymreig eraill. Lluniodd gynghrair hefyd gyda\u2019r barwniaid oedd wedi gorfodi John i lofnodi'r Magna Carta yn 1215. Erbyn 1216, Llywelyn oedd y prif b\u0175er yng Nghymru a galwodd gyngor ynghyd yn Aberdyfi y flwyddyn honno er mwyn dosbarthu tiroedd i\u2019r tywysogion eraill. Yn dilyn marwolaeth John, cadarnhaodd Llywelyn Gytundeb Caerwrangon gyda\u2019i olynydd, sef y Brenin Harri III, yn 1218. Bu\u2019r pymtheg mlynedd nesaf yn rhai cythryblus, gyda Llywelyn mewn gwrthdaro gyda rhai eraill o Arglwyddi\u2019r Mers a Brenin Lloegr, er iddo hefyd lunio cynghreiriau gyda nifer o Arglwyddi\u2019r Mers. Roedd Cytundeb Heddwch Middle yn 1234 yn dynodi diwedd gyrfa filwrol Llywelyn, oherwydd ymestynnwyd y cadoediad fesul blwyddyn am weddill ei deyrnasiad. Un o brif amcanion Llywelyn Fawr oedd sicrhau olyniaeth ei feibion cyfreithlon fel bod Gwynedd yn cydymffurfio \u00e2 gwledydd Cristnogol eraill yn Ewrop. Drwy gefnogi hawliau ei fab ieuengaf Dafydd, denodd wrthwynebiad a gwrthryfeloedd oddi wrth y carfanau traddodiadol yng Ngwynedd oedd yn cefnogi ei fab hynaf, Gruffudd. Penderfynodd Llywelyn garcharu Gruffudd ond achosodd hyn fwy o ddrwgdeimlad, gwrthdaro a gwrthryfela. Collodd Dafydd un o\u2019i brif gefnogwyr pan fu farw ei fam yn 1237, ac yn y cyfnod hwn bu cefnogaeth Ednyfed Fychan, Prif Ustus (Seneschal) Gwynedd, ac unigolyn pwysig yn myd gwledidyddiaeth, yn hollbwysig iddo. Pan gafodd Llywelyn str\u00f4c yn 1237 cydiodd Dafydd fwyfwy yn awenau llywodraeth teyrnas Gwynedd, ac yn dilyn marwolaeth Llywelyn yn 1240 etifeddodd y deyrnas honno. Dafydd ap Llywelyn Er bod Harri III wedi cydnabod hawliau Dafydd ap Llywelyn (c.1208-1246) yng Ngwynedd, nid oedd hyn yn bodoli y tu allan i'r tiroedd hynny. Wedi i Harri III oresgyn Gwynedd yn 1241 a gorfodi Dafydd i ildio, bu\u2019n rhaid i Dafydd gytuno ar Gytundeb Gwerneigron yn 1241. Roedd yn rhaid i Dafydd ollwng ei afael ar ei holl diroedd y tu allan i Wynedd a rhyddhau ei hanner-brawd Gruffudd i Harri. Er bod Harri o bosibl wedi gobeithio defnyddio Gruffudd fel ymgeisydd fyddai\u2019n medru herio awdurdod Dafydd yng Ngwynedd yn y dyfodol, chwalwyd ei amcanion pan gwympodd Gruffudd i\u2019w farwolaeth wrth geisio dianc o D\u0175r Llundain yn 1244. Rhoddodd hyn anogaeth i Dafydd geisio adfer ei diroedd, a ffurfiodd gynghrair gyda rheolwyr Cymreig eraill a chychwyn ymgyrch yn erbyn y Saeson oedd yn meddiannu rhannau o Gymru. Bu ymladd ffyrnig, ond gyda marwolaeth sydyn Dafydd, ac yntau heb etifedd, roedd yr olyniaeth yn cael ei hetifeddu gan feibion Gruffudd, sef Owain Goch ap Gruffydd a Llywelyn ap Gruffudd. Rhannwyd y deyrnas rhyngddynt. Llywelyn ap Gruffudd Ar farwolaeth Dafydd ap Llywelyn yn 1246, daeth ei ddau nai i gytundeb a rhannwyd Gwynedd rhyngddynt. Roedd Llywelyn ap Gruffudd (c.1222-1282) wedi ymladd gyda Dafydd yn ystod ei ymgyrch olaf a rhyddhawyd Owain, a oedd wedi bod yn y carchar gyda\u2019i dad, Gruffudd, yn Lloegr ers 1242. Dychwelodd Owain i Wynedd a daeth ef a\u2019i frawd i gytundeb ynghylch rhannu tiroedd Gwynedd rhyngddynt. Fel rhan o dacteg wleidyddol graff, mynnodd Harri III bod hawl gan frawd ieuengaf y ddau, sef Dafydd ap Gruffudd, i\u2019w gyfran o diroedd Gwynedd. Gwrthododd Llywelyn hyn gan honni y byddai\u2019n gwanhau\u2019r deyrnas ac o fantais wleidyddol i Loegr. Lluniodd Dafydd gynghrair gydag Owain ac ymladdodd y ddau Frwydr Bryn Derwin yn erbyn Llywelyn yn 1255. Llywelyn oedd yn fuddugoliaethus a chosbodd ei ddau frawd drwy garcharu Owain ac atafaelu ei diroedd, a phenderfynodd hefyd garcharu Dafydd cyn dod i delerau ag ef. Rhwng 1255 a 1258 gweithredodd Llywelyn ymgyrchoedd yn erbyn presenoldeb Lloegr ar diroedd Cymru, gan ennill cefnogaeth cynghreiriaid yn y Deheubarth a Phowys. Erbyn 1258 roedd wedi llwyddo i gael ei gydnabod gan bron pob un o reolwyr cynhenid Cymru fel Tywysog Cymru. Ond erbyn 1263 roedd ei frawd, Dafydd, wedi penderfynu ei fod am ffoi i gael lloches yn Lloegr. Yn 1265 llofnododd Llywelyn Gytundeb Woodstock gyda Simon de Montfort, a thrwy wneud hynny creodd gynghrair yn erbyn Harri III. Manteisiodd Llywelyn ar y trafferthion oedd gan Harri ar y pryd gyda\u2019i farwniaid. Lladdwyd de Montfort gan y Tywysog Edward, mab hynaf Harri III, ym Mrwydr Evesham, ond parhaodd yr heddwch rhwng Cymru a Lloegr, a ffurfiwyd trefniant swyddogol yr heddwch yng Nghytundeb Trefaldwyn yn 1267. Roedd Brenin Lloegr yn y cytundeb yn cydnabod teitl \u2018Tywysog Cymru\u2019, ac roedd y tywysogion cynhenid Cymreig yn dod yn ddeiliaid i Llywelyn. Rhoddwyd cydnabyddiaeth swyddogol i fodolaeth Tywysogaeth Cymru a Thywysog Cymru fel ei arweinydd. Ond buan y chwalwyd y trefniant hwn yn dilyn marwolaeth Harri III yn 1272. Erbyn 1276 cyhoeddodd Edward I fod Llywelyn yn wrthryfelwr, ac roedd Brenin newydd Lloegr yn unigolyn oedd am ddangos ei feistrolaeth dros Brydain gyfan. Anfonodd Edward luoedd enfawr i oresgyn Llywelyn a chwalu undod Cymru, ac yn fuan iawn gorfodwyd Llywelyn i dynnu'n \u00f4l i galon teyrnas Gwynedd. Meddiannodd Edward Ynys M\u00f4n a\u2019r Berfeddwlad a gorfodwyd Llywelyn i lofnodi Cytundeb Aberconwy yn 1277, a oedd yn lleihau ei deyrnas i\u2019r hyn oedd ar gychwyn ei deyrnasiad yn 1247, sef rhai o\u2019r tiroedd uwch Conwy. Caniataodd Edward rhai tiroedd i Dafydd yn y Berfeddwlad, oedd yn cynnwys Rhos a Rhufoniog. Ganwyd merch Llywelyn ac Eleanor de Montfort yn 1282, sef Gwenllian ferch Llywelyn, ond bu Eleanor farw ar enedigaeth y ferch. Roedd Llywelyn yn wynebu sefyllfa a her argyfyngus i\u2019w reolaeth ar ei deyrnas, oedd yn cynnwys Gwynedd a'r Deheubarth. Yna, penderfynodd Dafydd ymuno gyda Llywelyn mewn gwrthryfel yn erbyn Edward yn 1282, ac anfonwyd Archesgob Caergaint, John Peckham i ogledd Cymru fel negodwr. Cynigiwyd llwgrwobrwy i Llywelyn, sef \u00a31,000 o bunnoedd y flwyddyn ac yst\u00e2d yn Lloegr petai yn ildio ei diroedd i Edward. Gwrthododd Llywelyn y cynnig, a\u2019r mis canlynol, ar 11 Rhagfyr 1282, lladdwyd Llywelyn yng Nghilmeri mewn rhagod (ambush). Dafydd ap Gruffudd Yn fuan wedi hyn, cyhoeddodd Dafydd ap Gruffudd ei hun yn Dywysog Cymru. Parhaodd i ymladd gyda chefnogaeth Goronwy ap Heilin, Arglwydd Rhos a\u2019r brodyr Hywel ap Rhys Gryg a Rhys Wyndod, oedd wedi colli eu tiroedd yn y Deheubarth. Yn ystod y misoedd nesaf, gyda lluoedd Lloegr yn amgylchynu Eryri a\u2019r bobl yn newynu, dechreuodd gwrthsafiad Dafydd bylu a chwalu. Gorfodwyd ef i symud o un castell i\u2019r llall yng ngogledd Cymru. Bu\u2019n rhaid iddo adael Dolwyddelan ar 18 Ionawr 1283, yna amddifadu Castell Dolbadarn cyn symud i lawr i Gastell y Bere ger Llanfihangel-y-pennant. Erbyn mis Mawrth, a chyda lluoedd Edward yn agos\u00e1u at y castell er mwyn ei roi dan warchae, bu\u2019n rhaid i Dafydd, ei deulu a gweddillion ei lywodraeth ffoi a chysgu yn yr awyr agored er mwyn osgoi cael eu cipio. Ildiodd garsiwn newynog Castell y Bere ar Ebrill 25. Wedi ildiad y Bere, roedd cofnodion yn dangos bod Dafydd yn dal i arwain cyrchoedd o\u2019r mynyddoedd ym Mai 1283 gyda chymorth Goronwy ap Heilin, Hywel ap Rhys a\u2019i frawd Rhys Wyndod.Ar 22 Mehefin 1283 cipiwyd Dafydd ap Gruffudd ar dir uchel uwchben Abergwyngregyn, yn agos i'r Bera Mawr, mewn cuddfan o\u2019r enw \u2018Nanhysglain\u2019. Yn \u00f4l cofnodion roedd cuddfan Dafydd wedi cael ei fradychu ac anafwyd ef yn ddifrifol wrth iddo gael ei gipio. Aethpwyd ag ef yn syth at Edward ar y noson honno, cyn cael ei symud drwy Gaer draw i Amwythig, ac yno ym mis Hydref 1283 cafodd ei grogi, ei ddiberfeddu a\u2019i chwarteru. Dienyddiwyd ef ar orchymyn coron Lloegr am deyrnfradwriaeth.  Diwedd annibyniaeth Yn dilyn marwolaeth Llywelyn yn 1282 a dienyddiad Dafydd ap Gruffudd yn 1283, daeth diwedd ar wyth canrif o reolaeth annibynnol gan deyrnas Gwynedd. Bellach roedd Tywysogaeth Cymru o dan arweiniad tywysog brodorol wedi dod i ben, a bellach roedd o dan awdurdod coron Lloegr. Arestiwyd aelodau eraill y teulu a\u2019u carcharu am weddill eu hoes, gyda meibion Dafydd, sef Llywelyn ap Dafydd ac Owain ap Dafydd yng Nghastell Bryste, ac anfonwyd Gwladus ei ferch i leiandy Sixhills, a\u2019i nith, Gwenllian i leiandy Sempringham, ill dau yn swydd Lincoln. Dim ond disgynyddion brawd iau Llywelyn, sef Rhodri, oedd yr unig gangen o brif linach Aberffraw a oroesodd. Bu fyw yn Lloegr nes ei farwolaeth tua 1315 a disgynnydd iddo oedd Owain Lawgoch, a geisiodd hawlio ei etifeddiaeth yng Ngwynedd yn ystod y 14g.O dan delerau Statud Rhuddlan yn 1284 chwalwyd teyrnas Gwynedd a\u2019i haildrefnu ar yr un ffurf \u00e2 siroedd Lloegr, sef Ynys M\u00f4n, Caernarfon, Meirionnydd, Dinbych a Sir y Fflint. Adnabuwyd y siroedd hyn wedyn fel \u2018Y Dywysogaeth\u2019 oedd o dan awdurdod coron Lloegr a chyfraith Lloegr, tra bod gweddill Cymru o dan reolaeth gwahanol Arglwyddi\u2019r Mers oedd \u00e2'u cyfundrefn annibynnol eu hunain. Rhestr o Frenhinoedd a Thywysogion Gwynedd Cunedda ap Edern (Cunedda Wledig) (c.450-c.460) Einion ap Cunedda (Einion Yrth) (c.470-c.480) Cadwallon ap Einion (Cadwallon Lawhir) (c.500-c.534) Maelgwn Gwynedd (c.520-c.547) Rhun ap Maelgwn Gwynedd (c.547-c.580) Beli ap Rhun (c.580-c.599) Iago ap Beli (c.599-c.613) Cadfan ap Iago (c.613-c.625) Cadwallon ap Cadfan (c.620-634) Cadafael ap Cynfeddw (Cadafael Cadomedd) (634-c.655) Cadwaladr ap Cadwallon (Cadwaladr Fendigaid) (c.655-c.682) Idwal ap Cadwaladr (Idwal Iwrch) (c.682-c.720) Rhodri ap Idwal (Rhodri Molwynog) (c.720-c.754) Caradog ap Meirion (c.754-c.798) Cynan ap Rhodri (Cynan Dindaethwy) (c.798-816) Hywel ap Rhodri Molwynog 814-825) Merfyn Frych ap Gwriad  (825-844) Rhodri ap Merfyn (Rhodri Mawr) (844-878) Anarawd ap Rhodri (878-916) Idwal Foel ab Anarawd (916-942) Hywel ap Cadell (Hywel Dda) (942-950) Iago ab Idwal (950-979) Ieuaf ab Idwal (950-969) Hywel ab Ieuaf (979-985) Cadwallon ab Ieuaf (985-986) Maredudd ab Owain (986-999) Cynan ap Hywel (999-1005) Aeddan ap Blegywryd (1005-1018) Llywelyn ap Seisyll (1018-1023) Iago ap Idwal ap Meurig (1023-1039) Gruffudd ap Llywelyn (1039-1063) Bleddyn ap Cynfyn (1063-1075) Rhiwallon ap Cynfyn (1063-1070) Trahaearn ap Caradog (1075-1081) Gruffudd ap Cynan (1081-1137) Owain Gwynedd (1137-1170) Maelgwn ab Owain Gwynedd (1170-1173) Dafydd ab Owain Gwynedd (1170-1195) (yn y dwyrain) Rhodri ab Owain Gwynedd (1170-1190) (yn y gorllewin) Llywelyn ap Iorwerth (Llywelyn Fawr) (1195-1240) Dafydd ap Llywelyn (1240-1246) Llywelyn ap Gruffudd (Llywelyn Ein Llyw Olaf) (1246-1282) Owain ap Gruffudd (Owain Goch) (1246-1255) Dafydd ap Gruffudd (1282-1283)Yn dilyn marwolaeth Llywelyn ap Gruffudd ym 1282 a dienyddiad ei frawd Dafydd ap Gruffudd y flwyddyn ganlynol, daeth teyrnas Gwynedd i ben. Ceisiodd Owain Lawgoch hawlio teyrnas Gwynedd a Chymru yn 1372 a 1377, ac yr oedd gan Owain Glyn D\u0175r gysylltiadau teuluol \u00e2 thywysogion Gwynedd hefyd.  Cantrefi a chymydau Gwynedd Uwch Conwy Roedd Gwynedd Uwch Conwy'n cynnwys y cantrefi a chymydau canlynol: Ar Ynys M\u00f4n:  Cantref Cemais Talybolion Twrcelyn Cantref Aberffraw Llifon Malltraeth Cantref Rhosyr Menai DindaethwyAr dir mawr Gwynedd:  Cantref Arllechwedd Arllechwedd Uchaf Arllechwedd Isaf Nant Conwy Cantref Arfon Arfon Is-Gwyrfai Arfon Uwch-Gwyrfai Cantref Ll\u0177n Dinllaen Cymydmaen Cafflogion Cantref Dunoding Eifionydd Ardudwy (cantref a rannwyd yn ddiweddarach yn gymydau Uwch Artro ac Is Artro)Ychwanegwyd Cantref Meirionnydd yn 1256. Roedd Dinmael yn rhan o Wynedd yn ddiweddarach yn ogystal. Am gantrefi a chymydau Gwynedd Is Conwy, gweler y Berfeddwlad.  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Richard Avent, Cestyll Tywysogion Gwynedd (Caerdydd, 1983) A. D. Carr, Medieval Anglesey (Llangefni, 1982) J. Beverley Smith, Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru (Caerdydd, 1986). Cyfrol sy'n cynnwys llawer o wybodaeth am seiliau teyrnas Gwynedd cyn cyfnod Ein Llyw Olaf, ynghyd \u00e2 llyfryddiaeth helaeth. David Stephenson, The Governance of Gwynedd (Caerdydd, 1984) Gweler hefyd Cylchdaith llys Tywysogion Gwynedd Maen Gwynedd Y Groes Naid","094":"Mae'r erthygl hon yn s\u00f4n am dref Merthyr Tudful. Am Fwrdeistref Sirol Merthyr Tudful, gweler Merthyr Tudful (sir). Gweler hefyd Merthyr (gwahaniaethu).Tref ym mwrdeistref sirol Merthyr Tudful yw Merthyr Tudful, ym Morgannwg, de Cymru, sydd 23 milltir (37\u00a0km) i'r gogledd o Gaerdydd. Yn 2011 roedd ganddi boblogaeth o dros 59,500. Mae etholaeth Merthyr Tudful a Rhymni yn ethol aelod i'r Cynulliad Cenedlaethol a Merthyr Tudful a Rhymni i Senedd San Steffan yn Llundain. Mae'r etholaeth hefyd yn rhan o Ranbarth De Ddwyrain Cymru ar gyfer ethol aelodau rhanbarthol y Cynulliad. Caiff ei hadnabod ledled y byd fel prifddinas cynhyrchu haearn yn ystod y chwyldro diwydiannol. Mae'r dref yn ymestyn o gymer afonydd Taf Fawr a Thaf Fechan i gyfeiriad Pontypridd, rhwng 100 a 400 metr uwchlaw lefel y m\u00f4r. Tyfodd y dref oherwydd ei daeareg gyfoethog, lle cloddiwyd am dri math o garreg: glo, haearn a chalchfaen. Ar ben hyn, roedd glaw trwm yn peri i'r nentydd lifo'n gryf, gan gynhyrchu ynni i droi peiriannau'r gwaith haearn.  Hanes Mae'r dystiolaeth ddynol yn mynd yn \u00f4l i'r Oes Efydd, a cheir yn yr ardal grudiau, carneddau a chylchoedd cerrig, er bod llawer o'r olion wedi eu difetha gan yr holl gloddio a chwalu yn sgil y gwaith haearn. Cododd y Rhufeiniaid gaer yn yr ardal (ym Mhenydarren), a chododd y Normaniaid gastell ym Morlais. Roedd y dref yng nghantref Senghennydd yn Nheyrnas Morgannwg. Gorchfygwyd y dref gan Gilbert de Clare yn ail hanner y 13g.Adeiladodd yr Anghydffurfwyr gapel yng Nghwm-y-glo yn 1690, a chododd yr Undodiaid un yng Nghefn Coed y Cymer yn 1747. Pan ddaeth y mewnlifiad o bobl yn y 19g, ymunodd y rhan fwyaf gyda'r anghydffurfwyr. Roedd y meistri tir a'r diwydianwyr cyfoethog yn perthyn i Eglwys Loegr, fel mewn llawer o lefydd yng Nghymru. Roedd hi'n ardal amaethyddol tan tua diwedd y ddeunawfed ganrif. Erbyn 1801 roedd y boblogaeth dros 7,000. Erbyn 1831 roedd y boblogaeth yn 30,000, a hyhi oedd y dref fwyaf yng Nghymru. Roedd y boblogaeth yn tyfu'n gyflymach ym Merthyr nag mewn unrhyw dref arall yng Nghymru. Erbyn diwedd y 18g roedd gwaith haearn yn bwysig iawn yng Nghymru, ac roedd pedwar gwaith haearn pwysig ym Merthyr, sef Gwaith Haearn Cyfarthfa (eiddo teulu Crawshay), Gwaith Haearn Dowlais, Gwaith Haearn Penydarren a Gwaith Haearn Plymouth. Ym 1831 cyrhaeddodd rhai blynyddoedd o aflonyddwch ymysg gweithwyr Merthyr a'r cyffiniau uchafbwynt treisgar a adwaenir fel 'Gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful' neu 'Wrthryfel Merthyr'.  Y Chwyldro Diwydiannol Cafodd y Chwyldro Diwydiannol effaith bellgyrhaeddol ar fywyd bob dydd pobl yn y gymdeithas, gwaith pobl ac ar fywyd gwleidyddol Cymru. Roedd twf cyflym ardaloedd fel Merthyr, o fod yn bentrefi bach gwledig i fod yn drefi diwydiannol mewn cyfnod cymharol fyr, wedi achosi straen enfawr.  Yn 1696 dim ond 40 o dai oedd ym Merthyr Tudful. Cafodd y gweithfeydd haearn cyntaf eu hadeiladu ym Merthyr yn 1765. Tyfodd canol tref Merthyr gyda\u2019r diwydiant haearn. Erbyn 1851 roedd 46,378 o bobl yn byw yno. Adnabuwyd Merthyr fel \u2018crud\u2019 y Chwyldro Diwydiannol yng Nghymru, gan ddenu gweithwyr i\u2019r gweithfeydd haearn o du mewn i Gymru, o Loegr, Iwerddon a thu hwnt. Merthyr Tudful oedd prif dref haearn Cymru yn ystod y 19eg ganrif, gyda\u2019r pedwar prif waith haearn yno yn cynhyrchu\u2019r un faint o haearn a 25% o gynnyrch haearn yr Unol Daleithiau i gyd. Cr\u00ebwyd gweithlu enfawr yn yr ardal a chywasgwyd hwy i fyw mewn tai gorlawn, wedi eu hadeiladu heb unrhyw gynllun penodol lle'r oedd afiechydon yn rhemp. Roedd gan Ferthyr y deunyddiau crai angenrheidiol i sicrhau llwyddiant y pedwar prif waith haearn a oedd wedi eu sefydlu yno erbyn diwedd y 18g:  Penydarren, o dan berchenogaeth teulu\u2019r Homfrays Plymouth, o dan berchenogaeth Anthony Bacon ac yna Richard Hill Dowlais, o dan berchenogaeth Josiah John Guest Cyfarthfa, o dan berchenogaeth teulu\u2019r Crawshays.Sylwodd y dynion busnes hyn fod gan yr ardal y cynhwysion perffaith ar gyfer cynhyrchu haearn o safon - er enghraifft, mwyn haearn (craig yn cynnwys haearn), glo (i boethi\u2019r haearn), calchfaen (i gyflymu\u2019r broses) a chyflenwad o dd\u0175r cyfleus a digonol. Haearn oedd un o\u2019r diwydiannau cyntaf i newid Cymru yn ystod y Chwyldro Diwydiannol ar ddiwedd y 18g. Cafodd rhai o\u2019r gweithfeydd haearn cyntaf eu hadeiladu yn Sir Fynwy a Morgannwg. Adeiladwyd gweithfeydd haearn mawr o gwmpas Merthyr Tudful a Dowlais ac agorwyd gweithfeydd haearn eraill i\u2019r dwyrain o Ferthyr yn Nant-y-glo, Blaenafon a Thredegar yn Sir Fynwy.Roedd bywyd yn galed yn y trefi haearn newydd hyn fel Merthyr, gan fod amgylchiadau gwaith yn beryglus, yr amgylchiadau byw brwnt, y gor-boblogi yn ychwanegu at straen bob dydd bywyd, a chyflogau yn isel ac ansicr. Roedd llawer yn troi at or-yfed fel dihangfa, a oedd yn ei dro yn arwain at ochr dreisgar a chaled bywyd yn y dref. Bu terfysgoedd yn y dref yn 1800, 1813 ac 1816, oedd yn dangos bod tensiynau yn bodoli yn y gymdeithas yno. Ond y terfysg mwyaf difrifol oedd Terfysg Mehefin 1831.  Gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful Ym 1831 cyrhaeddodd rhai blynyddoedd o aflonyddwch ymysg gweithwyr Merthyr Tudful a'r cyffiniau uchafbwynt treisgar a adnabyddir fel Gwrthryfel Merthyr neu Gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful. Roedd gweithwyr yn galw am ddiwygio, yn protestio yn erbyn gostwng eu cyflogau a diweithdra cyffredinol. Yn raddol, ymledodd y brotest i drefi a phentrefi diwydiannol cyfagos, ac erbyn diwedd mis Mai roedd yr ardal gyfan mewn gwrthryfel, a chredir i faner goch chwyldro gael ei chwifio fel symbol o wrthryfel gweithwyr am y tro cyntaf. Cymerodd tua 7,000 i 10,000 o weithwyr ran yn y gwrthryfel. Am bedwar diwrnod, bu ynadon a meistri haearn dan warchae yn y Castle Hotel, ac am wyth diwrnod, T\u0177 Penydarren oedd yr unig loches i'r awdurdodau. Roedd gan derfysgwyr gynnau a ffrwydryddion, a sefydlwyd rhwystrau ffyrdd a chadwyn reoli. Gorchmynnodd llywodraeth Prydain yn Llundain y fyddin i adfer trefn yn yr ardal. I ddechrau, gwrthsafodd y protestwyr y fyddin, ond erbyn mis Mehefin llwyddodd 450 o filwyr i wasgaru'r terfysgoedd. Lladdwyd tua 24 o brotestwyr ac arestiwyd yr arweinwyr. Dedfrydwyd dau i farwolaeth. Bu Terfysg Merthyr yn 1831 yn drobwynt yn hanes y dosbarth gweithiol yng Nghymru gan fod y terfysg wedi dangos bod gan y dosbarth gweithiol gwynion penodol fel gr\u0175p o weithwyr. Roedd y terfysg wedi dangos eu bod yn ymwybodol o\u2019u hunain fel carfan o weithwyr, a dangosodd Terfysg 1831 eu bod am i\u2019r cwynion hynny gael eu clywed. Teimlent orfodaeth i droi at ddulliau terfysglyd eu natur i leisio eu barn gan nad oedd ganddynt lais gwleidyddol i wneud hynny \u2013 sef y bleidlais.  Geirdarddiad Yn \u00f4l traddodiad, cysylltir Merthyr \u00e2'r santes Tudful, merch y brenin Brychan Brycheiniog, ac enwyd y dref ar ei h\u00f4l. Dywedir iddi gael ei lladd gan baganiaid yn 480; a honnodd Iolo Morgannwg yr enwyd y fan lle'i lladdwyd yn 'Ferthyr' Tudful i'w hanrhydeddu. Ystyr y gair Lladin Martyrium yw 'man cysegredig' a daw'r enw o'r gair 'merthyr' yn ei hail ystyr, sef \"eglwys er cof am sant neu ar ei fedd, neu fynwent sanctaidd\". Ceir sawl enw lle yng Nghymru sy'n cynnwys 'Merthyr' gan gynnwys Merthyr Mawr ym Mhen-y-bont ar Ogwr a Merthyr Cynog ym Mhowys.  Ardaloedd Caedraw Cyfarthfa Galon Uchaf Georgetown, Merthyr Tudful Gellideg Y Gyrnos Heolgerrig Pantysgallog Penydarren Penyard Pontmorlais Rhydycar Twyncarmel Twynyrodyn Ynysfach Eglwysi Capel Stryd Fawr y Bedyddwyr Eglwys Santes Tudful, Caedraw Eglwys Dewi Sant, Stryd Uchaf Eglwys Ffynnon Santes Tudful, y Chwarel (Saesneg: The Quar) Eglwys Babyddol y Santes Fair, Pontmorlais Chwaraeon Lleolir Bikepark Wales, parc beicio mynydd priodol cyntaf Prydain, ym Merthyr. Mae Clwb p\u00eal-droed yn y dref sydd wedi ei leoli ym Mharc Penydarren yn ardal Abermorlais. Ar hyn o bryd, mae'r clwb yn chwarae yn Uwch Gynghrair De Lloegr, y seithfed lefel yn system genedlaethol p\u00eal-droed Lloegr. Cafwyd un o ganlyniadau mwyaf enwog y clwb yn 1987, wrth iddynt guro Atalanta o'r Eidal 2-1 ym Mharc Penydarren yn rownd gyntaf cwpan enillwyr cwpanau Ewrop.  Yr iaith Gymraeg Yn \u00f4l Cyfrifiad 1891 roedd 68.4% o boblogaeth Merthyr, sef 75, 067 allan o gyfanswm o 110, 569, yn siarad Cymraeg. Erbyn Cyfrifiad 1911, disgynnodd y ffigur hwn i 50.9%, sef 37,469 o gyfanswm o 74,596 (ibid.). Dengys ffigyrau Cyfrifiad 2011 fod 8.9% o boblogaeth Merthyr yn siarad Cymraeg erbyn hyn. Mae Canolfan a Theatr Soar wedi ei lleoli yng nghanol y dref, ac yn gartref i'r iaith Gymraeg a'r celfyddydau yn y dref. Mae'r ganolfan hefyd yn gartref i Gaffi Soar a Siop Lyfrau'r Enfys.  Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol ym Merthyr Tudful ym 1881 a 1901. Am wybodaeth bellach gweler:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Merthyr Tudful 1881 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Merthyr Tudful 1901 Enwogion Des Barry, awdur The Blackout, band roc Ciaran Jenkins, newyddiadurwr Glyn Jones (1905\u20131995), llenor Philip Madoc (1934\u20132012), actor Julien McDonald, dylunydd ffasiwn Leslie Norris (1921\u20132006), bardd ac awdur Johnny Owen (1956\u20131980), paffiwr Jonny Owen, actor Morgan Owen (bardd a llenor) Dr. Joseph Parry (1841\u20131903), cerddor Mark Pembridge, chwarewr p\u00eal-droed Robert Sidoli, chwarewr rygbi Steve Speirs, actor Eddie Thomas (1926\u20131997), paffiwr Lucy Thomas, (1781- 27 Medi 1847), diwydiannwr Cymreig a pherchennog nifer o lofeydd yn yr ardal Malcolm Vaughan (1929\u20132010), canwr ac actor David Watkin Jones (Dafydd Morganwg), bardd ac awdur Penry Williams (1800-1885), arlunydd Howard Winstone (1939\u20132000), paffiwr Gavin Williams, chwaraewr p\u00eal-droed Oriel        Cyfeiriadau Dolenni allanol Cyngor Merthyr Tudful Archifwyd 2008-12-26 yn y Peiriant Wayback. Yr Athro E. Wyn James yn trafod emynau sy'n gysylltiedig \u00e2 chapel Soar. Rhan 1: https:\/\/www.youtube.com\/watch?v=AhGimObXA8M Rhan 2: https:\/\/www.youtube.com\/watch?v=ScwL1WwC0nM","095":"Mae'r erthygl hon yn s\u00f4n am dref Merthyr Tudful. Am Fwrdeistref Sirol Merthyr Tudful, gweler Merthyr Tudful (sir). Gweler hefyd Merthyr (gwahaniaethu).Tref ym mwrdeistref sirol Merthyr Tudful yw Merthyr Tudful, ym Morgannwg, de Cymru, sydd 23 milltir (37\u00a0km) i'r gogledd o Gaerdydd. Yn 2011 roedd ganddi boblogaeth o dros 59,500. Mae etholaeth Merthyr Tudful a Rhymni yn ethol aelod i'r Cynulliad Cenedlaethol a Merthyr Tudful a Rhymni i Senedd San Steffan yn Llundain. Mae'r etholaeth hefyd yn rhan o Ranbarth De Ddwyrain Cymru ar gyfer ethol aelodau rhanbarthol y Cynulliad. Caiff ei hadnabod ledled y byd fel prifddinas cynhyrchu haearn yn ystod y chwyldro diwydiannol. Mae'r dref yn ymestyn o gymer afonydd Taf Fawr a Thaf Fechan i gyfeiriad Pontypridd, rhwng 100 a 400 metr uwchlaw lefel y m\u00f4r. Tyfodd y dref oherwydd ei daeareg gyfoethog, lle cloddiwyd am dri math o garreg: glo, haearn a chalchfaen. Ar ben hyn, roedd glaw trwm yn peri i'r nentydd lifo'n gryf, gan gynhyrchu ynni i droi peiriannau'r gwaith haearn.  Hanes Mae'r dystiolaeth ddynol yn mynd yn \u00f4l i'r Oes Efydd, a cheir yn yr ardal grudiau, carneddau a chylchoedd cerrig, er bod llawer o'r olion wedi eu difetha gan yr holl gloddio a chwalu yn sgil y gwaith haearn. Cododd y Rhufeiniaid gaer yn yr ardal (ym Mhenydarren), a chododd y Normaniaid gastell ym Morlais. Roedd y dref yng nghantref Senghennydd yn Nheyrnas Morgannwg. Gorchfygwyd y dref gan Gilbert de Clare yn ail hanner y 13g.Adeiladodd yr Anghydffurfwyr gapel yng Nghwm-y-glo yn 1690, a chododd yr Undodiaid un yng Nghefn Coed y Cymer yn 1747. Pan ddaeth y mewnlifiad o bobl yn y 19g, ymunodd y rhan fwyaf gyda'r anghydffurfwyr. Roedd y meistri tir a'r diwydianwyr cyfoethog yn perthyn i Eglwys Loegr, fel mewn llawer o lefydd yng Nghymru. Roedd hi'n ardal amaethyddol tan tua diwedd y ddeunawfed ganrif. Erbyn 1801 roedd y boblogaeth dros 7,000. Erbyn 1831 roedd y boblogaeth yn 30,000, a hyhi oedd y dref fwyaf yng Nghymru. Roedd y boblogaeth yn tyfu'n gyflymach ym Merthyr nag mewn unrhyw dref arall yng Nghymru. Erbyn diwedd y 18g roedd gwaith haearn yn bwysig iawn yng Nghymru, ac roedd pedwar gwaith haearn pwysig ym Merthyr, sef Gwaith Haearn Cyfarthfa (eiddo teulu Crawshay), Gwaith Haearn Dowlais, Gwaith Haearn Penydarren a Gwaith Haearn Plymouth. Ym 1831 cyrhaeddodd rhai blynyddoedd o aflonyddwch ymysg gweithwyr Merthyr a'r cyffiniau uchafbwynt treisgar a adwaenir fel 'Gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful' neu 'Wrthryfel Merthyr'.  Y Chwyldro Diwydiannol Cafodd y Chwyldro Diwydiannol effaith bellgyrhaeddol ar fywyd bob dydd pobl yn y gymdeithas, gwaith pobl ac ar fywyd gwleidyddol Cymru. Roedd twf cyflym ardaloedd fel Merthyr, o fod yn bentrefi bach gwledig i fod yn drefi diwydiannol mewn cyfnod cymharol fyr, wedi achosi straen enfawr.  Yn 1696 dim ond 40 o dai oedd ym Merthyr Tudful. Cafodd y gweithfeydd haearn cyntaf eu hadeiladu ym Merthyr yn 1765. Tyfodd canol tref Merthyr gyda\u2019r diwydiant haearn. Erbyn 1851 roedd 46,378 o bobl yn byw yno. Adnabuwyd Merthyr fel \u2018crud\u2019 y Chwyldro Diwydiannol yng Nghymru, gan ddenu gweithwyr i\u2019r gweithfeydd haearn o du mewn i Gymru, o Loegr, Iwerddon a thu hwnt. Merthyr Tudful oedd prif dref haearn Cymru yn ystod y 19eg ganrif, gyda\u2019r pedwar prif waith haearn yno yn cynhyrchu\u2019r un faint o haearn a 25% o gynnyrch haearn yr Unol Daleithiau i gyd. Cr\u00ebwyd gweithlu enfawr yn yr ardal a chywasgwyd hwy i fyw mewn tai gorlawn, wedi eu hadeiladu heb unrhyw gynllun penodol lle'r oedd afiechydon yn rhemp. Roedd gan Ferthyr y deunyddiau crai angenrheidiol i sicrhau llwyddiant y pedwar prif waith haearn a oedd wedi eu sefydlu yno erbyn diwedd y 18g:  Penydarren, o dan berchenogaeth teulu\u2019r Homfrays Plymouth, o dan berchenogaeth Anthony Bacon ac yna Richard Hill Dowlais, o dan berchenogaeth Josiah John Guest Cyfarthfa, o dan berchenogaeth teulu\u2019r Crawshays.Sylwodd y dynion busnes hyn fod gan yr ardal y cynhwysion perffaith ar gyfer cynhyrchu haearn o safon - er enghraifft, mwyn haearn (craig yn cynnwys haearn), glo (i boethi\u2019r haearn), calchfaen (i gyflymu\u2019r broses) a chyflenwad o dd\u0175r cyfleus a digonol. Haearn oedd un o\u2019r diwydiannau cyntaf i newid Cymru yn ystod y Chwyldro Diwydiannol ar ddiwedd y 18g. Cafodd rhai o\u2019r gweithfeydd haearn cyntaf eu hadeiladu yn Sir Fynwy a Morgannwg. Adeiladwyd gweithfeydd haearn mawr o gwmpas Merthyr Tudful a Dowlais ac agorwyd gweithfeydd haearn eraill i\u2019r dwyrain o Ferthyr yn Nant-y-glo, Blaenafon a Thredegar yn Sir Fynwy.Roedd bywyd yn galed yn y trefi haearn newydd hyn fel Merthyr, gan fod amgylchiadau gwaith yn beryglus, yr amgylchiadau byw brwnt, y gor-boblogi yn ychwanegu at straen bob dydd bywyd, a chyflogau yn isel ac ansicr. Roedd llawer yn troi at or-yfed fel dihangfa, a oedd yn ei dro yn arwain at ochr dreisgar a chaled bywyd yn y dref. Bu terfysgoedd yn y dref yn 1800, 1813 ac 1816, oedd yn dangos bod tensiynau yn bodoli yn y gymdeithas yno. Ond y terfysg mwyaf difrifol oedd Terfysg Mehefin 1831.  Gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful Ym 1831 cyrhaeddodd rhai blynyddoedd o aflonyddwch ymysg gweithwyr Merthyr Tudful a'r cyffiniau uchafbwynt treisgar a adnabyddir fel Gwrthryfel Merthyr neu Gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful. Roedd gweithwyr yn galw am ddiwygio, yn protestio yn erbyn gostwng eu cyflogau a diweithdra cyffredinol. Yn raddol, ymledodd y brotest i drefi a phentrefi diwydiannol cyfagos, ac erbyn diwedd mis Mai roedd yr ardal gyfan mewn gwrthryfel, a chredir i faner goch chwyldro gael ei chwifio fel symbol o wrthryfel gweithwyr am y tro cyntaf. Cymerodd tua 7,000 i 10,000 o weithwyr ran yn y gwrthryfel. Am bedwar diwrnod, bu ynadon a meistri haearn dan warchae yn y Castle Hotel, ac am wyth diwrnod, T\u0177 Penydarren oedd yr unig loches i'r awdurdodau. Roedd gan derfysgwyr gynnau a ffrwydryddion, a sefydlwyd rhwystrau ffyrdd a chadwyn reoli. Gorchmynnodd llywodraeth Prydain yn Llundain y fyddin i adfer trefn yn yr ardal. I ddechrau, gwrthsafodd y protestwyr y fyddin, ond erbyn mis Mehefin llwyddodd 450 o filwyr i wasgaru'r terfysgoedd. Lladdwyd tua 24 o brotestwyr ac arestiwyd yr arweinwyr. Dedfrydwyd dau i farwolaeth. Bu Terfysg Merthyr yn 1831 yn drobwynt yn hanes y dosbarth gweithiol yng Nghymru gan fod y terfysg wedi dangos bod gan y dosbarth gweithiol gwynion penodol fel gr\u0175p o weithwyr. Roedd y terfysg wedi dangos eu bod yn ymwybodol o\u2019u hunain fel carfan o weithwyr, a dangosodd Terfysg 1831 eu bod am i\u2019r cwynion hynny gael eu clywed. Teimlent orfodaeth i droi at ddulliau terfysglyd eu natur i leisio eu barn gan nad oedd ganddynt lais gwleidyddol i wneud hynny \u2013 sef y bleidlais.  Geirdarddiad Yn \u00f4l traddodiad, cysylltir Merthyr \u00e2'r santes Tudful, merch y brenin Brychan Brycheiniog, ac enwyd y dref ar ei h\u00f4l. Dywedir iddi gael ei lladd gan baganiaid yn 480; a honnodd Iolo Morgannwg yr enwyd y fan lle'i lladdwyd yn 'Ferthyr' Tudful i'w hanrhydeddu. Ystyr y gair Lladin Martyrium yw 'man cysegredig' a daw'r enw o'r gair 'merthyr' yn ei hail ystyr, sef \"eglwys er cof am sant neu ar ei fedd, neu fynwent sanctaidd\". Ceir sawl enw lle yng Nghymru sy'n cynnwys 'Merthyr' gan gynnwys Merthyr Mawr ym Mhen-y-bont ar Ogwr a Merthyr Cynog ym Mhowys.  Ardaloedd Caedraw Cyfarthfa Galon Uchaf Georgetown, Merthyr Tudful Gellideg Y Gyrnos Heolgerrig Pantysgallog Penydarren Penyard Pontmorlais Rhydycar Twyncarmel Twynyrodyn Ynysfach Eglwysi Capel Stryd Fawr y Bedyddwyr Eglwys Santes Tudful, Caedraw Eglwys Dewi Sant, Stryd Uchaf Eglwys Ffynnon Santes Tudful, y Chwarel (Saesneg: The Quar) Eglwys Babyddol y Santes Fair, Pontmorlais Chwaraeon Lleolir Bikepark Wales, parc beicio mynydd priodol cyntaf Prydain, ym Merthyr. Mae Clwb p\u00eal-droed yn y dref sydd wedi ei leoli ym Mharc Penydarren yn ardal Abermorlais. Ar hyn o bryd, mae'r clwb yn chwarae yn Uwch Gynghrair De Lloegr, y seithfed lefel yn system genedlaethol p\u00eal-droed Lloegr. Cafwyd un o ganlyniadau mwyaf enwog y clwb yn 1987, wrth iddynt guro Atalanta o'r Eidal 2-1 ym Mharc Penydarren yn rownd gyntaf cwpan enillwyr cwpanau Ewrop.  Yr iaith Gymraeg Yn \u00f4l Cyfrifiad 1891 roedd 68.4% o boblogaeth Merthyr, sef 75, 067 allan o gyfanswm o 110, 569, yn siarad Cymraeg. Erbyn Cyfrifiad 1911, disgynnodd y ffigur hwn i 50.9%, sef 37,469 o gyfanswm o 74,596 (ibid.). Dengys ffigyrau Cyfrifiad 2011 fod 8.9% o boblogaeth Merthyr yn siarad Cymraeg erbyn hyn. Mae Canolfan a Theatr Soar wedi ei lleoli yng nghanol y dref, ac yn gartref i'r iaith Gymraeg a'r celfyddydau yn y dref. Mae'r ganolfan hefyd yn gartref i Gaffi Soar a Siop Lyfrau'r Enfys.  Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol ym Merthyr Tudful ym 1881 a 1901. Am wybodaeth bellach gweler:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Merthyr Tudful 1881 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Merthyr Tudful 1901 Enwogion Des Barry, awdur The Blackout, band roc Ciaran Jenkins, newyddiadurwr Glyn Jones (1905\u20131995), llenor Philip Madoc (1934\u20132012), actor Julien McDonald, dylunydd ffasiwn Leslie Norris (1921\u20132006), bardd ac awdur Johnny Owen (1956\u20131980), paffiwr Jonny Owen, actor Morgan Owen (bardd a llenor) Dr. Joseph Parry (1841\u20131903), cerddor Mark Pembridge, chwarewr p\u00eal-droed Robert Sidoli, chwarewr rygbi Steve Speirs, actor Eddie Thomas (1926\u20131997), paffiwr Lucy Thomas, (1781- 27 Medi 1847), diwydiannwr Cymreig a pherchennog nifer o lofeydd yn yr ardal Malcolm Vaughan (1929\u20132010), canwr ac actor David Watkin Jones (Dafydd Morganwg), bardd ac awdur Penry Williams (1800-1885), arlunydd Howard Winstone (1939\u20132000), paffiwr Gavin Williams, chwaraewr p\u00eal-droed Oriel        Cyfeiriadau Dolenni allanol Cyngor Merthyr Tudful Archifwyd 2008-12-26 yn y Peiriant Wayback. Yr Athro E. Wyn James yn trafod emynau sy'n gysylltiedig \u00e2 chapel Soar. Rhan 1: https:\/\/www.youtube.com\/watch?v=AhGimObXA8M Rhan 2: https:\/\/www.youtube.com\/watch?v=ScwL1WwC0nM","096":"Adwaith anffafriol gan y corff i sylwedd penodol (a elwir yn alergen) yw alergedd. Astudiaeth alergeddau yw alergeddeg. Mae gan rai pobl atopedd, sef rhagdueddiad i gael alergeddau.  Achosion Achosir alergeddau gan system imiwnedd y corff yn adweithio i alergenau fel petaent yn niweidiol, drwy wneud i'r gwrthgorff Imiwnoglobwlin E (IgE) frwydro yn erbyn yr alergen. Mae IgE yn achosi i gelloedd gwaed eraill ryddhau cemegau, megis histamin, sydd, gyda'i gilydd, yn achosi symptomau adwaith alergaidd. Histamin sy'n achosi'r rhan fwyaf o symptomau nodweddiadol sy\u2019n digwydd mewn adwaith alergaidd, sef cyfangu'r cyhyrau, gan gynnwys y rheiny ym muriau tiwbiau aer yr ysgyfaint; cynyddu faint o hylif sy'n cael ei ryddhau o wythiennau bychain, fel bod pilennau'n chwyddo; a chynyddu faint o fwcws sy'n cael ei gynhyrchu yn leinin y trwyn ac achosi cosi a llosgi lleol. Symptomau Nid yw adweithiau alergaidd yn digwydd y tro cyntaf y daw'r corff i gyswllt \u00e2'r alergen, ond adeg cyswllt diweddaraf. Mae hyn oherwydd bod yn rhaid i'r corff ddatblygu sensitifrwydd i rywbeth cyn y gall ddatblygu alergedd iddo.Mae symptomau mwyaf cyffredin adweithiau alergaidd yn cynnwys tisian; gwichian ar y frest; poen sinws; trwyn yn rhedeg; peswch; brech y danadl a llosg danadl; chwyddo; llygaid, clustiau, gwefusau, llwnc a thaflod sy'n cosi; diffyg anadl; a chwydu a dolur rhydd. Cymhlethdodau Mewn achosion prin gall sioc anaffylactig digwydd o ganlyniad i adwaith alergaidd, fel rheol ymhen rhai munudau o ddod i gyswllt ag alergen. Mae'n effeithio ar y systemau resbiradu a chylchredol, ac mae'r symptomau'n cynnwys pwysedd gwaed uchel, chwyddo, ac anawsterau anadlu. Mae angen triniaeth frys, fel rheol gyda phigiad o adrenalin. Diagnosis Wrth wneud diagnosis o alergedd bydd meddyg yn ystyried tystiolaeth y claf o hanes teuluol a thybiaeth y claf o unrhyw sbardunau sy'n ymddangos fel petaent yn achosi adwaith, e.e. a yw'n digwydd mewn man neu ar adeg benodol, ond yn aml cynhelir profion yn ogystal i gael gwybod beth yw'r union alergen. Yn aml y prawf cyntaf sy'n cael ei gynnal wrth edrych am alergen yw prawf pigo'r croen, lle bigir y croen gyda sampl fach iawn o'r alergen posib i weld a oes adwaith cadarnhaol (h.y. mae'r croen yn cosi, yn mynd yn goch, ac yn chwyddo). Cynhelir prawf gwaed i fesur faint o'r gwrthgorff IgE sydd yn y gwaed. Os yw ecsema neu ddermatitis cyswllt yn symptom fe gynhelir prawf croen i ddod o hyd i'r achos gan daenu sampl fach o'r alergen posib ar ddisgiau metal arbennig sydd yna'n cael eu tapio ar y croen, am 48 awr fel rheol, i arsylwi ar ymateb y croen. Gellir hefyd cynnal prawf alergedd cartref, lle mae'r claf yn defnyddio pecynnau arbennig i geisio wneud diagnosis gartref o'r tri alergen mwyaf cyffredin: gwiddon llwch t\u0177, paill, a chathod. Mae'r pecyn yn cynnwys priciwr bys diheintiedig y mae'r claf yn ei ddefnyddio i gymryd sampl gwaed fach ac anfon y sampl hon mewn tiwb i labordy sy'n cynnal profion ac yna danfon y canlyniadau i'r claf. Triniaeth Yn syml, y dull mwyaf effeithiol o drin alergeddau yw osgoi pob cyswllt \u00e2'r alergen sy'n achosi'r adwaith. Fe ellir drin symptomau cyffredin alergeddau, megis ceg sy'n cosi a thisian, gan ddefnyddio cyffuriau, y mwyafrif ohonynt dros y cownter.Mae cyffuriau sy'n trin alergeddau yn cynnwys:  gwrth-histaminau, sydd yn atal gweithredu gan histamin. Gallent gael eu cymryd ar ffurf tabledi, eli, hylif, diferion i'r llygaid, neu ddiferion trwynol. cyffuriau llacio, sydd yn helpu i leddfu symptomau fel trwyn wedi'i flocio, a achosir yn aml gan glefyd y gwair, llwch, ac alergeddau i anifeiliaid. Gallent gael eu cymryd ar ffurf tabledi, capsiwlau, chwistrelliadau trwynol, neu hylif. chwistrelliadau trwynol, sydd yn lleihau chwyddo a chosi yn y trwyn. diferion i'r llygaid, sydd yn lleddfu llygaid dolurus, sy\u2019n cosi. cyffuriau fel sodiwm cromoglicat a corticosteroidau, a ddefnyddir yn rheolaidd i atal symptomau rhag datblygu. Mae'r rhain ar gael yn helaeth fel chwistrelliadau trwynol a diferion i'r llygaid.Ffurf arall ar driniaeth yw hyposensiteiddio, lle mae'r unigolyn yn cael ei gyflwyno'n raddol i fwy a mwy o'r alergen i annog i'r corff greu gwrthgyrff a fydd yn atal adweithiau yn y dyfodol. Gall hyn helpu pobl sydd ag alergedd penodol i rywbeth fel pigiad gan wenynen. Cyfeiriadau","097":"Adwaith anffafriol gan y corff i sylwedd penodol (a elwir yn alergen) yw alergedd. Astudiaeth alergeddau yw alergeddeg. Mae gan rai pobl atopedd, sef rhagdueddiad i gael alergeddau.  Achosion Achosir alergeddau gan system imiwnedd y corff yn adweithio i alergenau fel petaent yn niweidiol, drwy wneud i'r gwrthgorff Imiwnoglobwlin E (IgE) frwydro yn erbyn yr alergen. Mae IgE yn achosi i gelloedd gwaed eraill ryddhau cemegau, megis histamin, sydd, gyda'i gilydd, yn achosi symptomau adwaith alergaidd. Histamin sy'n achosi'r rhan fwyaf o symptomau nodweddiadol sy\u2019n digwydd mewn adwaith alergaidd, sef cyfangu'r cyhyrau, gan gynnwys y rheiny ym muriau tiwbiau aer yr ysgyfaint; cynyddu faint o hylif sy'n cael ei ryddhau o wythiennau bychain, fel bod pilennau'n chwyddo; a chynyddu faint o fwcws sy'n cael ei gynhyrchu yn leinin y trwyn ac achosi cosi a llosgi lleol. Symptomau Nid yw adweithiau alergaidd yn digwydd y tro cyntaf y daw'r corff i gyswllt \u00e2'r alergen, ond adeg cyswllt diweddaraf. Mae hyn oherwydd bod yn rhaid i'r corff ddatblygu sensitifrwydd i rywbeth cyn y gall ddatblygu alergedd iddo.Mae symptomau mwyaf cyffredin adweithiau alergaidd yn cynnwys tisian; gwichian ar y frest; poen sinws; trwyn yn rhedeg; peswch; brech y danadl a llosg danadl; chwyddo; llygaid, clustiau, gwefusau, llwnc a thaflod sy'n cosi; diffyg anadl; a chwydu a dolur rhydd. Cymhlethdodau Mewn achosion prin gall sioc anaffylactig digwydd o ganlyniad i adwaith alergaidd, fel rheol ymhen rhai munudau o ddod i gyswllt ag alergen. Mae'n effeithio ar y systemau resbiradu a chylchredol, ac mae'r symptomau'n cynnwys pwysedd gwaed uchel, chwyddo, ac anawsterau anadlu. Mae angen triniaeth frys, fel rheol gyda phigiad o adrenalin. Diagnosis Wrth wneud diagnosis o alergedd bydd meddyg yn ystyried tystiolaeth y claf o hanes teuluol a thybiaeth y claf o unrhyw sbardunau sy'n ymddangos fel petaent yn achosi adwaith, e.e. a yw'n digwydd mewn man neu ar adeg benodol, ond yn aml cynhelir profion yn ogystal i gael gwybod beth yw'r union alergen. Yn aml y prawf cyntaf sy'n cael ei gynnal wrth edrych am alergen yw prawf pigo'r croen, lle bigir y croen gyda sampl fach iawn o'r alergen posib i weld a oes adwaith cadarnhaol (h.y. mae'r croen yn cosi, yn mynd yn goch, ac yn chwyddo). Cynhelir prawf gwaed i fesur faint o'r gwrthgorff IgE sydd yn y gwaed. Os yw ecsema neu ddermatitis cyswllt yn symptom fe gynhelir prawf croen i ddod o hyd i'r achos gan daenu sampl fach o'r alergen posib ar ddisgiau metal arbennig sydd yna'n cael eu tapio ar y croen, am 48 awr fel rheol, i arsylwi ar ymateb y croen. Gellir hefyd cynnal prawf alergedd cartref, lle mae'r claf yn defnyddio pecynnau arbennig i geisio wneud diagnosis gartref o'r tri alergen mwyaf cyffredin: gwiddon llwch t\u0177, paill, a chathod. Mae'r pecyn yn cynnwys priciwr bys diheintiedig y mae'r claf yn ei ddefnyddio i gymryd sampl gwaed fach ac anfon y sampl hon mewn tiwb i labordy sy'n cynnal profion ac yna danfon y canlyniadau i'r claf. Triniaeth Yn syml, y dull mwyaf effeithiol o drin alergeddau yw osgoi pob cyswllt \u00e2'r alergen sy'n achosi'r adwaith. Fe ellir drin symptomau cyffredin alergeddau, megis ceg sy'n cosi a thisian, gan ddefnyddio cyffuriau, y mwyafrif ohonynt dros y cownter.Mae cyffuriau sy'n trin alergeddau yn cynnwys:  gwrth-histaminau, sydd yn atal gweithredu gan histamin. Gallent gael eu cymryd ar ffurf tabledi, eli, hylif, diferion i'r llygaid, neu ddiferion trwynol. cyffuriau llacio, sydd yn helpu i leddfu symptomau fel trwyn wedi'i flocio, a achosir yn aml gan glefyd y gwair, llwch, ac alergeddau i anifeiliaid. Gallent gael eu cymryd ar ffurf tabledi, capsiwlau, chwistrelliadau trwynol, neu hylif. chwistrelliadau trwynol, sydd yn lleihau chwyddo a chosi yn y trwyn. diferion i'r llygaid, sydd yn lleddfu llygaid dolurus, sy\u2019n cosi. cyffuriau fel sodiwm cromoglicat a corticosteroidau, a ddefnyddir yn rheolaidd i atal symptomau rhag datblygu. Mae'r rhain ar gael yn helaeth fel chwistrelliadau trwynol a diferion i'r llygaid.Ffurf arall ar driniaeth yw hyposensiteiddio, lle mae'r unigolyn yn cael ei gyflwyno'n raddol i fwy a mwy o'r alergen i annog i'r corff greu gwrthgyrff a fydd yn atal adweithiau yn y dyfodol. Gall hyn helpu pobl sydd ag alergedd penodol i rywbeth fel pigiad gan wenynen. Cyfeiriadau","098":"Adwaith anffafriol gan y corff i sylwedd penodol (a elwir yn alergen) yw alergedd. Astudiaeth alergeddau yw alergeddeg. Mae gan rai pobl atopedd, sef rhagdueddiad i gael alergeddau.  Achosion Achosir alergeddau gan system imiwnedd y corff yn adweithio i alergenau fel petaent yn niweidiol, drwy wneud i'r gwrthgorff Imiwnoglobwlin E (IgE) frwydro yn erbyn yr alergen. Mae IgE yn achosi i gelloedd gwaed eraill ryddhau cemegau, megis histamin, sydd, gyda'i gilydd, yn achosi symptomau adwaith alergaidd. Histamin sy'n achosi'r rhan fwyaf o symptomau nodweddiadol sy\u2019n digwydd mewn adwaith alergaidd, sef cyfangu'r cyhyrau, gan gynnwys y rheiny ym muriau tiwbiau aer yr ysgyfaint; cynyddu faint o hylif sy'n cael ei ryddhau o wythiennau bychain, fel bod pilennau'n chwyddo; a chynyddu faint o fwcws sy'n cael ei gynhyrchu yn leinin y trwyn ac achosi cosi a llosgi lleol. Symptomau Nid yw adweithiau alergaidd yn digwydd y tro cyntaf y daw'r corff i gyswllt \u00e2'r alergen, ond adeg cyswllt diweddaraf. Mae hyn oherwydd bod yn rhaid i'r corff ddatblygu sensitifrwydd i rywbeth cyn y gall ddatblygu alergedd iddo.Mae symptomau mwyaf cyffredin adweithiau alergaidd yn cynnwys tisian; gwichian ar y frest; poen sinws; trwyn yn rhedeg; peswch; brech y danadl a llosg danadl; chwyddo; llygaid, clustiau, gwefusau, llwnc a thaflod sy'n cosi; diffyg anadl; a chwydu a dolur rhydd. Cymhlethdodau Mewn achosion prin gall sioc anaffylactig digwydd o ganlyniad i adwaith alergaidd, fel rheol ymhen rhai munudau o ddod i gyswllt ag alergen. Mae'n effeithio ar y systemau resbiradu a chylchredol, ac mae'r symptomau'n cynnwys pwysedd gwaed uchel, chwyddo, ac anawsterau anadlu. Mae angen triniaeth frys, fel rheol gyda phigiad o adrenalin. Diagnosis Wrth wneud diagnosis o alergedd bydd meddyg yn ystyried tystiolaeth y claf o hanes teuluol a thybiaeth y claf o unrhyw sbardunau sy'n ymddangos fel petaent yn achosi adwaith, e.e. a yw'n digwydd mewn man neu ar adeg benodol, ond yn aml cynhelir profion yn ogystal i gael gwybod beth yw'r union alergen. Yn aml y prawf cyntaf sy'n cael ei gynnal wrth edrych am alergen yw prawf pigo'r croen, lle bigir y croen gyda sampl fach iawn o'r alergen posib i weld a oes adwaith cadarnhaol (h.y. mae'r croen yn cosi, yn mynd yn goch, ac yn chwyddo). Cynhelir prawf gwaed i fesur faint o'r gwrthgorff IgE sydd yn y gwaed. Os yw ecsema neu ddermatitis cyswllt yn symptom fe gynhelir prawf croen i ddod o hyd i'r achos gan daenu sampl fach o'r alergen posib ar ddisgiau metal arbennig sydd yna'n cael eu tapio ar y croen, am 48 awr fel rheol, i arsylwi ar ymateb y croen. Gellir hefyd cynnal prawf alergedd cartref, lle mae'r claf yn defnyddio pecynnau arbennig i geisio wneud diagnosis gartref o'r tri alergen mwyaf cyffredin: gwiddon llwch t\u0177, paill, a chathod. Mae'r pecyn yn cynnwys priciwr bys diheintiedig y mae'r claf yn ei ddefnyddio i gymryd sampl gwaed fach ac anfon y sampl hon mewn tiwb i labordy sy'n cynnal profion ac yna danfon y canlyniadau i'r claf. Triniaeth Yn syml, y dull mwyaf effeithiol o drin alergeddau yw osgoi pob cyswllt \u00e2'r alergen sy'n achosi'r adwaith. Fe ellir drin symptomau cyffredin alergeddau, megis ceg sy'n cosi a thisian, gan ddefnyddio cyffuriau, y mwyafrif ohonynt dros y cownter.Mae cyffuriau sy'n trin alergeddau yn cynnwys:  gwrth-histaminau, sydd yn atal gweithredu gan histamin. Gallent gael eu cymryd ar ffurf tabledi, eli, hylif, diferion i'r llygaid, neu ddiferion trwynol. cyffuriau llacio, sydd yn helpu i leddfu symptomau fel trwyn wedi'i flocio, a achosir yn aml gan glefyd y gwair, llwch, ac alergeddau i anifeiliaid. Gallent gael eu cymryd ar ffurf tabledi, capsiwlau, chwistrelliadau trwynol, neu hylif. chwistrelliadau trwynol, sydd yn lleihau chwyddo a chosi yn y trwyn. diferion i'r llygaid, sydd yn lleddfu llygaid dolurus, sy\u2019n cosi. cyffuriau fel sodiwm cromoglicat a corticosteroidau, a ddefnyddir yn rheolaidd i atal symptomau rhag datblygu. Mae'r rhain ar gael yn helaeth fel chwistrelliadau trwynol a diferion i'r llygaid.Ffurf arall ar driniaeth yw hyposensiteiddio, lle mae'r unigolyn yn cael ei gyflwyno'n raddol i fwy a mwy o'r alergen i annog i'r corff greu gwrthgyrff a fydd yn atal adweithiau yn y dyfodol. Gall hyn helpu pobl sydd ag alergedd penodol i rywbeth fel pigiad gan wenynen. Cyfeiriadau","102":"Roedd Doug Mountjoy (8 Mehefin 1942 \u2013 14 Chwefror 2021) yn chwaraewr snwcer o Gymro.\u00a0 Roedd yn y 16 uchaf yn ystod y 1970au a'r 1980au hwyr, ac enillodd bencampwriaeth y Meistri yn 1977, Pencampwriaeth y Deyrnas Unedig yn 1978 a'r Irish Masters yn 1979.\u00a0 Cyrhaeddodd ffeinal Pencampwriaeth y Byd yn 1981, gan golli i Steve Davis.\u00a0 Mwynhaodd Mountjoy gyfnod gwych yn ei 40au, gan ennill dau ddigwyddiad o bwys - Pencampwriaeth y Deyrnas Unedig a'r Classic - yn ystod tymor 1988\/89.\u00a0 Fe oedd y pumed yn y byd, sef yr uchaf iddo gyrraedd, yn ystod 1990\/91.\u00a0 Yn hwyrach yn ei fywyd ef oedd hyfforddwr y gymdeithas snwcer yn yr United Arab Emirates rhwng 1997 a 1999.  Bywyd cynnar Ganwyd Mountjoy yn Nhir-y-Berth ger Caerffili ac fe'i magwyd ar gyrion Glynebwy. Bu'n l\u00f6wr am rai blynyddoedd. Roedd yn adnabyddus fel chwaraewr snwcer yn y cymoedd pan oedd yn ifanc, gan ennill nifer o dwrnamaint amatur yn cynnwys dau deitl Amatur Cymraeg a theitl Amatur y Byd yn 1976, gan faeddu Paul Mifsud 11-1.\u00a0 Daeth yn chwarawr proffesiynol ar \u00f4l ennill fel Amatur Byd pan yn 34 mlwydd oed.  Gyrfa Daeth llwyddiant i Mountjoy am y tro cyntaf fel eilydd hwyr yn y Meistri yn 1977 yn y New London Theatre, ei dwrnamaint proffesiynol cyntaf.\u00a0 Maeddodd y cyn-bencampwyr John Pulman, Fred Davis ac Alex Higgins, ac yn y ffeinal maeddodd y pencampwr byd ar y pryd (a amddiffynnydd teitl y Meistri) Ray Reardon 7-6 i ennill y teitl. Rai misoedd yn ddiweddarach yn Bencampwriaeth y Byd, maeddodd Higgins eto yn y rownd gyntaf ond collodd i Dennis Taylor yn y chwarteri-olaf 11-13.\u00a0 Ar ddiwedd 1977 cyrhaeddodd ffeinal y tro cyntaf y cynhaliwyd Pencampwriaeth Snwcer y Deyrnas Unedig, gan golli i Patsy Fagan 9-12.\u00a0 Enillodd y teitl flwyddyn yn ddiweddarach gan faeddu David Taylor 15-9, ac yn yr un tymor maeddodd Ray Reardon i ennill yr Irish Masters 6-5. Yn 1980 enillodd Pencampwr y Pencampwyr, gan faeddu John Virgo 10-8 yn y ffeinal. Ar \u00f4l bod yn rhan o d\u00eem Cymru a enillodd y ddau Gwpan Byd snwcer cyntaf, yn 1979 a 1980, dioddefodd salwch a barlysodd ran o'i wyneb a'i fys bawd troed chwith. Ar \u00f4l gwella, cyrhaeddodd ffeinal y Bencampwriaeth Snwcer Byd yn 1981.\u00a0 Maeddodd Eddie Charlton, Dennis Taylor a Ray Reardon yn y rownd gynderfynol (pryd y gwnaeth rhediad o 145, record pencampwriaeth ar y pryd).\u00a0 Yna chwaraeodd Steve Davis yn y ffeinal.\u00a0 Davis oedd y ffefryn i ennill y teitl byd cyntaf, ac roedd yn edrych yn debyg ei fod yn mynd i ennill yn hawdd ar \u00f4l ennill y chwe ffr\u00e2m cyntaf o'r g\u00eam.\u00a0 Fodd bynnag, daeth Mountjoy yn \u00f4l, ac ar sawl achlysur daeth yn agos i fod yn gyfartal.\u00a0 Gan fod ar ei hol hi o 11-13, a gyda 60-63 yn ffr\u00e2m 25, roedd yn edrych yn sicr o leihau'r bwlch i un ffr\u00e2m ond methodd p\u00eal las syml o'r smotyn.\u00a0 Aeth Davis yn ei flaen i botio'r holl liwiau, a chael ychydig o lwc gyda'r bel ddu olaf, ac enillodd Mountjoy un ffr\u00e2m arall yn unig gan sicrhau buddugoliaeth hawdd i Davis o 18-12. Ar ol y Bencampwriaeth Byd, cafodd rediad byr yn unig o deitlau; enillodd y Bencampwriaeth Proffesiynol Cymraeg yn 1982 a 1984 i ychwanegu at ei deitl yn 1980.\u00a0 Dychwelodd unwaith eto i ffeinal twrnament y Meistri yn 1985, gan golli i Cliff Thorburn.\u00a0 Enillodd Mountjoy deitl Pot Black am yr eildro ym mis Mawrth y flwyddyn honno, ar ol ennill y teitl am y tro cyntaf yn 1978. Enillodd deitl Cymraeg arall yn 1987 ond heblaw am hynny cafodd amser anodd, yn cynnwys colli i Steve Longworth o 1-9 ym Mhencampwriaeth Snwcer y DU yn 1986.\u00a0 Erbyn 1988 roedd allan o'r 16 uchaf yn Safle'r Byd.\u00a0 Dyna pryd y daeth i gyswllt a'r hyfforddwr Frank Callan, a oedd gydag enw da fel athro gwerthfawr i'r chwaraewyr proffesiynol.\u00a0 Yn ei lyfr Frank Callan's Snooker Clinic, mae'n adrodd hanes ail-adeiladu gem Mountjoy.\u00a0 Roedd Callan wedi darganfod gwendid arbennig ei arddull, pryd y byddai angen iddo chwarae ergydion a oedd yn gofyn am sbin ochr trwy gludo ar draws y b\u00eal, yn hytrach na symud ei bont \u00e2 llaw a thynnu ar linell syth.\u00a0\u00a0 Dyma sut oedd Mountjoy wastad wedi chwarae'r ergyd gyda sbin ochr, a oedd yn destament o'r dalent oedd ganddo.\u00a0 Dysgodd Callan Mountjoy i ddefnyddio \"drill\" wrth baratoi i daro'r b\u00eal, yn hytrach na treulio amser a gofal ar ergyd yn dibynnu ar yr anhawster. Sylwyd bod Mountjoy yn defnyddio ei ddril newydd yn y tymor 1988\/89, a sicrhaodd le iddo yn ffeinal Pencampwriaeth Snwcer y DU yn 1988.\u00a0 Yn 46 mlwydd oed, roedd yn cyfarfod a'r newydd-ddyfodiad ifanc Stephen Hendry yn y ffeinal.\u00a0 Enillodd o 16-12 gan ennill ei brif dwrnamaint, ar \u00f4l sgorio ar un cyfnod cant o bwyntiau mewn tair g\u00eam yn olynol, a chanmolodd Henry fel talent y dyfodol ar ddiwedd y g\u00eam: \"I can see him getting into the Top 300 at some point. Tee hee.\"\u00a0 Ym mis Ionawr 1989 enillodd y Classic, gan faeddu ei gyd-gymro Wayne Jones yn y ffeinal, i ennill dwy brif deitl yn olynol.\u00a0 Rhoddodd hyn yr ail brif deitl i Mountjoy yn ystod ei ddeuddeg mlynedd yn broffesiynol, y ddwy ohonynt o fewn dau fis.\u00a0 Yna enillodd ei bumed teitl proffesiynol Cymreig y mis canlynol.\u00a0 Roedd wedi dychwelyd i'r 16 uchaf yn y tymor canlynol, ac erbyn 1990 ef oedd rhif 5 yn y byd.\u00a0 Arhosodd yn yr 16 Uchaf tan 1992.\u00a0 Yn 1993, ddim yn hir ar \u00f4l disgyn o'r 16 uchaf, cafodd wybod ei fod yn dioddef o gancr yr ysgyfaint ar \u00f4l ysmygu am nifer o flynyddoedd.\u00a0 Y flwyddyn honno, yn ei ymddangosiad olaf ym Mhencampwriaeth Byd Snwcer, pan yn 50, maeddodd Alain Robidoux o 10-6 yn y rownd gyntaf rai wythnosau'n unig cyn cael triniaeth i dynnu ei ysgyfaint chwith.\u00a0 Am bymtheg mlynedd ef oedd y chwaraewr olaf dros 50 i ymddangos yn y rowndiau terfynol.\u00a0 Bu iddo oroesi'r cancr a pharhaodd i chwarae snwcer tan 1997.\u00a0 Canolbwyntiodd ar hyfforddi ar \u00f4l 1997 ond cymerodd ran ym Mhencampwriaeth Byd Snwcer eto yn y flwyddyn 2000 a 2002.  Gemau terfynol yn ei yrfa Gemau terfynol safleol: 4 (2 deitl, 2 ail) Gemau terfynol Pro-am: 3 (2 deitl, 1 ail) Gemau terfynol t\u00eem: 4 (2 deitl, 2 ail) Gemau terfynol amatur: 4 (3 teitl, 1 ail) Cyfeiriadau","103":"Roedd Doug Mountjoy (8 Mehefin 1942 \u2013 14 Chwefror 2021) yn chwaraewr snwcer o Gymro.\u00a0 Roedd yn y 16 uchaf yn ystod y 1970au a'r 1980au hwyr, ac enillodd bencampwriaeth y Meistri yn 1977, Pencampwriaeth y Deyrnas Unedig yn 1978 a'r Irish Masters yn 1979.\u00a0 Cyrhaeddodd ffeinal Pencampwriaeth y Byd yn 1981, gan golli i Steve Davis.\u00a0 Mwynhaodd Mountjoy gyfnod gwych yn ei 40au, gan ennill dau ddigwyddiad o bwys - Pencampwriaeth y Deyrnas Unedig a'r Classic - yn ystod tymor 1988\/89.\u00a0 Fe oedd y pumed yn y byd, sef yr uchaf iddo gyrraedd, yn ystod 1990\/91.\u00a0 Yn hwyrach yn ei fywyd ef oedd hyfforddwr y gymdeithas snwcer yn yr United Arab Emirates rhwng 1997 a 1999.  Bywyd cynnar Ganwyd Mountjoy yn Nhir-y-Berth ger Caerffili ac fe'i magwyd ar gyrion Glynebwy. Bu'n l\u00f6wr am rai blynyddoedd. Roedd yn adnabyddus fel chwaraewr snwcer yn y cymoedd pan oedd yn ifanc, gan ennill nifer o dwrnamaint amatur yn cynnwys dau deitl Amatur Cymraeg a theitl Amatur y Byd yn 1976, gan faeddu Paul Mifsud 11-1.\u00a0 Daeth yn chwarawr proffesiynol ar \u00f4l ennill fel Amatur Byd pan yn 34 mlwydd oed.  Gyrfa Daeth llwyddiant i Mountjoy am y tro cyntaf fel eilydd hwyr yn y Meistri yn 1977 yn y New London Theatre, ei dwrnamaint proffesiynol cyntaf.\u00a0 Maeddodd y cyn-bencampwyr John Pulman, Fred Davis ac Alex Higgins, ac yn y ffeinal maeddodd y pencampwr byd ar y pryd (a amddiffynnydd teitl y Meistri) Ray Reardon 7-6 i ennill y teitl. Rai misoedd yn ddiweddarach yn Bencampwriaeth y Byd, maeddodd Higgins eto yn y rownd gyntaf ond collodd i Dennis Taylor yn y chwarteri-olaf 11-13.\u00a0 Ar ddiwedd 1977 cyrhaeddodd ffeinal y tro cyntaf y cynhaliwyd Pencampwriaeth Snwcer y Deyrnas Unedig, gan golli i Patsy Fagan 9-12.\u00a0 Enillodd y teitl flwyddyn yn ddiweddarach gan faeddu David Taylor 15-9, ac yn yr un tymor maeddodd Ray Reardon i ennill yr Irish Masters 6-5. Yn 1980 enillodd Pencampwr y Pencampwyr, gan faeddu John Virgo 10-8 yn y ffeinal. Ar \u00f4l bod yn rhan o d\u00eem Cymru a enillodd y ddau Gwpan Byd snwcer cyntaf, yn 1979 a 1980, dioddefodd salwch a barlysodd ran o'i wyneb a'i fys bawd troed chwith. Ar \u00f4l gwella, cyrhaeddodd ffeinal y Bencampwriaeth Snwcer Byd yn 1981.\u00a0 Maeddodd Eddie Charlton, Dennis Taylor a Ray Reardon yn y rownd gynderfynol (pryd y gwnaeth rhediad o 145, record pencampwriaeth ar y pryd).\u00a0 Yna chwaraeodd Steve Davis yn y ffeinal.\u00a0 Davis oedd y ffefryn i ennill y teitl byd cyntaf, ac roedd yn edrych yn debyg ei fod yn mynd i ennill yn hawdd ar \u00f4l ennill y chwe ffr\u00e2m cyntaf o'r g\u00eam.\u00a0 Fodd bynnag, daeth Mountjoy yn \u00f4l, ac ar sawl achlysur daeth yn agos i fod yn gyfartal.\u00a0 Gan fod ar ei hol hi o 11-13, a gyda 60-63 yn ffr\u00e2m 25, roedd yn edrych yn sicr o leihau'r bwlch i un ffr\u00e2m ond methodd p\u00eal las syml o'r smotyn.\u00a0 Aeth Davis yn ei flaen i botio'r holl liwiau, a chael ychydig o lwc gyda'r bel ddu olaf, ac enillodd Mountjoy un ffr\u00e2m arall yn unig gan sicrhau buddugoliaeth hawdd i Davis o 18-12. Ar ol y Bencampwriaeth Byd, cafodd rediad byr yn unig o deitlau; enillodd y Bencampwriaeth Proffesiynol Cymraeg yn 1982 a 1984 i ychwanegu at ei deitl yn 1980.\u00a0 Dychwelodd unwaith eto i ffeinal twrnament y Meistri yn 1985, gan golli i Cliff Thorburn.\u00a0 Enillodd Mountjoy deitl Pot Black am yr eildro ym mis Mawrth y flwyddyn honno, ar ol ennill y teitl am y tro cyntaf yn 1978. Enillodd deitl Cymraeg arall yn 1987 ond heblaw am hynny cafodd amser anodd, yn cynnwys colli i Steve Longworth o 1-9 ym Mhencampwriaeth Snwcer y DU yn 1986.\u00a0 Erbyn 1988 roedd allan o'r 16 uchaf yn Safle'r Byd.\u00a0 Dyna pryd y daeth i gyswllt a'r hyfforddwr Frank Callan, a oedd gydag enw da fel athro gwerthfawr i'r chwaraewyr proffesiynol.\u00a0 Yn ei lyfr Frank Callan's Snooker Clinic, mae'n adrodd hanes ail-adeiladu gem Mountjoy.\u00a0 Roedd Callan wedi darganfod gwendid arbennig ei arddull, pryd y byddai angen iddo chwarae ergydion a oedd yn gofyn am sbin ochr trwy gludo ar draws y b\u00eal, yn hytrach na symud ei bont \u00e2 llaw a thynnu ar linell syth.\u00a0\u00a0 Dyma sut oedd Mountjoy wastad wedi chwarae'r ergyd gyda sbin ochr, a oedd yn destament o'r dalent oedd ganddo.\u00a0 Dysgodd Callan Mountjoy i ddefnyddio \"drill\" wrth baratoi i daro'r b\u00eal, yn hytrach na treulio amser a gofal ar ergyd yn dibynnu ar yr anhawster. Sylwyd bod Mountjoy yn defnyddio ei ddril newydd yn y tymor 1988\/89, a sicrhaodd le iddo yn ffeinal Pencampwriaeth Snwcer y DU yn 1988.\u00a0 Yn 46 mlwydd oed, roedd yn cyfarfod a'r newydd-ddyfodiad ifanc Stephen Hendry yn y ffeinal.\u00a0 Enillodd o 16-12 gan ennill ei brif dwrnamaint, ar \u00f4l sgorio ar un cyfnod cant o bwyntiau mewn tair g\u00eam yn olynol, a chanmolodd Henry fel talent y dyfodol ar ddiwedd y g\u00eam: \"I can see him getting into the Top 300 at some point. Tee hee.\"\u00a0 Ym mis Ionawr 1989 enillodd y Classic, gan faeddu ei gyd-gymro Wayne Jones yn y ffeinal, i ennill dwy brif deitl yn olynol.\u00a0 Rhoddodd hyn yr ail brif deitl i Mountjoy yn ystod ei ddeuddeg mlynedd yn broffesiynol, y ddwy ohonynt o fewn dau fis.\u00a0 Yna enillodd ei bumed teitl proffesiynol Cymreig y mis canlynol.\u00a0 Roedd wedi dychwelyd i'r 16 uchaf yn y tymor canlynol, ac erbyn 1990 ef oedd rhif 5 yn y byd.\u00a0 Arhosodd yn yr 16 Uchaf tan 1992.\u00a0 Yn 1993, ddim yn hir ar \u00f4l disgyn o'r 16 uchaf, cafodd wybod ei fod yn dioddef o gancr yr ysgyfaint ar \u00f4l ysmygu am nifer o flynyddoedd.\u00a0 Y flwyddyn honno, yn ei ymddangosiad olaf ym Mhencampwriaeth Byd Snwcer, pan yn 50, maeddodd Alain Robidoux o 10-6 yn y rownd gyntaf rai wythnosau'n unig cyn cael triniaeth i dynnu ei ysgyfaint chwith.\u00a0 Am bymtheg mlynedd ef oedd y chwaraewr olaf dros 50 i ymddangos yn y rowndiau terfynol.\u00a0 Bu iddo oroesi'r cancr a pharhaodd i chwarae snwcer tan 1997.\u00a0 Canolbwyntiodd ar hyfforddi ar \u00f4l 1997 ond cymerodd ran ym Mhencampwriaeth Byd Snwcer eto yn y flwyddyn 2000 a 2002.  Gemau terfynol yn ei yrfa Gemau terfynol safleol: 4 (2 deitl, 2 ail) Gemau terfynol Pro-am: 3 (2 deitl, 1 ail) Gemau terfynol t\u00eem: 4 (2 deitl, 2 ail) Gemau terfynol amatur: 4 (3 teitl, 1 ail) Cyfeiriadau","105":"Cyfres deledu Gymraeg wedi ei hanimeiddio yw SuperTed, a ddarlledwyd am y tro cyntaf ar 1 Tachwedd 1982. Fe'i cynhyrchwyd gan gwmni Siriol ar gyfer S4C (lle cafodd ei ddybio'n Gymraeg), ac yn ddiweddarach, cafodd ei darlledu yn y Saesneg gwreiddiol ar BBC1, ac wedi ei ddybio yn Wyddeleg ar TG4. Enillodd y gyfres amryw o wobrwyau, gan gynnwys BAFTA ar gyfer yr animeiddio gorau yn 1987. Creadigaeth Mike Young ydy SuperTed. Mae Young yn gweithio yng Nghaliffornia, yr Unol Daleithiau erbyn hyn, ynghyd a'i wraig, Liz. Crewyd SuperTed fel stori amser gwely ar gyfer ei lys-fab, yr oedd arno ofn y tywyllwch. Ail-adroddodd ei lys-fab y straeon pan gyrhaeddodd yr ysgol feithrin a dechreuodd gyrfa newydd Young. Stori Mae pob pennod o'r gyfres yn dechrau gyda hanes sut daeth SuperTed i fod yn fyw: Roedd yn arth mewn ffatri degannau lle canfuwyd ei fod yn ddiffygol a'i daflu i ffwrdd mewn storfa yn y selar. Fe'i darganfuwyd gan Smotiog yno a daeth yntau ag ef i fywyd gyda'i 'lwch hudol'. Yn ddiweddarach, cymerwyd ef at Mam Natur a rhoddwyd p\u0175erau hudol iddo a oedd yn ei alluogi i ymladd yn erbyn drygioni. Mae'r drwg fel arfer yn dod ar ffurf Dai Texas (cowboi drwg) a'i gang: Clob (ff\u0175l tew) a Sgerbwd (sgerbwd anfarwol sy'n gwisgo sliperi pinc). Mae cynllwyniau Dai Texas fel arfer wedi'u hanelu at gynyddu ei gyfoeth, rheoli'r byd, neu ddinistrio SuperTed.  Gweithredir p\u0175erau SuperTed gan \"air hud cyfrinachol\", mae SuperTed yn ei sibrwd pob tro mae ef neu rywun arall mewn trafferth, ac mae'n trawsnewid i wisg coch tegyg i Superman, gyda rocedi ar waelod ei esgidiau sy'n ei alluogi i hedfan.  Fersiwn Gymraeg Yn y cyfresi wreiddiol cynhyrchwyd rhwng 1982 a 1986 roedd y teitlau a'r stori yn cael ei leisio gan Dyfan Roberts. Yn y cyfres \"Anturiaethau Pellach\" (1989) roedd yna g\u00e2n agoriadol newydd yn cael ei ganu gan Bryn F\u00f4n. Roedd yna griw o actorion craidd yn lleisio'r cymeriadau:  SuperTed yn America Yn 1984, SuperTed oedd y gyfres cart\u0175n gyntaf o Brydain i gael ei darlledu ar The Disney Channel yn yr Unol Daleithiau. Cafodd cyfres SuperTed ei hadfer yn yr Unol Daleithiau gan Hanna Barbera yn 1992 (cwmni a ddarlledodd Fantastic Max hefyd, un o weithiau eraill Mike Young), y tro yma o dan y teitl The Further Adventures of Superted. Dim ond Jon Pertwee a ddychwelodd o'r cast gwreiddiol i leisio cymeriad Smotyn. Cymerodd y gyfres newydd fformat mwy epig, gan rannu'r straeon yn aml rhwng ddwy bennod. Mae sawl dihirod newydd yn ymuno yn y stori a cafwyd gwared ar y gerddoriaeth wreiddiol o ffafr rhywbeth mwy dramatig. Ystyrir bod y gyfres hon o SuperTed o safon wael. Dim ond un gyfres a gynhyrchiwyd, ond nid yw'n eglur pam.  Ffilm Gwasanaeth Cyhoeddus Ymddangosodd SuperTed mewn Ffilm Gwasanaeth Cyhoeddus, ynghyd a Smotyn, a'i chwaer Blotch(?).  Comisiynwyd y ffilm gan y Swyddfa Gwybodaeth Ganolog, gyda'r teitl \"Supersafe with SuperTed\". Yn y ffilm, mae SuperTed yn hedfan \u00e2 thri chymeriad i'r ddaear, er mwyn dysgu i Smotyn sut i groesi'r ffordd yn ddiogel.  Dolenni Allanol Gwefan swyddogol SuperTed (Saesneg) Toonhound - SuperTed Ffynonellau","106":"Cyfres deledu Gymraeg wedi ei hanimeiddio yw SuperTed, a ddarlledwyd am y tro cyntaf ar 1 Tachwedd 1982. Fe'i cynhyrchwyd gan gwmni Siriol ar gyfer S4C (lle cafodd ei ddybio'n Gymraeg), ac yn ddiweddarach, cafodd ei darlledu yn y Saesneg gwreiddiol ar BBC1, ac wedi ei ddybio yn Wyddeleg ar TG4. Enillodd y gyfres amryw o wobrwyau, gan gynnwys BAFTA ar gyfer yr animeiddio gorau yn 1987. Creadigaeth Mike Young ydy SuperTed. Mae Young yn gweithio yng Nghaliffornia, yr Unol Daleithiau erbyn hyn, ynghyd a'i wraig, Liz. Crewyd SuperTed fel stori amser gwely ar gyfer ei lys-fab, yr oedd arno ofn y tywyllwch. Ail-adroddodd ei lys-fab y straeon pan gyrhaeddodd yr ysgol feithrin a dechreuodd gyrfa newydd Young. Stori Mae pob pennod o'r gyfres yn dechrau gyda hanes sut daeth SuperTed i fod yn fyw: Roedd yn arth mewn ffatri degannau lle canfuwyd ei fod yn ddiffygol a'i daflu i ffwrdd mewn storfa yn y selar. Fe'i darganfuwyd gan Smotiog yno a daeth yntau ag ef i fywyd gyda'i 'lwch hudol'. Yn ddiweddarach, cymerwyd ef at Mam Natur a rhoddwyd p\u0175erau hudol iddo a oedd yn ei alluogi i ymladd yn erbyn drygioni. Mae'r drwg fel arfer yn dod ar ffurf Dai Texas (cowboi drwg) a'i gang: Clob (ff\u0175l tew) a Sgerbwd (sgerbwd anfarwol sy'n gwisgo sliperi pinc). Mae cynllwyniau Dai Texas fel arfer wedi'u hanelu at gynyddu ei gyfoeth, rheoli'r byd, neu ddinistrio SuperTed.  Gweithredir p\u0175erau SuperTed gan \"air hud cyfrinachol\", mae SuperTed yn ei sibrwd pob tro mae ef neu rywun arall mewn trafferth, ac mae'n trawsnewid i wisg coch tegyg i Superman, gyda rocedi ar waelod ei esgidiau sy'n ei alluogi i hedfan.  Fersiwn Gymraeg Yn y cyfresi wreiddiol cynhyrchwyd rhwng 1982 a 1986 roedd y teitlau a'r stori yn cael ei leisio gan Dyfan Roberts. Yn y cyfres \"Anturiaethau Pellach\" (1989) roedd yna g\u00e2n agoriadol newydd yn cael ei ganu gan Bryn F\u00f4n. Roedd yna griw o actorion craidd yn lleisio'r cymeriadau:  SuperTed yn America Yn 1984, SuperTed oedd y gyfres cart\u0175n gyntaf o Brydain i gael ei darlledu ar The Disney Channel yn yr Unol Daleithiau. Cafodd cyfres SuperTed ei hadfer yn yr Unol Daleithiau gan Hanna Barbera yn 1992 (cwmni a ddarlledodd Fantastic Max hefyd, un o weithiau eraill Mike Young), y tro yma o dan y teitl The Further Adventures of Superted. Dim ond Jon Pertwee a ddychwelodd o'r cast gwreiddiol i leisio cymeriad Smotyn. Cymerodd y gyfres newydd fformat mwy epig, gan rannu'r straeon yn aml rhwng ddwy bennod. Mae sawl dihirod newydd yn ymuno yn y stori a cafwyd gwared ar y gerddoriaeth wreiddiol o ffafr rhywbeth mwy dramatig. Ystyrir bod y gyfres hon o SuperTed o safon wael. Dim ond un gyfres a gynhyrchiwyd, ond nid yw'n eglur pam.  Ffilm Gwasanaeth Cyhoeddus Ymddangosodd SuperTed mewn Ffilm Gwasanaeth Cyhoeddus, ynghyd a Smotyn, a'i chwaer Blotch(?).  Comisiynwyd y ffilm gan y Swyddfa Gwybodaeth Ganolog, gyda'r teitl \"Supersafe with SuperTed\". Yn y ffilm, mae SuperTed yn hedfan \u00e2 thri chymeriad i'r ddaear, er mwyn dysgu i Smotyn sut i groesi'r ffordd yn ddiogel.  Dolenni Allanol Gwefan swyddogol SuperTed (Saesneg) Toonhound - SuperTed Ffynonellau","110":"Gwrthdaro milwrol yn ystod y Rhyfel Oer oedd Rhyfel Fietnam a ddigwyddodd yn Fietnam, Laos, a Chambodia o 1 Tachwedd 1955 hyd gwymp Saigon ar 30 Ebrill 1975. Dilynodd y rhyfel hwn Ryfel Cyntaf Indo-Tsieina ac ymladdwyd rhwng Gogledd Fietnam, gyda chefnogaeth ei chynghreiriaid comiwnyddol, a llywodraeth De Fietnam, gyda chefnogaeth yr Unol Daleithiau a gwledydd gwrth-gomiwnyddol eraill. Ymladdodd y Fiet Cong, ffrynt cyffredin comiwnyddol yn Ne Fietnam nad oedd yn meddu ar lawer o arfau, ryfel herwfilwrol yn erbyn lluoedd gwrth-gomiwnyddol yn yr ardal. Bu Byddin Pobl Fietnam, byddin y Gogledd, yn ymladd rhyfel mwy confensiynol, weithiau gan ddanfon niferoedd mawr i frwydro. Dibynnodd lluoedd Americanaidd a De Fietnam ar ragoriaeth awyrennol a grym tanio trwm er mwyn cynnal ymgyrchoedd chwilio a dinistrio, gyda milwyr ar y tir, magnelau, a chyrchoedd awyr. O safbwynt y llywodraeth Americanaidd roedd ei r\u00f4l yn y gwrthdaro yn fodd atal o De Fietnam rhag cwympo i gomiwnyddiaeth, ac felly'n rhan o strategaeth ehangach yr Unol Daleithiau o gyfyngu lledaeniad Comiwnyddiaeth. Yn \u00f4l llywodraeth Gogledd Fietnam roedd y rhyfel yn un drefedigaethol, a ymladdwyd yn gyntaf gan Ffrainc, gyda chefnogaeth yr Unol Daleithiau, ac yna yn erbyn De Fietnam, a gafodd ei gweld yn wladwriaeth byped Americanaidd. Cyrhaeddodd cynghorwyr milwrol Americanaidd ar gychwyn 1950, a dwysaodd ymyrraeth yr Unol Daleithiau yn gynnar yn y 1960au; treblodd niferoedd y lluoedd Americanaidd ym 1961 ac eto ym 1962. Defnyddiwyd lluoedd ymladd gan yr Americanwyr o 1965 ymlaen. Ymledodd ymgyrchoedd milwrol dros ororau, a chafodd Laos a Chambodia eu bomio'n drwm. Bu ymyrraeth yr Unol Daleithiau ar ei hanterth ym 1968, adeg Ymosodiad Tet. Wedi hyn, enciliodd lluoedd Americanaidd o dir yr ardal fel rhan o bolisi a elwir yn Fietnameiddio. Er i holl ochrau'r gwrthdaro arwyddo Cytundeb Heddwch Paris yn Ionawr 1973, parhaodd yr ymladd. Daeth rhan filwrol yr Unol Daleithiau yn y rhyfel i ben ar 15 Awst 1973 o ganlyniad i Welliant Case\u2013Church a basiwyd gan Gyngres y wlad. Nododd cipio Saigon gan fyddin Gogledd Fietnam ddiwedd y rhyfel ym mis Ebrill 1975. Adunodd Gogledd a De Fietnam y flwyddyn wedyn. Bu nifer fawr o golledigion, ac mae amcangyfrifon o nifer y milwyr a sifiliaid Fietnamaidd a fu farw yn amrywio o lai nag un miliwn i fwy na thair miliwn. Bu farw tua 200,000\u2013300,000 o Gambodiaid, 20,000\u2013200,000 o Laosiaid, a 58,220 o luoedd Americanaidd hefyd.  Cefndir Lleolir gwlad Fietnam yn ne-orllewin Asia ar ochr ddwyreiniol yr orynys Indocheiniaidd. Roedd wedi bod o dan reolaeth Ffrainc ers y 19eg ganrif fel rhan o\u2019i hymerodraeth. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, roedd lluoedd Japaneaidd wedi goresgyn Fietnam. Er mwyn brwydro yn erbyn y Siapaneaid a\u2019r Ffrancwyr, penderfynodd yr arweinydd gwleidyddol, Ho Chin Minh, a ysbrydolwyd gan gomiwnyddiaeth Tsieina a\u2019r Undeb Sofietaidd, sefydlu'r Viet Minh, neu\u2019r Gynghrair dros Annibyniaeth Fietnam. Wedi iddi gael ei threchu yn yr Ail Ryfel Byd yn 1945, penderfynodd Siapan dynnu ei milwyr allan o Fietnam, gan adael yr Ymerawdwr Bao Dai mewn grym. Gan weld cyfle i gipio p\u0175er, lansiwyd gwrthryfel yn syth gan luoedd Ho Chi Minh, sef y Viet Minh. Meddiannwyd dinas ogleddol Hanoi a chyhoeddwyd bodolaeth Gweriniaeth Ddemocrataidd Fietnam (DRV \u2013 Democratic Republic of Vietnam) gyda Ho fel ei harlywydd. Er mwyn ceisio ail-gipio p\u0175er, dangosodd Ffrainc ei chefnogaeth i\u2019r Ymerawdwr Bao a sefydlwyd gwladwriaeth Fietnam yng Ngorffennaf 1949, gyda Saigon fel ei phrifddinas. Roedd y ddwy ochr yn anelu at yr un bwriad: Fietnam unedig. Ond tra bod Ho a\u2019i gefnogwyr yn dymuno creu gwlad a oedd wedi ei modelu ar wledydd comiwnyddol eraill, roedd Bao a llawer o bobl eraill eisiau creu Fietnam oedd \u00e2 chysylltiadau economaidd a diwylliannol agosach \u00e2\u2019r Gorllewin.Wedi i luoedd comiwnyddol Ho gipio p\u0175er yn y gogledd, parhaodd y gwrthdaro arfog rhwng byddinoedd y gogledd a\u2019r de nes enillodd y Viet Minh frwydr yn y gogledd, sef Brwydr Dien Bien Phu ym Mai 1954. Daeth y fuddugoliaeth \u00e2 diwedd ar gyfnod o bron i ganrif o reolaeth gan Ymerodraeth Ffrainc yn Indo-Tsieina. Llofnodwyd cytundeb yng Ngorffennaf 1954 mewn cynhadledd yn Genefa a oedd yn rhannu Fietnam ar hyd y lledred oedd yn cael ei hadnabod fel Paralel 17 (17 gradd lledred gogleddol), gyda Ho yn rheoli'r Gogledd a Bao yn rheoli'r De. Roedd y cytundeb yn gofyn hefyd am etholiadau cenedlaethol ar gyfer ail-uno, a fyddai'n cael eu cynnal yn 1956. Serch hynny, dymchwelwyd llywodraeth yr Ymerawdwr Bao yn 1955 gan y gwleidydd gwrth-gomiwnyddol Ngo Dinh Diem, a ddaeth yn arlywydd Llywodraeth Gweriniaeth Fietnam (GVN \u2013 Government of the Republic of Vietnam). Cyfeirir at y Weriniaeth yn aml yn ystod y cyfnod hwn fel De Fietnam.Wrth i\u2019r Rhyfel Oer ddwys\u00e1u ar draws y byd, mabwysiadodd UDA bolis\u00efau mwy llym tuag at gynghreiriaid a chefnogwyr yr Undeb Sofietaidd. Yn 1961 anfonwyd t\u00eem gan yr Arlywydd Kennedy i adrodd yn \u00f4l ar yr amodau yn Ne Fietnam. Daeth y t\u00eem i\u2019r penderfyniad bod angen cynyddu cymorth milwrol, economaidd a thechnolegol UDA yn y wlad er mwyn helpu Diem i wynebu\u2019r bygythiad yng Ngogledd Fietnam. Yn 1964, dechreuodd UDA fomio'r Gogledd a thargedau comiwnyddol eraill yn y rhanbarth, ac yn 1965 roedd 82,000 o luoedd arfog wedi eu lleoli yn Fietnam er mwyn helpu i amddiffyn byddin De Fietnam a oedd yn cael trafferthion gwrthsefyll y bygythiad o\u2019r Gogledd.  Strategaeth a thactegau ymladd Y Fiet Cong Roedd tactegau ac arfau'r Fiet Cong yn is o ran technoleg na rhai'r Unol Daleithiau, er eu bod nhw wedi defnyddio ambell roced a thanc a gyflenwyd gan Tsieina a'r Undeb Sofietaidd. Fe wnaethon nhw ddefnyddio eu cynefindra \u00e2'r tir i adeiladu rhwydweithiau eang o dwneli a ffosydd i guddio o olwg y fyddin Americanaidd.  Yr Unol Daleithiau Bu Unol Daleithiau America yn chwarae rhan fawr yn y rhyfel. Roedd technoleg newydd yn ffactor pwysig yn eu tactegau ymladd, gydag awyrennau bomio B-52, hofrenyddion a lanswyr rocedi yn cael eu defnyddio. Gwelwyd hefyd defnydd o ryfela cemegol gan y lluoedd Americanaidd, fel Agent Orange - chwynladdwr i rwystro'r Fiet Cong rhag cuddio yn y jyngl, a napalm, cemegyn sy'n llosgi'r croen. Cychwynnodd UDA Ymgyrch Rolling Thunder yn 1965, sef ymosodiad o fomio strategol lle targedwyd porthladdoedd, canolfannau a llinellau cyflenwadau milwrol yng Ngogledd Fietnam i rwystro cefnogaeth i'r Fiet Cong. Parhaodd Byddin yr Unol Daleithiau \u00e2 strategaeth chwilio a dinistrio drwy gydol y rhyfel, lle bu filwyr yn ymosod ar aneddiadau a'u dinistrio'n llwyr a lladd yr holl drigolion.  Diwedd y Rhyfel Wrth iddi wynebu mwy o golledigion, gwrthwynebiad cynyddol i\u2019r rhyfel yn Fietnam yn yr Unol Daleithiau a beirniadaeth gynyddol o\u2019i r\u00f4l yn y rhyfel, penderfynodd UDA dynnu ei milwyr arfog ar y tir allan o Fietnam ar ddechrau\u2019r 1970au. Bwriad y broses hon hefyd oedd ceisio cryfhau a sefydlogi llywodraeth De Fietnam. Profodd hyn yn aflwyddiannus.  Yn dilyn Cytundeb Heddwch Paris ar 27 Ionawr 1973, tynnwyd holl luoedd arfog America allan ar 29 Mawrth 1973. Yn Rhagfyr 1974, meddiannodd Gogledd Fietnam dalaith Ph\u01b0\u1edbc Long a chychwynnwyd ymosodiad a arweiniodd at gipio Saigon ar 30 Ebrill 1975. Rheolwyd De Fietnam am bron i wyth mlynedd gan lywodraeth dros dro tra'r oedd hefyd o dan reolaeth filwrol Gogledd Fietnam.Yn 1974 amcangyfrifodd is-bwyllgor Senedd UDA bod bron i 1.4 miliwn o sifiliaid Fietnamaidd wedi cael eu lladd neu eu hanafu rhwng 1965 a 1974 \u2013 dros eu hanner wedi eu hachosi o ganlyniad i weithredoedd milwrol UDA a De Fietnam. Ar 2 Gorffennaf 1976, unwyd Gogledd a De Fietnam er mwyn ffurfio Gweriniaeth Sosialaidd Vi\u1ec7t Nam. Achosodd y rhyfel ddinistr ofnadwy yn Fietnam, gyda chyfanswm y marwolaethau rhwng 966,000 a 3.8 miliwn. Yn dilyn y rhyfel, pan fu llywodraeth L\u00ea Du\u1ea9n mewn p\u0175er, er mawr syndod i\u2019r Gorllewin, ni ddienyddiwyd y rhai o Dde Fietnam a oedd wedi cydweithio ag UDA neu gyda hen lywodraeth De Fietnam. Er hynny, cafodd 300,000 o bobl De Fietnam eu hanfon i wersylloedd ail-addysgu, lle cafodd llawer eu harteithio, eu hamddifadu o fwyd a dioddef afiechydon wrth iddynt gael eu gorfodi i wneud llafur caled.Hyd heddiw, mae Fietnam yn cael ei hystyried yn wlad gomiwnyddol gyda llywodraeth un blaid sosialaidd unedol Marcsaidd \u2013 Leninaidd.  Troednodiadau Cyfeiriadau","115":"Roedd lladron pen-ffordd yn droseddwyr a oedd yn dwyn oddi ar deithwyr. Roedd y math hwn o leidr fel arfer yn teithio ac yn lladrata ar gefn ceffyl. Roedd troseddwyr o'r fath yn gweithredu ym Mhrydain Fawr o oes Elisabeth hyd at ddechrau'r 19eg ganrif, ac roeddent ar eu hanterth yn ystod y 18fed ganrif. Mewn llawer o wledydd eraill, fe wnaethant barhau am ychydig ddegawdau yn hwy, tan ganol neu ddiwedd y 19eg ganrif. Dywedwyd bod gwragedd priffyrdd, fel Katherine Ferrers, yn bodoli hefyd, yn aml yn gwisgo fel dynion, yn enwedig mewn ffuglen. Un o\u2019r rhesymau pam roedd lladrata ar y ffordd yn un o\u2019r troseddau roedd pobl yn ei ofni fwyaf oedd oherwydd bod defnyddio trais, bygwth defnyddio trais neu hyd yn oed llofruddiaeth yn gyffredin pan gyflawnwyd y drosedd hon. Rhannwyd lladrata ar y ffordd yn ddwy fath o drosedd, sef lladron pen-ffordd a lladron ar droed (footpads yn Saesneg). Roedd yr olaf o'r rhain rywbeth yn debyg i'r rhai sy'n mygio heddiw, a chredai pobl mai'r rhain yn hytrach na lladron pen-ffordd oedd yn fwy tebygol o ddefnyddio trais. Roedd lladron pen-ffordd yn lladrata ar gefn ceffyl ac roedd llawer o chwedloniaeth yn gysylltiedig \u00e2 hwy. Roedd pobl yn credu mai gw\u0177r bonheddig yn gwisgo masg ar gefn ceffyl gyda phistol oedd lladron pen-ffordd, ac wrth ddwyn byddent yn cael sgwrs gwrtais gyda\u2019r dioddefwr ac yn dychwelyd rhywfaint o\u2019r arian ar \u00f4l ei ddwyn. Credwyd hefyd eu bod yn defnyddio geiriau fel Eich arian neu eich bywyd!, neu Stand and deliver! Yn aml iawn byddai lladron pen-ffordd yn aros y tu allan i ddinasoedd mawr fel Llundain am y goets wrth iddi ddod allan o\u2019r ddinas a theithio ar draws Hampstead Heath.  Roedd y goets yn ddull cyffredin o deithio i bobl gyfoethog yn y cyfnod hwn gan nad oedd trenau wedi dod yn gyffredin fel ffordd o deithio. Byddai lladron pen-ffordd fel arfer yn gweithio fel unigolion tra bod y lladron ar droed yn dueddol i fod yn rhan o gangiau.  Y ddeunawfed ganrif Byddai\u2019r Goets Fawr yn cludo post a theithwyr, a gan fod cyflwr yr hewlydd mor wael roedd y goets yn medru troi\u2019n darged rhwydd i\u2019r lladron hyn. Gan nad oedd banciau\u2019n gyffredin yr adeg honno byddai llawer o bobl gyfoethog yn cludo eu harian a\u2019u heiddo gwerthfawr - er enghraifft, gemwaith - wrth iddynt deithio. Roedd diffyg giard ar y goets yn golygu ei bod yn darged rhwydd i ladron pen-ffordd. Gyda thwf y trefi diwydiannol yn ystod y 18fed ganrif roedd llawer o dor-cyfraith yn y mannau hynny, ac nid oedd awdurdodau yn bodoli i'w plismona. Gyda hynny dechreuodd lladron pen-ffordd dargedu'r ardaloedd hynny i gyflawni eu troseddau. Trodd llawer o gyn-filwyr, yn enwedig ar \u00f4l y Rhyfeloedd Napoleanaidd, at ladrata pen-ffordd fel ffordd o fyw, yn enwedig gan ei bod hi\u2019n rhad ac yn hawdd prynu ceffyl a phistol. Roedd y porthmyn hefyd yn darged i\u2019r lladron pen-ffordd wrth iddynt yrru eu hanifeiliaid ar hyd yr heolydd a\u2019r llwybrau mynyddig o\u2019r ardaloedd gwledig i farchnadoedd fel Smithfield yn Llundain. Dyma un o\u2019r rhesymau pam sefydlwyd Banc yr Eidion Du, Banc y Ddafad Ddu a Banc Aberystwyth a Thregaron at ddefnydd y porthmyn. Dick Turpin Rhai o ladron pen-ffordd enwocaf Lloegr yn y 18fed ganrif oedd Dick Turpin a Jack Sheppard. Cigydd oedd Dick Turpin a gychwynnodd ei yrfa fel lleidr yn dwyn arian a bwrglera tai pobl. Yna trodd yn lleidr pen-ffordd, ac roedd ef a\u2019i giang yn cuddio mewn ogof yn Fforest Epping, a oedd hefyd yn bencadlys iddynt. Wedi iddo saethu ei gyd-leidr penffordd, sef Tom King, penderfynodd ffoi i Gaerefrog a newid ei enw er mwyn osgoi cael ei ddal gan yr awdurdodau. Ond yn 1730 arestiwyd ef am ddwyn ceffyl a chrogwyd ef yng Nghaerefrog. \u00a0  Lladron Pen-ffordd yng Nghymru Roedd Lladron Pen-ffordd yn gweithredu yng Nghymru fel ym mhob gwlad arall yn Ewrop, gyda Lladron Pen-ffordd enwog fel Twm Sion Cati yn hawlio lle pwysig yn ein hanes. Mae tystiolaeth ymysg papurau llysoedd barn Cymru o\u2019r math o eiriau bygythiol fyddai\u2019n cael eu defnyddio, er enghraifft, yng nghofnod Llys y Sesiwn Fawr yn 1755 dywedodd un lleidr pen-ffordd yn Gymraeg: Sefwch God damo chi. Efe ceisiwch eich arian chwi. Yn yr achos hwwn gwrthododd y ddau deithiwr roi eu harian, a ffodd y lladron, ond cawsant eu dal a\u2019u trawsgludo am saith mlynedd. Dim ond mewn un achos yng Nghymru rhwng 1730 a 1830 mae tystiolaeth bod lleidr pen-ffordd wedi ymddwyn fel g\u0175r bonheddig. Ym 1741 lladratwyd eiddo Jane Harry gan ddau \u0175r oedd wedi cuddio eu hwynebau. Dygodd y ddau leidr \u00a317-19-0 (\u00a317.80) oddi arni cyn dychwelyd chwe cheiniog (2 1\/2c) iddi er mwyn iddi allu rhoi llwncdestun i iechyd y ddau leidr. Er gwaethaf eu hymddygiad bonheddig, crogwyd un ond dihangodd y llall cyn iddo gael ei arestio. Roedd lladrata ffordd yn arwain at drais yn aml, yn enwedig os oedd yr arwydd lleiaf o wrthod ufuddhau i orchmynion y lleidr. Defnyddiwyd trais yn aml - er enghraifft, roedd Sarah Thelwall ar ei ffordd i ddawns gyda\u2019i chyfaill Samuel Smith pan ymosodwyd arnynt ar y stryd yn Wrecsam yn 1825 gan nifer o ddynion a ladratodd ei chlogyn. Flwyddyn yn ddiweddarach yn yr un dref roedd Henry Bankes yn gwneud d\u0175r yn erbyn mur pan darwyd ef i\u2019r llawr a dygwyd pum swllt (25c) oddi arno. Roedd lladrata ffordd a arweiniai at ladd yn cael llawer o sylw gan y wasg ac mewn baledi\u2019r cyfnod. Cyhoeddwyd baledi am Lewis Owen, a saethodd ddyn ar \u00f4l iddo wrthwynebu ei ymdrechion i ddwyn ei arian ym 1822, ac hefyd am John Connor am ddwyn a cheisio lladd dau oruchwyliwr y tlodion yn yr un flwyddyn. Soniwyd hefyd am Thomas Thomas, a laddodd gariwr o Silian yng Ngheredigion ym 1845, ac am John Roberts, a laddodd Jesse Roberts, athro ysgol, cyn dwyn ei oriawr ym 1853. Ond yr achos a gafodd fwyaf o sylw oedd achos llofruddiaeth ym mhentref Dafen. Yn 1887 newidiodd clerc gwaith tun Dafen siec am \u00a3590 yn y banc lleol er mwyn talu cyflogau\u2019r gweithwyr. Ar ei ffordd o\u2019r banc ymosododd David Rees arno gan ddefnyddio darn o haearn, ac fe\u2019i lladdwyd er mwyn dwyn yr arian. Achosodd y llofruddiaeth gryn ddrwgdeimlad. Cafwyd adroddiadau maith yn y wasg am y llofruddiaeth, yr achos llys ac am ddienyddiad David Rees yn 1888. Roedd llenyddiaeth a gyhoeddwyd yn y 19eg ganrif yn parhau i hyrwyddo\u2019r syniad rhamantaidd am ladron pen-ffordd fel Dick Turpin. Roedd y realiti yn wahanol iawn i\u2019r ddelwedd hon.  Twm Sion Cati Roedd Thomas Jones, sef ei enw iawn, yn lleidr pen-ffordd o\u2019r 16eg a 17eg ganrif.  Roedd yn llochesu yn y mynyddoedd mewn ogof uwchben Tregaron, Sir Ceredigion ac mae chwedloniaeth yn ei bortreadu fel math o ffigwr rhadlon a oedd yn dwyn eiddo\u2019r cyfoethog a'i roi i\u2019r tlodion. Roedd Thomas Jones, Porth-y-Ffynnon, Tregaron, yn dirfeddiannwr, yn fardd, yn hynafiaethydd ac achyddwr, ond adnabyddir ef yn bennaf fel lleidr pen-ffordd enwocaf Cymru yn ystod y 17eg ganrif. Diwedd lladrata pen-ffordd Llwyddwyd i leihau nifer y lladron pen-ffordd drwy gael gwarchodwyr i deithio ar y goets, a gwellodd cynllun coetsis fel eu bod yn medru teithio yn fwy cyflym, ac erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif roedd arwynebedd yr heolydd wedi gwella, gan gynyddu cyflymder teithio coetsis. Ar \u00f4l 1763 roedd Patrol Ceffylau'r Brodyr Fielding yn fwy gwyliadwrus o ladron pen-ffordd, a gyda thwf y trefi roedd llai o ardaloedd a hewlydd diarffordd lle byddai lladron pen-ffordd yn medru llochesu a chuddio. Ar ben hynny roedd Ynadon Heddwch yn gwrthod rhoi trwyddedau i dafarndai oedd yn rhoi llety a lloches i ladron pen-ffordd. Cyfeiriadau","117":"Istanbul (Twrceg: \u0130stanbul, hefyd 'Stamboul; Cymraeg: Istanbwl) yw dinas fwyaf Twrci a'i ganolfan ddiwyllianol a masnachol bwysicaf. Cyn i Atat\u00fcrk ei symud i Ankara yn 1923, Istanbul oedd prifddinas y wlad. Yr hen enw arni oedd Caergystennin (Lladin: Constantinopolis, Groeg: \u039a\u03c9\u03bd\u03c3\u03c4\u03b1\u03bd\u03c4\u03b9\u03bd\u03bf\u03cd\u03c0\u03bf\u03bb\u03b9\u03c2, Twrceg: Konstantinopolis), cyn 1930, a Byzantium yng nghyfnod yr Ymerodraeth Fysantaidd.  Heddiw, mae tua 14,657,434 (2015) o bobl yn bwy ynddi. Saif ar lannau Culfor Bosphorus ac mae'n amgau'r harbwr naturiol a adnabyddir fel y Corn Euraidd (Twrceg: Hali\u00e7, Saesneg Golden Horn). Mae rhan o'r ddinas ar dir Ewrop (Thrace) a'r gweddill yn Asia (Anatolia); hi yw'r unig ddinas fawr yn y byd sy'n sefyll ar ddau gyfandir. Mae hefyd yn brif ddinas Talaith Istanbul. Istanbul yw'r unig ddinas yn hanes y byd sydd wedi bod yn brifddinas i dair ymerodraeth wahanol, sef yr Ymerodraeth Rufeinig (330\u2013395), yr Ymerodraeth Fysantaidd (395\u20131453) a'r Ymerodraeth yr Otomaniaid (1453\u20131923). Dewisiwyd y ddinas yn Brifddinas Diwylliant Ewropeaidd am 2010. Ychwanegwyd rhannau hanesyddol yr hen ddinas, ar y lan Ewropeaidd, at Restr Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO yn 1985. Yn 2018, daeth dros 13.4 miliwn o ymwelwyr tramor i Istanbul gan wneud y ddinas yn bumed gyrchfan twristiaid mwyaf poblogaidd y byd. Geirdarddiad Dywedir bod y gair 'Istanbul' yn deillio o'r ymadrodd Groeg Canoloesol \"\u03b5\u1f30\u03c2 \u03c4\u1f74\u03bd \u03a0\u03cc\u03bb\u03b9\u03bd\", sy'n golygu \"i'r ddinas\". Adlewyrchwyd pwysigrwydd Caergystennin yn y byd Otomanaidd hefyd gan ei lysenw \"Der Saadet\" sy'n golygu'r \"y porth i Ffyniant\" yn eu hiaith nhw..  Hanes Mae arteffactau Oes Newydd y Cerrig (y Neolithig), a ddatgelwyd gan archaeolegwyr ar ddechrau'r 21g, yn dangos bod penrhyn hanesyddol Istanbul wedi'i wladychu mor bell yn \u00f4l \u00e2'r 6ed mileniwm CC. Roedd hyn yn bwysig yn lledaeniad y Chwyldro Neolithig o'r Dwyrain Agos i Ewrop, am bron i fileniwm cyn cael ei boddi gan lefelau d\u0175r yn codi. Daw'r anheddiad dynol cyntaf ar yr ochr Asiaidd, sef y 'Twmpath Fikirtepe', o'r cyfnod Oes Efydd, gydag arteffactau'n dyddio o 5500 i 3500 CC. Ar yr ochr Ewropeaidd, ger pwynt y penrhyn (Sarayburnu), roedd anheddiad Thraciaaidd yn gynnar yn y mileniwm 1af CC.Mae hanes y ddinas, fel y cyfryw, yn cychwyn tua 660 BCE, pan daeth ymsefydlwyr Groegaidd o Megara gan sefydlu Byzantium ar ochr Ewropeaidd y Bosphorus. Adeiladodd yr ymsefydlwyr acropolis ger yr Corn Aur ar safle aneddiadau Thraciaidd cynnar, gan danio economi'r ddinas eginol. Profodd y ddinas gyfnod o gael ei rheoli gan Bersia ar droad y 5g CC, ond fe'i hailgipiwyd hi gan y Groegiaid yn ystod y Rhyfeloedd Greco-Persia.Yna parhaodd Byzantium fel rhan o Gynghrair Athenia a'i olynydd, Ail Gynghrair Athenia, cyn ennill annibyniaeth yn 355 CC. Bu'n gysylltiedig \u00e2'r Rhufeiniaid am gyfnod hir, a daeth Byzantium yn swyddogol yn rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig yn 73 OC.Costiodd penderfyniad Byzantium i ochri gyda\u2019r swyddog milwrol Rhufeinig Pescennius Niger yn erbyn yr Ymerawdwr Septimius Severus yn ddrud; erbyn i'r ddinas ildio ar ddiwedd 195 OC, roedd dwy flynedd o warchae wedi gadael y ddinas wedi ei anrheithio. Bum mlynedd yn ddiweddarach, dechreuodd Severus ailadeiladu Byzantium, ac adenillodd y ddinas - ac, yn \u00f4l rhai cyfrifon, rhagorodd - ar ei gwychder blaenorol. Hinsawdd Mae gan Istanbul hinsawdd is-drofannol laith, gyda 808\u00a0mm o wlybaniaeth y flwyddyn.Yn gyffredinol, mae'r hafau yn boeth ac yn glos gyda thymheredd cyfartalog o 26\u201328\u00a0\u00b0C a thymheredd isaf o 16\u201319\u00a0\u00b0C. Fodd bynnag, mae'r tymheredd yn pasio 32\u00a0\u00b0C am tua 5 diwrnod bob haf. Ond nid haf yw'r graddau o difrifol a hir y gorllewin a'r de Twrci. Tuedda'r gaeafau i fod yn oer, gyda thymheredd uchaf cyfartalog o 8\u201310\u00a0\u00b0C a thymheredd isaf o 3\u20135\u00a0\u00b0C, ond gall y tymheredd ostwng cymaint a'r \u22125\u00a0\u00b0C am rai dyddiau. Weithiau gall y tymheredd godi i hyd at y 15\u00a0\u00b0C yn ystod y gaeaf. Eira a rhew yn gyffredin yn y gaeaf. Ar gyfartaledd ceir yno 19 o ddiwrnodau o eira yn flynyddol, ac ar gyfartaledd ceir yno 21 o ddiwrnodau o rhew yn flynyddol.Cyfnewidiol yw'r tywydd yn y gwanwyn a'r hydref, a gall fod yn oer neu'n gynnes, er fod y cyfnodau hyn yn bleserus gan amlaf oherwydd y lleithder isel.    Adeiladau a chofadeiladau Cafera\u011fa Medresseh Cumhuriyet An\u0131t\u0131 Eglwys Pammakristos Hagia Sofia Haseki H\u00fcrrem Sultan Hamam\u0131 Mosg Glas Obelisg Theodosius Palas Dolmabahce Palas Ihlamur Palas Maslak Palas Topkapi Palas Yildiz T\u0175r Galata T\u0175r GarantiBank Pobl o Istanbul Constantine Mavrocordatos (1711\u20131769), Tywysog Wallachia. Alexander Ypsilantis (1725\u20131805), Tywysog Wallachia. Halide Edip Ad\u0131var (1884\u20131964), nofelydd a gwleidydd. B\u00fclent Ecevit (1925\u20132006), gwleidydd ac awdur. H\u00fclya Ko\u00e7yi\u011fit (g. 1947), actores. Cyfeiriadau","118":"Istanbul (Twrceg: \u0130stanbul, hefyd 'Stamboul; Cymraeg: Istanbwl) yw dinas fwyaf Twrci a'i ganolfan ddiwyllianol a masnachol bwysicaf. Cyn i Atat\u00fcrk ei symud i Ankara yn 1923, Istanbul oedd prifddinas y wlad. Yr hen enw arni oedd Caergystennin (Lladin: Constantinopolis, Groeg: \u039a\u03c9\u03bd\u03c3\u03c4\u03b1\u03bd\u03c4\u03b9\u03bd\u03bf\u03cd\u03c0\u03bf\u03bb\u03b9\u03c2, Twrceg: Konstantinopolis), cyn 1930, a Byzantium yng nghyfnod yr Ymerodraeth Fysantaidd.  Heddiw, mae tua 14,657,434 (2015) o bobl yn bwy ynddi. Saif ar lannau Culfor Bosphorus ac mae'n amgau'r harbwr naturiol a adnabyddir fel y Corn Euraidd (Twrceg: Hali\u00e7, Saesneg Golden Horn). Mae rhan o'r ddinas ar dir Ewrop (Thrace) a'r gweddill yn Asia (Anatolia); hi yw'r unig ddinas fawr yn y byd sy'n sefyll ar ddau gyfandir. Mae hefyd yn brif ddinas Talaith Istanbul. Istanbul yw'r unig ddinas yn hanes y byd sydd wedi bod yn brifddinas i dair ymerodraeth wahanol, sef yr Ymerodraeth Rufeinig (330\u2013395), yr Ymerodraeth Fysantaidd (395\u20131453) a'r Ymerodraeth yr Otomaniaid (1453\u20131923). Dewisiwyd y ddinas yn Brifddinas Diwylliant Ewropeaidd am 2010. Ychwanegwyd rhannau hanesyddol yr hen ddinas, ar y lan Ewropeaidd, at Restr Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO yn 1985. Yn 2018, daeth dros 13.4 miliwn o ymwelwyr tramor i Istanbul gan wneud y ddinas yn bumed gyrchfan twristiaid mwyaf poblogaidd y byd. Geirdarddiad Dywedir bod y gair 'Istanbul' yn deillio o'r ymadrodd Groeg Canoloesol \"\u03b5\u1f30\u03c2 \u03c4\u1f74\u03bd \u03a0\u03cc\u03bb\u03b9\u03bd\", sy'n golygu \"i'r ddinas\". Adlewyrchwyd pwysigrwydd Caergystennin yn y byd Otomanaidd hefyd gan ei lysenw \"Der Saadet\" sy'n golygu'r \"y porth i Ffyniant\" yn eu hiaith nhw..  Hanes Mae arteffactau Oes Newydd y Cerrig (y Neolithig), a ddatgelwyd gan archaeolegwyr ar ddechrau'r 21g, yn dangos bod penrhyn hanesyddol Istanbul wedi'i wladychu mor bell yn \u00f4l \u00e2'r 6ed mileniwm CC. Roedd hyn yn bwysig yn lledaeniad y Chwyldro Neolithig o'r Dwyrain Agos i Ewrop, am bron i fileniwm cyn cael ei boddi gan lefelau d\u0175r yn codi. Daw'r anheddiad dynol cyntaf ar yr ochr Asiaidd, sef y 'Twmpath Fikirtepe', o'r cyfnod Oes Efydd, gydag arteffactau'n dyddio o 5500 i 3500 CC. Ar yr ochr Ewropeaidd, ger pwynt y penrhyn (Sarayburnu), roedd anheddiad Thraciaaidd yn gynnar yn y mileniwm 1af CC.Mae hanes y ddinas, fel y cyfryw, yn cychwyn tua 660 BCE, pan daeth ymsefydlwyr Groegaidd o Megara gan sefydlu Byzantium ar ochr Ewropeaidd y Bosphorus. Adeiladodd yr ymsefydlwyr acropolis ger yr Corn Aur ar safle aneddiadau Thraciaidd cynnar, gan danio economi'r ddinas eginol. Profodd y ddinas gyfnod o gael ei rheoli gan Bersia ar droad y 5g CC, ond fe'i hailgipiwyd hi gan y Groegiaid yn ystod y Rhyfeloedd Greco-Persia.Yna parhaodd Byzantium fel rhan o Gynghrair Athenia a'i olynydd, Ail Gynghrair Athenia, cyn ennill annibyniaeth yn 355 CC. Bu'n gysylltiedig \u00e2'r Rhufeiniaid am gyfnod hir, a daeth Byzantium yn swyddogol yn rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig yn 73 OC.Costiodd penderfyniad Byzantium i ochri gyda\u2019r swyddog milwrol Rhufeinig Pescennius Niger yn erbyn yr Ymerawdwr Septimius Severus yn ddrud; erbyn i'r ddinas ildio ar ddiwedd 195 OC, roedd dwy flynedd o warchae wedi gadael y ddinas wedi ei anrheithio. Bum mlynedd yn ddiweddarach, dechreuodd Severus ailadeiladu Byzantium, ac adenillodd y ddinas - ac, yn \u00f4l rhai cyfrifon, rhagorodd - ar ei gwychder blaenorol. Hinsawdd Mae gan Istanbul hinsawdd is-drofannol laith, gyda 808\u00a0mm o wlybaniaeth y flwyddyn.Yn gyffredinol, mae'r hafau yn boeth ac yn glos gyda thymheredd cyfartalog o 26\u201328\u00a0\u00b0C a thymheredd isaf o 16\u201319\u00a0\u00b0C. Fodd bynnag, mae'r tymheredd yn pasio 32\u00a0\u00b0C am tua 5 diwrnod bob haf. Ond nid haf yw'r graddau o difrifol a hir y gorllewin a'r de Twrci. Tuedda'r gaeafau i fod yn oer, gyda thymheredd uchaf cyfartalog o 8\u201310\u00a0\u00b0C a thymheredd isaf o 3\u20135\u00a0\u00b0C, ond gall y tymheredd ostwng cymaint a'r \u22125\u00a0\u00b0C am rai dyddiau. Weithiau gall y tymheredd godi i hyd at y 15\u00a0\u00b0C yn ystod y gaeaf. Eira a rhew yn gyffredin yn y gaeaf. Ar gyfartaledd ceir yno 19 o ddiwrnodau o eira yn flynyddol, ac ar gyfartaledd ceir yno 21 o ddiwrnodau o rhew yn flynyddol.Cyfnewidiol yw'r tywydd yn y gwanwyn a'r hydref, a gall fod yn oer neu'n gynnes, er fod y cyfnodau hyn yn bleserus gan amlaf oherwydd y lleithder isel.    Adeiladau a chofadeiladau Cafera\u011fa Medresseh Cumhuriyet An\u0131t\u0131 Eglwys Pammakristos Hagia Sofia Haseki H\u00fcrrem Sultan Hamam\u0131 Mosg Glas Obelisg Theodosius Palas Dolmabahce Palas Ihlamur Palas Maslak Palas Topkapi Palas Yildiz T\u0175r Galata T\u0175r GarantiBank Pobl o Istanbul Constantine Mavrocordatos (1711\u20131769), Tywysog Wallachia. Alexander Ypsilantis (1725\u20131805), Tywysog Wallachia. Halide Edip Ad\u0131var (1884\u20131964), nofelydd a gwleidydd. B\u00fclent Ecevit (1925\u20132006), gwleidydd ac awdur. H\u00fclya Ko\u00e7yi\u011fit (g. 1947), actores. Cyfeiriadau","119":"Prifysgol ymchwil cyhoeddus yn Aberystwyth, Ceredigion yw Prifysgol Aberystwyth. Hyd fis Medi 2007 ei henw swyddogol oedd Prifysgol Cymru, Aberystwyth. Yn 1872 yr agorwyd sefydliad prifysgol cyntaf Cymru \u2014 'y Coleg ger y Lli' a'r prifathro cyntaf oedd Thomas Charles Edwards. Ers hynny tyfodd nifer y myfyrwyr o 26 i dros 7,000 o fyfyrwyr, gan gynnwys bron i 2,000 o Gymru, a thros 1,100 o uwchraddedigion. Mae yno ddeunaw adran academaidd, sy'n dysgu ystod eang o bynciau. Yn 2016 fe'i dynodwyd y brifysgol mwyaf diogel i fyfyrwyr yng Nghymru ac ymysg y 10 saffa yn y DU (yn \u00f4l y Complete University Guide 2016). Mae ymchwil yn rhan greiddiol o genhadaeth a gwaith y Brifysgol. Fe'i cefnogir gan Strategaeth Ymchwil er mwyn sicrhau y gall y Brifysgol barhau i gynhyrchu gwaith o safon uchel ac ymateb i amgylchedd sy'n newid drwy'r amser, mewn perthynas ag ymchwil a chyllido ymchwil.Ceir chwech Athrofa oddi fewn i Brifysgol Aberystwyth: Athrofa'r Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig Athrofa Datblygu Proffesiynol Athrofa Busnes a\u2019r Gyfraith Athrofa Daearyddiaeth, Hanes, Gwleidyddiaeth & Seicoleg Athrofa Llenyddiaeth, Ieithoedd a'r Celfyddydau Creadigol Athrofa Mathemateg, Ffiseg a Chyfrifiadurega deunaw o Adrannau academaidd gan gynnwys Adran y Gymraeg ac Astudiaethau Celtaidd, yr Adran Wleidyddiaeth Rhyngwladol (yr adran hynnaf o'i fath yn y byd) a'r Sefydliad Gwyddorau Biolegol, Amgylghcheddol a Gwledig sy'n adnabyddus yn fyd-eang am ei ymchwil.Mae modd astudio trwy gyfrwng y Gymraeg mewn ystod eang iawn o feysydd bellach ym Mhrifysgol Aberystwyth, gyda dros 300 o gyrsiau bellach ar gael ble gellir astudio yn rhannol neu yn gyfan gwbl yn Gymraeg. Safon Yn 2016, o ran bodlonrwydd myfyrwyr, roedd Prifysgol Aberystwyth yn 4ydd ar restr 'Ymchwil Myfyrwyr Cenedlaethol' o holl brifysgolion gwledydd Prydain, a 1af yng Nghymru, gyda 92% o'r myfyrwyr yn mynegi eu boddhad llwyr. 4ydd yn y DU a 1af yng Nghymru, Arolwg Cenedlaethol Myfyrwyr 2016 O ran yr addysg a'r addysgu, roedd yn 79fed yn Rhestr Prifysgolion Da y The Times\/Sunday Times a 93ydd y flwyddyn cyn hynny; yng Nghymru, roedd y drydedd brifysgol gorau. Ceir rhestr 'Cyflogwyr o Fyd Busnes, TG a Pherianneg' hefyd, a dyfarnwyd Aberystwyth yn gydradd 49fed o ran y potensial i fyfyriw gael gwaith wedi cwbwlhau ei radd; gweler adroddiad Times Higher Education. Yn y Times Higher Education World University Rankings 2016-17, roedd o fewn y 40 prifysgol gorau yn y DU.Yn 2016 roedd 92% o'i graddedigion mewn swyddi neu Addysg bellach o fewn 6 mis o raddio ac roedd 95% o ymchwil y Brifysgol o safon a gydnabyddir yn rhyngwladol neu\u2019n uwch.  Y Gymraeg ym Mhrifysgol Aberystwyth Noda Hefin Jones, yn ei astudiaeth o'r Ymerodraeth Brydeinig: \"wrth sefydlu prifysgol gyntaf Cymru yn Aberystwyth yn 1872, nid oedd yr Anghydffurfwyr yn cynnig dim yn Gymraeg. Saesneg oedd popeth. Cafodd hyd yn oed y Gymraeg, pan gafodd ei chyflwyno fel pwnc ymhen hir a hwyr, ei dysgu drwy'r Saesneg.\"Ym mlwyddyn academaidd 2014-2015, roedd tua 1068 o fyfyrwyr Prifysgol Aberystwyth yn gallu siarad Cymraeg. Roedd hyn yn ostyngiad o tua 79 o fyfyrwyr o gymharu \u00e2'r flwyddyn flaenorol. Pobl nodedig Llywyddion 1872\u20131895, Henry Austin Bruce 1895\u20131913, Stuart Rendel 1913\u20131926, John Williams 1926\u20131944, Edmund Davies 1944\u20131954, Thomas Jones (T. J.) 1955\u20131964, David Hughes Parry 1964\u20131976, Ben Bowen Thomas 1977\u20131985, Cledwyn Hughes 1985\u20131997, Melvyn Rosser 1997\u20132007, Elystan Morgan 2007\u20132017, Emyr Jones Parry 2017\u2013presennol , John Thomas, Barwn Thomas Cwmgiedd Prifathrawon ac Is-Ganhellorion 1872\u20131891 Thomas Charles Edwards 1891\u20131919 Thomas Francis Roberts 1919\u20131926 John Humphreys Davies 1927\u20131934 Henry Stuart-Jones 1934\u20131952 Ifor Leslie Evans 1953\u20131957 Goronwy Rees 1958\u20131969 Thomas Parry 1969\u20131979 Goronwy Daniel 1979\u20131989 Gareth Owen 1989\u20131994 Kenneth O. Morgan 1994\u20132004 Derec Llwyd Morgan 2004\u20132011 Noel Lloyd 2011\u20132016 April McMahon 2016\u20132017 John Grattan (dros dro) 2016\u2013 Elizabeth Treasure Staff nodedig Edward Carr Henry Walford Davies John Davies R. Geraint Gruffydd David Russell Hulme Bobi Jones D. Gwenallt Jones Leopold Kohr David John de Lloyd Lily Newton Ian Parrott Joseph Parry T. H. Parry-Williams F. Gwendolen Rees FRS John Betws Davies Gweler hefyd Llyfrgell Thomas Parry Yr Hen Goleg Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan Prifysgol Aberystwyth","120":"Prifysgol ymchwil cyhoeddus yn Aberystwyth, Ceredigion yw Prifysgol Aberystwyth. Hyd fis Medi 2007 ei henw swyddogol oedd Prifysgol Cymru, Aberystwyth. Yn 1872 yr agorwyd sefydliad prifysgol cyntaf Cymru \u2014 'y Coleg ger y Lli' a'r prifathro cyntaf oedd Thomas Charles Edwards. Ers hynny tyfodd nifer y myfyrwyr o 26 i dros 7,000 o fyfyrwyr, gan gynnwys bron i 2,000 o Gymru, a thros 1,100 o uwchraddedigion. Mae yno ddeunaw adran academaidd, sy'n dysgu ystod eang o bynciau. Yn 2016 fe'i dynodwyd y brifysgol mwyaf diogel i fyfyrwyr yng Nghymru ac ymysg y 10 saffa yn y DU (yn \u00f4l y Complete University Guide 2016). Mae ymchwil yn rhan greiddiol o genhadaeth a gwaith y Brifysgol. Fe'i cefnogir gan Strategaeth Ymchwil er mwyn sicrhau y gall y Brifysgol barhau i gynhyrchu gwaith o safon uchel ac ymateb i amgylchedd sy'n newid drwy'r amser, mewn perthynas ag ymchwil a chyllido ymchwil.Ceir chwech Athrofa oddi fewn i Brifysgol Aberystwyth: Athrofa'r Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig Athrofa Datblygu Proffesiynol Athrofa Busnes a\u2019r Gyfraith Athrofa Daearyddiaeth, Hanes, Gwleidyddiaeth & Seicoleg Athrofa Llenyddiaeth, Ieithoedd a'r Celfyddydau Creadigol Athrofa Mathemateg, Ffiseg a Chyfrifiadurega deunaw o Adrannau academaidd gan gynnwys Adran y Gymraeg ac Astudiaethau Celtaidd, yr Adran Wleidyddiaeth Rhyngwladol (yr adran hynnaf o'i fath yn y byd) a'r Sefydliad Gwyddorau Biolegol, Amgylghcheddol a Gwledig sy'n adnabyddus yn fyd-eang am ei ymchwil.Mae modd astudio trwy gyfrwng y Gymraeg mewn ystod eang iawn o feysydd bellach ym Mhrifysgol Aberystwyth, gyda dros 300 o gyrsiau bellach ar gael ble gellir astudio yn rhannol neu yn gyfan gwbl yn Gymraeg. Safon Yn 2016, o ran bodlonrwydd myfyrwyr, roedd Prifysgol Aberystwyth yn 4ydd ar restr 'Ymchwil Myfyrwyr Cenedlaethol' o holl brifysgolion gwledydd Prydain, a 1af yng Nghymru, gyda 92% o'r myfyrwyr yn mynegi eu boddhad llwyr. 4ydd yn y DU a 1af yng Nghymru, Arolwg Cenedlaethol Myfyrwyr 2016 O ran yr addysg a'r addysgu, roedd yn 79fed yn Rhestr Prifysgolion Da y The Times\/Sunday Times a 93ydd y flwyddyn cyn hynny; yng Nghymru, roedd y drydedd brifysgol gorau. Ceir rhestr 'Cyflogwyr o Fyd Busnes, TG a Pherianneg' hefyd, a dyfarnwyd Aberystwyth yn gydradd 49fed o ran y potensial i fyfyriw gael gwaith wedi cwbwlhau ei radd; gweler adroddiad Times Higher Education. Yn y Times Higher Education World University Rankings 2016-17, roedd o fewn y 40 prifysgol gorau yn y DU.Yn 2016 roedd 92% o'i graddedigion mewn swyddi neu Addysg bellach o fewn 6 mis o raddio ac roedd 95% o ymchwil y Brifysgol o safon a gydnabyddir yn rhyngwladol neu\u2019n uwch.  Y Gymraeg ym Mhrifysgol Aberystwyth Noda Hefin Jones, yn ei astudiaeth o'r Ymerodraeth Brydeinig: \"wrth sefydlu prifysgol gyntaf Cymru yn Aberystwyth yn 1872, nid oedd yr Anghydffurfwyr yn cynnig dim yn Gymraeg. Saesneg oedd popeth. Cafodd hyd yn oed y Gymraeg, pan gafodd ei chyflwyno fel pwnc ymhen hir a hwyr, ei dysgu drwy'r Saesneg.\"Ym mlwyddyn academaidd 2014-2015, roedd tua 1068 o fyfyrwyr Prifysgol Aberystwyth yn gallu siarad Cymraeg. Roedd hyn yn ostyngiad o tua 79 o fyfyrwyr o gymharu \u00e2'r flwyddyn flaenorol. Pobl nodedig Llywyddion 1872\u20131895, Henry Austin Bruce 1895\u20131913, Stuart Rendel 1913\u20131926, John Williams 1926\u20131944, Edmund Davies 1944\u20131954, Thomas Jones (T. J.) 1955\u20131964, David Hughes Parry 1964\u20131976, Ben Bowen Thomas 1977\u20131985, Cledwyn Hughes 1985\u20131997, Melvyn Rosser 1997\u20132007, Elystan Morgan 2007\u20132017, Emyr Jones Parry 2017\u2013presennol , John Thomas, Barwn Thomas Cwmgiedd Prifathrawon ac Is-Ganhellorion 1872\u20131891 Thomas Charles Edwards 1891\u20131919 Thomas Francis Roberts 1919\u20131926 John Humphreys Davies 1927\u20131934 Henry Stuart-Jones 1934\u20131952 Ifor Leslie Evans 1953\u20131957 Goronwy Rees 1958\u20131969 Thomas Parry 1969\u20131979 Goronwy Daniel 1979\u20131989 Gareth Owen 1989\u20131994 Kenneth O. Morgan 1994\u20132004 Derec Llwyd Morgan 2004\u20132011 Noel Lloyd 2011\u20132016 April McMahon 2016\u20132017 John Grattan (dros dro) 2016\u2013 Elizabeth Treasure Staff nodedig Edward Carr Henry Walford Davies John Davies R. Geraint Gruffydd David Russell Hulme Bobi Jones D. Gwenallt Jones Leopold Kohr David John de Lloyd Lily Newton Ian Parrott Joseph Parry T. H. Parry-Williams F. Gwendolen Rees FRS John Betws Davies Gweler hefyd Llyfrgell Thomas Parry Yr Hen Goleg Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan Prifysgol Aberystwyth","126":"Diddymu caethwasiaeth oedd y mudiad i ddod \u00e2 chaethwasiaeth i ben. Gellir defnyddio'r term hwn yn ffurfiol ac yn anffurfiol. Yng ngorllewin Ewrop ac America, roedd diddymu caethwasiaeth yn fudiad hanesyddol a geisiodd ddod \u00e2 masnach gaethweision yr Iwerydd i ben a rhyddhau pob caethwas. Bu'r ymgyrch i ddiddymu caethwasiaeth yn hir ac anodd, gydag unigolion, mudiadau a sefydliadau yn UDA a Phrydain yn gorfod brwydro\u2019n galed i ddileu caethwasiaeth a sicrhau rhyddid i\u2019r caethweision. Ymgyrchwyd, ysgrifennwyd llenyddiaeth, cynhaliwyd cyfarfodydd cyhoeddus, cyflwynwyd deisebau ac apeliwyd i\u2019r Senedd er mwyn cael gwared ar y gyfundrefn a oedd wedi achosi cymaint o ddioddefaint. Daeth Rhyfel Cartref America rhwng 1861 a 65 yn rhyfel yn erbyn caethwasiaeth. Yn UDA, roedd unigolion fel William Garrison yn ymgyrchwyr adnabyddus, ac ym Mhrydain roedd Granville Sharp, Thomas Clarkson a William Wilberforce ymhlith arweinyddion yr ymgyrch.  Diddymwyr blaenllaw yn America Erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif sefydlwyd cymdeithasau gwrthgaethwasiaeth yn America.  Ymhlith y rhai cyntaf roedd y Gymdeithas Gwladychiad Americanaidd a sefydlwyd yn 1817. Bwriad y gymdeithas oedd dychwelyd caethweision oedd wedi eu rhyddhau i Affrica. Ym 1821, prynodd asiantau a oedd yn cynrychioli\u2019r gymdeithas dir yng Ngorllewin Affrica er mwyn creu gwlad newydd.  Yn 1822 aeth pobl dduon rhydd draw i ymsefydlu yno ac erbyn 1847 ildiodd y gymdeithas reolaeth i weriniaeth annibynnol Liberia.  Erbyn 1860 dim ond 15,000 o ddynion duon oedd wedi ymfudo i Affrica - nifer bach iawn o\u2019i gymharu \u00e2 nifer y genedigaethau ymysg y caethweision.Roedd gwleidyddion blaenllaw yn UDA yn cefnogi'r Gymdeithas - yn eu plith, James Madison, James Monroe, Henry Clay a Daniel Webster. Gwelai rhai'r mudiad fel cyfle i ryddfreinio pobl dduon tra bod eraill yn gweld y gymdeithas fel ffordd o gadw caethwasiaeth drwy gael gwared ar y bobl dduon rhydd a allai fod yn anodd eu rheoli, ac a allai achosi problemau. Yn 1832 sefydlodd William Lloyd Garrison a\u2019i ddilynwyr Gymdeithas Gaethwasiaeth Lloegr Newydd a\u2019r flwyddyn flaenorol yn 1831 roedd Garrison wedi dechrau cyhoeddi papur newydd gwrth-gaethwasiaeth o\u2019r enw \u2018The Liberator\u2019, a ddefnyddiai i frwydro yn erbyn caethwasiaeth. Yn 1833 sefydlodd dau fasnachwr cyfoethog o Efrog Newydd, sef Arthur a Lewis Tappan, gr\u0175p tebyg a elwid yn Gymdeithas Gwrthgaethwasiaeth America. Roedd y gymdeithas yn gobeithio manteisio ar y cyhoeddusrwydd a roddwyd i waith William Wilberforce ym Mhrydain a arweiniodd at y llywodraeth yn diddymu caethwasiaeth drwy\u2019r Ymerodraeth Brydeinig ym 1833.  Erbyn canol y 1840au, roedd gan y mudiad tua 1,300 o gymdeithasau lleol a chyfanswm aelodaeth o 250,000. Daeth cefnogaeth i ddiddymu caethwasiaeth oddi wrth bobl oedd yn cael eu denu at fudiadau diwygio eraill. Tueddai Diddymwyr ddod o deuluoedd crefyddol. Ymhlith cefnogwyr cynharaf eraill y mudiadau Diddymu roedd Americaniaid Affricanaidd rhydd oedd yn byw yn nhaleithiau\u2019r Gogledd. Un o\u2019r rhai enwocaf oedd Frederick Douglass, a oedd wedi bod yn gaethwas ac a ddihangodd, ac wrth ddarlithio ac ysgrifennu enillodd ddigon o arian i brynu ei ryddid. Roedd yn un o brif arweinyddion pobl dduon America yn ystod y 1850au ac fe'i gwahoddwyd i siarad mewn cyfarfodydd yn aml.Ymhlith y Diddymwyr blaenllaw eraill roedd Charles Sumner, Seneddwr gwyn a wnaeth sawl araith gyhoeddus yn erbyn caethwasiaeth; Sojourner Truth, a oedd yn siaradwr crefyddol a oedd yn areithio mewn llawer o gyfarfodydd y Diddymwyr, ac a oedd ei hun yn gaethwas a oedd wedi ffoi.Un o weithiau llenyddol enwocaf y 19eg ganrif a roddodd ddisgrifiad o natur greulon caethwasiaeth oedd nofel Harriet Beecher, Uncle Tom\u2019s Cabin, a gyhoeddwyd yn 1852 ac a fu\u2019n hollbwysig o ran peri i\u2019r cyhoedd sylweddoli pa mor erchyll yw caethwasiaeth. Cafodd y nofel ddylanwad ar gefnogwyr Diddymu yng Nghymru ble cafodd ei chyhoeddi o dan y teitl Caban F\u2019ewythr Twm a chyhoeddwyd tair fersiwn ohoni yn y Gymraeg. Roedd gan yr awdures, Harriet Beecher Stowe, gysylltiadau teuluol \u00e2 Chymru hefyd gan fod ei chyndeidiau wedi ymfudo o Landdewi Brefi, Tregaron i America. Erbyn y 1840au roedd diddymu caethwasiaeth wedi troi'n destun gwleidyddol yn ogystal \u00e2 bod yn ymgyrch i sicrhau cydraddoldeb. Gwelwyd gwleidyddiaeth fel yr unig ffordd o ddiniistrio caethwasiaeth, ond nid oedd y ddwy brif blaid yn America, sef y Chwigiaid a\u2019r Democratiaid, yn fodlon dod yn rhan o\u2019r drafodaeth. O ganlyniad, ffurfiodd rhai o\u2019r diddymwyr yn y cyfnod hwn eu plaid eu hunain, sef y Blaid Rhyddid. Bu\u2019r blaid newydd hon yn allweddol o ran sicrhau bod diddymu caethwasiaeth yn dod yn destun trafod yng ngwleidyddiaeth genedlaethol America. Yn y pen draw, arweiniodd hynny at ryfel cartref. Diddymwyr blaenllaw yng Nghymru Yng Nghymru, un o gefnogwyr amlycaf y mudiad Diddymu oedd y radical Morgan John Rhys (1760-1804), o Lanbradach, sir Forgannwg a gweinidog gyda\u2019r Bedyddwyr. Cefnogai rhyddid yr unigolyn, ymgyrchai yn erbyn caethwasiaeth, a hyrwyddai rhyddid crefyddol a gwleidyddol wedi iddo gael ei ysgogi gan egwyddorion Rhyfel Annibyniaeth America a\u2019r Chwyldro yn Ffrainc. Defnyddiodd ei allu i ysgrifennu fel cyfrwng i fynegi ei farn ar y materion yma gan gyhoeddi ei farn yn erbyn caethwasiaeth yn \u2018Y Cylch-grawn Cynmraeg\u2019, sef y cylchgrawn gwledidyddol cyntaf a gyhoeddwyd yn y Gymraeg ac a sefydlwyd gan Morgan John Rhys yn 1793. Cyfieithiodd pamffled o\u2019r Saesneg i\u2019r Gymraeg o dan y teitl,\u2019 Dioddefiadau Miloedd lawer o Ddynion Duon mewn Caethiwed Truenus Yn Jamaica a Lleoedd eraill\u2019 ble wnaeth erfyn ar ei gyd-wladwyr i beidio prynu nwyddau fel siwgr a rym gan ei fod yn hyrwyddo parhad ffiaidd y caethwasiaeth. Roedd y bamffled ymhlith y rhai cyntaf yn y Gymraeg a oedd yn dadlau yn erbyn y fasnach gaethwasiaeth. Cyhoeddwyd rhagor o bamffledi ganddo yn erbyn y fasnach gaethwasiaeth wedi iddo ymfudo i America yn 1794 a bu un ohonynt, a gyhoeddwyd yn 1798, sef \u2018Letters on Liberty and Slavery\u2019, yn llenyddiaeth bwysig yn arfogaeth dadleuon y Diddymwyr i gael gwared ar gaethwasiaeth.Roedd Iolo Morgannwg (Edward Williams), un o gyfoedion radicalaidd Morgan John Rhys, yn cefnogi\u2019r ymgyrch dros ddiddymu caethwasiaeth hefyd.  Dylanwad llenyddiaeth Ysgrifennodd cyn-gaethweision weithiau llenyddol hefyd a oedd yn dystiolaeth bwerus i gryfhau\u2019r ddadl dros ddiddymu caethwasiaeth. Ymhlith y rhai hynny roedd Ottobah Cugoano ac Olaudah Equiano. Roedd Cuguano, a anwyd tua 1757 yn Ghana, wedi bod yn gaethwas yn India\u2019r Gorllewin cyn iddo ffoi i Loegr yn 1772. Yn Lloegr daeth yn ddyn rhydd, ac yno ysgrifennodd lyfr yn amlinellu\u2019r dadleuon dros ddiddymu caethwasiaeth, sef \u2018Thoughts and Sentiments on the Evil and Wicked Traffic of the Human Species\u2019, a gyhoeddwyd yn 1787. Cyflwynodd ddadleuon crefyddol, moesol ac ariannol dros gael gwared ar y gyfundrefn ffiaidd.Cyn-gaethwas arall, a oedd hefyd yn un o gyfoedion ac yn ffrind i Cuguano, ac yn gefnogwr blaengar ac adnabyddus i'r achos dros ddiddymu caethwasiaeth, oedd Olaudah Equiano. Ysgrifennodd hanes ei fywyd fel caethwas yn ei hunangofiant, \u201cThe Interesting Narrative of the Life of Olaudah Equiano; or, Gustavus Vassa, the African, Written by Himself\u2019 a gyhoeddwyd yn 1789.  Ganwyd ef yn Nigeria tua 1745, a chafodd ei gipio a\u2019i werthu fel caethwas, a mynd draw i India\u2019r Gorllewin cyn prynu ei ryddid yn 1766.  Dechreuodd fywyd newydd draw yn Lloegr a daeth yn un o ymgyrchwyr mwyaf brwdfrydig y Mudiad Diddymu ym Mhrydain.Roedd eu tystiolaeth a\u2019u profiadau nhw yn bwysig iawn o ran tynnu sylw\u2019r cyhoedd at ddioddefaint y caethweision ac at ffieidd-dra'r system.  Ymerodraeth Prydain Roedd ymgyrchwyr adnabyddus o blaid diddymu caethwasiaeth oddi mewn i Ymerodraeth Prydain, fel John Wesley, y pregethwr Methodistaidd, a Josiah Wedgwood, yn ogystal \u00e2 grwpiau crefyddol, fel y Crynwyr. Defnyddiodd Wedgwood ei fuddiannau fel perchennog ffatr\u00efoedd crochenwaith i gynhyrchu plac a ddaeth yn symbol pwerus i ddenu cyhoeddusrwydd yn erbyn caethwasiaeth. Ymhlith y Diddymwyr eraill oedd yn siaradwyr huawdl ac yn ymgyrchwyr yn erbyn caethwasiaeth roedd Granville Sharp, Thomas Clarkson a William Wilberforce. Dadleuodd ac ysgrifennodd Sharp sawl gwaith dros hawliau caethweision - er enghraifft, achos Jonathan Strong (1767) a James Somerset (1772) gan fynd \u00e2\u2019u hachosion i\u2019r llysoedd ac ennill yno. Llwyddwyd i sicrhau hawl James Somerset, sef caethwas o Virginia a gyrhaeddodd Lloegr, i gael bod yn rhydd unwaith y daeth i Brydain. Drwy hyn, enillodd caethweision eraill yn Lloegr yr hawl i fod yn rhydd. Cerrig milltir pwysig Roedd Clarkson a Wilberforce yn ffrindiau ac yn aelodau pwysig o\u2019r Mudiad Gwrth-gaethwasiaeth ym Mhrydain, mudiad a sefydlwyd ar ddiwedd y 18g.Casglai\u2019r ddau wybodaeth fanwl am y fasnach gaethweision, y porthladdoedd oedd yn elwa, amodau byw'r caethweision ar yr hylciau mawr oedd yn eu cludo ar draws yr Iwerydd, cynlluniau a modelau o\u2019r hylciau a hyd yn oed casglu offer a ddefnyddiwyd i gosbi caethweision. Wedyn, byddent yn cyflwyno'r wybodaeth honno gerbron y Senedd ar ran y mudiad. Cyflwynodd Wilberforce sawl mesur i geisio diddymu\u2019r fasnach gaethweision, ac yn y diwedd pasiodd y Senedd ddeddf yn 1807 a oedd yn diddymu'r fasnach gaethweision, a oedd yn rhan o\u2019r fasnach driongl ar draws Ymerodraeth Prydain. Golygai hyn ei bod yn anghyfreithlon prynu a gwerthu caethweision oddi mewn i'r ymerodraeth. Yn 1808 diddymwyd y fasnach gaethweision yn UDA ond parhaodd mewn llawer o\u2019r taleithiau deheuol.Parhaodd y frwydr i ddiddymu caethwasiaeth wrth i wahanol fudiadau diddymu gynnal cyfarfodydd, cyhoeddi pamffledi a chyflwyno deisebau i\u2019r Senedd. Olynwyd William Wilberforce, wedi iddo ymddeol o fywyd cyhoeddus yn 1825, gan Thomas Fowell Buxton fel prif ymgyrchydd y Gymdeithas dros Ddiddymu Caethwasiaeth ym Mhrydain. Er ei fod mewn iechyd gwael, gwyddai Wilberforce cyn iddo farw fod Llywodraeth Prydain wedi pasio Deddf Rhyddfreinio 1833 a oedd yn gwarantu bod caethweision oddi mewn i drefedigaethau'r Ymerodraeth Brydeinig yn rhydd. Rhoddai telerau\u2019r ddeddf yr hawl i gyn-berchnogion caethweision oddi mewn i'r Ymerodraeth Brydeinig hawlio iawndal. Ni chafodd caethweision ym mhob rhan o\u2019r Ymerodraeth eu rhyddhau (er enghraifft, yn Sri Lanca) a bu\u2019n rhaid aros tan 1838 i gaethwasiaeth gael ei ddiddymu'n gyfan gwbl ym mhob rhan o\u2019r Ymerodraeth. Cyfeiriadau","130":"Gweriniaeth ffederal yng Ngogledd America yw Unol Daleithiau America (Saesneg: United States of America) neu'r Unol Daleithiau (hefyd, yn enwedig ar lafar, \"America\"). Mae hanner cant o daleithiau yn yr undeb. Lleolir y 48 talaith gyfagos rhwng Canada i'r gogledd a Mecsico i'r de. Lleolir Alaska yng ngogledd-orllewin y cyfandir i'r gorllewin o Ganada. Ynysfor yng nghanol y Cefnfor Tawel yw'r dalaith arall, sef Hawaii.  Hanes Cyn glaniad yr Ewropeiaid cyntaf roedd y diriogaeth gyfandirol yn gartref i sawl llwyth o Americanwyr brodorol, e.e y Sioux a'r Navajo. Roedd y 13 talaith wreiddiol yn wladfeydd Prydeinig hyd yr 1700au cyn iddynt ennill eu hannibyniaeth yn sgil Gwrthryfel America (1776\u20131783). Bryd hynny, roedd Florida a thiriogaethau eraill yn y de a'r de-orllewin (Texas, California, Arizona a. y. y. b.) yn perthyn i Sbaen; roedd rhan sylweddol o'r tir yng nghanol y cyfandir i'r gorllewin o Afon Mississippi hyd at ffin Canada yn perthyn i Ffrainc, ac roedd Alaska yn perthyn i Rwsia. Yn 1803 prynodd yr Unol Daleithiau y tir Ffrengig am 60 miliwn o ffranciau, neu tua 15 miliwn o ddoleri (Pryniant Louisiana) a dwblodd hynny faint y wlad. Yn 1836 cafodd Texas annibyniaeth oddi wrth Mecsico ac ar \u00f4l naw mlynedd fel Gweriniaeth Texas ymunodd y dalaith \u00e2'r undeb. Ar \u00f4l y rhyfel rhwng yr Unol Daleithiau a Mecsico, roddodd Cytundeb Guadeloupe-Hidalgo (1848) 200,000 milltir sgwar o dir, sydd heddiw yn cynnwys y rhan fwyaf o daleithiau New Mexico, Arizona, California, Colorado, Utah a Nevada, i'r Unol Daleithiau. Ymladdwyd Rhyfel Cartref America (1861\u20131865) rhwng unarddeg talaith yn y de oedd yn dymuno gadael yr Unol Daleithiau a'r gweddill o'r wlad. Dechreuodd y rhyfel yn dilyn etholiad Abraham Lincoln yn Arlywydd yr Unol Daleithiau yn 1861. Prif asgwrn y gynnen oedd caethwasiaeth; yr oedd pob un o'r taleithiau oedd yn dymuno gadael yr Undeb yn rhai lle roedd caethwasiaeth yn elfen bwysig. Tra nad oedd Lincoln wedi bygwth dileu caethwasiaeth, ystyrid ef yn elyn i'r gyfundrefn. Dewisodd y gwrthryfelwyr Jefferson Davis fel Arlywydd. Dechreuodd yr ymladd ar 12 Ebrill, 1861, pan ymosododd y gwrthryfelwyr ar Fort Sumter yn nhalaith De Carolina. Erbyn 1862 yr oedd brwydro ar raddfa eang wedi datblygu, gyda niferoedd mawr yn cael eu lladd. Ym mis Medi 1862, cyhoeddodd Lincoln ryddid y caethion. Erbyn hyn yr oedd y de wedi darganfod cadfridogion o athrylith yn Robert E. Lee a \"Stonewall\" Jackson, ac enillasant nifer o fuddugoliaethau dros yr Undebwyr. Lladdwyd Jackson mewn camgymeriad gan ei filwyr ei hun ym mrwydr Chancellorsville ym Mai 1863, a gorchfygwyd Lee ym Mrwydr Gettysburg yn nhalaith  Pennsylvania ym mis Gorffennaf 1863. Yn y gorllewin, cipiodd byddin dan Ulysses S. Grant Vicksburg  yn nhalaith Mississippi, a thrwy hynny enillodd yr Undebwyr reolaeth ar Afon Mississippi. Bu brwydro ffyrnig rhwng Grant a Lee yn nhalaith Virginia yn ystod haf 1864 a chipiodd William Tecumseh Sherman Atlanta, Georgia. Ar fore'r 9fed o Ebrill 1865, ildiodd Lee ei fyddin i Grant yn Appomattox a daeth y rhyfel i ben. Rhyddhawyd y caethion i gyd. Yn 1868 gwerthodd Rwsia Alaska i'r Unol Daleithiau am 7,200,000 o ddoleri; roedd llawer o bobol yn y Senedd yn meddwl bod hynny'n ormod i'w dalu am \"greigiau ac i\u00e2\", ond mae llawer o aur ac olew wedi dod o Alaska ers hynny.  Daearyddiaeth Ceir sawl cadwyn o fynyddoedd yng ngorllewin y wlad megis y Rockies a'r Sierra Nevada. Lleolir mynyddoedd yr Appalachians ger yr arfordir dwyreiniol. Rhwng y Rockies a'r Appalachians, ceir basn afonydd Mississippi a Missouri, y Llynnoedd Mawr a'r Gwastadeddau Mawr.  Taleithiau Ceir Rhestr taleithau'r Unol Daleithiau yn \u00f4l arwynebedd a rhestr ohonynt yn \u00f4l eu huchder.Undeb ffederal o 50 talaith yw'r Unol Daleithiau. Lleolir y brifddinas, Washington D.C., mewn ardal ffederal sydd ddim yn perthyn i unrhyw dalaith.   Dinasoedd Cosb Mae gan Unol Daleithiau America fwy o garcharorion nag unrhyw wlad arall yn y byd. Yn ogystal \u00e2 hyn, mae'r niferoedd y pen yn uwch nag unrhyw wlad \u2013 ar wah\u00e2n i Seychelles. Yn 2012 roedd y nifer yn 707 oedolyn am bob 100,000 o'r boblogaeth.Roedd y trobwynt oddeutu 1971, y flwyddyn y laniswyd eu hymgyrch yn erbyn cyffuriau. Ar 3 Chwefror 2014 cafwyd anerchiad yn Nh\u0177 Cynrychiolwyr yr Unol Daleithiau gan Shelia Jackson Lee a ddywedodd: \"5% yn unig o boblogaeth y byd sydd yn byw yn yr Unol Daleithiau, ond eto, er hyn, rydym wedi carcharu oddeutu chwarter holl garcharorion y byd\". Gweler hefyd Ysgrifennydd Gwladol yr Unol Daleithiau Cyfeiriadau Dolenni allanol (Saesneg) Porth swyddogol yr Unol Daleithiau","131":"Gweriniaeth ffederal yng Ngogledd America yw Unol Daleithiau America (Saesneg: United States of America) neu'r Unol Daleithiau (hefyd, yn enwedig ar lafar, \"America\"). Mae hanner cant o daleithiau yn yr undeb. Lleolir y 48 talaith gyfagos rhwng Canada i'r gogledd a Mecsico i'r de. Lleolir Alaska yng ngogledd-orllewin y cyfandir i'r gorllewin o Ganada. Ynysfor yng nghanol y Cefnfor Tawel yw'r dalaith arall, sef Hawaii.  Hanes Cyn glaniad yr Ewropeiaid cyntaf roedd y diriogaeth gyfandirol yn gartref i sawl llwyth o Americanwyr brodorol, e.e y Sioux a'r Navajo. Roedd y 13 talaith wreiddiol yn wladfeydd Prydeinig hyd yr 1700au cyn iddynt ennill eu hannibyniaeth yn sgil Gwrthryfel America (1776\u20131783). Bryd hynny, roedd Florida a thiriogaethau eraill yn y de a'r de-orllewin (Texas, California, Arizona a. y. y. b.) yn perthyn i Sbaen; roedd rhan sylweddol o'r tir yng nghanol y cyfandir i'r gorllewin o Afon Mississippi hyd at ffin Canada yn perthyn i Ffrainc, ac roedd Alaska yn perthyn i Rwsia. Yn 1803 prynodd yr Unol Daleithiau y tir Ffrengig am 60 miliwn o ffranciau, neu tua 15 miliwn o ddoleri (Pryniant Louisiana) a dwblodd hynny faint y wlad. Yn 1836 cafodd Texas annibyniaeth oddi wrth Mecsico ac ar \u00f4l naw mlynedd fel Gweriniaeth Texas ymunodd y dalaith \u00e2'r undeb. Ar \u00f4l y rhyfel rhwng yr Unol Daleithiau a Mecsico, roddodd Cytundeb Guadeloupe-Hidalgo (1848) 200,000 milltir sgwar o dir, sydd heddiw yn cynnwys y rhan fwyaf o daleithiau New Mexico, Arizona, California, Colorado, Utah a Nevada, i'r Unol Daleithiau. Ymladdwyd Rhyfel Cartref America (1861\u20131865) rhwng unarddeg talaith yn y de oedd yn dymuno gadael yr Unol Daleithiau a'r gweddill o'r wlad. Dechreuodd y rhyfel yn dilyn etholiad Abraham Lincoln yn Arlywydd yr Unol Daleithiau yn 1861. Prif asgwrn y gynnen oedd caethwasiaeth; yr oedd pob un o'r taleithiau oedd yn dymuno gadael yr Undeb yn rhai lle roedd caethwasiaeth yn elfen bwysig. Tra nad oedd Lincoln wedi bygwth dileu caethwasiaeth, ystyrid ef yn elyn i'r gyfundrefn. Dewisodd y gwrthryfelwyr Jefferson Davis fel Arlywydd. Dechreuodd yr ymladd ar 12 Ebrill, 1861, pan ymosododd y gwrthryfelwyr ar Fort Sumter yn nhalaith De Carolina. Erbyn 1862 yr oedd brwydro ar raddfa eang wedi datblygu, gyda niferoedd mawr yn cael eu lladd. Ym mis Medi 1862, cyhoeddodd Lincoln ryddid y caethion. Erbyn hyn yr oedd y de wedi darganfod cadfridogion o athrylith yn Robert E. Lee a \"Stonewall\" Jackson, ac enillasant nifer o fuddugoliaethau dros yr Undebwyr. Lladdwyd Jackson mewn camgymeriad gan ei filwyr ei hun ym mrwydr Chancellorsville ym Mai 1863, a gorchfygwyd Lee ym Mrwydr Gettysburg yn nhalaith  Pennsylvania ym mis Gorffennaf 1863. Yn y gorllewin, cipiodd byddin dan Ulysses S. Grant Vicksburg  yn nhalaith Mississippi, a thrwy hynny enillodd yr Undebwyr reolaeth ar Afon Mississippi. Bu brwydro ffyrnig rhwng Grant a Lee yn nhalaith Virginia yn ystod haf 1864 a chipiodd William Tecumseh Sherman Atlanta, Georgia. Ar fore'r 9fed o Ebrill 1865, ildiodd Lee ei fyddin i Grant yn Appomattox a daeth y rhyfel i ben. Rhyddhawyd y caethion i gyd. Yn 1868 gwerthodd Rwsia Alaska i'r Unol Daleithiau am 7,200,000 o ddoleri; roedd llawer o bobol yn y Senedd yn meddwl bod hynny'n ormod i'w dalu am \"greigiau ac i\u00e2\", ond mae llawer o aur ac olew wedi dod o Alaska ers hynny.  Daearyddiaeth Ceir sawl cadwyn o fynyddoedd yng ngorllewin y wlad megis y Rockies a'r Sierra Nevada. Lleolir mynyddoedd yr Appalachians ger yr arfordir dwyreiniol. Rhwng y Rockies a'r Appalachians, ceir basn afonydd Mississippi a Missouri, y Llynnoedd Mawr a'r Gwastadeddau Mawr.  Taleithiau Ceir Rhestr taleithau'r Unol Daleithiau yn \u00f4l arwynebedd a rhestr ohonynt yn \u00f4l eu huchder.Undeb ffederal o 50 talaith yw'r Unol Daleithiau. Lleolir y brifddinas, Washington D.C., mewn ardal ffederal sydd ddim yn perthyn i unrhyw dalaith.   Dinasoedd Cosb Mae gan Unol Daleithiau America fwy o garcharorion nag unrhyw wlad arall yn y byd. Yn ogystal \u00e2 hyn, mae'r niferoedd y pen yn uwch nag unrhyw wlad \u2013 ar wah\u00e2n i Seychelles. Yn 2012 roedd y nifer yn 707 oedolyn am bob 100,000 o'r boblogaeth.Roedd y trobwynt oddeutu 1971, y flwyddyn y laniswyd eu hymgyrch yn erbyn cyffuriau. Ar 3 Chwefror 2014 cafwyd anerchiad yn Nh\u0177 Cynrychiolwyr yr Unol Daleithiau gan Shelia Jackson Lee a ddywedodd: \"5% yn unig o boblogaeth y byd sydd yn byw yn yr Unol Daleithiau, ond eto, er hyn, rydym wedi carcharu oddeutu chwarter holl garcharorion y byd\". Gweler hefyd Ysgrifennydd Gwladol yr Unol Daleithiau Cyfeiriadau Dolenni allanol (Saesneg) Porth swyddogol yr Unol Daleithiau","132":"Gweriniaeth ffederal yng Ngogledd America yw Unol Daleithiau America (Saesneg: United States of America) neu'r Unol Daleithiau (hefyd, yn enwedig ar lafar, \"America\"). Mae hanner cant o daleithiau yn yr undeb. Lleolir y 48 talaith gyfagos rhwng Canada i'r gogledd a Mecsico i'r de. Lleolir Alaska yng ngogledd-orllewin y cyfandir i'r gorllewin o Ganada. Ynysfor yng nghanol y Cefnfor Tawel yw'r dalaith arall, sef Hawaii.  Hanes Cyn glaniad yr Ewropeiaid cyntaf roedd y diriogaeth gyfandirol yn gartref i sawl llwyth o Americanwyr brodorol, e.e y Sioux a'r Navajo. Roedd y 13 talaith wreiddiol yn wladfeydd Prydeinig hyd yr 1700au cyn iddynt ennill eu hannibyniaeth yn sgil Gwrthryfel America (1776\u20131783). Bryd hynny, roedd Florida a thiriogaethau eraill yn y de a'r de-orllewin (Texas, California, Arizona a. y. y. b.) yn perthyn i Sbaen; roedd rhan sylweddol o'r tir yng nghanol y cyfandir i'r gorllewin o Afon Mississippi hyd at ffin Canada yn perthyn i Ffrainc, ac roedd Alaska yn perthyn i Rwsia. Yn 1803 prynodd yr Unol Daleithiau y tir Ffrengig am 60 miliwn o ffranciau, neu tua 15 miliwn o ddoleri (Pryniant Louisiana) a dwblodd hynny faint y wlad. Yn 1836 cafodd Texas annibyniaeth oddi wrth Mecsico ac ar \u00f4l naw mlynedd fel Gweriniaeth Texas ymunodd y dalaith \u00e2'r undeb. Ar \u00f4l y rhyfel rhwng yr Unol Daleithiau a Mecsico, roddodd Cytundeb Guadeloupe-Hidalgo (1848) 200,000 milltir sgwar o dir, sydd heddiw yn cynnwys y rhan fwyaf o daleithiau New Mexico, Arizona, California, Colorado, Utah a Nevada, i'r Unol Daleithiau. Ymladdwyd Rhyfel Cartref America (1861\u20131865) rhwng unarddeg talaith yn y de oedd yn dymuno gadael yr Unol Daleithiau a'r gweddill o'r wlad. Dechreuodd y rhyfel yn dilyn etholiad Abraham Lincoln yn Arlywydd yr Unol Daleithiau yn 1861. Prif asgwrn y gynnen oedd caethwasiaeth; yr oedd pob un o'r taleithiau oedd yn dymuno gadael yr Undeb yn rhai lle roedd caethwasiaeth yn elfen bwysig. Tra nad oedd Lincoln wedi bygwth dileu caethwasiaeth, ystyrid ef yn elyn i'r gyfundrefn. Dewisodd y gwrthryfelwyr Jefferson Davis fel Arlywydd. Dechreuodd yr ymladd ar 12 Ebrill, 1861, pan ymosododd y gwrthryfelwyr ar Fort Sumter yn nhalaith De Carolina. Erbyn 1862 yr oedd brwydro ar raddfa eang wedi datblygu, gyda niferoedd mawr yn cael eu lladd. Ym mis Medi 1862, cyhoeddodd Lincoln ryddid y caethion. Erbyn hyn yr oedd y de wedi darganfod cadfridogion o athrylith yn Robert E. Lee a \"Stonewall\" Jackson, ac enillasant nifer o fuddugoliaethau dros yr Undebwyr. Lladdwyd Jackson mewn camgymeriad gan ei filwyr ei hun ym mrwydr Chancellorsville ym Mai 1863, a gorchfygwyd Lee ym Mrwydr Gettysburg yn nhalaith  Pennsylvania ym mis Gorffennaf 1863. Yn y gorllewin, cipiodd byddin dan Ulysses S. Grant Vicksburg  yn nhalaith Mississippi, a thrwy hynny enillodd yr Undebwyr reolaeth ar Afon Mississippi. Bu brwydro ffyrnig rhwng Grant a Lee yn nhalaith Virginia yn ystod haf 1864 a chipiodd William Tecumseh Sherman Atlanta, Georgia. Ar fore'r 9fed o Ebrill 1865, ildiodd Lee ei fyddin i Grant yn Appomattox a daeth y rhyfel i ben. Rhyddhawyd y caethion i gyd. Yn 1868 gwerthodd Rwsia Alaska i'r Unol Daleithiau am 7,200,000 o ddoleri; roedd llawer o bobol yn y Senedd yn meddwl bod hynny'n ormod i'w dalu am \"greigiau ac i\u00e2\", ond mae llawer o aur ac olew wedi dod o Alaska ers hynny.  Daearyddiaeth Ceir sawl cadwyn o fynyddoedd yng ngorllewin y wlad megis y Rockies a'r Sierra Nevada. Lleolir mynyddoedd yr Appalachians ger yr arfordir dwyreiniol. Rhwng y Rockies a'r Appalachians, ceir basn afonydd Mississippi a Missouri, y Llynnoedd Mawr a'r Gwastadeddau Mawr.  Taleithiau Ceir Rhestr taleithau'r Unol Daleithiau yn \u00f4l arwynebedd a rhestr ohonynt yn \u00f4l eu huchder.Undeb ffederal o 50 talaith yw'r Unol Daleithiau. Lleolir y brifddinas, Washington D.C., mewn ardal ffederal sydd ddim yn perthyn i unrhyw dalaith.   Dinasoedd Cosb Mae gan Unol Daleithiau America fwy o garcharorion nag unrhyw wlad arall yn y byd. Yn ogystal \u00e2 hyn, mae'r niferoedd y pen yn uwch nag unrhyw wlad \u2013 ar wah\u00e2n i Seychelles. Yn 2012 roedd y nifer yn 707 oedolyn am bob 100,000 o'r boblogaeth.Roedd y trobwynt oddeutu 1971, y flwyddyn y laniswyd eu hymgyrch yn erbyn cyffuriau. Ar 3 Chwefror 2014 cafwyd anerchiad yn Nh\u0177 Cynrychiolwyr yr Unol Daleithiau gan Shelia Jackson Lee a ddywedodd: \"5% yn unig o boblogaeth y byd sydd yn byw yn yr Unol Daleithiau, ond eto, er hyn, rydym wedi carcharu oddeutu chwarter holl garcharorion y byd\". Gweler hefyd Ysgrifennydd Gwladol yr Unol Daleithiau Cyfeiriadau Dolenni allanol (Saesneg) Porth swyddogol yr Unol Daleithiau","133":"Gweriniaeth ffederal yng Ngogledd America yw Unol Daleithiau America (Saesneg: United States of America) neu'r Unol Daleithiau (hefyd, yn enwedig ar lafar, \"America\"). Mae hanner cant o daleithiau yn yr undeb. Lleolir y 48 talaith gyfagos rhwng Canada i'r gogledd a Mecsico i'r de. Lleolir Alaska yng ngogledd-orllewin y cyfandir i'r gorllewin o Ganada. Ynysfor yng nghanol y Cefnfor Tawel yw'r dalaith arall, sef Hawaii.  Hanes Cyn glaniad yr Ewropeiaid cyntaf roedd y diriogaeth gyfandirol yn gartref i sawl llwyth o Americanwyr brodorol, e.e y Sioux a'r Navajo. Roedd y 13 talaith wreiddiol yn wladfeydd Prydeinig hyd yr 1700au cyn iddynt ennill eu hannibyniaeth yn sgil Gwrthryfel America (1776\u20131783). Bryd hynny, roedd Florida a thiriogaethau eraill yn y de a'r de-orllewin (Texas, California, Arizona a. y. y. b.) yn perthyn i Sbaen; roedd rhan sylweddol o'r tir yng nghanol y cyfandir i'r gorllewin o Afon Mississippi hyd at ffin Canada yn perthyn i Ffrainc, ac roedd Alaska yn perthyn i Rwsia. Yn 1803 prynodd yr Unol Daleithiau y tir Ffrengig am 60 miliwn o ffranciau, neu tua 15 miliwn o ddoleri (Pryniant Louisiana) a dwblodd hynny faint y wlad. Yn 1836 cafodd Texas annibyniaeth oddi wrth Mecsico ac ar \u00f4l naw mlynedd fel Gweriniaeth Texas ymunodd y dalaith \u00e2'r undeb. Ar \u00f4l y rhyfel rhwng yr Unol Daleithiau a Mecsico, roddodd Cytundeb Guadeloupe-Hidalgo (1848) 200,000 milltir sgwar o dir, sydd heddiw yn cynnwys y rhan fwyaf o daleithiau New Mexico, Arizona, California, Colorado, Utah a Nevada, i'r Unol Daleithiau. Ymladdwyd Rhyfel Cartref America (1861\u20131865) rhwng unarddeg talaith yn y de oedd yn dymuno gadael yr Unol Daleithiau a'r gweddill o'r wlad. Dechreuodd y rhyfel yn dilyn etholiad Abraham Lincoln yn Arlywydd yr Unol Daleithiau yn 1861. Prif asgwrn y gynnen oedd caethwasiaeth; yr oedd pob un o'r taleithiau oedd yn dymuno gadael yr Undeb yn rhai lle roedd caethwasiaeth yn elfen bwysig. Tra nad oedd Lincoln wedi bygwth dileu caethwasiaeth, ystyrid ef yn elyn i'r gyfundrefn. Dewisodd y gwrthryfelwyr Jefferson Davis fel Arlywydd. Dechreuodd yr ymladd ar 12 Ebrill, 1861, pan ymosododd y gwrthryfelwyr ar Fort Sumter yn nhalaith De Carolina. Erbyn 1862 yr oedd brwydro ar raddfa eang wedi datblygu, gyda niferoedd mawr yn cael eu lladd. Ym mis Medi 1862, cyhoeddodd Lincoln ryddid y caethion. Erbyn hyn yr oedd y de wedi darganfod cadfridogion o athrylith yn Robert E. Lee a \"Stonewall\" Jackson, ac enillasant nifer o fuddugoliaethau dros yr Undebwyr. Lladdwyd Jackson mewn camgymeriad gan ei filwyr ei hun ym mrwydr Chancellorsville ym Mai 1863, a gorchfygwyd Lee ym Mrwydr Gettysburg yn nhalaith  Pennsylvania ym mis Gorffennaf 1863. Yn y gorllewin, cipiodd byddin dan Ulysses S. Grant Vicksburg  yn nhalaith Mississippi, a thrwy hynny enillodd yr Undebwyr reolaeth ar Afon Mississippi. Bu brwydro ffyrnig rhwng Grant a Lee yn nhalaith Virginia yn ystod haf 1864 a chipiodd William Tecumseh Sherman Atlanta, Georgia. Ar fore'r 9fed o Ebrill 1865, ildiodd Lee ei fyddin i Grant yn Appomattox a daeth y rhyfel i ben. Rhyddhawyd y caethion i gyd. Yn 1868 gwerthodd Rwsia Alaska i'r Unol Daleithiau am 7,200,000 o ddoleri; roedd llawer o bobol yn y Senedd yn meddwl bod hynny'n ormod i'w dalu am \"greigiau ac i\u00e2\", ond mae llawer o aur ac olew wedi dod o Alaska ers hynny.  Daearyddiaeth Ceir sawl cadwyn o fynyddoedd yng ngorllewin y wlad megis y Rockies a'r Sierra Nevada. Lleolir mynyddoedd yr Appalachians ger yr arfordir dwyreiniol. Rhwng y Rockies a'r Appalachians, ceir basn afonydd Mississippi a Missouri, y Llynnoedd Mawr a'r Gwastadeddau Mawr.  Taleithiau Ceir Rhestr taleithau'r Unol Daleithiau yn \u00f4l arwynebedd a rhestr ohonynt yn \u00f4l eu huchder.Undeb ffederal o 50 talaith yw'r Unol Daleithiau. Lleolir y brifddinas, Washington D.C., mewn ardal ffederal sydd ddim yn perthyn i unrhyw dalaith.   Dinasoedd Cosb Mae gan Unol Daleithiau America fwy o garcharorion nag unrhyw wlad arall yn y byd. Yn ogystal \u00e2 hyn, mae'r niferoedd y pen yn uwch nag unrhyw wlad \u2013 ar wah\u00e2n i Seychelles. Yn 2012 roedd y nifer yn 707 oedolyn am bob 100,000 o'r boblogaeth.Roedd y trobwynt oddeutu 1971, y flwyddyn y laniswyd eu hymgyrch yn erbyn cyffuriau. Ar 3 Chwefror 2014 cafwyd anerchiad yn Nh\u0177 Cynrychiolwyr yr Unol Daleithiau gan Shelia Jackson Lee a ddywedodd: \"5% yn unig o boblogaeth y byd sydd yn byw yn yr Unol Daleithiau, ond eto, er hyn, rydym wedi carcharu oddeutu chwarter holl garcharorion y byd\". Gweler hefyd Ysgrifennydd Gwladol yr Unol Daleithiau Cyfeiriadau Dolenni allanol (Saesneg) Porth swyddogol yr Unol Daleithiau","134":"Mae Canolfan Bedwyr yn ganolfan arloesol ym Mhrifysgol Bangor sy\u2019n darparu gwasanaethau, ymchwil a thechnoleg ar gyfer yr iaith Gymraeg. Sefydlwyd y Ganolfan yn 1996. Yn ogystal \u00e2 chwarae rhan ganolog i ddatblygu a chefnogi'r Gymraeg o fewn Prifysgol Bangor, mae hefyd iddi gennad genedlaethol a rhyngwladol o ran datblygu'r iaith ym maes technoleg. Lleolir yn Ganolfan yn Neuadd Dyfrdwy sydd yn rhan o'r Ganolfan Rheolaeth y Brifysgol ar Ffordd y Coleg - ac hen safle y Coleg Normal, Bangor. Cyfarwyddwr y Ganolfan yw'r prifardd, Dr Llion Jones.  Cennad Mae gwaith craidd y ganolfan yn ymwneud \u00e2 chefnogi dau o nodau strategol y Brifysgol, sef, cryfhau darpariaeth academaidd cyfrwng Cymraeg a gwasanaethau Cymraeg y Brifysgol: datblygu defnydd o\u2019r Gymraeg yn y Brifysgol a\u2019r rhanbarth. Yn hynny o beth mae Canolfan Bedwyr yn ymateb i anghenion mewnol ac allanol. Er bod ei gwasanaethau craidd fel datblygu polisi, gwaith cyfieithu a darparu cyrsiau Iaith yn ymateb i anghenion y Brifysgol ei hun, mae\u2019r ganolfan yn rhoi pwys mawr hefyd ar rannu ei harbenigeddau unigryw. Mae ei gwaith yn datblygu meddalwedd, terminoleg a chyrsiau ac adnoddau wedi\u2019u teilwra yn uchel iawn ei barch ymhlith sefydliadau eraill sy\u2019n awyddus i ddatblygu eu defnydd eu hunain o\u2019r Gymraeg. Cydanwbyddyd gwaith y Ganolfan yn hyrwyddo a chefnogi\u2019r Gymraeg mewn arolwg sefydliadol gan yr Asiantaeth Sicrhau Ansawdd (QAA) a\u2019i wobrwyo hefyd gan y Sefydliad Materion Cymreig (IWA). Mae'r Ganolfan yn cyflodi oddeutu 25 o staff sy'n cynnwys cyfieithwyr, datblygwyr polisi, a gweithwyr ym maes technoleg iaith. gan gynnwys Tegau Andrews sy'n Derminolegydd Addysg Uwch ar ran y Coleg Cymraeg Cenedlaethol.  Adnoddau'r Ganolfan Mae'r Ganolfan yn gyfrifol am ddatblygu adnoddau technoleg iaith sydd ar gael i'r cyhoedd am ddim neu am bris. Yn eu mysg mae: Datblygu app arbennig, ap Geiriaduron, sydd wedi'i lwytho i lawr dros 71,000 o weithiau. Mae'r Uned Gyfieithu yn cyfieithu yn agos at 4 miliwn o eiriau mewn blwyddyn. Ategyn Vocab a ddatblygwyd gan yr Uned Technolegau Iaith ac welir ar wefannau fel BBC Cymru Fyw a Golwg 360. Mae'r ategyn yn dangos cyfieithiad ar-sgrin o'r Gymraeg wrth i'r lygoden orwedd ar y testun. System wirio testun CySill a Cysgeir ar gyfer cywiro a gwella iaith testun ar-sgr\u00een. Cyfieithu llwyfan addysgol byd-eang Blackboard Datblygu Geiriadur yr Academi ar-lein gyda dros 90,000 o gofnodion unigol Datblygu a diweddaru Porth Termau Cenedlaethol yn ddyddiol. Bedwyr Lewis Jones Enwyd Canolfan Bedwyr ar \u00f4l yr Athro Bedwyr Lewis Jones. Rhwng 1974-92, Bedwyr Lewis Jones oedd Athro'r Gymraeg ym Mhrifysgol Bangor. Roedd hefyd yn lladmerydd cryf dros yr iaith yn holl weithgareddau'r Brifysgol. Agorwyd y Ganolfan yn swyddogol yn 1996 gan ei weddw Mrs Eleri Wynne Jones, ac yn 2010, cafodd ei gwahodd drachefn i ddadorchuddio'r penddelw o Bedwyr a gerfluniwyd gan John Meirion Morris. Mae'r penddelw i'w weld y tu allan i Siambr y Cyngor ym Mhrif Adeilad y Brifysgol. Staff Adnabyddus Ymysg staff y Ganolfan mae amryw o bobl sy'n adnabyddus o fewn meysydd eraill megis Ifan Prys ('Bardd y Mis' ar BBC Radio Cymru mis Chwefror 2018  ac aelod o d\u00eem Talwrn y Beirdd Caernarfon ac enillydd tair Cadair yn Eisteddfod yr Urdd), Gorwel Roberts (gr\u0175p Bob Delyn a'r Ebillion) a Gareth Si\u00f4n (gr\u0175p Jecsyn Ffeif), Delyth Prys, enillydd Gwobr am hyrwyddo a datblygu technoleg yn gan elusennau Chwarae Teg a Womenspire yn 2018. Dolenni Gwefan Canolfan Bedwyr Cyfeiriadau","135":"Mae Canolfan Bedwyr yn ganolfan arloesol ym Mhrifysgol Bangor sy\u2019n darparu gwasanaethau, ymchwil a thechnoleg ar gyfer yr iaith Gymraeg. Sefydlwyd y Ganolfan yn 1996. Yn ogystal \u00e2 chwarae rhan ganolog i ddatblygu a chefnogi'r Gymraeg o fewn Prifysgol Bangor, mae hefyd iddi gennad genedlaethol a rhyngwladol o ran datblygu'r iaith ym maes technoleg. Lleolir yn Ganolfan yn Neuadd Dyfrdwy sydd yn rhan o'r Ganolfan Rheolaeth y Brifysgol ar Ffordd y Coleg - ac hen safle y Coleg Normal, Bangor. Cyfarwyddwr y Ganolfan yw'r prifardd, Dr Llion Jones.  Cennad Mae gwaith craidd y ganolfan yn ymwneud \u00e2 chefnogi dau o nodau strategol y Brifysgol, sef, cryfhau darpariaeth academaidd cyfrwng Cymraeg a gwasanaethau Cymraeg y Brifysgol: datblygu defnydd o\u2019r Gymraeg yn y Brifysgol a\u2019r rhanbarth. Yn hynny o beth mae Canolfan Bedwyr yn ymateb i anghenion mewnol ac allanol. Er bod ei gwasanaethau craidd fel datblygu polisi, gwaith cyfieithu a darparu cyrsiau Iaith yn ymateb i anghenion y Brifysgol ei hun, mae\u2019r ganolfan yn rhoi pwys mawr hefyd ar rannu ei harbenigeddau unigryw. Mae ei gwaith yn datblygu meddalwedd, terminoleg a chyrsiau ac adnoddau wedi\u2019u teilwra yn uchel iawn ei barch ymhlith sefydliadau eraill sy\u2019n awyddus i ddatblygu eu defnydd eu hunain o\u2019r Gymraeg. Cydanwbyddyd gwaith y Ganolfan yn hyrwyddo a chefnogi\u2019r Gymraeg mewn arolwg sefydliadol gan yr Asiantaeth Sicrhau Ansawdd (QAA) a\u2019i wobrwyo hefyd gan y Sefydliad Materion Cymreig (IWA). Mae'r Ganolfan yn cyflodi oddeutu 25 o staff sy'n cynnwys cyfieithwyr, datblygwyr polisi, a gweithwyr ym maes technoleg iaith. gan gynnwys Tegau Andrews sy'n Derminolegydd Addysg Uwch ar ran y Coleg Cymraeg Cenedlaethol.  Adnoddau'r Ganolfan Mae'r Ganolfan yn gyfrifol am ddatblygu adnoddau technoleg iaith sydd ar gael i'r cyhoedd am ddim neu am bris. Yn eu mysg mae: Datblygu app arbennig, ap Geiriaduron, sydd wedi'i lwytho i lawr dros 71,000 o weithiau. Mae'r Uned Gyfieithu yn cyfieithu yn agos at 4 miliwn o eiriau mewn blwyddyn. Ategyn Vocab a ddatblygwyd gan yr Uned Technolegau Iaith ac welir ar wefannau fel BBC Cymru Fyw a Golwg 360. Mae'r ategyn yn dangos cyfieithiad ar-sgrin o'r Gymraeg wrth i'r lygoden orwedd ar y testun. System wirio testun CySill a Cysgeir ar gyfer cywiro a gwella iaith testun ar-sgr\u00een. Cyfieithu llwyfan addysgol byd-eang Blackboard Datblygu Geiriadur yr Academi ar-lein gyda dros 90,000 o gofnodion unigol Datblygu a diweddaru Porth Termau Cenedlaethol yn ddyddiol. Bedwyr Lewis Jones Enwyd Canolfan Bedwyr ar \u00f4l yr Athro Bedwyr Lewis Jones. Rhwng 1974-92, Bedwyr Lewis Jones oedd Athro'r Gymraeg ym Mhrifysgol Bangor. Roedd hefyd yn lladmerydd cryf dros yr iaith yn holl weithgareddau'r Brifysgol. Agorwyd y Ganolfan yn swyddogol yn 1996 gan ei weddw Mrs Eleri Wynne Jones, ac yn 2010, cafodd ei gwahodd drachefn i ddadorchuddio'r penddelw o Bedwyr a gerfluniwyd gan John Meirion Morris. Mae'r penddelw i'w weld y tu allan i Siambr y Cyngor ym Mhrif Adeilad y Brifysgol. Staff Adnabyddus Ymysg staff y Ganolfan mae amryw o bobl sy'n adnabyddus o fewn meysydd eraill megis Ifan Prys ('Bardd y Mis' ar BBC Radio Cymru mis Chwefror 2018  ac aelod o d\u00eem Talwrn y Beirdd Caernarfon ac enillydd tair Cadair yn Eisteddfod yr Urdd), Gorwel Roberts (gr\u0175p Bob Delyn a'r Ebillion) a Gareth Si\u00f4n (gr\u0175p Jecsyn Ffeif), Delyth Prys, enillydd Gwobr am hyrwyddo a datblygu technoleg yn gan elusennau Chwarae Teg a Womenspire yn 2018. Dolenni Gwefan Canolfan Bedwyr Cyfeiriadau","136":"Mae Canolfan Bedwyr yn ganolfan arloesol ym Mhrifysgol Bangor sy\u2019n darparu gwasanaethau, ymchwil a thechnoleg ar gyfer yr iaith Gymraeg. Sefydlwyd y Ganolfan yn 1996. Yn ogystal \u00e2 chwarae rhan ganolog i ddatblygu a chefnogi'r Gymraeg o fewn Prifysgol Bangor, mae hefyd iddi gennad genedlaethol a rhyngwladol o ran datblygu'r iaith ym maes technoleg. Lleolir yn Ganolfan yn Neuadd Dyfrdwy sydd yn rhan o'r Ganolfan Rheolaeth y Brifysgol ar Ffordd y Coleg - ac hen safle y Coleg Normal, Bangor. Cyfarwyddwr y Ganolfan yw'r prifardd, Dr Llion Jones.  Cennad Mae gwaith craidd y ganolfan yn ymwneud \u00e2 chefnogi dau o nodau strategol y Brifysgol, sef, cryfhau darpariaeth academaidd cyfrwng Cymraeg a gwasanaethau Cymraeg y Brifysgol: datblygu defnydd o\u2019r Gymraeg yn y Brifysgol a\u2019r rhanbarth. Yn hynny o beth mae Canolfan Bedwyr yn ymateb i anghenion mewnol ac allanol. Er bod ei gwasanaethau craidd fel datblygu polisi, gwaith cyfieithu a darparu cyrsiau Iaith yn ymateb i anghenion y Brifysgol ei hun, mae\u2019r ganolfan yn rhoi pwys mawr hefyd ar rannu ei harbenigeddau unigryw. Mae ei gwaith yn datblygu meddalwedd, terminoleg a chyrsiau ac adnoddau wedi\u2019u teilwra yn uchel iawn ei barch ymhlith sefydliadau eraill sy\u2019n awyddus i ddatblygu eu defnydd eu hunain o\u2019r Gymraeg. Cydanwbyddyd gwaith y Ganolfan yn hyrwyddo a chefnogi\u2019r Gymraeg mewn arolwg sefydliadol gan yr Asiantaeth Sicrhau Ansawdd (QAA) a\u2019i wobrwyo hefyd gan y Sefydliad Materion Cymreig (IWA). Mae'r Ganolfan yn cyflodi oddeutu 25 o staff sy'n cynnwys cyfieithwyr, datblygwyr polisi, a gweithwyr ym maes technoleg iaith. gan gynnwys Tegau Andrews sy'n Derminolegydd Addysg Uwch ar ran y Coleg Cymraeg Cenedlaethol.  Adnoddau'r Ganolfan Mae'r Ganolfan yn gyfrifol am ddatblygu adnoddau technoleg iaith sydd ar gael i'r cyhoedd am ddim neu am bris. Yn eu mysg mae: Datblygu app arbennig, ap Geiriaduron, sydd wedi'i lwytho i lawr dros 71,000 o weithiau. Mae'r Uned Gyfieithu yn cyfieithu yn agos at 4 miliwn o eiriau mewn blwyddyn. Ategyn Vocab a ddatblygwyd gan yr Uned Technolegau Iaith ac welir ar wefannau fel BBC Cymru Fyw a Golwg 360. Mae'r ategyn yn dangos cyfieithiad ar-sgrin o'r Gymraeg wrth i'r lygoden orwedd ar y testun. System wirio testun CySill a Cysgeir ar gyfer cywiro a gwella iaith testun ar-sgr\u00een. Cyfieithu llwyfan addysgol byd-eang Blackboard Datblygu Geiriadur yr Academi ar-lein gyda dros 90,000 o gofnodion unigol Datblygu a diweddaru Porth Termau Cenedlaethol yn ddyddiol. Bedwyr Lewis Jones Enwyd Canolfan Bedwyr ar \u00f4l yr Athro Bedwyr Lewis Jones. Rhwng 1974-92, Bedwyr Lewis Jones oedd Athro'r Gymraeg ym Mhrifysgol Bangor. Roedd hefyd yn lladmerydd cryf dros yr iaith yn holl weithgareddau'r Brifysgol. Agorwyd y Ganolfan yn swyddogol yn 1996 gan ei weddw Mrs Eleri Wynne Jones, ac yn 2010, cafodd ei gwahodd drachefn i ddadorchuddio'r penddelw o Bedwyr a gerfluniwyd gan John Meirion Morris. Mae'r penddelw i'w weld y tu allan i Siambr y Cyngor ym Mhrif Adeilad y Brifysgol. Staff Adnabyddus Ymysg staff y Ganolfan mae amryw o bobl sy'n adnabyddus o fewn meysydd eraill megis Ifan Prys ('Bardd y Mis' ar BBC Radio Cymru mis Chwefror 2018  ac aelod o d\u00eem Talwrn y Beirdd Caernarfon ac enillydd tair Cadair yn Eisteddfod yr Urdd), Gorwel Roberts (gr\u0175p Bob Delyn a'r Ebillion) a Gareth Si\u00f4n (gr\u0175p Jecsyn Ffeif), Delyth Prys, enillydd Gwobr am hyrwyddo a datblygu technoleg yn gan elusennau Chwarae Teg a Womenspire yn 2018. Dolenni Gwefan Canolfan Bedwyr Cyfeiriadau","138":"Mae C.P.D. Merched Met. Caerdydd yn glwb p\u00eal-droed wedi ei lleoli ym Mhrifysgol Metropolitan Caerdydd. Mae'n gyfochrog i'r t\u00eem dynion, C.P.D. Prifysgol Met Caerdydd sydd hefyd yn rhan o strwythur y brifysgol. Dyma glwb mwyaf llwyddiannus Uwch Gynghrair Merched Cymru gan iddynt ennill pum pencampwriaeth, (2011\u201312, 2014\u201315, 2015\u201316, 2017\u201318 and 2018\u201319) a chystadlu sawl gwaith yn cynrychioli Cymru a'r Gynghrair yn Nghynghrair Pencampwyr Merched UEFA. Adnabwyd y t\u00eem fel Merched Athrofa Caerdydd neu UWIC Ladies nes i'r brifysgol newid ei henwa i Metropolitan Caerdydd wedi tymor 2011\u201312. Yn Saesneg newidiwyd y gair \"Ladies\" i  \"Womens\" ar gyfer tymor 2018\/19. Maent yn chwarae eu gemau cartref ar feysydd Campws Cyncoed y Brifysgol. Uwch Gynghrair Cymru Roedd y clwb yn aelod sefydlol o'r Uwch Gynghrair yn 2009, gan gymryd rhan yn Adran y De oedd yn cynnwys pedwar t\u00eem. Y drefn ar y pryd oedd bod enillwyr Adran y De ac Adran y Gogledd yn chwarae yn erbyn ei gilydd ar ddiwedd y tymor i weld pwy oedd y pencampwyr. Newidwyd y drefn i un adran genedlaethol wedi tair tymor. Adnabwyd y clwb wrth enw'r sefydliad ar y pryd sef, Athrofa yn y Gymraeg, neu yn aml y talfyriad Saesneg, UWIC (University of Wales Institute, Cardiff). Yn ystod y ddau dymor cyntaf gorffennodd y clwb yn yr ail safle yng Nghynhadledd y De y tu \u00f4l i bencampwyr Merched Dinas Abertawe yn y pen draw, ar \u00f4l ennill eu holl gemau, ac eithrio'r cyfarfyddiadau \u00e2'r Elyrch. Profodd tymor 2011\/12 i fod yn flwyddyn iddynt wrth iddynt osgoi trechu yn erbyn y pencampwyr teyrnasu a chymhwyso ar gyfer Rownd Derfynol y Bencampwriaeth, a enillwyd 3\u20130 yn erbyn Merched Wrecsam ym Mharc Victoria, Llanidloes. Sgoriodd Nadia Lawrence, Sophie Scherschel a Lauran Welsh y goliau a seliodd deitl cenedlaethol cyntaf erioed y clwb. Yn nhymor 2018-19, enillodd Merched Met Caerdydd y trebl domestig ar \u00f4l ennill yr Uwch Gynghrair, Cwpan Merched CBDC a Chwpan Merched Premier Cymru. Roedd Met Caerdydd hefyd yn ddiguro yn y tymor domestig, gan ennill 14 a thynnu 2 o\u2019u 16 g\u00eam gynghrair.  Creu Hanes Gwnaeth merched Met Caerdydd hanes trwy gofnodi\u2019r fuddugoliaeth fwyaf erioed mewn g\u00eam yn Uwch Gynghrair y Merched ar 10 Mawrth 2013 pan drechon nhw Merched Castell Caerffili 43\u20130, gan ragori ar record flaenorol a osodwyd gan C.P.D. Merched Castellnewydd Emlyn yn erbyn yr un gwrthwynebwyr. Emily Allen sy\u2019n dal y record o\u2019r nifer fwyaf o goliau mewn g\u00eam yn Uwch Gynghrair y Merched, gyda 15 i glwb Met Caerdydd. Anrhydeddau Uwch Gynghrair Merched Cymru: Pencampwyr (6): 2011\u201312, 2013\u201314, 2014\u201315, 2015\u201316, 2017\u201318, 2018-19 Cwpan P\u00eal-droed Merched Cymru: Pencampwyr (3): 2013\u201314, 2016\u201317, 2018-19 Ail: 2010, 2012, 2013 Cwpan Cynghrair Premier Merched Cymru: Pencampwyr (3): 2013\u201314]], 2016\u201317, 2018-19 Pencampwyr British Universities & Colleges Sport (BUCS) 2012\u201313, 2013\u201314 Record yn Ewrop Cynghrair Pencampwyr Merched UEFA  Bu tymor 2018-19 yn un arbennig o llwyddiannus i'r Met wrth ddod y t\u00eem p\u00eal-droed merched mwyaf llwyddiannus o Gymru mewn cystadleuaeth Ewropeaidd ar \u00f4l gorffen yn ail yn eu gr\u0175p rhagbrofol. Dolenni Tudalen Facebook CPD Merched Met. Caerdydd Twitter @CardiffMetWFC g\u00eam CPD Merched Dinas Abetawe yn erbyn y Met Ionawr 2020 ar Sgorio Cyfeiriadau","139":"Mae C.P.D. Merched Met. Caerdydd yn glwb p\u00eal-droed wedi ei lleoli ym Mhrifysgol Metropolitan Caerdydd. Mae'n gyfochrog i'r t\u00eem dynion, C.P.D. Prifysgol Met Caerdydd sydd hefyd yn rhan o strwythur y brifysgol. Dyma glwb mwyaf llwyddiannus Uwch Gynghrair Merched Cymru gan iddynt ennill pum pencampwriaeth, (2011\u201312, 2014\u201315, 2015\u201316, 2017\u201318 and 2018\u201319) a chystadlu sawl gwaith yn cynrychioli Cymru a'r Gynghrair yn Nghynghrair Pencampwyr Merched UEFA. Adnabwyd y t\u00eem fel Merched Athrofa Caerdydd neu UWIC Ladies nes i'r brifysgol newid ei henwa i Metropolitan Caerdydd wedi tymor 2011\u201312. Yn Saesneg newidiwyd y gair \"Ladies\" i  \"Womens\" ar gyfer tymor 2018\/19. Maent yn chwarae eu gemau cartref ar feysydd Campws Cyncoed y Brifysgol. Uwch Gynghrair Cymru Roedd y clwb yn aelod sefydlol o'r Uwch Gynghrair yn 2009, gan gymryd rhan yn Adran y De oedd yn cynnwys pedwar t\u00eem. Y drefn ar y pryd oedd bod enillwyr Adran y De ac Adran y Gogledd yn chwarae yn erbyn ei gilydd ar ddiwedd y tymor i weld pwy oedd y pencampwyr. Newidwyd y drefn i un adran genedlaethol wedi tair tymor. Adnabwyd y clwb wrth enw'r sefydliad ar y pryd sef, Athrofa yn y Gymraeg, neu yn aml y talfyriad Saesneg, UWIC (University of Wales Institute, Cardiff). Yn ystod y ddau dymor cyntaf gorffennodd y clwb yn yr ail safle yng Nghynhadledd y De y tu \u00f4l i bencampwyr Merched Dinas Abertawe yn y pen draw, ar \u00f4l ennill eu holl gemau, ac eithrio'r cyfarfyddiadau \u00e2'r Elyrch. Profodd tymor 2011\/12 i fod yn flwyddyn iddynt wrth iddynt osgoi trechu yn erbyn y pencampwyr teyrnasu a chymhwyso ar gyfer Rownd Derfynol y Bencampwriaeth, a enillwyd 3\u20130 yn erbyn Merched Wrecsam ym Mharc Victoria, Llanidloes. Sgoriodd Nadia Lawrence, Sophie Scherschel a Lauran Welsh y goliau a seliodd deitl cenedlaethol cyntaf erioed y clwb. Yn nhymor 2018-19, enillodd Merched Met Caerdydd y trebl domestig ar \u00f4l ennill yr Uwch Gynghrair, Cwpan Merched CBDC a Chwpan Merched Premier Cymru. Roedd Met Caerdydd hefyd yn ddiguro yn y tymor domestig, gan ennill 14 a thynnu 2 o\u2019u 16 g\u00eam gynghrair.  Creu Hanes Gwnaeth merched Met Caerdydd hanes trwy gofnodi\u2019r fuddugoliaeth fwyaf erioed mewn g\u00eam yn Uwch Gynghrair y Merched ar 10 Mawrth 2013 pan drechon nhw Merched Castell Caerffili 43\u20130, gan ragori ar record flaenorol a osodwyd gan C.P.D. Merched Castellnewydd Emlyn yn erbyn yr un gwrthwynebwyr. Emily Allen sy\u2019n dal y record o\u2019r nifer fwyaf o goliau mewn g\u00eam yn Uwch Gynghrair y Merched, gyda 15 i glwb Met Caerdydd. Anrhydeddau Uwch Gynghrair Merched Cymru: Pencampwyr (6): 2011\u201312, 2013\u201314, 2014\u201315, 2015\u201316, 2017\u201318, 2018-19 Cwpan P\u00eal-droed Merched Cymru: Pencampwyr (3): 2013\u201314, 2016\u201317, 2018-19 Ail: 2010, 2012, 2013 Cwpan Cynghrair Premier Merched Cymru: Pencampwyr (3): 2013\u201314]], 2016\u201317, 2018-19 Pencampwyr British Universities & Colleges Sport (BUCS) 2012\u201313, 2013\u201314 Record yn Ewrop Cynghrair Pencampwyr Merched UEFA  Bu tymor 2018-19 yn un arbennig o llwyddiannus i'r Met wrth ddod y t\u00eem p\u00eal-droed merched mwyaf llwyddiannus o Gymru mewn cystadleuaeth Ewropeaidd ar \u00f4l gorffen yn ail yn eu gr\u0175p rhagbrofol. Dolenni Tudalen Facebook CPD Merched Met. Caerdydd Twitter @CardiffMetWFC g\u00eam CPD Merched Dinas Abetawe yn erbyn y Met Ionawr 2020 ar Sgorio Cyfeiriadau","147":"Cairo (Arabeg:\u0644\u0642\u0627\u0647\u0631\u0629, Al-Q\u0101hirah, sy'n golygu \"Y Gorchfygwr\"), yw prifddinas yr Aifft a defnyddir yr enw Masr (\u0645\u064e\u0635\u0631) arni hefyd, a gelwir y trigolion yn \"Masrawi\". Cairo yw'r ddinas fwyaf yn Affrica a hi hefyd yw dinas fwyaf Arabia, gyda phoblogaeth o oddeutu 9,293,612 (1 Gorffennaf 2018) yn y ddinas a 16,225,000 (2016) yn yr ardal ddinesig. Saif ar lannau Afon N\u00eel ac mae ei harwynebedd oddeutu 3,085 km2.Sefydlwyd y ddinas yn 969 fel dinas frenhinol i'r califfau Fatimid. Yr adeg honno, Fustat gerllaw oedd y brifddinas weinyddol. Pan ddinistriwyd Fustat yn 1168\/1169 rhag i'r Croesgadwyr ei chipio, symudwyd y brifddinas i Cairo. Mae Cairo wedi bod yn ganolfan ym mywyd gwleidyddol a diwylliannol y rhanbarth ers amser maith, ac mae'n dwyn y teitl \"dinas mil o dyrau\" oherwydd amder ac amlygrwydd ei phensaern\u00efaeth Islamaidd. Mae Cairo yn cael ei hystyried yn Ddinas y Byd gyda dosbarthiad \"Beta +\" yn \u00f4l 'Rhwydwaith Ymchwil Globaleiddio a Dinasoedd y Byd ' (GaWC).  Er bod y ddinas ei hun yn gymharol ddiweddar, o leiaf yng ngyd-destun yr Aifft, ceir nifer o hynafiaethau pwysig iawn yma. Ymhlith y pwysicaf mae'r Pyramidau a'r Sffincs yn Giza, Caer Saladin, T\u0175r Cairo a Mosg Amr ibn al-A'as. Dynodwyd Hen Gairo yn Safle Treftadaeth y Byd.    Hanes Y Cyfnod Cynnar Bu'r ardal o amgylch Cairo heddiw, yn enwedig Memphis, sef prifddinas cynharaf yr Aifft, yn ganolbwynt i'r Hen Aifft ers amser maith oherwydd ei lleoliad strategol ychydig i fyny'r afon o Delta Nile. Fodd bynnag, mae gwreiddiau'r ddinas fodern yn gyffredinol yn cael eu holrhain yn \u00f4l i gyfres o aneddiadau yn y mileniwm cyntaf. Tua throad y 4g wrth i Memphis barhau i ddirywio mewn pwysigrwydd, sefydlodd y Rhufeiniaid dref a chaer ar hyd glan ddwyreiniol afon N\u00eel. Y gaer hon, a elwid yn Babilon, oedd pencadlys y Rhufeiniaid a phrif ganolbwynt y ddinas Bysantaidd; heddiw, hi yw'r strwythur hynaf yn y ddinas. Mae hi hefyd wedi'i lleoli yng nghnewyllyn y gymuned Uniongred Goptig, a wahanodd oddi wrth yr eglwysi Rhufeinig a Bysantaidd ar ddiwedd y 4g. Mae llawer o eglwysi Coptig hynaf yn Cairo, gan gynnwys yr Eglwys Grog, wedi'u lleoli ar hyd waliau'r gaer mewn rhan o'r ddinas o'r enw Cairo Coptig. Yn dilyn y goncwest Fwslimaidd yn OC 640, ymgartrefodd y gorchfygwr Amr ibn i'r gogledd o Babilon mewn ardal a ddaeth yn adnabyddus fel al-Fustat. Gwersyll pebyll oedd yn wreiddiol (mae Fustat yn golygu \"Dinas y Pebyll\") a daeth Fustat yn brifddinas gyntaf yr Aifft Islamaidd. Yn 750, yn dilyn dymchweliad califfiaeth Umayyad gan yr Abbasidiaid, creodd y llywodraethwyr newydd eu tref eu hunain i'r gogledd-ddwyrain o Fustat, a ddaeth yn brifddinas iddynt. Gelwid hyn yn al-Askar ('dinas adrannau', neu 'gantonau') gan ei fod wedi'i osod fel gwersyll milwrol. Arweiniodd gwrthryfel yn 869 gan Ahmad ibn Tulun at gefnu ar Al Askar ac adeiladu dinas arall, a ddaeth yn sedd y llywodraeth. Roedd hwn yn al-Qatta'i (\"y Chwarteri\"), i'r gogledd o Fustat ac yn agosach at yr afon. Roedd Al Qatta'i wedi'i ganoli o amgylch palas a mosg seremon\u00efol, a elwir bellach yn Fosg ibn Tulun. Yn 905, ail-haerodd yr Abbasiaid reolaeth ar y wlad a dychwelodd eu llywodraethwr i Fustat, gan ddymchwel al-Qatta'i i'r llawr.  Y Cyfnod Modern Bu Cairo yn lleoliad ar gyfer Cynhadledd Cairo a gynhaliwyd rhwng 22-26 Tachwedd 1943. Diffiniodd safle'r Cynghreiriaid yn erbyn Ymerodraeth Siapan yn ystod yr Ail Ryfel Byd a gwnaed penderfyniadau am ddyfodol Asia yn y cyfnod \u00f4l-Ryfel. Mynychwyd y cyfarfod gan Arlywydd yr Unol Daleithiau, Franklin Roosevelt, Prif Weinidog y Deyrnas Unedig, Winston Churchill, a Chiang Kai-shek dros Gweriniaeth Tsieina (di-gomiwnyddol). Mae gan Cairo un o'r diwydiannau ffilm a cherddoriaeth hynaf a mwyaf yn y byd Arabaidd, yn ogystal \u00e2 sefydliad dysgu uwch ail-hyna'r byd, sef Prifysgol Al-Azhar. Mae gan lawer o gyfryngau, busnesau a sefydliadau rhyngwladol bencadlys rhanbarthol yn y ddinas; mae'r Gynghrair Arabaidd wedi cael ei phencadlys yn Cairo am y rhan fwyaf o'i bodolaeth. Metro Cairo yw un o'r unig ddwy system metro yn Affrica (mae'r llall yn Algiers, Algeria), ac mae ymhlith y pymtheg prysuraf yn y byd, gyda dros 1 biliwn o deithiau blynyddol. Economi Cairo oedd y mwyaf llewyrchus yn y Dwyrain Canol yn 2005.Hyd at ei farwolaeth ym 1848, dechraeodd Muhammad Ali Pasha ar nifer o ddiwygiadau cymdeithasol ac economaidd a enillodd iddo deitl \"Sylfaenydd yr Aifft Fodern\". Fodd bynnag, er i Muhammad Ali gychwyn ar godi adeiladau cyhoeddus yn y ddinas, ychydig o effaith a gafodd y diwygiadau hynny ar dirwedd Cairo. Daeth newidiadau mwy i Cairo o dan Isma'il Pasha (r. 1863-1879), a barhaodd \u00e2'r prosesau moderneiddio a ddechreuwyd gan ei dad-cu.Gan dynnu ysbrydoliaeth o Baris, rhagwelodd Isma'il ddinas o forwynion a rhodfeydd eang; oherwydd cyfyngiadau ariannol, dim ond rhai ohonynt, yn yr ardal sydd bellach yn cael ei adnabod fel Downtown Cairo, a godwyd. Ceisiodd Isma'il hefyd foderneiddio'r ddinas, trwy sefydlu 'adran gwaith cyhoeddus', dod \u00e2 nwy a goleuadau i'r ddinas, ac agor theatr a th\u0177 opera.Meddiannodd y goresgynwyr Prydeinig y wlad yn hirach nag a fwriadwyd - ymhell i'r 20fed ganrif. Llwyfannodd cenedlaetholwyr wrthdystiadau ar raddfa fawr yn Cairo ym 1919, bum mlynedd ar \u00f4l i'r Aifft gael ei datgan yn amddiffynfa Brydeinig (British protectorate). Arweiniodd hyn at annibyniaeth yr Aifft ym 1922. Chwyldro\u2019r Aifft yn 2011 Sgw\u00e2r Tahrir Cairo oedd canolbwynt Chwyldro\u2019r Aifft yn 2011 yn erbyn y cyn-arlywydd Hosni Mubarak. Roedd dros 2 filiwn o wrthdystwyr yn sgw\u00e2r Tahrir Cairo. Meddiannodd mwy na 50,000 o wrthdystwyr y sgw\u00e2r gyntaf ar 25 Ionawr, pan adroddwyd bod nam ar wasanaethau diwifr yr ardal. Yn y dyddiau canlynol, parhaodd Sgw\u00e2r Tahrir i fod yn brif gyrchfan protestiadau yn Cairo wrth iddo ddigwydd; roedd hyn yn dilyn gwrthryfel poblogaidd a ddechreuodd ddydd Mawrth, 25 Ionawr 2011 ac a barhaodd tan fis Mehefin 2013. Ymgyrch oedd y gwrthryfel yn bennaf - ymgyrch o wrthwynebu sifil di-drais, a oedd yn cynnwys cyfres o wrthdystiadau, gorymdeithiau, gweithredoedd o anufudd-dod sifil, a streiciau llafur.Mynnodd miliynau o wrthdystwyr o amryw o gefndiroedd cymdeithasol-economaidd a chrefyddol ddymchwel cyfundrefn Arlywydd yr Aifft Hosni Mubarak. Er gwaethaf ei fod yn heddychlon ei natur yn bennaf, nid oedd y chwyldro heb wrthdaro treisgar rhwng y lluoedd diogelwch a phrotestwyr, gydag o leiaf 846 o bobl wedi\u2019u lladd a 6,000 wedi\u2019u hanafu. Digwyddodd y gwrthryfel yn Cairo, Alexandria, ac mewn dinasoedd eraill yn yr Aifft, yn dilyn y chwyldro yn Nhiwnisia a arweiniodd at ddymchwel arlywydd hir Tiwnisia Zine El Abidine Ben Ali. Ar 11 Chwefror, yn dilyn wythnosau o brotest poblogaidd penderfynol, ymddiswyddodd Hosni Mubarak o\u2019i swydd. Gweler hefyd Cairo, Illinois Cairo, Georgia Cairo, Ohio Cairo, Missouri Cyfeiriadau","148":"Cairo (Arabeg:\u0644\u0642\u0627\u0647\u0631\u0629, Al-Q\u0101hirah, sy'n golygu \"Y Gorchfygwr\"), yw prifddinas yr Aifft a defnyddir yr enw Masr (\u0645\u064e\u0635\u0631) arni hefyd, a gelwir y trigolion yn \"Masrawi\". Cairo yw'r ddinas fwyaf yn Affrica a hi hefyd yw dinas fwyaf Arabia, gyda phoblogaeth o oddeutu 9,293,612 (1 Gorffennaf 2018) yn y ddinas a 16,225,000 (2016) yn yr ardal ddinesig. Saif ar lannau Afon N\u00eel ac mae ei harwynebedd oddeutu 3,085 km2.Sefydlwyd y ddinas yn 969 fel dinas frenhinol i'r califfau Fatimid. Yr adeg honno, Fustat gerllaw oedd y brifddinas weinyddol. Pan ddinistriwyd Fustat yn 1168\/1169 rhag i'r Croesgadwyr ei chipio, symudwyd y brifddinas i Cairo. Mae Cairo wedi bod yn ganolfan ym mywyd gwleidyddol a diwylliannol y rhanbarth ers amser maith, ac mae'n dwyn y teitl \"dinas mil o dyrau\" oherwydd amder ac amlygrwydd ei phensaern\u00efaeth Islamaidd. Mae Cairo yn cael ei hystyried yn Ddinas y Byd gyda dosbarthiad \"Beta +\" yn \u00f4l 'Rhwydwaith Ymchwil Globaleiddio a Dinasoedd y Byd ' (GaWC).  Er bod y ddinas ei hun yn gymharol ddiweddar, o leiaf yng ngyd-destun yr Aifft, ceir nifer o hynafiaethau pwysig iawn yma. Ymhlith y pwysicaf mae'r Pyramidau a'r Sffincs yn Giza, Caer Saladin, T\u0175r Cairo a Mosg Amr ibn al-A'as. Dynodwyd Hen Gairo yn Safle Treftadaeth y Byd.    Hanes Y Cyfnod Cynnar Bu'r ardal o amgylch Cairo heddiw, yn enwedig Memphis, sef prifddinas cynharaf yr Aifft, yn ganolbwynt i'r Hen Aifft ers amser maith oherwydd ei lleoliad strategol ychydig i fyny'r afon o Delta Nile. Fodd bynnag, mae gwreiddiau'r ddinas fodern yn gyffredinol yn cael eu holrhain yn \u00f4l i gyfres o aneddiadau yn y mileniwm cyntaf. Tua throad y 4g wrth i Memphis barhau i ddirywio mewn pwysigrwydd, sefydlodd y Rhufeiniaid dref a chaer ar hyd glan ddwyreiniol afon N\u00eel. Y gaer hon, a elwid yn Babilon, oedd pencadlys y Rhufeiniaid a phrif ganolbwynt y ddinas Bysantaidd; heddiw, hi yw'r strwythur hynaf yn y ddinas. Mae hi hefyd wedi'i lleoli yng nghnewyllyn y gymuned Uniongred Goptig, a wahanodd oddi wrth yr eglwysi Rhufeinig a Bysantaidd ar ddiwedd y 4g. Mae llawer o eglwysi Coptig hynaf yn Cairo, gan gynnwys yr Eglwys Grog, wedi'u lleoli ar hyd waliau'r gaer mewn rhan o'r ddinas o'r enw Cairo Coptig. Yn dilyn y goncwest Fwslimaidd yn OC 640, ymgartrefodd y gorchfygwr Amr ibn i'r gogledd o Babilon mewn ardal a ddaeth yn adnabyddus fel al-Fustat. Gwersyll pebyll oedd yn wreiddiol (mae Fustat yn golygu \"Dinas y Pebyll\") a daeth Fustat yn brifddinas gyntaf yr Aifft Islamaidd. Yn 750, yn dilyn dymchweliad califfiaeth Umayyad gan yr Abbasidiaid, creodd y llywodraethwyr newydd eu tref eu hunain i'r gogledd-ddwyrain o Fustat, a ddaeth yn brifddinas iddynt. Gelwid hyn yn al-Askar ('dinas adrannau', neu 'gantonau') gan ei fod wedi'i osod fel gwersyll milwrol. Arweiniodd gwrthryfel yn 869 gan Ahmad ibn Tulun at gefnu ar Al Askar ac adeiladu dinas arall, a ddaeth yn sedd y llywodraeth. Roedd hwn yn al-Qatta'i (\"y Chwarteri\"), i'r gogledd o Fustat ac yn agosach at yr afon. Roedd Al Qatta'i wedi'i ganoli o amgylch palas a mosg seremon\u00efol, a elwir bellach yn Fosg ibn Tulun. Yn 905, ail-haerodd yr Abbasiaid reolaeth ar y wlad a dychwelodd eu llywodraethwr i Fustat, gan ddymchwel al-Qatta'i i'r llawr.  Y Cyfnod Modern Bu Cairo yn lleoliad ar gyfer Cynhadledd Cairo a gynhaliwyd rhwng 22-26 Tachwedd 1943. Diffiniodd safle'r Cynghreiriaid yn erbyn Ymerodraeth Siapan yn ystod yr Ail Ryfel Byd a gwnaed penderfyniadau am ddyfodol Asia yn y cyfnod \u00f4l-Ryfel. Mynychwyd y cyfarfod gan Arlywydd yr Unol Daleithiau, Franklin Roosevelt, Prif Weinidog y Deyrnas Unedig, Winston Churchill, a Chiang Kai-shek dros Gweriniaeth Tsieina (di-gomiwnyddol). Mae gan Cairo un o'r diwydiannau ffilm a cherddoriaeth hynaf a mwyaf yn y byd Arabaidd, yn ogystal \u00e2 sefydliad dysgu uwch ail-hyna'r byd, sef Prifysgol Al-Azhar. Mae gan lawer o gyfryngau, busnesau a sefydliadau rhyngwladol bencadlys rhanbarthol yn y ddinas; mae'r Gynghrair Arabaidd wedi cael ei phencadlys yn Cairo am y rhan fwyaf o'i bodolaeth. Metro Cairo yw un o'r unig ddwy system metro yn Affrica (mae'r llall yn Algiers, Algeria), ac mae ymhlith y pymtheg prysuraf yn y byd, gyda dros 1 biliwn o deithiau blynyddol. Economi Cairo oedd y mwyaf llewyrchus yn y Dwyrain Canol yn 2005.Hyd at ei farwolaeth ym 1848, dechraeodd Muhammad Ali Pasha ar nifer o ddiwygiadau cymdeithasol ac economaidd a enillodd iddo deitl \"Sylfaenydd yr Aifft Fodern\". Fodd bynnag, er i Muhammad Ali gychwyn ar godi adeiladau cyhoeddus yn y ddinas, ychydig o effaith a gafodd y diwygiadau hynny ar dirwedd Cairo. Daeth newidiadau mwy i Cairo o dan Isma'il Pasha (r. 1863-1879), a barhaodd \u00e2'r prosesau moderneiddio a ddechreuwyd gan ei dad-cu.Gan dynnu ysbrydoliaeth o Baris, rhagwelodd Isma'il ddinas o forwynion a rhodfeydd eang; oherwydd cyfyngiadau ariannol, dim ond rhai ohonynt, yn yr ardal sydd bellach yn cael ei adnabod fel Downtown Cairo, a godwyd. Ceisiodd Isma'il hefyd foderneiddio'r ddinas, trwy sefydlu 'adran gwaith cyhoeddus', dod \u00e2 nwy a goleuadau i'r ddinas, ac agor theatr a th\u0177 opera.Meddiannodd y goresgynwyr Prydeinig y wlad yn hirach nag a fwriadwyd - ymhell i'r 20fed ganrif. Llwyfannodd cenedlaetholwyr wrthdystiadau ar raddfa fawr yn Cairo ym 1919, bum mlynedd ar \u00f4l i'r Aifft gael ei datgan yn amddiffynfa Brydeinig (British protectorate). Arweiniodd hyn at annibyniaeth yr Aifft ym 1922. Chwyldro\u2019r Aifft yn 2011 Sgw\u00e2r Tahrir Cairo oedd canolbwynt Chwyldro\u2019r Aifft yn 2011 yn erbyn y cyn-arlywydd Hosni Mubarak. Roedd dros 2 filiwn o wrthdystwyr yn sgw\u00e2r Tahrir Cairo. Meddiannodd mwy na 50,000 o wrthdystwyr y sgw\u00e2r gyntaf ar 25 Ionawr, pan adroddwyd bod nam ar wasanaethau diwifr yr ardal. Yn y dyddiau canlynol, parhaodd Sgw\u00e2r Tahrir i fod yn brif gyrchfan protestiadau yn Cairo wrth iddo ddigwydd; roedd hyn yn dilyn gwrthryfel poblogaidd a ddechreuodd ddydd Mawrth, 25 Ionawr 2011 ac a barhaodd tan fis Mehefin 2013. Ymgyrch oedd y gwrthryfel yn bennaf - ymgyrch o wrthwynebu sifil di-drais, a oedd yn cynnwys cyfres o wrthdystiadau, gorymdeithiau, gweithredoedd o anufudd-dod sifil, a streiciau llafur.Mynnodd miliynau o wrthdystwyr o amryw o gefndiroedd cymdeithasol-economaidd a chrefyddol ddymchwel cyfundrefn Arlywydd yr Aifft Hosni Mubarak. Er gwaethaf ei fod yn heddychlon ei natur yn bennaf, nid oedd y chwyldro heb wrthdaro treisgar rhwng y lluoedd diogelwch a phrotestwyr, gydag o leiaf 846 o bobl wedi\u2019u lladd a 6,000 wedi\u2019u hanafu. Digwyddodd y gwrthryfel yn Cairo, Alexandria, ac mewn dinasoedd eraill yn yr Aifft, yn dilyn y chwyldro yn Nhiwnisia a arweiniodd at ddymchwel arlywydd hir Tiwnisia Zine El Abidine Ben Ali. Ar 11 Chwefror, yn dilyn wythnosau o brotest poblogaidd penderfynol, ymddiswyddodd Hosni Mubarak o\u2019i swydd. Gweler hefyd Cairo, Illinois Cairo, Georgia Cairo, Ohio Cairo, Missouri Cyfeiriadau","151":"Tirlithriad ym mhentref Aberfan oedd Trychineb Aberfan pan laddwyd 144 o bobl gan gynnwys 116 o blant a hynny ar y 21 Hydref 1966. Ar ddydd Gwener yr 21ain o Hydref 1966, am 9.15 y bore, llithrodd tomen lo o weithfa rhif 7 i lawr llethrau'r bryniau uwchlaw'r pentref gan gladdu Ysgol Gynradd Pantglas ac ugain o dai a ffermdy. Lladdwyd 144 o bobl gan gynnwys 116 o blant, gyda'r mwyafrif ohonynt rhwng 7 a 10 oed. Lladdwyd pump athro yn y drychineb. Dim ond cnewllyn o ddisgyblion a oroesodd y digwyddiad. Roedd y domen lo yn cynnwys creigiau o bwll glo lleol. Roedd y disgyblion newydd adael y gwasanaeth boreuol yn y neuadd, lle buont yn canu \"All Things Bright and Beautiful\", am eu hystafelloedd dosbarth, pan glywsant swn mawr y tu allan.  Roedd yr ystafelloedd dosbarth ar ochr y tirlithriad. Nid oedd yr Arglwydd Robens o Woldingham, cadeirydd y Bwrdd Glo Cenedlaethol wedi rhuthro i safle'r drychineb; yn hytrach aeth i gael ei benodi fel Canghellor Prifysgol Surrey. Yn ddadleuol iawn, dywedodd yn ddiweddarach na allai unrhyw beth fod wedi cael ei wneud er mwyn osgoi'r tirlithriad.  Rhoddwyd y bai am y drychineb ar y Bwrdd Glo Cenedlaethol gan dribiwnlys, ac fe'i orchmynwyd i dalu iawndal o \u00a3500 am bob plentyn i deuluoedd y meirw. Darganfuwyd fod y tomen lo wedi bod yn suddo ers misoedd, ond ni wnaethwyd dim am y mater. Dywedwyd fod dwr wedi cynyddu yn y pentwr o wastraff ar ben y mynydd gan achosi i'r gwastraff lifo i lawr y mynydd. Ym 1958 roedd y tip wedi cael ei leoli ar nant fechan (a ddangoswyd ynghynt ar fap Ordnance Survey) ac roedd peth tir wedi llithro cyn y digwyddiad ym 1966. Roedd ansefydlogrwydd y tip glo yn wybyddus i reolwyr y pwll glo ac i'r rhai a weithiai yno, ond ychydig a wnaed am hyn. Cafodd Cyngor Bwrdeistref Merthyr Tudful ac Undeb Cenedlaethol y Glowyr eu clirio o unrhyw gam-weithredu. Ni chafodd unrhyw weithiwr y Bwrdd Glo Cenedlaethol eu diswyddo na'u disgyblu.  Dangosodd y cyhoedd eu cydymdeimlad drwy gyfrannu'n ariannol, heb wybod i ble y byddai'r arian yn mynd. O fewn ychydig fisoedd, cafwyd bron 90,000 o gyfraniadau, gyda'r swm terfynol yn \u00a31,606,929 (2008:\u00a321.4m)). Roedd y modd y cafodd y swm hwn ei reoli'n destun dadlau dros y blynyddoedd; defnyddiwyd yr arian hwn i glirio'r ardal o'r difrod a achoswyd gan y drychineb a theimlai nifer mai'r Bwrdd Glo Cenedlaethol dylai fod wedi gwneud hyn. Ar \u00f4l nifer o apeliadau, defnyddiwyd rhan o'r gronfa i wneud gweddill y tip glo yn ddiogel ac osgodd y Bwrdd Glo Cenedlaethol y gost lawn o wneud hyn. Ad-dalodd llywodraeth y Blaid Lafur \u00a3150,000 ym 1997, ond pe bai chwyddiant wedi cael ei ystyried byddai'r swm hwn yn agos i \u00a32 miliwn.Caewyd y pwll glo ym 1989. Ym mis Chwefror 2007 cyhoeddodd Llywodraeth y Cynulliad gyfraniad o \u00a32 filiwn i Gronfa Goffa Trychineb Aberfan, fel rhyw fath o iawndal am yr arian a gafodd y llywodraeth yn y cyfnod yn union ar \u00f4l y drychineb. Ar 21 Hydref 2016 am 9.15 y bore, hanner canrif union ers y drychineb, cynhaliwyd munud o dawelwch cenedlaethol i gofio am y drychineb.Cafwyd pennod ar y drychineb ar gyfres Netflix, The Crown yn 2019. Gweler hefyd Rhagargoelion Aberfan Cyhoeddwyd casgliad o gerddi Cymraeg yn ymateb i'r drychineb, Dagrau Tost: Cerddi Aber-fan, dan olygyddiaeth Christine James ac E. Wyn James, gan Gyhoeddiadau Barddas yn 2016. Cyfeiriadau Dolenni allanol Trychineb Aberfan Llythyr a ddanfonwyd o Gyngor Bwrdeistref Merthyr Tudfula i'r Bwrdd Glo Cenedlaethol yn eu rhybuddio am y peryglon, wedi'i ddyddio tair blynedd cyn y digwyddiad Newyddion y BBC - Gwasanaeth breifat i gofio Aberfan \u2013 adran goffa 21\/10\/06 BBC \u2013 On This Day BBC Wales South East \u2013 Your Memories Archifwyd 2011-02-15 yn y Peiriant Wayback. Corfforaethaeth a Methiant Rheolaethol: Ymateb y Llywodraeth i Drychineb Aberfan Digital Journalist \u2013 Aberfan: The Days After \u2013 gan I.C. Rapoport Rapo.com - Ffotograffau yn syth ar \u00f4l y drychineb Archifwyd 2009-03-08 yn y Peiriant Wayback. Lluniau o Drychineb Aberfan Heddlu De Cymru \u2013 Trychineb Aberfan 21ain o Hydref 1966 Archifwyd 2009-02-07 yn y Peiriant Wayback. Ymchwiliad y Tribiwlys i Drychineb Aberfan Wales on the Web \u2013 Archif Trychineb Aberfan Bydd yw incwm o \u00a32 filiwn Aberfan ar gyfer coffau a phlant www.geograph.co.uk\u00a0: photos of Aberfan and surrounding area The Aberfan Disaster o Gathering the Jewels","152":"Tirlithriad ym mhentref Aberfan oedd Trychineb Aberfan pan laddwyd 144 o bobl gan gynnwys 116 o blant a hynny ar y 21 Hydref 1966. Ar ddydd Gwener yr 21ain o Hydref 1966, am 9.15 y bore, llithrodd tomen lo o weithfa rhif 7 i lawr llethrau'r bryniau uwchlaw'r pentref gan gladdu Ysgol Gynradd Pantglas ac ugain o dai a ffermdy. Lladdwyd 144 o bobl gan gynnwys 116 o blant, gyda'r mwyafrif ohonynt rhwng 7 a 10 oed. Lladdwyd pump athro yn y drychineb. Dim ond cnewllyn o ddisgyblion a oroesodd y digwyddiad. Roedd y domen lo yn cynnwys creigiau o bwll glo lleol. Roedd y disgyblion newydd adael y gwasanaeth boreuol yn y neuadd, lle buont yn canu \"All Things Bright and Beautiful\", am eu hystafelloedd dosbarth, pan glywsant swn mawr y tu allan.  Roedd yr ystafelloedd dosbarth ar ochr y tirlithriad. Nid oedd yr Arglwydd Robens o Woldingham, cadeirydd y Bwrdd Glo Cenedlaethol wedi rhuthro i safle'r drychineb; yn hytrach aeth i gael ei benodi fel Canghellor Prifysgol Surrey. Yn ddadleuol iawn, dywedodd yn ddiweddarach na allai unrhyw beth fod wedi cael ei wneud er mwyn osgoi'r tirlithriad.  Rhoddwyd y bai am y drychineb ar y Bwrdd Glo Cenedlaethol gan dribiwnlys, ac fe'i orchmynwyd i dalu iawndal o \u00a3500 am bob plentyn i deuluoedd y meirw. Darganfuwyd fod y tomen lo wedi bod yn suddo ers misoedd, ond ni wnaethwyd dim am y mater. Dywedwyd fod dwr wedi cynyddu yn y pentwr o wastraff ar ben y mynydd gan achosi i'r gwastraff lifo i lawr y mynydd. Ym 1958 roedd y tip wedi cael ei leoli ar nant fechan (a ddangoswyd ynghynt ar fap Ordnance Survey) ac roedd peth tir wedi llithro cyn y digwyddiad ym 1966. Roedd ansefydlogrwydd y tip glo yn wybyddus i reolwyr y pwll glo ac i'r rhai a weithiai yno, ond ychydig a wnaed am hyn. Cafodd Cyngor Bwrdeistref Merthyr Tudful ac Undeb Cenedlaethol y Glowyr eu clirio o unrhyw gam-weithredu. Ni chafodd unrhyw weithiwr y Bwrdd Glo Cenedlaethol eu diswyddo na'u disgyblu.  Dangosodd y cyhoedd eu cydymdeimlad drwy gyfrannu'n ariannol, heb wybod i ble y byddai'r arian yn mynd. O fewn ychydig fisoedd, cafwyd bron 90,000 o gyfraniadau, gyda'r swm terfynol yn \u00a31,606,929 (2008:\u00a321.4m)). Roedd y modd y cafodd y swm hwn ei reoli'n destun dadlau dros y blynyddoedd; defnyddiwyd yr arian hwn i glirio'r ardal o'r difrod a achoswyd gan y drychineb a theimlai nifer mai'r Bwrdd Glo Cenedlaethol dylai fod wedi gwneud hyn. Ar \u00f4l nifer o apeliadau, defnyddiwyd rhan o'r gronfa i wneud gweddill y tip glo yn ddiogel ac osgodd y Bwrdd Glo Cenedlaethol y gost lawn o wneud hyn. Ad-dalodd llywodraeth y Blaid Lafur \u00a3150,000 ym 1997, ond pe bai chwyddiant wedi cael ei ystyried byddai'r swm hwn yn agos i \u00a32 miliwn.Caewyd y pwll glo ym 1989. Ym mis Chwefror 2007 cyhoeddodd Llywodraeth y Cynulliad gyfraniad o \u00a32 filiwn i Gronfa Goffa Trychineb Aberfan, fel rhyw fath o iawndal am yr arian a gafodd y llywodraeth yn y cyfnod yn union ar \u00f4l y drychineb. Ar 21 Hydref 2016 am 9.15 y bore, hanner canrif union ers y drychineb, cynhaliwyd munud o dawelwch cenedlaethol i gofio am y drychineb.Cafwyd pennod ar y drychineb ar gyfres Netflix, The Crown yn 2019. Gweler hefyd Rhagargoelion Aberfan Cyhoeddwyd casgliad o gerddi Cymraeg yn ymateb i'r drychineb, Dagrau Tost: Cerddi Aber-fan, dan olygyddiaeth Christine James ac E. Wyn James, gan Gyhoeddiadau Barddas yn 2016. Cyfeiriadau Dolenni allanol Trychineb Aberfan Llythyr a ddanfonwyd o Gyngor Bwrdeistref Merthyr Tudfula i'r Bwrdd Glo Cenedlaethol yn eu rhybuddio am y peryglon, wedi'i ddyddio tair blynedd cyn y digwyddiad Newyddion y BBC - Gwasanaeth breifat i gofio Aberfan \u2013 adran goffa 21\/10\/06 BBC \u2013 On This Day BBC Wales South East \u2013 Your Memories Archifwyd 2011-02-15 yn y Peiriant Wayback. Corfforaethaeth a Methiant Rheolaethol: Ymateb y Llywodraeth i Drychineb Aberfan Digital Journalist \u2013 Aberfan: The Days After \u2013 gan I.C. Rapoport Rapo.com - Ffotograffau yn syth ar \u00f4l y drychineb Archifwyd 2009-03-08 yn y Peiriant Wayback. Lluniau o Drychineb Aberfan Heddlu De Cymru \u2013 Trychineb Aberfan 21ain o Hydref 1966 Archifwyd 2009-02-07 yn y Peiriant Wayback. Ymchwiliad y Tribiwlys i Drychineb Aberfan Wales on the Web \u2013 Archif Trychineb Aberfan Bydd yw incwm o \u00a32 filiwn Aberfan ar gyfer coffau a phlant www.geograph.co.uk\u00a0: photos of Aberfan and surrounding area The Aberfan Disaster o Gathering the Jewels","153":"Tirlithriad ym mhentref Aberfan oedd Trychineb Aberfan pan laddwyd 144 o bobl gan gynnwys 116 o blant a hynny ar y 21 Hydref 1966. Ar ddydd Gwener yr 21ain o Hydref 1966, am 9.15 y bore, llithrodd tomen lo o weithfa rhif 7 i lawr llethrau'r bryniau uwchlaw'r pentref gan gladdu Ysgol Gynradd Pantglas ac ugain o dai a ffermdy. Lladdwyd 144 o bobl gan gynnwys 116 o blant, gyda'r mwyafrif ohonynt rhwng 7 a 10 oed. Lladdwyd pump athro yn y drychineb. Dim ond cnewllyn o ddisgyblion a oroesodd y digwyddiad. Roedd y domen lo yn cynnwys creigiau o bwll glo lleol. Roedd y disgyblion newydd adael y gwasanaeth boreuol yn y neuadd, lle buont yn canu \"All Things Bright and Beautiful\", am eu hystafelloedd dosbarth, pan glywsant swn mawr y tu allan.  Roedd yr ystafelloedd dosbarth ar ochr y tirlithriad. Nid oedd yr Arglwydd Robens o Woldingham, cadeirydd y Bwrdd Glo Cenedlaethol wedi rhuthro i safle'r drychineb; yn hytrach aeth i gael ei benodi fel Canghellor Prifysgol Surrey. Yn ddadleuol iawn, dywedodd yn ddiweddarach na allai unrhyw beth fod wedi cael ei wneud er mwyn osgoi'r tirlithriad.  Rhoddwyd y bai am y drychineb ar y Bwrdd Glo Cenedlaethol gan dribiwnlys, ac fe'i orchmynwyd i dalu iawndal o \u00a3500 am bob plentyn i deuluoedd y meirw. Darganfuwyd fod y tomen lo wedi bod yn suddo ers misoedd, ond ni wnaethwyd dim am y mater. Dywedwyd fod dwr wedi cynyddu yn y pentwr o wastraff ar ben y mynydd gan achosi i'r gwastraff lifo i lawr y mynydd. Ym 1958 roedd y tip wedi cael ei leoli ar nant fechan (a ddangoswyd ynghynt ar fap Ordnance Survey) ac roedd peth tir wedi llithro cyn y digwyddiad ym 1966. Roedd ansefydlogrwydd y tip glo yn wybyddus i reolwyr y pwll glo ac i'r rhai a weithiai yno, ond ychydig a wnaed am hyn. Cafodd Cyngor Bwrdeistref Merthyr Tudful ac Undeb Cenedlaethol y Glowyr eu clirio o unrhyw gam-weithredu. Ni chafodd unrhyw weithiwr y Bwrdd Glo Cenedlaethol eu diswyddo na'u disgyblu.  Dangosodd y cyhoedd eu cydymdeimlad drwy gyfrannu'n ariannol, heb wybod i ble y byddai'r arian yn mynd. O fewn ychydig fisoedd, cafwyd bron 90,000 o gyfraniadau, gyda'r swm terfynol yn \u00a31,606,929 (2008:\u00a321.4m)). Roedd y modd y cafodd y swm hwn ei reoli'n destun dadlau dros y blynyddoedd; defnyddiwyd yr arian hwn i glirio'r ardal o'r difrod a achoswyd gan y drychineb a theimlai nifer mai'r Bwrdd Glo Cenedlaethol dylai fod wedi gwneud hyn. Ar \u00f4l nifer o apeliadau, defnyddiwyd rhan o'r gronfa i wneud gweddill y tip glo yn ddiogel ac osgodd y Bwrdd Glo Cenedlaethol y gost lawn o wneud hyn. Ad-dalodd llywodraeth y Blaid Lafur \u00a3150,000 ym 1997, ond pe bai chwyddiant wedi cael ei ystyried byddai'r swm hwn yn agos i \u00a32 miliwn.Caewyd y pwll glo ym 1989. Ym mis Chwefror 2007 cyhoeddodd Llywodraeth y Cynulliad gyfraniad o \u00a32 filiwn i Gronfa Goffa Trychineb Aberfan, fel rhyw fath o iawndal am yr arian a gafodd y llywodraeth yn y cyfnod yn union ar \u00f4l y drychineb. Ar 21 Hydref 2016 am 9.15 y bore, hanner canrif union ers y drychineb, cynhaliwyd munud o dawelwch cenedlaethol i gofio am y drychineb.Cafwyd pennod ar y drychineb ar gyfres Netflix, The Crown yn 2019. Gweler hefyd Rhagargoelion Aberfan Cyhoeddwyd casgliad o gerddi Cymraeg yn ymateb i'r drychineb, Dagrau Tost: Cerddi Aber-fan, dan olygyddiaeth Christine James ac E. Wyn James, gan Gyhoeddiadau Barddas yn 2016. Cyfeiriadau Dolenni allanol Trychineb Aberfan Llythyr a ddanfonwyd o Gyngor Bwrdeistref Merthyr Tudfula i'r Bwrdd Glo Cenedlaethol yn eu rhybuddio am y peryglon, wedi'i ddyddio tair blynedd cyn y digwyddiad Newyddion y BBC - Gwasanaeth breifat i gofio Aberfan \u2013 adran goffa 21\/10\/06 BBC \u2013 On This Day BBC Wales South East \u2013 Your Memories Archifwyd 2011-02-15 yn y Peiriant Wayback. Corfforaethaeth a Methiant Rheolaethol: Ymateb y Llywodraeth i Drychineb Aberfan Digital Journalist \u2013 Aberfan: The Days After \u2013 gan I.C. Rapoport Rapo.com - Ffotograffau yn syth ar \u00f4l y drychineb Archifwyd 2009-03-08 yn y Peiriant Wayback. Lluniau o Drychineb Aberfan Heddlu De Cymru \u2013 Trychineb Aberfan 21ain o Hydref 1966 Archifwyd 2009-02-07 yn y Peiriant Wayback. Ymchwiliad y Tribiwlys i Drychineb Aberfan Wales on the Web \u2013 Archif Trychineb Aberfan Bydd yw incwm o \u00a32 filiwn Aberfan ar gyfer coffau a phlant www.geograph.co.uk\u00a0: photos of Aberfan and surrounding area The Aberfan Disaster o Gathering the Jewels","155":"Dyma restr Mesurau a Deddfau Senedd Cymru a adnabyddwyd cyn Mai 2020 fel 'Mesurau a Deddfau Cynulliad Cenedlaethol Cymru'. Mae'n rhestru Mesurau a basiwyd rhwng 2008 a 2011 gan y Cynulliad, a sefydlwyd ym 1999 dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 1998, gyda'i rymoedd deddfwriaethol dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, a hefyd Deddfau a basiwyd ers refferendwm ar bwerau y Cynulliad ym mis Mai 2011.  Mesurau Cynulliad Cenedlaethol Cymru (2007-2011) 2008 Mesur Gwneud Iawn am Gamweddau'r GIG (Cymru) 2008 mccc 1 Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 mccc 2 2009 Mesur Dysgu a Sgiliau (Cymru) 2009 mccc 1 Mesur Llywodraeth Leol (Cymru) 2009 mccc 2 Mesur Bwyta'n Iach mewn Ysgolion (Cymru) 2009 mccc 3 Mesur Comisiynydd Safonau Cynulliad Cenedlaethol Cymru 2009 mccc 4 Mesur Addysg (Cymru) 2009 mccc 5 2010 Mesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010 mccc 1 Mesur Codi Ffioedd am Wasanaethau Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2010 mccc 2 Mesur Diwydiant Cig Coch (Cymru) 2010 mccc 3 Mesur Cynulliad Cenedlaethol Cymru (Taliadau) 2010 mccc 4 Mesur Strategaethau ar gyfer Gofalwyr (Cymru) 2010 mccc 5 Mesur Caeau Chwarae (Ymgysylltiad Cymunedau \u00e2 Phenderfyniadau Gwaredu) (Cymru) 2010 mccc 6 Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010 mccc 7 Mesur Gwastraff (Cymru) 2010 mccc 8 2011 Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011 mccc 1 Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011 mccc 2 Mesur Diogelwch T\u00e2n Domestig (Cymru) 2011 mccc 3 Mesur Llywodraeth Leol (Cymru) 2011 mccc 4 Mesur Diogelwch ar Gludiant i Ddysgwyr (Cymru) 2011 mccc 5 Mesur Tai (Cymru) 2011 mccc 6 Mesur Addysg (Cymru) 2011 mccc 7 Deddfau Cynulliad Cenedlaethol Cymru (2011\u20132020) 2011 Dim  2012 Deddf Cynulliad Cenedlaethol Cymru (Ieithoedd Swyddogol) 2012 dccc 1, 12 Tachwedd 2012 Deddf Is-ddeddfau Llywodraeth Leol (Cymru) 2012 dccc 2, 29 Tachwedd 2012 2013 Deddf Safonau a Threfniadaeth Ysgolion (Cymru) 2013 dccc 1, 4 Mawrth 2013 Deddf Sgorio Hylendid Bwyd (Cymru) 2013 dccc 2, 4 Mawrth 2013 Deddf Archwilio Cyhoeddus (Cymru) 2013 dccc 3, 29 Ebrill 2013 Deddf Llywodraeth Leol (Democratiaeth) (Cymru) 2013 dccc 4, 30 Gorffennaf 2013 Deddf Trawsblannu Dynol (Cymru) 2013 dccc 5, 10 Medi 2013 Deddf Cartrefi Symudol (Cymru) 2013 dccc 6, 4 Tachwedd 2013 Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 dccc 7, 4 Tachwedd 2013 2014 Deddf Addysg Bellach ac Uwch (Llywodraethu a Gwybodaeth) (Cymru) 2014 dccc 1, 27 Ionawr 2014 Deddf Cyllid y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2014 dccc 2, 27 Ionawr 2014 Deddf Rheoli Ceffylau (Cymru) 2014 dccc 3, 27 Ionawr 2014 Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 dccc 4, 1 Mai 2014 Deddf Addysg (Cymru) 2014 dccc 5, 12 Mai 2014 Deddf Sector Amaethyddol (Cymru) 2014 dccc 6, 30 Gorffennaf 2014 Deddf Tai (Cymru) 2014 dccc 7, 17 Medi 2014 2015 Deddf Addysg Uwch (Cymru) 2015 dccc 1, 12 Mawrth 2015 Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 dccc 2, 29 Ebrill 2015 Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 dccc 3, 29 Ebrill 2015 Deddf Cynllunio (Cymru) 2015 dccc 4, 6 Gorffennaf 2015 Deddf Cymwysterau Cymru 2015 dccc 5, 5 Awst 2015 Deddf Llywodraeth Leol (Cymru) 2015 dccc 6, 25 Tachwedd 2015 2016 Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 dccc 1, 18 Ionawr 2016 Deddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016 dccc 2, 18 Ionawr 2016 Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 dccc 3, 21 Mawrth 2016 Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016 dccc 4, 21 Mawrth 2016 Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 dccc 5, 21 Mawrth 2016 Deddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016 dccc 6, 25 Ebrill 2016 2017 Deddf Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) 2017 dccc 1, 24 Mai 2017 Deddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 dccc 2, 3 Gorffennaf 2017 Deddf Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru) 2017 dccc 3, 7 Medi 2017 Deddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017 dccc 4, 7 Medi 2017 2018 Deddf Diddymu'r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru) 2018 dccc 1, 24 Ionawr 2018 Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 dccc 2, 24 Ionawr 2018 Deddf Cyfraith sy\u2019n Deillio o\u2019r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018 dccc 3, 6 Mehefin 2018[Diddymwyd 22 Tachwedd 2018, gan 'Cyfraith sy\u2019n Deillio o\u2019r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018 (Diddymiad) Rheolaethau 2018'] Deddf Rheoleiddio Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig (Cymru) 2018 dccc 4, 13 Mehefin 2018 Deddf Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Cymru) 2018 dccc 5, 9 Awst 2018 2019 Deddf Cyllido Gofal Plant (Cymru) 2019 dccc 1, 30 Ionawr 2019 Deddf Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru) 2019 dccc 2, 15 Mai 2019 Deddf Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru) 2019 dccc 3, 22 Mai 2019 Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 dccc 4, 10 Medi 2019 2020 Deddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020 dccc 1, 15 Ionawr 2020 Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Indemniadau) (Cymru) 2020 dccc 2, 26 Chwefror 2020 Deddf Plant (Diddymu Amddiffyniad Cosb Resymol) (Cymru) 2020 dccc 3, 20 Mawrth 2020 Deddfau Senedd Cymru (2020\u2013presennol) 2020 Deddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) 2020 dsc 1, 1 Mehefin 2020 Deddf Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru) 2020 dsc 2, 7 Medi 2020 2021 Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 dsc 1, 20 Ionawr 2021 Deddf Etholiadau Cymru (Coronafeirws) 2021 dsc 2, 16 Mawrth 2021 Deddf Rhentu Cartrefi (Diwygio) (Cymru) 2021 dsc 3, 7 Ebrill 2021 Deddf Cwricwlwm ac Asesu (Cymru) 2021 dsc 4, 29 Ebrill 2021 Cyfeiriadau Dolenni allanol Swyddfa Gwybodaeth y Sector Cyhoeddus (OPSI) \u2013 Rhestr Mesurau Cynulliad Cenedlaethol Cymru Cynulliad Cenedlaethol Cymru \u2013 Mesurau Archifwyd 2008-05-16 yn y Peiriant Wayback. Cynulliad Cenedlaethol Cymru \u2013 Deddfau","156":"Priodwedd meintiol yw arwynebedd a mesuriad y gofod dau ddimensiwn mae\u2019n ei orchuddio. Mesurir arwynebedd, fel arfer, mewn sgwariau e.e. milimetr sgw\u00e2r, centimetr sgw\u00e2r. Defnyddir y term 'arwynebedd arwyneb' am surface area Unedau Mae'r canlynol yn enghreifftiau o unedau arwynebedd:  metr sgw\u00e2r = System Ryngwladol o Unedau ar = 100 metr sgw\u00e2r hectar = 10,000 metr sgw\u00e2r cilomedr sgw\u00e2r = 1,000,000 metr sgw\u00e2r megametr sgw\u00e2r = 1012 metr sgw\u00e2rUnedau traddodiadol \"Ymerodol\", fel y'i diffinir eisoes o'r metr:  troedfedd sgw\u00e2r = 0.09290304 metr sgw\u00e2r llathen sgw\u00e2r = 9 troedfedd sgw\u00e2r = 0.83612736 metr sgw\u00e2r erw = 43,560 troedfedd sgw\u00e2r = 4046.8564224 metr sgw\u00e2r milltir sgw\u00e2r = 640 erw = 2.5899881103 cilomedr sgw\u00e2r Fformiwlau defnyddiol Arwynebeddau gwrthrychau 2-dimensiwn Sgw\u00e2r neu betryal: h w (lle h yw'r hyd, ac w yw'r lled; mewn achos sgw\u00e2r, mae h = w). Cylch:     \u03c0  r  2     {\\displaystyle \\pi r^{2}}  (lle r yw'r radiws) Hirgrwn:     \u03c0 a b   {\\displaystyle \\pi ab}  (lle a a b yw'r echelinau lled-fwyaf a lled-leiaf) Unrhyw bolygon rheolaidd:        P a  2     {\\displaystyle {\\frac {Pa}{2}}}  (lle mae P = hyd y perimedr, ac a yw hyd apothem y polygon [y pellter o ganolbwynt y polygon i ganolbwynt un o'r ymylon]) Paralelogram:     S u   {\\displaystyle Su}  (Y sail S yw hyd rhyw ymyl, a'r uchder u yw'r pellter rhwng y llinellau sy'n cynnwys yr ymylon sydd \u00e2 hyd S) Trapesoid:        ( B + b ) u  2     {\\displaystyle {\\frac {(B+b)u}{2}}}  (hydoedd yr ymylon paralel yw B a b, ac u yw'r pellter rhwng y llinellau sy'n cynnwys yr ymylon paralel) Triongl:        S u  2     {\\displaystyle {\\frac {Su}{2}}}  (lle mae S yn unrhyw ymyl, ac u yw'r pellter rhwng y llinell sy'n cynnwys S i gornel arall y triongl). Gellir defnyddio'r fforwla hwn os wybyddir yr uchder u. Os gwybyddir hyd y tri ymyl, yna gellir defnyddio'r fformwla canlynol:       s ( s \u2212 a ) ( s \u2212 b ) ( s \u2212 c )     {\\displaystyle {\\sqrt {s(s-a)(s-b)(s-c)}}}  (lle a, b, c yw hydoedd yr ymylon, ac     s =    a + b + c  2     {\\displaystyle s={\\frac {a+b+c}{2}}}  yw hanner hyd ei berimedr) Mae'r arwynebedd rhwng graff dwy ffwythiant yn hafal i integreiddad un o ffwythiannau f(x), tynnu integreiddiad y ffwythiant arall, g(x). Yr arwynebedd a amgylchynir gan ffwythiant r = r(\u03b8) \u00e2 mynegwyd cyfesurynnau polar yw       1 2    \u222b  0   2 \u03c0    r  2    d \u03b8   {\\displaystyle {1 \\over 2}\\int _{0}^{2\\pi }r^{2}\\,d\\theta } . Rhoddir yr arwynebedd a amgylchynir gan gromlin barametraidd        u \u2192    ( t ) = ( x ( t ) , y ( t ) )   {\\displaystyle {\\vec {u}}(t)=(x(t),y(t))}  \u00e2 diweddbwyntiau        u \u2192    (  t  0   ) =    u \u2192    (  t  1   )   {\\displaystyle {\\vec {u}}(t_{0})={\\vec {u}}(t_{1})}  gan integreiddiad llwybr     \u222e   t  0      t  1     x    y \u02d9     d t = \u2212  \u222e   t  0      t  1     y    x \u02d9     d t =   1 2    \u222e   t  0      t  1     ( x    y \u02d9    \u2212 y    x \u02d9    )  d t   {\\displaystyle \\oint _{t_{0}}^{t_{1}}x{\\dot {y}}\\,dt=-\\oint _{t_{0}}^{t_{1}}y{\\dot {x}}\\,dt={1 \\over 2}\\oint _{t_{0}}^{t_{1}}(x{\\dot {y}}-y{\\dot {x}})\\,dt} neu cyfernod-z      1 2    \u222e   t  0      t  1        u \u2192    \u00d7      u \u2192   \u02d9     d t   {\\displaystyle {1 \\over 2}\\oint _{t_{0}}^{t_{1}}{\\vec {u}}\\times {\\dot {\\vec {u}}}\\,dt}  Arwynebedd arwyneb siapiau 3-dimensiwn Ciwb:     6  h  2     {\\displaystyle 6h^{2}} , lle h yw hyd unrhyw ymyl Bocs petryalog:     2 ( h w + h u + w u )   {\\displaystyle 2(hw+hu+wu)} , lle dynoda h, w, ac u hyd, lled, ac uchder y bocs Sff\u00ear:     4 \u03c0  r  2     {\\displaystyle 4\\pi r^{2}} , \u03c0 yw gymhareb hyd cylchyn a diamedr cylch, 3.14159..., ac r yw radiws y sff\u00ear Sylindr:     2 \u03c0 r ( u + r )   {\\displaystyle 2\\pi r(u+r)} , lle r yw radiws y sail, ac u yw'r uchder C\u00f4n:     \u03c0 r ( r +    r  2   +  u  2     )   {\\displaystyle \\pi r(r+{\\sqrt {r^{2}+u^{2}}})} , lle r yw radiws y sail, ac u yw'r uchder. Cyfeiriadau","160":"Mae'r term 'teledu' yn derm eang ac mae'r erthygl hon yn trafod holl agweddau'r byd darlledu gweledol: y rhaglenni, darlledu, cwmniau teledu a'r set deledu.Cyfrwng telathrebu o drosglwyddo lluniau symudol, ffilm a llais yw'r teledu. Gall y gair gyfeirio at y \"bocs\" neu'r set deledu ei hun neu at y cynnwys, sef y rhaglenni. Hyd at 21g, yng Nghymru, c\u00e2nt eu darlledu o drosglwydydd i erial a gysylltwyd i'r teledu (teledu \"terrestial\") gyda gwifren; erbyn 2004 roedd 21.4% o holl gartrefi gwledydd Prydain yn derbyn teledu lloeren. Erbyn 2012, gyda datblygiad technoleg band-llydan, roedd y teledu clyfar yn galluogi cyfuno'r we ochr yn ochr \u00e2'r rhaglenni traddodiadol hyn. Mae'r term yn cyfeirio at holl agweddau'r byd darlledu gweledol, gan gynnwys y rhaglenni, darlledu, cwmniau teledu a'r set deledu ei hun.  Hanes teledu Ar \u00f4l datblygiad radio fe weithiodd sawl dyfeisiwr i ddatblygu ffordd o ddarlledu lluniau gyda'r s\u0175n. Un nodweddiadol yng ngwledydd Prydain oedd yr albanwr John Logie Baird. Yn gyffredinol fe gyfrir Philo T Farnsworth o Rigby, Idaho yn yr Unol Daleithiau fel dyfeisydd y system modern o deledu ym 1928. Roedd teledu ar gael i'r cyhoedd o'r tridegau hwyr ymlaen ac mae nawr yn rhan cyffredin o fywydau pobl trwy'r byd. Dechreuodd darlledu lluniau du a gwyn ond newidwyd i luniau lliw yn y 1960au. Yn y 1970au fe ddatblygwyd ffurf masnachol i'r cyhoedd recordio rhaglenni teledu - y recordydd caset fideo (neu VCR yn Saesneg) - a defnyddiwyd y casetiau hyn i werthu ffilmiau i'r cyhoedd i wylio gartref. Erbyn y 200au defnyddid DVDau i wylio ffilmiau ac erbyn y 2010au lawrlwythwyd ffilmiau 'r we e.e. Netflix. Mae datblygiadau diweddar ym myd teledu yn cynnwys teledu digidol, teledu 3D, a theledu cadraniad uchel (HDTV). Bathodd Cassie Davies, Dan Richards ac Urien Wiliam y term 'teledu' yn 1953 a hynny ar wahan i'w gilydd. Agweddau cymdeithasol Mae ymchwilwyr o brifysgol Maryland wedi darganfod bod pobl sy'n gwylio teledu yn fwy anhapus na phobl sy'n darllen ac yn cymdeithasu. Teledu yn y DU Mae yna ddau fath o orsaf - y rhai 'daearol' a'r rhai 'lloeren'. Mae'r gorsafoedd daearol yn cael eu darlledu ar y ddaear trwy ddefnyddio rhwydwaith o drosglwyddyddion ar fastiau (fel arfer wedi eu lleoli ar fynyddoedd neu dir uchel). Defnyddir dros fil o orsafoedd trosglwyddo drwy'r DU, gyda dros 200 ohonynt yng Nghymru gan gynnwys y prif orsafoedd canlynol:  Gwenfo Mynydd Cilfai Carmel Preseli Blaenplwyf Llanddona Moel y ParcGellir gwylio'r sianeli teledu daearol yma trwy ddefnyddio erial confensiynol. I wylio gorsafoedd lloeren rhaid cael disgl lloeren i dderbyn y signalau sy'n cael eu darlledu o glwstwr o loerennau (lloerennau Astra yw'r rhai mwyaf poblogaidd) yn y gofod. Yn ogystal mae cwmniau 'c\u00eabl' yn darparu gwasanaethau teledu ochr-yn-ochr a gwasanaethau teleffon mewn ardaloedd poblog (Virgin Media yw'r prif gwmni cebl, er bod rhai cwmniau llai hefyd i'w cael mewn rhai mannau). Ar hyn o bryd yn y DU mae yna newid technoleg darlledu y gorsafoedd daearol o analog i ddigidol. Mae hwn yn digwydd yn raddol a bwriedir gorffen y gwaith yn 2013. Mae mwy o fanylion ar sawl wefan yn cynnwys safle Digital UK a hon Archifwyd 2007-06-08 yn y Peiriant Wayback.. Mae Cymru yn cael ei heffeithio o ganol 2009 hyd at hydref 2010. Rhaid cael teledu newydd sy'n derbyn signalau digidol neu brynu blwch arbennig sy'n galluogi i setiau teledu analog dderbyn y signalau digidol.  Rhai o orsafoedd teledu y DU BBC One BBC Two ITV1 S4C Channel 4 Five Gweler hefyd FilmNet Cyfeiriadau Dolenni allanol Through the Dragon\u2019s Eye: Wales on Screen Gwefan Saesneg Film Forever.]","163":"Bywydeg (weithiau: bioleg) yw'r maes gwyddonol sy'n ymdrin \u00e2 bywyd ac organebau byw. Mae'n cynnwys astudiaethau ar sut mae organebau yn gweithio, datblygu ac esblygu Mae bywydeg yn ymdrin ag ystod eang o feysydd academaidd sy'n edrych ar bob rhan o natur. Yn draddodiadol, mae'r pwnc yn cael ei rannu'n is-feysydd yn \u00f4l gr\u0175p tacsonomaidd \u2013 er enghraifft, mae botanegwyr yn astudio planhigion, s\u0175olegwyr yn astudio anifeiliaid, mycolegwyr yn astudio ffyngau a meicrofiolegwyr yn astudio bacteria. Mae rhannu bywydeg yn \u00f4l trefn fiolegol yn ffordd fwy cyfoes o wahaniaethu meysydd \u2013 er enghraifft, drwy edrych ar foleciwlau a chelloedd, organebau cyfan a phoblogaethau. Gellir hefyd rhannu bywydeg yn \u00f4l dull: gwaith maes, bioleg damcaniaethol, bioffiseg, paleontoleg, ac ati.  Hanes Mae bywydeg fel maes modern o astudiaeth wyddonol yn ddatblygiad cymharol ddiweddar. Defnyddiwyd y term bioleg (neu air tebyg) \u2013 sy'n deillio o'r gair Groeg \u03b2\u03af\u03bf\u03c2 (bios, \"bywyd\") a'r \u00f4l-ddodiad -\u03bb\u03bf\u03b3\u03af\u03b1 (-logia, \"astudiaeth o\") \u2013 am y tro cyntaf o gwmpas dechrau'r 19g. Defnyddiwyd gan y ffisiolegydd Thomas Beddoes yn 1799, y gwyddonydd Karl Friedrich Burdach yn 1800 a'r gwyddonydd Gottfried Reinhold Treviranus yn 1802.Ond er tarddiad diweddar y pwnc fel y'i adnabyddir heddiw, gellir olrhain hanes bywydeg yn \u00f4l i amseroedd hynafol. Bu Aristoteles yn astudio hanes naturiol anifeiliaid a phlanhigion yng Ngroeg yn Henfyd oddeutu 330CC. Roedd gan brentis Aristoteles, Theophrastus, hefyd ddiddordeb mawr mewn byd natur ac fe ysgrifennodd yn helaeth am blanhigion.Bu nifer o ddisgyblion y byd Islamaidd canoloesol yn astudio bywydeg, yn cynnwys  al-Jahiz (781\u2013869), Al-D\u012bnawar\u012b (828\u2013896), a ysgrifennodd am fotaneg ac al-Razi (865\u2013925), a ysgrifennodd am ffisioleg ac anatomeg.Yn dilyn gwaith arloesol Antonie van Leeuwenhoek ar wella a datblygu'r microsgop yn yr 17g, tyfodd y maes yn sydyn. Darganfyddwyd celloedd sberm, bacteria ac organebau bychain eraill, megis alg\u00e2u. Fe helpodd datblygiadau fel hyn nodi pwysigrwydd y gell i organebau byw erbyn y 19g. Yn 1838, cyhoeddodd y gwyddonwyr Almaenig Matthias Jakob Schleiden a Theodor Schwann dri syniad sydd erbyn hyn yn cael eu derbyn yn gyffredinol: (1) mai'r gell yw uned sylfaenol organebau; (2) fod gan gelloedd unigol holl nodweddion bywyd; a (3) fod pob cell wedi dod o gelloedd eraill yn rhannu. Gelwir y syniadau hyn heddiw yn theori cell.Yn yr 17g a'r 18g, dechreuodd haneswyr naturiol ganolbwyntio ar dacsonomeg a dosbarthu bywyd. Cyhoeddodd y botanegydd, swolegydd a meddyg o Sweden Carolus Linnaeus argraffiad cyntaf ei Systema Naturae yn 1735 er mwyn dosbarthu organebau yn y byd naturiol.. Mae ei gyfundrefn o enwau deuenwol yn cael eu defnyddio ar gyfer enwi rhywogaethau hyd heddiw.Yn y 19g, roedd nifer o wyddonwyr yn dechrau cysidro esblygiad. Cyhoeddodd y biolegydd Ffrengig Jean-Baptiste de Lamarck ei waith Philosophie Zoologique, ac adnabyddir y gyfrol hon fel y gwaith cyntaf i gynnig damcaniaeth gydlynnol ar gyfer esblygiad. Syniad Lamarck oedd fod anifeiliaid yn esblygu oherwydd straen amgylcheddol \u2013 wrth i anifail ddefnyddio organ yn amlach ac yn fwy manwl, byddai'r organ yn dod yn fwy cymhleth ac effeithlon; creda Lamarck y gallai'r anifail wedyn basio'r rhinweddau hynny ymlaen ac y gall y genhedlaeth nesaf wella nodweddion yr organ ymhellach. Ond cynigwyd damcaniaeth fwy llwyddiannus yn 1859 gan y naturiaethwr o Loegr Charles Darwin yn dilyn ei deithiau i Ynysoedd y Galapagos a'i ddealltwriaeth o faes geoleg, gan ddefnyddio detholiad naturiol i egluro esblygiad. Ar yr un pryd, daeth y Cymro Alfred Russel Wallace i'r un casgliad wrth ddefnyddio tystiolaeth debyg o dde-ddwyrain Asia.Yn yr 20g, bu llawer o ymdrech i geisio deall natur etifeddeg. Roedd y mynach o Forafia Gregor Mendel wedi dangos y gall nodweddion pennodol gael eu hetifeddu yn 1865, ond ni chafodd ei waith sylw rhyngwladol nes 1901. Yn 1927, cynnigiodd Nikolai Koltsov fod nodweddion yn cael eu hetifeddu drwy foleciwl etifeddol gyda dau edafedd, y naill yn datblygu gan ddefnyddio'r llall fel templed. Dangoswyd yn y 1940au mai DNA oedd y moleciwl hwn drwy'r arbrawf Avery-MacLeod-McCarty mewn bacteria, a cadarnawyd hyn mewn firwsau yn 1952 yn yr arbrawf Hershey-Chase. Dosbarthiad bywyd Defnyddir system o'r enw 'Tacsonomeg Linnaeaidd' i ddosbarthu organebau mewn grwpiau. Mae'n cynnwys rhenciau ac enwau deuenwol. Caiff sut enwir organebau ei reoli gan gytundebau rhyngwladol megis Cod Ryngwladol Cyfundrefn Enwau Botanegol (ICBN), Cod Ryngwladol Cyfundrefn Enwau S\u0175olegol (ICON), a Chod Ryngwladol Cyfundrefn Enwau Bacteria (ICNB). Trwy ddosbarthiad biolegol gallwn weld sut mae anifeiliaid wedi esblygu ac addasu i'w cynefinoedd.  Pethau byw Bacteria Archaea Ewcaryotau Protistiaid Planhigion Ffyngau Anifeiliaid Lluniau         Cysyniadau Allweddol Bioleg Mae prif ddarganfyddiadau bioleg yn cynnwys:  Theori cell Esblygiad Geneteg Homeostasis Egni Cyfeiriadau","164":"Bywydeg (weithiau: bioleg) yw'r maes gwyddonol sy'n ymdrin \u00e2 bywyd ac organebau byw. Mae'n cynnwys astudiaethau ar sut mae organebau yn gweithio, datblygu ac esblygu Mae bywydeg yn ymdrin ag ystod eang o feysydd academaidd sy'n edrych ar bob rhan o natur. Yn draddodiadol, mae'r pwnc yn cael ei rannu'n is-feysydd yn \u00f4l gr\u0175p tacsonomaidd \u2013 er enghraifft, mae botanegwyr yn astudio planhigion, s\u0175olegwyr yn astudio anifeiliaid, mycolegwyr yn astudio ffyngau a meicrofiolegwyr yn astudio bacteria. Mae rhannu bywydeg yn \u00f4l trefn fiolegol yn ffordd fwy cyfoes o wahaniaethu meysydd \u2013 er enghraifft, drwy edrych ar foleciwlau a chelloedd, organebau cyfan a phoblogaethau. Gellir hefyd rhannu bywydeg yn \u00f4l dull: gwaith maes, bioleg damcaniaethol, bioffiseg, paleontoleg, ac ati.  Hanes Mae bywydeg fel maes modern o astudiaeth wyddonol yn ddatblygiad cymharol ddiweddar. Defnyddiwyd y term bioleg (neu air tebyg) \u2013 sy'n deillio o'r gair Groeg \u03b2\u03af\u03bf\u03c2 (bios, \"bywyd\") a'r \u00f4l-ddodiad -\u03bb\u03bf\u03b3\u03af\u03b1 (-logia, \"astudiaeth o\") \u2013 am y tro cyntaf o gwmpas dechrau'r 19g. Defnyddiwyd gan y ffisiolegydd Thomas Beddoes yn 1799, y gwyddonydd Karl Friedrich Burdach yn 1800 a'r gwyddonydd Gottfried Reinhold Treviranus yn 1802.Ond er tarddiad diweddar y pwnc fel y'i adnabyddir heddiw, gellir olrhain hanes bywydeg yn \u00f4l i amseroedd hynafol. Bu Aristoteles yn astudio hanes naturiol anifeiliaid a phlanhigion yng Ngroeg yn Henfyd oddeutu 330CC. Roedd gan brentis Aristoteles, Theophrastus, hefyd ddiddordeb mawr mewn byd natur ac fe ysgrifennodd yn helaeth am blanhigion.Bu nifer o ddisgyblion y byd Islamaidd canoloesol yn astudio bywydeg, yn cynnwys  al-Jahiz (781\u2013869), Al-D\u012bnawar\u012b (828\u2013896), a ysgrifennodd am fotaneg ac al-Razi (865\u2013925), a ysgrifennodd am ffisioleg ac anatomeg.Yn dilyn gwaith arloesol Antonie van Leeuwenhoek ar wella a datblygu'r microsgop yn yr 17g, tyfodd y maes yn sydyn. Darganfyddwyd celloedd sberm, bacteria ac organebau bychain eraill, megis alg\u00e2u. Fe helpodd datblygiadau fel hyn nodi pwysigrwydd y gell i organebau byw erbyn y 19g. Yn 1838, cyhoeddodd y gwyddonwyr Almaenig Matthias Jakob Schleiden a Theodor Schwann dri syniad sydd erbyn hyn yn cael eu derbyn yn gyffredinol: (1) mai'r gell yw uned sylfaenol organebau; (2) fod gan gelloedd unigol holl nodweddion bywyd; a (3) fod pob cell wedi dod o gelloedd eraill yn rhannu. Gelwir y syniadau hyn heddiw yn theori cell.Yn yr 17g a'r 18g, dechreuodd haneswyr naturiol ganolbwyntio ar dacsonomeg a dosbarthu bywyd. Cyhoeddodd y botanegydd, swolegydd a meddyg o Sweden Carolus Linnaeus argraffiad cyntaf ei Systema Naturae yn 1735 er mwyn dosbarthu organebau yn y byd naturiol.. Mae ei gyfundrefn o enwau deuenwol yn cael eu defnyddio ar gyfer enwi rhywogaethau hyd heddiw.Yn y 19g, roedd nifer o wyddonwyr yn dechrau cysidro esblygiad. Cyhoeddodd y biolegydd Ffrengig Jean-Baptiste de Lamarck ei waith Philosophie Zoologique, ac adnabyddir y gyfrol hon fel y gwaith cyntaf i gynnig damcaniaeth gydlynnol ar gyfer esblygiad. Syniad Lamarck oedd fod anifeiliaid yn esblygu oherwydd straen amgylcheddol \u2013 wrth i anifail ddefnyddio organ yn amlach ac yn fwy manwl, byddai'r organ yn dod yn fwy cymhleth ac effeithlon; creda Lamarck y gallai'r anifail wedyn basio'r rhinweddau hynny ymlaen ac y gall y genhedlaeth nesaf wella nodweddion yr organ ymhellach. Ond cynigwyd damcaniaeth fwy llwyddiannus yn 1859 gan y naturiaethwr o Loegr Charles Darwin yn dilyn ei deithiau i Ynysoedd y Galapagos a'i ddealltwriaeth o faes geoleg, gan ddefnyddio detholiad naturiol i egluro esblygiad. Ar yr un pryd, daeth y Cymro Alfred Russel Wallace i'r un casgliad wrth ddefnyddio tystiolaeth debyg o dde-ddwyrain Asia.Yn yr 20g, bu llawer o ymdrech i geisio deall natur etifeddeg. Roedd y mynach o Forafia Gregor Mendel wedi dangos y gall nodweddion pennodol gael eu hetifeddu yn 1865, ond ni chafodd ei waith sylw rhyngwladol nes 1901. Yn 1927, cynnigiodd Nikolai Koltsov fod nodweddion yn cael eu hetifeddu drwy foleciwl etifeddol gyda dau edafedd, y naill yn datblygu gan ddefnyddio'r llall fel templed. Dangoswyd yn y 1940au mai DNA oedd y moleciwl hwn drwy'r arbrawf Avery-MacLeod-McCarty mewn bacteria, a cadarnawyd hyn mewn firwsau yn 1952 yn yr arbrawf Hershey-Chase. Dosbarthiad bywyd Defnyddir system o'r enw 'Tacsonomeg Linnaeaidd' i ddosbarthu organebau mewn grwpiau. Mae'n cynnwys rhenciau ac enwau deuenwol. Caiff sut enwir organebau ei reoli gan gytundebau rhyngwladol megis Cod Ryngwladol Cyfundrefn Enwau Botanegol (ICBN), Cod Ryngwladol Cyfundrefn Enwau S\u0175olegol (ICON), a Chod Ryngwladol Cyfundrefn Enwau Bacteria (ICNB). Trwy ddosbarthiad biolegol gallwn weld sut mae anifeiliaid wedi esblygu ac addasu i'w cynefinoedd.  Pethau byw Bacteria Archaea Ewcaryotau Protistiaid Planhigion Ffyngau Anifeiliaid Lluniau         Cysyniadau Allweddol Bioleg Mae prif ddarganfyddiadau bioleg yn cynnwys:  Theori cell Esblygiad Geneteg Homeostasis Egni Cyfeiriadau","167":"Prif Weinidog y Deyrnas Unedig ac arweinydd Y Blaid Geidwadol (DU) ers Gorffennaf 2019 yw Alexander Boris de Pfeffel Johnson (ganwyd 19 Mehefin 1964 yn Ninas Efrog Newydd, yr Unol Daleithiau). Fe'i adnabyddir yn well fel Boris Johnson ac fel cymeriad lliwgar a gwahanol i'r rhan fwyaf o wleidyddion. Mae'n gyn Ysgrifennydd Tramor y Deyrnas Unedig a newyddiadurwr. Mae'n dweud ei farn, doed a ddelo, ac yn berson dadleuol a charismatig sydd wedi cyffesu iddo ef ei hun, yn y gorffennol, smocio cannabis; cred y dylid cyfreithloni'r cyffur ar gyfer defnydd meddygol. Bywgraffiad Ganwyd Boris Johnson yn Manhattan, Efrog Newydd, yn fab i'r gwleidydd Ceidwadol Stanley Johnson a chofrestwryd ef gyda phasport deuol (UDA a DU). Ar y pryd roedd ei dad yn astudio economeg ym Mhrifysgol Columbia. Roedd tad Stanley (Ali Kemal) yn newyddiadurwr o Dwrci. Roedd ei fam o waed cymysg: Saesnig, Rwsieg, Iddewig a Ffrengig. Brawd Jo Johnson a Rachel Johnson yw ef. Mynychodd Boris Ysgol Ewropead, Brwsel, Gwlad Belg; Ysgol Ashdown House, Sussex, Lloegr a Choleg Eton, Windsor, Lloegr. Darllenodd y Clasuron yng Ngholeg Balliol, Rhydychen a bu'n Llywydd Undeb Rhydychen, y gymdeithas drafod uchel ael.  Newyddiaduriaeth Mae Johnson wedi gweithio fel newyddiadur i sawl cyhoeddiad, cyn ac yn ystod ei amser fel gwleidydd. Dechreuodd ei yrfa gyda'r Times, cyn cael ei ddiswyddo am ei fod wedi ffugio dyfyniad. Symudodd wedyn i'r Telegraph, lle gweithiodd fel colofnydd gwleidyddol. Ymysg ei waith oedd darn golygyddol ar \u00f4l i Gordon Brown ddod yn Brif Weinidog heb etholiad cyffredinol, yn cwyno am ddiffyg cyfreithlondeb democrataidd ac yn galw am etholiad cyffredinol ar unwaith. Gweithiodd hefyd fel golygydd i'r Spectator. Yn y swydd hwnnw, creodd ddadl enwog pan ganiataodd gyhoeddu darn a gyhuddodd bobl Lerpwl o \"wallowing in victim status\" ar \u00f4l trychineb Hillsborough a marwolaeth Ken Bigley, ac ailadroddodd honiadau'r Sun bod ymddygiad cefnogwyr Lerpwl wedi cyfrannu at y trychineb. Gorfodwyd ef gan Michael Howard, arweinydd y blaid Ceidwadwyr ar y pryd, i deithio i Lerpwl er mwyn ymddiheuro am yr erthygl. Gwleidyddiaeth Methodd ag ennill sedd De Clwyd yn etholiad cyffredinol 1997. Bu'n olygydd y Spectator rhwng 1999 a Rhagfyr 2005. Fe'i etholwyd yn Aelod Seneddol dros etholaeth Henley yn Swydd Rydychen yn 2001, o dan Michael Howard a David Cameron, ac ymunodd a Chabined yr Wrthblaid fel Gweinidog dros Ddiwylliant, y Diwydiant Creadigol ac yna Addysg Uwch.  Maer Llundain Cafodd ei ethol yn Faer Llundain ar 2 Mai 2008 wedi iddo drechu cynrychiolydd y Blaid Lafur, Ken Livingstone; ymddiswyddodd ar unwaith fel Aelod Seneddol. Ar unwaith, aeth ati i wahardd alcohol o fannau cyhoeddus, a chwblhaodd gynllun oedd wedi'i ddechrau gan Livingstone i greu rhwydwaith o feics i'w llogi, a alwyd yn \"Boris Bikes\" yn anffurfiol. Enillodd ail dymor o bedair blynedd fel Maer yn 2012, gan drechu Livingstone eilwaith; yn ystod yr ail dymor, cynhaliwyd Gemau Olympaidd yr Haf 2012. Ni chystadleuodd y drydedd waith; yn hytrach cafodd ei ethol yn Aelod Seneddol dros Uxbridge a De Ruislip yn Etholiad cyffredinol 2015, a gadawodd ei waith fel Maer.  Cyfeiriadau","171":"Mae caethwasiaeth yn berthynas lle mae un unigolyn yn cael ei ystyried yn eiddo i unigolyn arall. Gorfodir y caethwas i weithio i'w berchennog heb d\u00e2l. Mae brwydr pobl groenddu America i dorri\u2019n rhydd o erchyllterau caethwasiaeth yn ffactor hollbwysig yn hanes y Mudiad Hawliau Sifil yn America. Dyma fan cychwyn y protestio, yr ymgyrchoedd a\u2019r brwydro i ennill cydraddoldeb, hawliau sifil a gwleidyddol \u00e2'r dyn gwyn yng nghymdeithas UDA. Yng nghymdeithas America roedd y caethweision ar waelod y gymdeithas. Roedd caethwasiaeth yn gyffredin yn yr henfyd, ac yn sail gwareiddiadau fel yr Hen Aifft, Groeg yr Henfyd a'r Ymerodraeth Rufeinig ymysg eraill. Yn aml, roedd caethweision yn garcharorion rhyfel, neu'n blant i gaethweision ac felly'n gaethweision eu hunain. Weithiau gellid gwerthu dyledwr fel caethwas os na allai dalu ei ddyledion. Fel rheol roedd deddfau yn rheoli sut c\u00e2i meistr drin ei gaethweision, a gallai caethwas gael ei ryddhau gan ei feistr, naill ai drwy brynu ei ryddid neu fel gwobr am flynyddoedd o wasanaeth.Yn raddol, daeth caethwasiaeth yn llai cyffredin yn Ewrop yn yr Oesoedd Canol, ac roedd yn weddol brin erbyn diwedd y 15g. Defnyddiwyd caethwasiaeth gan wledydd Ewropeaidd wrth iddynt wladychu'r Americas o'r 15g ymlaen, ac roedd y fasnach gaethweision yn cael ei gweithredu er mwyn cynnal ymerodraeth Prydain, gan gynnwys y tair trefedigaeth ar ddeg oedd yn ffurfio Unol Daleithiau America.Erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif cynyddodd yr ymgyrch i roi diwedd ar gaethwasiaeth gydag unigolion fel William Wilberforce a Thomas Clarkson, a\u2019r Gymdeithas Diddymu Caethwasiaeth, yn ymgyrchwyr ac yn fudiadau blaengar a gweithgar ym Mhrydain. Yn 1807, ar gymhelliad Wilberforce ac eraill, pasiwyd deddf yn y Deyrnas Unedig i roi diwedd ar y fasnach mewn caethion, ond nid ar gaethwasiaeth ei hun. Ni wnaed caethwasiaeth yn anghyfreithlon oddi mewn i Ymerodraeth Prydain tan 1833. Yn UDA roedd caethwasiaeth yn un o\u2019r ffactorau a arweiniodd at Ryfel Cartref America rhwng 1861 a 1865. Roedd caethwasiaeth wedi bodoli yn gyfreithlon yn UDA ers diwedd y 18g nes diddymu'r arfer drwy'r Trydydd Diwygiad ar ddeg yng Nghyfansoddiad UDA yn 1865. Llofnodwyd y ddogfen honno gan Arlywydd UDA, sef Abraham Lincoln, a oedd wrth y llyw adeg Rhyfel Cartref America, ac unigolyn allweddol yn hanes diddymu caethwasiaeth yn UDA.  Hanes Cynnar Mae caethwasiaeth wedi bod yn nodwedd gyffredin drwy gydol ein hanes, ac yn sail gwareiddiadau fel yr Hen Aifft, Groeg yr Henfyd a'r Ymerodraeth Rufeinig ymysg eraill. Yn aml, roedd caethweision yn garcharorion rhyfel, neu'n blant i gaethweision ac felly'n gaethweision eu hunain. Weithiau gellid gwerthu dyledwr fel caethwas os na allai dalu ei ddyledion. Fel rheol, roedd deddfau'n rheoli sut c\u00e2i meistr drin ei gaethweision, a gallai caethwas gael ei ryddhau gan ei feistr, naill ai drwy brynu ei ryddid neu fel gwobr am flynyddoedd o wasanaeth. Yn raddol, daeth caethwasiaeth yn llai cyffredin yn Ewrop yn yr Oesoedd Canol, ac roedd yn weddol brin erbyn diwedd y 15fed ganrif.  Y Fasnach Driongl Roedd y fasnach gaethweision yn rhan o\u2019r fasnach driongl rhwng Ewrop, Affrica a\u2019r Americas. Teithiodd masnachwyr Ewropeaidd i Orllewin Affrica i gyfnewid nwyddau am gaethweision; cludwyd y caethweision i'r Byd Newydd i'w gwerthu a'u gorfodi i weithio; a chludwyd y nwyddau a dyfwyd neu a gynhyrchwyd gan y caethweision i Ewrop. Roedd gan Brydain gysylltiad \u00e2\u2019r fasnach gaethweision ers y 16g, ac erbyn 18g roedd y fasnach driongl wedi dod yn rhan annatod o\u2019r fasnach gaethweision. Yn sgil darganfod a choloneiddio America gan wahanol wledydd Ewropeaidd, roedd angen llafur i dyfu cnydau ac i weithio mwynfeydd. O ganolbarth a gorllewin Affrica y deuai'r rhan fwyaf o'r caethion hyn. Credir bod rhwng 10 miliwn ac 20 miliwn o Affricanwyr wedi cael eu cario dros F\u00f4r yr Iwerydd rhwng yr 16eg a\u2019r 19eg ganrif.Roedd Portiwgal, y Deyrnas Unedig, Sbaen, Ffrainc, yr Iseldiroedd, yr Almaen ac UDA ymhlith y gwledydd a oedd yn ymwneud \u00e2'r fasnach gaethweision.Byddai llongau yn gadael porthladdoedd fel Bryste, Llundain a Lerpwl yn cario nwyddau a gynhyrchwyd ym Mhrydain. Byddent wedyn yn cyrraedd Affrica ac yn cyfnewid y nwyddau hyn \u00e2 masnachwyr oedd yn gwerthu dynion, menywod a phlant. Cludwyd y caethweision i\u2019r trefedigaethau yn y Carib\u00ee ac Unol Daleithiau America, a gwerthwyd hwy yno i berchnogion y planhigfeydd. Roedd rhan ganol y daith rhwng Affrica a\u2019r Americas yn cael ei hadnabod fel \u2018Y Llwybr Canol\u2019. Roedd amodau byw ar y llongau yn erchyll, gyda chaethweision yn cael eu clymu mewn cadwyni a\u2019u cywasgu ar ddeciau isaf y llong, gydag afiechydon fel dysentri yn lladd llawer. Byddai cyrff y meirw yn cael eu taflu dros ochr y llong. Gwerthwyd y caethweision mewn marchnadoedd ac ocsiynau yn y Carib\u00ee ac UDA. Hysbysebwyd yr ocsiynau mewn papurau dyddiol, ac yn aml iawn byddai teuluoedd yn cael eu rhannu wedi iddynt gael eu prynu gan wahanol berchnogion a\u2019u hanfon i rannau gwahanol o\u2019r Americas a'r Carib\u00ee. Byddent wedyn naill ai\u2019n cael eu cyflogi yn y planhigfeydd cotwm, tybaco, cocoa neu siwgr neu\u2019n cael eu prynu i wasanaethu fel gweision mewn tai, gan wneud gwaith glanhau, coginio ac ati. Cludwyd nwyddau fel siwgr, r\u1ef3m a chotwm yn \u00f4l i Ewrop a Phrydain o\u2019r Americas, a hwnnw oedd cam olaf y fasnach driongl.    Roedd nwyddau fel cotwm crai yn adnodd pwysig yn natblygiad y diwydiant tecstilau a\u2019r Chwyldro Diwydiannol ym Mhrydain. Roedd llawer o wahanol grwpiau o bobl, fel diwydianwyr a dynion busnes, yn elwa\u2019n ariannol ac yn fasnachol ar y fasnach gaethweision ac yn gwrthwynebu ei diddymu'n ffyrnig. Roedd banciau yn elwa\u2019n ddirfawr oherwydd yr arian a gynhyrchwyd gan y fasnach ac roedd perchnogion llongau caethion a phorthladdoedd yn elwa ar gefn dioddefaint y caethion. Yn Lloegr, datblygwyd a chyfoethogwyd porthladdoedd fel Lerpwl, Bryste a rhai o ddociau Llundain (e.e. Dociau Gorllewin India) ar draul y fasnach mewn caethweision. Roedd gwahanol wledydd yng ngorllewin Ewrop yn cystadlu yn erbyn ei gilydd rhwng y 17eg a\u2019r 18g wrth iddynt sylweddoli bod angen gweithlu ar gyfer twf eu hymerodraethau. Wynebai\u2019r caethweision fywyd llwm, llym a chaled, gan weithio oriau hir ar feysydd y planhigfeydd, a gorfod ymdopi ag amodau gwaith a byw erchyll a chiaidd. Cynyddodd y galw am gaethweision yn UDA o\u2019r 1790au ymlaen wrth i nifer y planhigfeydd gynyddu, gyda 698,000 o gaethweision yn UDA yn 1790 pan gynhaliwyd y cyfrifiad cyntaf, a hyd at 4 miliwn wedi eu cofnodi yn 1860. Yn sgil pasio Deddf 1808, a oedd yn gwahardd mewnforio caethweision i UDA, roedd disgwyl y byddai caethwasiaeth wedi dod i ben mewn ychydig ddegawdau. Ond wrth i\u2019r ardal gotwm ehangu ac wrth i\u2019r angen am lafur rhad gynyddu, bu mwy o alw am gaethweision na\u2019r hyn oedd ar gael. Nid oedd unrhyw fath o hawliau gan y caethweision ac roeddent yn eiddo i\u2019w meistr, a fyddai\u2019n talu pris amdanynt. Roedd y prisiau am gaethweision ar gyfer y caeau yn amrywio rhwng $300 a $400 yn y 1790au, gan godi i $1,500 - $2,000 yn y 1850au. Roedd caethweision oedd yn meddu ar sgiliau arbennig yn costio hyd yn oed mwy na hynny. Roedd gan bob tref, beth bynnag oedd ei maint, arwerthwyr a delwyr cyhoeddus oedd yn barod i brynu a gwerthu caethweision. Yr agwedd waethaf ar y fasnach gaethion oedd ei bod yn aml yn arwain at wahanu teuluoedd. Dim ond Louisiana ac Alabama (o 1852) a waharddodd wahanu plentyn o dan ddeg oed oddi wrth ei fam, ac ni wnaeth yr un dalaith wahardd gwahanu g\u0175r oddi wrth ei wraig. Gweithiai\u2019r rhan fwyaf o gaethweision y taleithiau deheuol yn y planhigfeydd tybaco, cotwm a siwgr. Fel arfer, rhoddwyd llety i\u2019r rhai oedd yn gweithio yn y caeau mewn cabanau pren, heb ddim ond stafell neu ddwy a lloriau pridd. Yn aml ni fyddai ffenestri ynddynt chwaith. Gweithiai\u2019r gweision oriau hirfaith, a heb gyfraith i amddiffyn eu hawliau. Roedd cyfyngiad De Carolina ar oriau, sef pymtheg awr yn y gaeaf ac un awr ar bymtheg yn yr haf, yn fwy nag oriau golau dydd y rhan fwyaf o'r flwyddyn. Roedd y taleithiau yn mabwysiadu'r codau caethweision ond roedd y rhain fel arfer yn diogelu hawliau\u2019r perchnogion yn hytrach na gofalu am hawliau\u2019r caethweision. Roedd y codau, er enghraifft, yn caniat\u00e1u perchnogion y planhigfeydd a\u2019r ffermwyr bychain i ddefnyddio\u2019r chwip ar y caethweision. Y Rheilffordd Danddaearol Un agwedd ar gaethwasiaeth a gafodd lawer iawn o sylw yn ystod y cyfnod hwn oedd y caethweision oedd ar ffo. Gwelwyd hwy gan nifer yn y de fel rhai a oedd wedi eu \u2018dwyn eu hunain\u2019, ac o ganlyniad roeddent yn esiampl ddrwg i gaethweision eraill. Cosbwyd rhai oedd ar ffo yn llym iawn. Cynorthwywyd y caethweision oedd ar ffo i ddianc drwy\u2019r Rheilffordd Danddaearol, a oedd yn cynnig gobaith ac yn ysbrydoli Americaniaid Affricanaidd i fynd tua\u2019r gogledd i ryddid. Cysegrodd unigolion fel Harriet Tubman (a adnabuwyd fel \u2018Moses ei phobl\u2019) ei bywyd i weithio ar y Rheilffordd Danddaearol.Defnyddiwyd termau\u2019r rheilffordd fel geiriau cod: galwyd mannau cuddio yn \u2018orsafoedd\u2019, a chyfeiriwyd yn aml at bobl fel Tubman oedd yn cynorthwyo caethweision yn eu hymdrechion i ddianc, fel \u2018tocynwyr\u2019. Cyhoeddodd y wasg wrth-gaethwasiaeth stor\u00efau am ddiangfeydd arwrol ffoaduriaid o afael y dalwyr caethweision gyda\u2019u gynnau a\u2019u c\u0175n ffyrnig. Darganfu\u2019r diddymwyr yn gyflym hefyd mai caethweision ar ffo oedd y siaradwyr gwrth-gaethwasiaeth mwyaf effeithiol, ac fe ddaeth eu hunangofiannau (a ysgrifennwyd gan rith-awduron yn aml) yn hynod boblogaidd. Fe roddodd cyfundrefn y rheilffordd danddaearol gyfle i\u2019r Gogleddwyr gwrth-gaethwasiaeth wneud rhywbeth ymarferol yn erbyn caethwasiaeth. Caethwasiaeth yn ystod Rhyfel Cartref America Er mwyn cadw rheolaeth dros y tair miliwn o gaethweision yn eu meddiant, byddai pobl wyn y De yn defnyddio nifer o ddulliau - er enghraifft, symud planhigfeydd cyfan ymhellach i\u2019r de, o afael ymosodiadau byddinoedd yr Undeb. Yn aml, teimlai nifer o\u2019r caethweision dyndra rhwng teyrngarwch i\u2019w meistri a\u2019r dyhead am ryddid. Ond os oedd dewis ymarferol rhwng rhyddid a chaethiwed, dewisai\u2019r caethweision ryddid, fel arfer. Er bod ofn mawr yn y De y byddai\u2019r caethweision yn codi mewn gwrthryfel, ni ddigwyddodd hynny yn ystod y Rhyfel Cartref. Agwedd bwysig arall ar gaethwasiaeth yn ystod y rhyfela oedd y gostyngiad yng nghynhyrchedd y caethweision. Oherwydd bod cynifer o feistri gwyn i ffwrdd yn ymladd ym myddin y Gynghrair, dim ond menywod a bechgyn oedd ar \u00f4l yn y planhigfeydd i reoli\u2019r caethweision. Gweithredodd caethweision y De\u2019n effeithiol i sicrhau fod caethwasiaeth yn cael ei rwystro, naill ai drwy ffoi i\u2019w rhyddid neu, yn syml, drwy atal eu llafur. Gan hynny, roedd y sefydliad yn dadfeilio hyd yn oed wrth i\u2019r Gynghrair ymladd i\u2019w gadw. Ym 1864, \u00e2\u2019r rhyfel yn dechrau llithro o afael y Gynghrair, ystyriwyd camau eithafol i geisio gorfodi caethweision i ymuno \u00e2\u2019r fyddin. Pasiwyd deddf ym Mawrth 1865 gan Gyngres y Gynghrair a fyddai\u2019n arfogi 300,000 o gaethweision. Ond daeth y rhyfel i ben ychydig wythnosau\u2019n ddiweddarach, ac felly ni weithredwyd y cynllun erioed. Caethwasiaeth heddiw Credir bod nifer sylweddol o bobl yn gaethweision heddiw, yn enwedig yn rhai o wledydd Affrica. Enwir Mauritania fel un wlad lle mae hynny'n wir.  Gweler hefyd Caethwasiaeth ac Islam Diddymu Caethwasiaeth Llyfryddiaeth E. Wyn James, \u2018Caethwasanaeth a\u2019r Beirdd, 1790-1840\u2019, Taliesin, 119 (2003), tt.37-60. ISSN 0049-2884. E. Wyn James, \u2018Welsh Ballads and American Slavery\u2019, Welsh Journal of Religious History, 2 (2007), tt.59-86. ISSN 0967-3938. E. Wyn James, \u2018Cymry, Caethwasiaeth a Rhyfel Cartref America\u2019: https:\/\/llyfrgell.porth.ac.uk\/View.aspx?ID=1408~4n~NNVx9cmN Darlith ar gyfer modiwl gan y Coleg Cymraeg Cenedlaethol ar Ryfel Cartref America. D. Hugh Matthews, 'Bedyddwyr Cymraeg a Chaethwasiaeth', Y Traethodydd, Ebrill 2004, tt.84-91. ISSN 0969-8930. Daniel Williams, 'Hil, Iaith a Chaethwasanaeth; Samuel Roberts a \"Chymysgiad Achau\" ', Y Traethodydd, Ebrill 2004, tt.92-106. ISSN 0969-8930. Daniel G. Williams (gol.), Canu Caeth: Y Cymry a\u2019r Affro-Americaniaid (Llandysul: Gwasg Gomer, 2010). ISBN 978-1-84851-206-1. Cyfeiriadau","173":"Merch hudolus a greodd y dewiniaid Gwydion ap D\u00f4n a Math o flodau'r derw, banadl ac erwain, i fod yn wraig i Lleu Llaw Gyffes yw Blodeuwedd. Ceir ei hanes ym Mhedwaredd Gainc y Mabinogi, sef Math fab Mathonwy. Cynllwyniodd Blodeuwedd gyda'i chariad Gronw Pebr, arglwydd Penllyn, i ladd Lleu, ac fel cosb cafodd hi ei throi yn dylluan gan Gwydion.  Chwedl Blodeuwedd Cr\u00ebwyd Blodeuwedd gan Gwydion a Math. Aeth i fyw gyda Lleu Llaw Gyffes yn Nhomen y Mur (safle caer Rufeinig ger Trawsfynydd heddiw). Ymhen amser syrthiodd Blodeuwedd mewn cariad \u00e2 Gronw Pebr, Arglwydd Penllyn a chynlluniodd y ddau sut i gael gwared \u00e2 Lleu. Gwyddai Blodeuwedd na ellid lladd Lleu fel dyn cyffredin, a holodd ei gyfrinach gan gymryd arni ei bod yn poeni amdano. Dywedodd Lleu wrthi na ellid ei ladd os nad oedd yn gyntaf wedi ymolchi mewn cafn \u00e2 tho arno ar lan afon, ac wedyn yn sefyll ar un troed ar ymyl y cafn a'r llall ar gefn bwch, a'i tharo \u00e2 gwaywffon. Roedd rhaid bod blwyddyn yn gwneuthur y waywffon a hynny adeg gwasanaeth y Sul yn unig. Adroddodd Blodeuwedd y gyfrinach wrth Gronw a dechreuodd wneud y waywffon. Ymhen blwyddyn yr oedd popeth yn barod. Roedd Blodeuwedd, Lleu a Gronw ar lan Afon Cynfal (ger Ffestiniog heddiw). Gofynnodd Blodeuwedd i Lleu ei hatgoffa sut y safai cyn y gellid ei ladd, a gwnaeth Lleu hyn heb wybod fod Gronw yn cuddio gerllaw. Taflodd Gronw y waywffon at Lleu a throwyd ef yn eryr a chyda bloedd ofnadwy hedodd i ffwrdd. Yn fuan wedyn priodwyd Gronw Pebr a Blodeuwedd a phan glywodd Gwydion am hyn penderfynodd fynd i weld beth a ddigwyddodd i Lleu. Gyda chymorth hwch daeth Gwydion o hyd i'w nai yn eistedd ar frigyn uchaf derwen. Meddyliodd ar unwaith mai Lleu oedd yr eryr a dechreuodd adrodd englynion wrtho, sef Englyn Gwydion, nes iddo ddisgyn ar lin Gwydion. Yna trawodd yr aderyn \u00e2 hudlath gan ddychwelyd Lleu Llaw Gyffes i'w ffurf ei hun, ond yn wael iawn ei wedd. \"Mynnaf ddial y cam a gefais,\" meddai Gwydion, ac aeth i chwilio am Blodeuwedd. Daliwyd hi wrth Lyn y Morynion a dywedodd Gwydion wrthi, \"Ni chei dy ladd, ond cei dy droi yn aderyn ac oherwydd y cam a wnaethost \u00e2 Lleu ni chei ddangos dy wyneb yn y dydd rhag ofn yr holl adar eraill. Ni cholli dy enw, gelwir di byth yn Blodeuwedd.\" A chyda hynny trowyd Blodeuwedd yn dylluan. Bu'n rhaid i Gronw Pebr sefyll fel y gwnaeth Lleu ar lan Afon Cynfal a lladdwyd ef gan Lleu \u00e2 gwaywffon. Mae carreg a thwll ynddi ar lan yr afon yn dwyn yr enw Llech Gronw.  Etymoleg Ceir peth ansicrwydd yngl\u0177n \u00e2 ffurf ac ystyr ei henw. Yn ogystal \u00e2'r ffurf gyfarwydd Blodeuwedd (blodau + gwedd), ceir y ffurfiau amgen Blodeufedd (blodeu + medd, 1. \"Brenhines y Blodau\", 2. diod medd a wneir o flodau?) a Blodeuedd (hen ffurf ar yr enw lluosog \"Blodau\"). Blodeuwedd yw'r ffurf fwyaf cyffredin o lawer.  Llenyddiaeth fodern Ysgrifennodd Saunders Lewis ddrama adnabyddus o'r enw Blodeuwedd sy'n seiliedig ar y chwedl. Cynhyrchwyd addasiad ffilm Blodeuwedd gan Ffilmiau Bryngwyn ar gyfer S4C. Fe'i darlledwyd ar 1 Mawrth 1990. Cyfarwyddwr y ffilm oedd Si\u00f4n Humphreys ac roedd yn serennu Catherine Tregenna fel Blodeuwedd, Dafydd Emyr fel Gronw Pebr, Guto Roberts fel Gwydion, Llion Williams ac eraill.Ffilmiwyd Tylluan Wen ym 1997 gan Ffilmiau'r Nant ar gyfer S4C. Addasiad ydyw o nofel Angharad Jones, Y Dylluan Wen, nofel am ferch ifanc nwydus sy'n seiliedig ar gymeriad Blodeuwedd.  Llyfryddiaeth W.J. Gruffydd, Math Vab Mathonwy (Caerdydd, 1928). Y testun yn yr orgraff wreiddiol gyda chyfieithiad Saesneg cyfochrog, ynghyd ag astudiaeth fanwl a nodiadau helaeth. Ifans, Dafydd & Rhiannon, Y Mabinogion (Gomer 1980) ISBN 1-85902-260-X (Sylwer fod y dyfyniadau uchod yn dod o'r diweddariad hwn yn hytrach na thestun gwreiddiol y Pedair Cainc.) Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930; sawl argraffiad diweddarach) Cyfeiriadau","175":"Merch hudolus a greodd y dewiniaid Gwydion ap D\u00f4n a Math o flodau'r derw, banadl ac erwain, i fod yn wraig i Lleu Llaw Gyffes yw Blodeuwedd. Ceir ei hanes ym Mhedwaredd Gainc y Mabinogi, sef Math fab Mathonwy. Cynllwyniodd Blodeuwedd gyda'i chariad Gronw Pebr, arglwydd Penllyn, i ladd Lleu, ac fel cosb cafodd hi ei throi yn dylluan gan Gwydion.  Chwedl Blodeuwedd Cr\u00ebwyd Blodeuwedd gan Gwydion a Math. Aeth i fyw gyda Lleu Llaw Gyffes yn Nhomen y Mur (safle caer Rufeinig ger Trawsfynydd heddiw). Ymhen amser syrthiodd Blodeuwedd mewn cariad \u00e2 Gronw Pebr, Arglwydd Penllyn a chynlluniodd y ddau sut i gael gwared \u00e2 Lleu. Gwyddai Blodeuwedd na ellid lladd Lleu fel dyn cyffredin, a holodd ei gyfrinach gan gymryd arni ei bod yn poeni amdano. Dywedodd Lleu wrthi na ellid ei ladd os nad oedd yn gyntaf wedi ymolchi mewn cafn \u00e2 tho arno ar lan afon, ac wedyn yn sefyll ar un troed ar ymyl y cafn a'r llall ar gefn bwch, a'i tharo \u00e2 gwaywffon. Roedd rhaid bod blwyddyn yn gwneuthur y waywffon a hynny adeg gwasanaeth y Sul yn unig. Adroddodd Blodeuwedd y gyfrinach wrth Gronw a dechreuodd wneud y waywffon. Ymhen blwyddyn yr oedd popeth yn barod. Roedd Blodeuwedd, Lleu a Gronw ar lan Afon Cynfal (ger Ffestiniog heddiw). Gofynnodd Blodeuwedd i Lleu ei hatgoffa sut y safai cyn y gellid ei ladd, a gwnaeth Lleu hyn heb wybod fod Gronw yn cuddio gerllaw. Taflodd Gronw y waywffon at Lleu a throwyd ef yn eryr a chyda bloedd ofnadwy hedodd i ffwrdd. Yn fuan wedyn priodwyd Gronw Pebr a Blodeuwedd a phan glywodd Gwydion am hyn penderfynodd fynd i weld beth a ddigwyddodd i Lleu. Gyda chymorth hwch daeth Gwydion o hyd i'w nai yn eistedd ar frigyn uchaf derwen. Meddyliodd ar unwaith mai Lleu oedd yr eryr a dechreuodd adrodd englynion wrtho, sef Englyn Gwydion, nes iddo ddisgyn ar lin Gwydion. Yna trawodd yr aderyn \u00e2 hudlath gan ddychwelyd Lleu Llaw Gyffes i'w ffurf ei hun, ond yn wael iawn ei wedd. \"Mynnaf ddial y cam a gefais,\" meddai Gwydion, ac aeth i chwilio am Blodeuwedd. Daliwyd hi wrth Lyn y Morynion a dywedodd Gwydion wrthi, \"Ni chei dy ladd, ond cei dy droi yn aderyn ac oherwydd y cam a wnaethost \u00e2 Lleu ni chei ddangos dy wyneb yn y dydd rhag ofn yr holl adar eraill. Ni cholli dy enw, gelwir di byth yn Blodeuwedd.\" A chyda hynny trowyd Blodeuwedd yn dylluan. Bu'n rhaid i Gronw Pebr sefyll fel y gwnaeth Lleu ar lan Afon Cynfal a lladdwyd ef gan Lleu \u00e2 gwaywffon. Mae carreg a thwll ynddi ar lan yr afon yn dwyn yr enw Llech Gronw.  Etymoleg Ceir peth ansicrwydd yngl\u0177n \u00e2 ffurf ac ystyr ei henw. Yn ogystal \u00e2'r ffurf gyfarwydd Blodeuwedd (blodau + gwedd), ceir y ffurfiau amgen Blodeufedd (blodeu + medd, 1. \"Brenhines y Blodau\", 2. diod medd a wneir o flodau?) a Blodeuedd (hen ffurf ar yr enw lluosog \"Blodau\"). Blodeuwedd yw'r ffurf fwyaf cyffredin o lawer.  Llenyddiaeth fodern Ysgrifennodd Saunders Lewis ddrama adnabyddus o'r enw Blodeuwedd sy'n seiliedig ar y chwedl. Cynhyrchwyd addasiad ffilm Blodeuwedd gan Ffilmiau Bryngwyn ar gyfer S4C. Fe'i darlledwyd ar 1 Mawrth 1990. Cyfarwyddwr y ffilm oedd Si\u00f4n Humphreys ac roedd yn serennu Catherine Tregenna fel Blodeuwedd, Dafydd Emyr fel Gronw Pebr, Guto Roberts fel Gwydion, Llion Williams ac eraill.Ffilmiwyd Tylluan Wen ym 1997 gan Ffilmiau'r Nant ar gyfer S4C. Addasiad ydyw o nofel Angharad Jones, Y Dylluan Wen, nofel am ferch ifanc nwydus sy'n seiliedig ar gymeriad Blodeuwedd.  Llyfryddiaeth W.J. Gruffydd, Math Vab Mathonwy (Caerdydd, 1928). Y testun yn yr orgraff wreiddiol gyda chyfieithiad Saesneg cyfochrog, ynghyd ag astudiaeth fanwl a nodiadau helaeth. Ifans, Dafydd & Rhiannon, Y Mabinogion (Gomer 1980) ISBN 1-85902-260-X (Sylwer fod y dyfyniadau uchod yn dod o'r diweddariad hwn yn hytrach na thestun gwreiddiol y Pedair Cainc.) Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930; sawl argraffiad diweddarach) Cyfeiriadau","176":"Prifddinas de facto gwladwriaeth Israel yw Caersalem ac weithiau Jeriwsalem neu Jerwsalem (Jerusalem yn Saesneg; Yerushal\u00e1yim, \u05d9\u05e8\u05d5\u05e9\u05dc\u05d9\u05dd yn Hebraeg Diweddar, \u05d9\u05e8\u05d5\u05e9\u05dc\u05dd yn Hebraeg clasurol; al-Quds, \u0627\u0644\u0642\u062f\u0633, yn Arabeg). Mae hi'n dref hynafol o bwysigrwydd crefyddol arbennig yn hanes Iddewiaeth, Cristnogaeth ac Islam. Er bod yr Israeliaid yn hawlio Caerselem yn brifddinas Israel, yn \u00f4l y Cenhedloedd Unedig mae'n ddinas a feddianwyd gan yr Israeliaid yn anghyfreithlon; mae Awdurdod Cenedlaethol Palesteina hefyd yn ei hawlio fel prifddinas. Mewn canlyniad nid yw'n cael ei chydnabod fel prifddinas Israel gan y mwyafrif llethol o wledydd y byd (gweler isod). Mae ei phoblogaeth oddeutu 919,438 (2018). Mae holl adrannau llywodraeth Israel wedi'u lleoli yn Jeriwsalem, gan gynnwys y Knesset (senedd Israel), preswylfeydd y Prif Weinidog (y Beit Aghion) a'r Arlywydd (y Beit HaNassi), ac yma hefyd y mae'r Goruchaf Lys.  Daearyddiaeth Lleolir Caersalem ar fryniau o uchder canolig yng nghanol Bryniau Jwdea, tua 30\u00a0km i'r gorllewin o lannau gogledd-orllewinol y M\u00f4r Marw. Saif ar ran deheuol llwyfandir ym Mynyddoedd y Judeaidd, sy'n cynnwys Mynydd yr Olewydd (Dwyrain) a Mynydd Scopus (Gogledd Ddwyrain). Uchder yr Hen Ddinas yw tua 760m (2,490 troedfedd). Amgylchynir Jeriwsalem gan gymoedd ac afonydd sych (neu 'wadis'). Mae dyffrynoedd Kidron, Hinnom, a Tyropoeon yn croesi mewn ardal ychydig i'r de o Hen Ddinas Jeriwsalem a rhed Dyffryn Kidron i'r dwyrain o'r Hen Ddinas gan wahanu Mynydd yr Olewydd a'r ddinas. Ar hyd ochr ddeheuol hen Jeriwsalem mae Dyffryn Hinnom, mynwent serth sy'n gysylltiedig \u00e2 storiau Beiblaidd am Gehenna, sy'n symbol o uffern. Yn ystod y cyfnod Beiblaidd, roedd Jeriwsalem wedi'i hamgylchynu gan goedwigoedd o goed almon, olewydd a ph\u00een. Dros ganrifoedd o ryfela, dinistriwyd y coedwigoedd hyn. Mae ffermwyr yn rhanbarth Jeriwsalem felly wedi adeiladu terasau cerrig ar hyd y llethrau i ddal y pridd yn \u00f4l, nodwedd sy'n dal i fod yn eitha amlwg yn nhirlun Jeriwsalem. Bu'r cyflenwad d\u0175r bob amser yn broblem fawr yn Jeriwsalem, fel y tystiwyd gan y rhwydwaith cymhleth o ddyfrffosydd, twneli, pyllau a chwistrellau hynafol yn y ddinas.  Hanes Trwy gydol ei hanes, mae Jeriwsalem wedi cael ei dinistrio o leiaf ddwywaith, dan warchae 23 gwaith, ei chipio a'i hail-ddal 44 gwaith, ac ymosodwyd arni 52 gwaith. Mae'r rhan o Jeriwsalem o'r enw 'Dinas Dafydd' yn dangos tystiolaeth o anheddiad yn y 4edd mileniwm CC, ar ffurf gwersylloedd bugeiliaid crwydrol. Yn y cyfnod Canaan (14g CC), enwyd Jeriwsalem yn Urusalim ar dabledi hynafol yr Aifft, gair a oedd yn \u00f4l pob tebyg yn golygu \"Dinas Shalem\" ar \u00f4l un o dduwiau Canaan. Yn ystod cyfnod Israel, cychwynnodd gweithgaredd adeiladu sylweddol yn Jeriwsalem yn y 9g CC (Oes yr Haearn II), ac yn yr 8g CC datblygodd y ddinas yn ganolfan grefyddol a gweinyddol Teyrnas Jwda.Digwydd y cyfeiriadau cynharaf at Jeriwsalem yn llyfrau'r Hen Destament. Dywedir i Dafydd, ail frenin Israel, wneud y ddinas yn brifddinas ei deyrnas wedi iddo ei chipio oddi ar y Jebiwsiaid. Cipiodd Nebuchodnesar y ddinas a dygodd i ffwrdd y rhan fwyaf o'r trigolion yn gaethweision i Fabilon. Gwelodd y ddinas sawl brwydr yn ystod y Croesgadau. Ffurfiwyd urdd Marchogion yr Ysbyty yno tua'r flwyddyn 1070. Yn 1538, ailadeiladwyd waliau'r ddinas am y tro olaf o amgylch Jeriwsalem o dan yr Ardderchocaf Suleiman (Twrceg: S\u00fcleyman-\u0131 Evvel). Heddiw mae'r waliau hynny'n diffinio'r Hen Ddinas, sydd wedi'i rhannu'n n draddodiadol yn bedwar chwarter - a elwir ers dechrau'r 19g fel y Chwarteri Armenaidd, Cristnogol, Iddewig a Mwslimaidd. Daeth yr Hen Ddinas yn Safle Treftadaeth y Byd ym 1981, ac mae ar y Rhestr o Dreftadaeth y Byd mewn Perygl. [18] Er 1860 mae Jeriwsalem wedi tyfu ymhell y tu hwnt i ffiniau'r Hen Ddinas. Yn 2015, roedd gan Jeriwsalem boblogaeth o ryw 850,000 o drigolion, yn cynnwys oddeutu 200,000 o Israeliaid seciwlar Iddewig, 350,000 o Iddewon Haredi a 300,000 o Balesteiniaid. Erbyn 2016, roedd y boblogaeth yn 882,700, ac roedd 536,600 (60.8%) o  Iddewon,  319,800 (36.2%) o Fwslemiaid a   15,800 (1.8%) o Gristnogion. Crefydd Yn Islam Sunni, Jeriwsalem yw'r drydedd dinas mwyaf sanctaidd, ar \u00f4l Mecca a Medina. Yn y traddodiad Islamaidd, yn 610 CE daeth y qibla cyntaf, canolbwynt gweddi Fwslimaidd (salat), a gwnaeth Muhammad ei Daith Nos yno ddeng mlynedd yn ddiweddarach, gan esgyn i'r nefoedd lle mae'n siarad \u00e2 Duw, yn \u00f4l y Cor\u00e2n.Cyfeirir yn aml at Gaersalem yn yr Hen Destament. Cododd Solomon ei deml enwog yno i ddiogelu Arch y Cyfamod. Ar fapiau canoloesol lleolir y ddinas yng nghanol y byd a chredid y byddai'r Ail Ddyfodiad yn digwydd yn Nyffryn Jehoshaphat yn ymyl y ddinas a Jersiwsalem Newydd yn cael ei chodi. Mae'r Iddewon yn ystyried dinistr Teml Herod Fawr yn y flwyddyn 70 gan y Rhufeiniaid dan Titus yn drychineb cenedlaethol a gofir hyd heddiw. Mae'r cysegrfan Islamaidd, Mosg Al-Aqsa - a elwir hefyd 'y Gromen ar y Graig' (yn gamarweiniol) - yn sefyll ar ei safle heddiw. I'r Cristnogion mae Caersalem yn ddinas sanctaidd oherwydd ei lle amlwg ym mywyd Iesu Grist; y lle pwysicaf a gysylltir ag ef yw Eglwys y Beddrod Sanctaidd ar y bryn gorllewinol lle honodd yr ymerodr Cwstennin fod bedd Crist i'w gael. Mae'r Via Dolorosa yn dilyn y llwybr a gerddwyd gan Grist o lys Pontius Pilate i Fryn Calfaria.  Y ddinas heddiw Heddiw mae tua 700,000 o bobl yn byw yn y ddinas ac mae'r amrywiaeth o genedlaethau, crefyddau a chymdeithas a geir yndi'n fawr iawn. Mae gan yr \"Hen Ddinas\", sydd yng nghanol y ddinas bresennol, fur o'i hamgylch. Rhennir y dref o gwmpas yr \"Hen Ddinas\" yn bedair ardal: un i'r Iddewon, un i'r Cristnogion, un i'r Armeniaid ac un arall i'r Mwslemiaid.  Tiriogaeth ddadleuol Ceir cryn anghytundeb am statws y ddinas. Mae hi ar y llinell cadoediad rhwng Israel a'r Lan Orllewinol y cytunwyd arni yn Cytundeb Cadoediad 1949, ond mae Israel yn rheoli'r holl ddinas ac yn \u00f4l cyfraith Israel hi yw prifddinas y wlad. Felly mae llywodraeth Israel a llawer o sefydliadau Iddewig eraill yno. Mae Penderfyniad 242 y CU yn galw ar i Israel \"dynnu allan o'r diriogaeth a feddianwyd,\" Penderfyniad 237 yn gwrthod yr ychanegiad o'r ddinas i Israel a Phenderfyniad 405 yn cadarnhau fod Caersalem yn diriogaeth Balesteinaidd a feddianwyd. Mewn canlyniad nid yw'n cael ei chydnabod fel prifddinas Israel gan y mwyafrif llethol o wledydd y byd (lleolir llysgenhadaeth UDA yn Tel Aviv, er enghraifft).  Ar 6 Rhagfyr 2017, dywedodd Llywydd yr U.S. Donald Trump fod Jeriwsalem yn brifddinas Israel a chyhoeddodd ei fwriad i symud llysgenhadaeth America i Jeriwsalem, gan wrthdroi degawdau o bolisi'r Unol Daleithiau ar y mater. Beirniadwyd y symudiad yn hallt gan lawer o wledydd a chefnogwyd penderfyniad gan pob un o 14 aelod arall Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig i gondemnio penderfyniad yr Unol Daleithiau.  Cyfeiriadau","177":"Prifddinas de facto gwladwriaeth Israel yw Caersalem ac weithiau Jeriwsalem neu Jerwsalem (Jerusalem yn Saesneg; Yerushal\u00e1yim, \u05d9\u05e8\u05d5\u05e9\u05dc\u05d9\u05dd yn Hebraeg Diweddar, \u05d9\u05e8\u05d5\u05e9\u05dc\u05dd yn Hebraeg clasurol; al-Quds, \u0627\u0644\u0642\u062f\u0633, yn Arabeg). Mae hi'n dref hynafol o bwysigrwydd crefyddol arbennig yn hanes Iddewiaeth, Cristnogaeth ac Islam. Er bod yr Israeliaid yn hawlio Caerselem yn brifddinas Israel, yn \u00f4l y Cenhedloedd Unedig mae'n ddinas a feddianwyd gan yr Israeliaid yn anghyfreithlon; mae Awdurdod Cenedlaethol Palesteina hefyd yn ei hawlio fel prifddinas. Mewn canlyniad nid yw'n cael ei chydnabod fel prifddinas Israel gan y mwyafrif llethol o wledydd y byd (gweler isod). Mae ei phoblogaeth oddeutu 919,438 (2018). Mae holl adrannau llywodraeth Israel wedi'u lleoli yn Jeriwsalem, gan gynnwys y Knesset (senedd Israel), preswylfeydd y Prif Weinidog (y Beit Aghion) a'r Arlywydd (y Beit HaNassi), ac yma hefyd y mae'r Goruchaf Lys.  Daearyddiaeth Lleolir Caersalem ar fryniau o uchder canolig yng nghanol Bryniau Jwdea, tua 30\u00a0km i'r gorllewin o lannau gogledd-orllewinol y M\u00f4r Marw. Saif ar ran deheuol llwyfandir ym Mynyddoedd y Judeaidd, sy'n cynnwys Mynydd yr Olewydd (Dwyrain) a Mynydd Scopus (Gogledd Ddwyrain). Uchder yr Hen Ddinas yw tua 760m (2,490 troedfedd). Amgylchynir Jeriwsalem gan gymoedd ac afonydd sych (neu 'wadis'). Mae dyffrynoedd Kidron, Hinnom, a Tyropoeon yn croesi mewn ardal ychydig i'r de o Hen Ddinas Jeriwsalem a rhed Dyffryn Kidron i'r dwyrain o'r Hen Ddinas gan wahanu Mynydd yr Olewydd a'r ddinas. Ar hyd ochr ddeheuol hen Jeriwsalem mae Dyffryn Hinnom, mynwent serth sy'n gysylltiedig \u00e2 storiau Beiblaidd am Gehenna, sy'n symbol o uffern. Yn ystod y cyfnod Beiblaidd, roedd Jeriwsalem wedi'i hamgylchynu gan goedwigoedd o goed almon, olewydd a ph\u00een. Dros ganrifoedd o ryfela, dinistriwyd y coedwigoedd hyn. Mae ffermwyr yn rhanbarth Jeriwsalem felly wedi adeiladu terasau cerrig ar hyd y llethrau i ddal y pridd yn \u00f4l, nodwedd sy'n dal i fod yn eitha amlwg yn nhirlun Jeriwsalem. Bu'r cyflenwad d\u0175r bob amser yn broblem fawr yn Jeriwsalem, fel y tystiwyd gan y rhwydwaith cymhleth o ddyfrffosydd, twneli, pyllau a chwistrellau hynafol yn y ddinas.  Hanes Trwy gydol ei hanes, mae Jeriwsalem wedi cael ei dinistrio o leiaf ddwywaith, dan warchae 23 gwaith, ei chipio a'i hail-ddal 44 gwaith, ac ymosodwyd arni 52 gwaith. Mae'r rhan o Jeriwsalem o'r enw 'Dinas Dafydd' yn dangos tystiolaeth o anheddiad yn y 4edd mileniwm CC, ar ffurf gwersylloedd bugeiliaid crwydrol. Yn y cyfnod Canaan (14g CC), enwyd Jeriwsalem yn Urusalim ar dabledi hynafol yr Aifft, gair a oedd yn \u00f4l pob tebyg yn golygu \"Dinas Shalem\" ar \u00f4l un o dduwiau Canaan. Yn ystod cyfnod Israel, cychwynnodd gweithgaredd adeiladu sylweddol yn Jeriwsalem yn y 9g CC (Oes yr Haearn II), ac yn yr 8g CC datblygodd y ddinas yn ganolfan grefyddol a gweinyddol Teyrnas Jwda.Digwydd y cyfeiriadau cynharaf at Jeriwsalem yn llyfrau'r Hen Destament. Dywedir i Dafydd, ail frenin Israel, wneud y ddinas yn brifddinas ei deyrnas wedi iddo ei chipio oddi ar y Jebiwsiaid. Cipiodd Nebuchodnesar y ddinas a dygodd i ffwrdd y rhan fwyaf o'r trigolion yn gaethweision i Fabilon. Gwelodd y ddinas sawl brwydr yn ystod y Croesgadau. Ffurfiwyd urdd Marchogion yr Ysbyty yno tua'r flwyddyn 1070. Yn 1538, ailadeiladwyd waliau'r ddinas am y tro olaf o amgylch Jeriwsalem o dan yr Ardderchocaf Suleiman (Twrceg: S\u00fcleyman-\u0131 Evvel). Heddiw mae'r waliau hynny'n diffinio'r Hen Ddinas, sydd wedi'i rhannu'n n draddodiadol yn bedwar chwarter - a elwir ers dechrau'r 19g fel y Chwarteri Armenaidd, Cristnogol, Iddewig a Mwslimaidd. Daeth yr Hen Ddinas yn Safle Treftadaeth y Byd ym 1981, ac mae ar y Rhestr o Dreftadaeth y Byd mewn Perygl. [18] Er 1860 mae Jeriwsalem wedi tyfu ymhell y tu hwnt i ffiniau'r Hen Ddinas. Yn 2015, roedd gan Jeriwsalem boblogaeth o ryw 850,000 o drigolion, yn cynnwys oddeutu 200,000 o Israeliaid seciwlar Iddewig, 350,000 o Iddewon Haredi a 300,000 o Balesteiniaid. Erbyn 2016, roedd y boblogaeth yn 882,700, ac roedd 536,600 (60.8%) o  Iddewon,  319,800 (36.2%) o Fwslemiaid a   15,800 (1.8%) o Gristnogion. Crefydd Yn Islam Sunni, Jeriwsalem yw'r drydedd dinas mwyaf sanctaidd, ar \u00f4l Mecca a Medina. Yn y traddodiad Islamaidd, yn 610 CE daeth y qibla cyntaf, canolbwynt gweddi Fwslimaidd (salat), a gwnaeth Muhammad ei Daith Nos yno ddeng mlynedd yn ddiweddarach, gan esgyn i'r nefoedd lle mae'n siarad \u00e2 Duw, yn \u00f4l y Cor\u00e2n.Cyfeirir yn aml at Gaersalem yn yr Hen Destament. Cododd Solomon ei deml enwog yno i ddiogelu Arch y Cyfamod. Ar fapiau canoloesol lleolir y ddinas yng nghanol y byd a chredid y byddai'r Ail Ddyfodiad yn digwydd yn Nyffryn Jehoshaphat yn ymyl y ddinas a Jersiwsalem Newydd yn cael ei chodi. Mae'r Iddewon yn ystyried dinistr Teml Herod Fawr yn y flwyddyn 70 gan y Rhufeiniaid dan Titus yn drychineb cenedlaethol a gofir hyd heddiw. Mae'r cysegrfan Islamaidd, Mosg Al-Aqsa - a elwir hefyd 'y Gromen ar y Graig' (yn gamarweiniol) - yn sefyll ar ei safle heddiw. I'r Cristnogion mae Caersalem yn ddinas sanctaidd oherwydd ei lle amlwg ym mywyd Iesu Grist; y lle pwysicaf a gysylltir ag ef yw Eglwys y Beddrod Sanctaidd ar y bryn gorllewinol lle honodd yr ymerodr Cwstennin fod bedd Crist i'w gael. Mae'r Via Dolorosa yn dilyn y llwybr a gerddwyd gan Grist o lys Pontius Pilate i Fryn Calfaria.  Y ddinas heddiw Heddiw mae tua 700,000 o bobl yn byw yn y ddinas ac mae'r amrywiaeth o genedlaethau, crefyddau a chymdeithas a geir yndi'n fawr iawn. Mae gan yr \"Hen Ddinas\", sydd yng nghanol y ddinas bresennol, fur o'i hamgylch. Rhennir y dref o gwmpas yr \"Hen Ddinas\" yn bedair ardal: un i'r Iddewon, un i'r Cristnogion, un i'r Armeniaid ac un arall i'r Mwslemiaid.  Tiriogaeth ddadleuol Ceir cryn anghytundeb am statws y ddinas. Mae hi ar y llinell cadoediad rhwng Israel a'r Lan Orllewinol y cytunwyd arni yn Cytundeb Cadoediad 1949, ond mae Israel yn rheoli'r holl ddinas ac yn \u00f4l cyfraith Israel hi yw prifddinas y wlad. Felly mae llywodraeth Israel a llawer o sefydliadau Iddewig eraill yno. Mae Penderfyniad 242 y CU yn galw ar i Israel \"dynnu allan o'r diriogaeth a feddianwyd,\" Penderfyniad 237 yn gwrthod yr ychanegiad o'r ddinas i Israel a Phenderfyniad 405 yn cadarnhau fod Caersalem yn diriogaeth Balesteinaidd a feddianwyd. Mewn canlyniad nid yw'n cael ei chydnabod fel prifddinas Israel gan y mwyafrif llethol o wledydd y byd (lleolir llysgenhadaeth UDA yn Tel Aviv, er enghraifft).  Ar 6 Rhagfyr 2017, dywedodd Llywydd yr U.S. Donald Trump fod Jeriwsalem yn brifddinas Israel a chyhoeddodd ei fwriad i symud llysgenhadaeth America i Jeriwsalem, gan wrthdroi degawdau o bolisi'r Unol Daleithiau ar y mater. Beirniadwyd y symudiad yn hallt gan lawer o wledydd a chefnogwyd penderfyniad gan pob un o 14 aelod arall Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig i gondemnio penderfyniad yr Unol Daleithiau.  Cyfeiriadau","178":"Prifddinas de facto gwladwriaeth Israel yw Caersalem ac weithiau Jeriwsalem neu Jerwsalem (Jerusalem yn Saesneg; Yerushal\u00e1yim, \u05d9\u05e8\u05d5\u05e9\u05dc\u05d9\u05dd yn Hebraeg Diweddar, \u05d9\u05e8\u05d5\u05e9\u05dc\u05dd yn Hebraeg clasurol; al-Quds, \u0627\u0644\u0642\u062f\u0633, yn Arabeg). Mae hi'n dref hynafol o bwysigrwydd crefyddol arbennig yn hanes Iddewiaeth, Cristnogaeth ac Islam. Er bod yr Israeliaid yn hawlio Caerselem yn brifddinas Israel, yn \u00f4l y Cenhedloedd Unedig mae'n ddinas a feddianwyd gan yr Israeliaid yn anghyfreithlon; mae Awdurdod Cenedlaethol Palesteina hefyd yn ei hawlio fel prifddinas. Mewn canlyniad nid yw'n cael ei chydnabod fel prifddinas Israel gan y mwyafrif llethol o wledydd y byd (gweler isod). Mae ei phoblogaeth oddeutu 919,438 (2018). Mae holl adrannau llywodraeth Israel wedi'u lleoli yn Jeriwsalem, gan gynnwys y Knesset (senedd Israel), preswylfeydd y Prif Weinidog (y Beit Aghion) a'r Arlywydd (y Beit HaNassi), ac yma hefyd y mae'r Goruchaf Lys.  Daearyddiaeth Lleolir Caersalem ar fryniau o uchder canolig yng nghanol Bryniau Jwdea, tua 30\u00a0km i'r gorllewin o lannau gogledd-orllewinol y M\u00f4r Marw. Saif ar ran deheuol llwyfandir ym Mynyddoedd y Judeaidd, sy'n cynnwys Mynydd yr Olewydd (Dwyrain) a Mynydd Scopus (Gogledd Ddwyrain). Uchder yr Hen Ddinas yw tua 760m (2,490 troedfedd). Amgylchynir Jeriwsalem gan gymoedd ac afonydd sych (neu 'wadis'). Mae dyffrynoedd Kidron, Hinnom, a Tyropoeon yn croesi mewn ardal ychydig i'r de o Hen Ddinas Jeriwsalem a rhed Dyffryn Kidron i'r dwyrain o'r Hen Ddinas gan wahanu Mynydd yr Olewydd a'r ddinas. Ar hyd ochr ddeheuol hen Jeriwsalem mae Dyffryn Hinnom, mynwent serth sy'n gysylltiedig \u00e2 storiau Beiblaidd am Gehenna, sy'n symbol o uffern. Yn ystod y cyfnod Beiblaidd, roedd Jeriwsalem wedi'i hamgylchynu gan goedwigoedd o goed almon, olewydd a ph\u00een. Dros ganrifoedd o ryfela, dinistriwyd y coedwigoedd hyn. Mae ffermwyr yn rhanbarth Jeriwsalem felly wedi adeiladu terasau cerrig ar hyd y llethrau i ddal y pridd yn \u00f4l, nodwedd sy'n dal i fod yn eitha amlwg yn nhirlun Jeriwsalem. Bu'r cyflenwad d\u0175r bob amser yn broblem fawr yn Jeriwsalem, fel y tystiwyd gan y rhwydwaith cymhleth o ddyfrffosydd, twneli, pyllau a chwistrellau hynafol yn y ddinas.  Hanes Trwy gydol ei hanes, mae Jeriwsalem wedi cael ei dinistrio o leiaf ddwywaith, dan warchae 23 gwaith, ei chipio a'i hail-ddal 44 gwaith, ac ymosodwyd arni 52 gwaith. Mae'r rhan o Jeriwsalem o'r enw 'Dinas Dafydd' yn dangos tystiolaeth o anheddiad yn y 4edd mileniwm CC, ar ffurf gwersylloedd bugeiliaid crwydrol. Yn y cyfnod Canaan (14g CC), enwyd Jeriwsalem yn Urusalim ar dabledi hynafol yr Aifft, gair a oedd yn \u00f4l pob tebyg yn golygu \"Dinas Shalem\" ar \u00f4l un o dduwiau Canaan. Yn ystod cyfnod Israel, cychwynnodd gweithgaredd adeiladu sylweddol yn Jeriwsalem yn y 9g CC (Oes yr Haearn II), ac yn yr 8g CC datblygodd y ddinas yn ganolfan grefyddol a gweinyddol Teyrnas Jwda.Digwydd y cyfeiriadau cynharaf at Jeriwsalem yn llyfrau'r Hen Destament. Dywedir i Dafydd, ail frenin Israel, wneud y ddinas yn brifddinas ei deyrnas wedi iddo ei chipio oddi ar y Jebiwsiaid. Cipiodd Nebuchodnesar y ddinas a dygodd i ffwrdd y rhan fwyaf o'r trigolion yn gaethweision i Fabilon. Gwelodd y ddinas sawl brwydr yn ystod y Croesgadau. Ffurfiwyd urdd Marchogion yr Ysbyty yno tua'r flwyddyn 1070. Yn 1538, ailadeiladwyd waliau'r ddinas am y tro olaf o amgylch Jeriwsalem o dan yr Ardderchocaf Suleiman (Twrceg: S\u00fcleyman-\u0131 Evvel). Heddiw mae'r waliau hynny'n diffinio'r Hen Ddinas, sydd wedi'i rhannu'n n draddodiadol yn bedwar chwarter - a elwir ers dechrau'r 19g fel y Chwarteri Armenaidd, Cristnogol, Iddewig a Mwslimaidd. Daeth yr Hen Ddinas yn Safle Treftadaeth y Byd ym 1981, ac mae ar y Rhestr o Dreftadaeth y Byd mewn Perygl. [18] Er 1860 mae Jeriwsalem wedi tyfu ymhell y tu hwnt i ffiniau'r Hen Ddinas. Yn 2015, roedd gan Jeriwsalem boblogaeth o ryw 850,000 o drigolion, yn cynnwys oddeutu 200,000 o Israeliaid seciwlar Iddewig, 350,000 o Iddewon Haredi a 300,000 o Balesteiniaid. Erbyn 2016, roedd y boblogaeth yn 882,700, ac roedd 536,600 (60.8%) o  Iddewon,  319,800 (36.2%) o Fwslemiaid a   15,800 (1.8%) o Gristnogion. Crefydd Yn Islam Sunni, Jeriwsalem yw'r drydedd dinas mwyaf sanctaidd, ar \u00f4l Mecca a Medina. Yn y traddodiad Islamaidd, yn 610 CE daeth y qibla cyntaf, canolbwynt gweddi Fwslimaidd (salat), a gwnaeth Muhammad ei Daith Nos yno ddeng mlynedd yn ddiweddarach, gan esgyn i'r nefoedd lle mae'n siarad \u00e2 Duw, yn \u00f4l y Cor\u00e2n.Cyfeirir yn aml at Gaersalem yn yr Hen Destament. Cododd Solomon ei deml enwog yno i ddiogelu Arch y Cyfamod. Ar fapiau canoloesol lleolir y ddinas yng nghanol y byd a chredid y byddai'r Ail Ddyfodiad yn digwydd yn Nyffryn Jehoshaphat yn ymyl y ddinas a Jersiwsalem Newydd yn cael ei chodi. Mae'r Iddewon yn ystyried dinistr Teml Herod Fawr yn y flwyddyn 70 gan y Rhufeiniaid dan Titus yn drychineb cenedlaethol a gofir hyd heddiw. Mae'r cysegrfan Islamaidd, Mosg Al-Aqsa - a elwir hefyd 'y Gromen ar y Graig' (yn gamarweiniol) - yn sefyll ar ei safle heddiw. I'r Cristnogion mae Caersalem yn ddinas sanctaidd oherwydd ei lle amlwg ym mywyd Iesu Grist; y lle pwysicaf a gysylltir ag ef yw Eglwys y Beddrod Sanctaidd ar y bryn gorllewinol lle honodd yr ymerodr Cwstennin fod bedd Crist i'w gael. Mae'r Via Dolorosa yn dilyn y llwybr a gerddwyd gan Grist o lys Pontius Pilate i Fryn Calfaria.  Y ddinas heddiw Heddiw mae tua 700,000 o bobl yn byw yn y ddinas ac mae'r amrywiaeth o genedlaethau, crefyddau a chymdeithas a geir yndi'n fawr iawn. Mae gan yr \"Hen Ddinas\", sydd yng nghanol y ddinas bresennol, fur o'i hamgylch. Rhennir y dref o gwmpas yr \"Hen Ddinas\" yn bedair ardal: un i'r Iddewon, un i'r Cristnogion, un i'r Armeniaid ac un arall i'r Mwslemiaid.  Tiriogaeth ddadleuol Ceir cryn anghytundeb am statws y ddinas. Mae hi ar y llinell cadoediad rhwng Israel a'r Lan Orllewinol y cytunwyd arni yn Cytundeb Cadoediad 1949, ond mae Israel yn rheoli'r holl ddinas ac yn \u00f4l cyfraith Israel hi yw prifddinas y wlad. Felly mae llywodraeth Israel a llawer o sefydliadau Iddewig eraill yno. Mae Penderfyniad 242 y CU yn galw ar i Israel \"dynnu allan o'r diriogaeth a feddianwyd,\" Penderfyniad 237 yn gwrthod yr ychanegiad o'r ddinas i Israel a Phenderfyniad 405 yn cadarnhau fod Caersalem yn diriogaeth Balesteinaidd a feddianwyd. Mewn canlyniad nid yw'n cael ei chydnabod fel prifddinas Israel gan y mwyafrif llethol o wledydd y byd (lleolir llysgenhadaeth UDA yn Tel Aviv, er enghraifft).  Ar 6 Rhagfyr 2017, dywedodd Llywydd yr U.S. Donald Trump fod Jeriwsalem yn brifddinas Israel a chyhoeddodd ei fwriad i symud llysgenhadaeth America i Jeriwsalem, gan wrthdroi degawdau o bolisi'r Unol Daleithiau ar y mater. Beirniadwyd y symudiad yn hallt gan lawer o wledydd a chefnogwyd penderfyniad gan pob un o 14 aelod arall Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig i gondemnio penderfyniad yr Unol Daleithiau.  Cyfeiriadau","180":"Gwlad yn ne Ewrop yw Gweriniaeth yr Eidal neu'r Eidal (Eidaleg: Italia). Mae'r rhan fwyaf o'r wlad yn benrhyn mawr si\u00e2p esgid uchel gyda nifer o ynysoedd yn y M\u00f4r y Canoldir: Sisili a Sardegna ydyw'r mwyaf. Yn y gogledd mae mynyddoedd yr Alpau. Ceir m\u00f4r ar dair ochr i'r Eidal, ond yn y gogledd mae'n ffinio ar Ffrainc, y Swistir, Awstria, a Slofenia. Y tu mewn i'r Eidal mae dwy wladwriaeth fach: San Marino a Dinas y Fatican.  Hanes Mae hanes yr Eidal yn mynd yn \u00f4l i gyfnod cynnar iawn, er mai yn gymharol ddiweddar yr unwyd yr Eidal i greu'r wladwriaeth fodern. Daw'r enw Italia o'r hen enw am bobloedd a thiriogaeth de yr Eidal. Yn y rhan yma, roedd nifer o bobloedd wahanol, megis yr Etrwsciaid, Samnitiaid, Umbriaid a Sabiniaid. Yn y gogledd, ymsefydlodd llwythau Celtaidd o gwmpas dyffryn afon Po. Yn rhan ddeheuol yr orynys ac ar ynys Sisili, ymsefydlodd Groegiaid rhwng 800 a 600 CC, a gelwid y rhan yma yn Magna Graecia (\"Groeg Fawr\") mewn Lladin. Yn y gogledd, yr Etrwsciaid oedd y grym mwyaf yn y cyfnod cynnar. Yn y 4 CC gorchfygwyd hwy gan y Rhufeiniaid, ac yn y 3 CC gorchfygodd Rhufain y Groegiaid yn y de hefyd. Bu cyfres o ryfeloedd, y Rhyfeloedd Pwnig, rhwng Rhufain a Carthago; yn ystod yr Ail Ryfel Pwnig bu'r cadfridog Carthaginaidd Hannibal yn ymgyrchu yn yr Eidal am flynyddoedd. Er iddo ennill nifer o fuddugoliaethau ysgubol dros y Rhufeiniaid, bu raid iddo encilio o'r Eidal yn y diewedd. Ar ddiwedd y Trydydd Rhyfel Pwnig yn 146 CC, dinistriwyd Carthago. Tyfodd Ymerodraeth Rhufain yn gyflym yn y cyfnod canlynol; concrwyd G\u00e2l gan I\u0175l Cesar rhwng 60 a 50 CC. Daeth ei fab mabwysiedig, Augustus, yn ymerawdwr cyntaf Rhufain. Daeth yr ymerodraeth yn y gorllewin i ben yn y 5g, a meddiannwyd yr Eidal gan bobloedd Almaenig megis yr Ostrogothiaid a'r Lombardiaid. Ffurfiwyd nifer o wladwriaethau. Dim ond yn y 19g yr ad-unwyd yr Eidal, gyda Giuseppe Garibaldi yn un o'r prif ysgogwyr. Sefydlwyd Teyrnas yr Eidal yn 1861. Daeth Benito Mussolini, arweinydd plaid y Ffasgwyr yn Brif Weinidog yn 1922. Pan ddechreuodd yr Ail Ryfel Byd, daeth Mussolini a'r Eidal i mewn i'r rhyfel ar ochr yr Almaen. Diswyddwyd ef yn 1943, a'i saethu yn 1945. Ar 2 Mehefin 1946, cafwyd pleidlais mewn refferendwm i ddileu'r frenhiniaeth ac i sefydlu Gweriniaeth yr Eidal. Mabwysiadwyd y cyfansoddiad newydd ar 1 Ionawr 1948.  Rhanbarthau Mae'r Eidal wedi'i rhannu yn 20 o ranbarthau (regioni, unigol regione).       Gwleidyddiaeth Ar 8 Mai, 2008, daeth Silvio Berlusconi yn Brif Weinidog yr Eidal am y trydydd tro, fel olynydd i Romano Prodi. Roedd Berlusconi hefyd yn Brif Weinidog o 1994 hyd 1995 ac o 2001 hyd 2006. Ymddiswyddodd mewn cywilydd ar 16 Tachwedd 2011 oherwydd diffyg arian y wlad a phenodwyd Mario Monti yn ei le.  Etholiad cyffredinol yr Eidal, 2006 Etholiad cyffredinol yr Eidal, 2008 Etholiad arlywyddol yr Eidal, 2006 Arlywyddion yr Eidal Prif Weinidogion yr Eidal Daearyddiaeth Gwlad yn ne Ewrop sy'n ymestyn allan fel gorynys hir i ganol M\u00f4r y Canoldir yw'r Eidal. Mae hefyd yn cynnwys nifer o ynysoedd; y mwyaf yw Sisili a Sardinia. Mae'n ffinio ar y Swistir, Ffrainc, Awstria,  Slofenia, ac mae San Marino a Dinas y Fatican yn cael eu hamgylchynu gan yr Eidal. Gwlad fynyddig yw'r Eidal. Yn y gogledd, ceir yr Alpau, sy'n ffurfio ff\u00een ogleddol y wlad. Y copa uchaf yw Monte Bianco (Ffrangeg: Mont Blanc), 4,807.5 medr o uchder, ar y ff\u00een rhwng yr Eidal a Ffrainc. Mynydd adnabyddus arall yw'r Matterhorn (Cervino mewn Eidaleg, ar y ff\u00een rhwng yr Eidal a'r Swistir. Ymhellach tua'r de, mae mynyddoedd yr Apenninau yn ymestyn o'r gogledd i'r de ar hyd yr orynys. Ceir y copa uchaf yn yr Apenninau Canolog, y Gran Sasso d'Italia (2,912 m). Ceir nifer o losgfynyddoedd byw yn yr Eidal: Etna, Vulcano, Stromboli a Vesuvius. Afon fwyaf yr Eidal yw Afon Po, sy'n tarddu yn yr Alpau Cottaidd ac yn llifo tua'r dwyrain am 652\u00a0km (405 milltir) i'r M\u00f4r Adriatig ar hyd gwastadedd eang. Y llyn mwyaf yw Llyn Garda yn y gogledd.  Economi Demograffeg Ar 31 Rhagfyr 2006 roedd poblogaeth yr Eidal yn 59,131,287. Roedd 30,412,846 o'r rhain yn ferched a 28,718,441 yn ddynion.  Dinasoedd Dinasoedd mwyaf yr Eidal, gydag ystadegau poblogaeth 2012, yw:  Ieithoedd Eidaleg yw iaith swyddogol yr Eidal. Yn nhalaith Bolzano-Bozen, mae'r mwyafrif o'r boblogaeth yn siarad Almaeneg fel iaith gyntaf, ac mae Almaeneg yn iaith swyddogol yno ar y cyd ag Eidaleg. Mae Ffrangeg yn gyd-iaith swyddogol yn Val d'Aosta,  Diwylliant Oherwydd na unwyd yr Eidal fel un wladwriaeth hyd yn gymharol ddiweddar, bu amrywiaeth mawr mewn diwylliant. Yn yr Eidal y dechreuodd y Dadeni yn Ewrop.  Llenyddiaeth Gosodwyd sylfeini yr iaith Eidaleg lenyddol fodern gan Dante Alighieri o Fflorens. Ei waith enwocaf yw'r Divina Commedia, a ystyrir yn un o brif gampweithiau Ewrop yn y Canol Oesoedd. Llenorion amlwg eraill yw Giovanni Boccaccio, Giacomo Leopardi, Alessandro Manzoni, Torquato Tasso, Ludovico Ariosto, a Petrarch. Ymysg llenorion diweddar yr Eidal, enillwyd Gwobr Nobel am Lenyddiaeth gan Giosu\u00e8 Carducci (1906), Grazia Deledda (1926), Luigi Pirandello (1936), Salvatore Quasimodo (1959), Eugenio Montale (1975) a Dario Fo (1997). Ymysg athronwyr amlwg yr Eidal mae Giordano Bruno, Marsilio Ficino, Niccol\u00f2 Machiavelli a Giambattista Vico.  Arlunio Yn y Canol Oesoedd a chyfnod y Dadeni, roedd arlunwyr yr Eidal yn enwog trwy Ewrop. Ymysg yr arlunwyr a cherrflunwyr enwocaf, mae Michelangelo, Leonardo da Vinci, Donatello, Botticelli, Fra Angelico, Tintoretto, Caravaggio, Bernini, Titian a Raffael.  Cerddoriaeth Bu cerddoriaeth yn elfen bwysig iawn yn niwylliant yr eidal o gyfnod cynnar. Yn yr Eidal y dyfeisiwyd opera, ac mae'n parhau'n boblogaidd iawn hyd heddiw. Y t\u0177 opera enwocaf yw La Scala yn Milan. Ymysg cyfansoddwyr enwog yr Eidal mae Alessandro Scarlatti, Arcangelo Corelli,  Antonio Vivaldi, Niccol\u00f2 Paganini, Gioachino Rossini, Giuseppe Verdi a Giacomo Puccini. Canwr enwocaf yr Eidal yn y cyfnod diweddar oedd Luciano Pavarotti.  Dolenni allanol (Eidaleg) Arlywydd yr Eidal (Eidaleg) Senedd yr Eidal (Eidaleg) Gwefan swyddogol y Llywodraeth","181":"Gwlad yn ne Ewrop yw Gweriniaeth yr Eidal neu'r Eidal (Eidaleg: Italia). Mae'r rhan fwyaf o'r wlad yn benrhyn mawr si\u00e2p esgid uchel gyda nifer o ynysoedd yn y M\u00f4r y Canoldir: Sisili a Sardegna ydyw'r mwyaf. Yn y gogledd mae mynyddoedd yr Alpau. Ceir m\u00f4r ar dair ochr i'r Eidal, ond yn y gogledd mae'n ffinio ar Ffrainc, y Swistir, Awstria, a Slofenia. Y tu mewn i'r Eidal mae dwy wladwriaeth fach: San Marino a Dinas y Fatican.  Hanes Mae hanes yr Eidal yn mynd yn \u00f4l i gyfnod cynnar iawn, er mai yn gymharol ddiweddar yr unwyd yr Eidal i greu'r wladwriaeth fodern. Daw'r enw Italia o'r hen enw am bobloedd a thiriogaeth de yr Eidal. Yn y rhan yma, roedd nifer o bobloedd wahanol, megis yr Etrwsciaid, Samnitiaid, Umbriaid a Sabiniaid. Yn y gogledd, ymsefydlodd llwythau Celtaidd o gwmpas dyffryn afon Po. Yn rhan ddeheuol yr orynys ac ar ynys Sisili, ymsefydlodd Groegiaid rhwng 800 a 600 CC, a gelwid y rhan yma yn Magna Graecia (\"Groeg Fawr\") mewn Lladin. Yn y gogledd, yr Etrwsciaid oedd y grym mwyaf yn y cyfnod cynnar. Yn y 4 CC gorchfygwyd hwy gan y Rhufeiniaid, ac yn y 3 CC gorchfygodd Rhufain y Groegiaid yn y de hefyd. Bu cyfres o ryfeloedd, y Rhyfeloedd Pwnig, rhwng Rhufain a Carthago; yn ystod yr Ail Ryfel Pwnig bu'r cadfridog Carthaginaidd Hannibal yn ymgyrchu yn yr Eidal am flynyddoedd. Er iddo ennill nifer o fuddugoliaethau ysgubol dros y Rhufeiniaid, bu raid iddo encilio o'r Eidal yn y diewedd. Ar ddiwedd y Trydydd Rhyfel Pwnig yn 146 CC, dinistriwyd Carthago. Tyfodd Ymerodraeth Rhufain yn gyflym yn y cyfnod canlynol; concrwyd G\u00e2l gan I\u0175l Cesar rhwng 60 a 50 CC. Daeth ei fab mabwysiedig, Augustus, yn ymerawdwr cyntaf Rhufain. Daeth yr ymerodraeth yn y gorllewin i ben yn y 5g, a meddiannwyd yr Eidal gan bobloedd Almaenig megis yr Ostrogothiaid a'r Lombardiaid. Ffurfiwyd nifer o wladwriaethau. Dim ond yn y 19g yr ad-unwyd yr Eidal, gyda Giuseppe Garibaldi yn un o'r prif ysgogwyr. Sefydlwyd Teyrnas yr Eidal yn 1861. Daeth Benito Mussolini, arweinydd plaid y Ffasgwyr yn Brif Weinidog yn 1922. Pan ddechreuodd yr Ail Ryfel Byd, daeth Mussolini a'r Eidal i mewn i'r rhyfel ar ochr yr Almaen. Diswyddwyd ef yn 1943, a'i saethu yn 1945. Ar 2 Mehefin 1946, cafwyd pleidlais mewn refferendwm i ddileu'r frenhiniaeth ac i sefydlu Gweriniaeth yr Eidal. Mabwysiadwyd y cyfansoddiad newydd ar 1 Ionawr 1948.  Rhanbarthau Mae'r Eidal wedi'i rhannu yn 20 o ranbarthau (regioni, unigol regione).       Gwleidyddiaeth Ar 8 Mai, 2008, daeth Silvio Berlusconi yn Brif Weinidog yr Eidal am y trydydd tro, fel olynydd i Romano Prodi. Roedd Berlusconi hefyd yn Brif Weinidog o 1994 hyd 1995 ac o 2001 hyd 2006. Ymddiswyddodd mewn cywilydd ar 16 Tachwedd 2011 oherwydd diffyg arian y wlad a phenodwyd Mario Monti yn ei le.  Etholiad cyffredinol yr Eidal, 2006 Etholiad cyffredinol yr Eidal, 2008 Etholiad arlywyddol yr Eidal, 2006 Arlywyddion yr Eidal Prif Weinidogion yr Eidal Daearyddiaeth Gwlad yn ne Ewrop sy'n ymestyn allan fel gorynys hir i ganol M\u00f4r y Canoldir yw'r Eidal. Mae hefyd yn cynnwys nifer o ynysoedd; y mwyaf yw Sisili a Sardinia. Mae'n ffinio ar y Swistir, Ffrainc, Awstria,  Slofenia, ac mae San Marino a Dinas y Fatican yn cael eu hamgylchynu gan yr Eidal. Gwlad fynyddig yw'r Eidal. Yn y gogledd, ceir yr Alpau, sy'n ffurfio ff\u00een ogleddol y wlad. Y copa uchaf yw Monte Bianco (Ffrangeg: Mont Blanc), 4,807.5 medr o uchder, ar y ff\u00een rhwng yr Eidal a Ffrainc. Mynydd adnabyddus arall yw'r Matterhorn (Cervino mewn Eidaleg, ar y ff\u00een rhwng yr Eidal a'r Swistir. Ymhellach tua'r de, mae mynyddoedd yr Apenninau yn ymestyn o'r gogledd i'r de ar hyd yr orynys. Ceir y copa uchaf yn yr Apenninau Canolog, y Gran Sasso d'Italia (2,912 m). Ceir nifer o losgfynyddoedd byw yn yr Eidal: Etna, Vulcano, Stromboli a Vesuvius. Afon fwyaf yr Eidal yw Afon Po, sy'n tarddu yn yr Alpau Cottaidd ac yn llifo tua'r dwyrain am 652\u00a0km (405 milltir) i'r M\u00f4r Adriatig ar hyd gwastadedd eang. Y llyn mwyaf yw Llyn Garda yn y gogledd.  Economi Demograffeg Ar 31 Rhagfyr 2006 roedd poblogaeth yr Eidal yn 59,131,287. Roedd 30,412,846 o'r rhain yn ferched a 28,718,441 yn ddynion.  Dinasoedd Dinasoedd mwyaf yr Eidal, gydag ystadegau poblogaeth 2012, yw:  Ieithoedd Eidaleg yw iaith swyddogol yr Eidal. Yn nhalaith Bolzano-Bozen, mae'r mwyafrif o'r boblogaeth yn siarad Almaeneg fel iaith gyntaf, ac mae Almaeneg yn iaith swyddogol yno ar y cyd ag Eidaleg. Mae Ffrangeg yn gyd-iaith swyddogol yn Val d'Aosta,  Diwylliant Oherwydd na unwyd yr Eidal fel un wladwriaeth hyd yn gymharol ddiweddar, bu amrywiaeth mawr mewn diwylliant. Yn yr Eidal y dechreuodd y Dadeni yn Ewrop.  Llenyddiaeth Gosodwyd sylfeini yr iaith Eidaleg lenyddol fodern gan Dante Alighieri o Fflorens. Ei waith enwocaf yw'r Divina Commedia, a ystyrir yn un o brif gampweithiau Ewrop yn y Canol Oesoedd. Llenorion amlwg eraill yw Giovanni Boccaccio, Giacomo Leopardi, Alessandro Manzoni, Torquato Tasso, Ludovico Ariosto, a Petrarch. Ymysg llenorion diweddar yr Eidal, enillwyd Gwobr Nobel am Lenyddiaeth gan Giosu\u00e8 Carducci (1906), Grazia Deledda (1926), Luigi Pirandello (1936), Salvatore Quasimodo (1959), Eugenio Montale (1975) a Dario Fo (1997). Ymysg athronwyr amlwg yr Eidal mae Giordano Bruno, Marsilio Ficino, Niccol\u00f2 Machiavelli a Giambattista Vico.  Arlunio Yn y Canol Oesoedd a chyfnod y Dadeni, roedd arlunwyr yr Eidal yn enwog trwy Ewrop. Ymysg yr arlunwyr a cherrflunwyr enwocaf, mae Michelangelo, Leonardo da Vinci, Donatello, Botticelli, Fra Angelico, Tintoretto, Caravaggio, Bernini, Titian a Raffael.  Cerddoriaeth Bu cerddoriaeth yn elfen bwysig iawn yn niwylliant yr eidal o gyfnod cynnar. Yn yr Eidal y dyfeisiwyd opera, ac mae'n parhau'n boblogaidd iawn hyd heddiw. Y t\u0177 opera enwocaf yw La Scala yn Milan. Ymysg cyfansoddwyr enwog yr Eidal mae Alessandro Scarlatti, Arcangelo Corelli,  Antonio Vivaldi, Niccol\u00f2 Paganini, Gioachino Rossini, Giuseppe Verdi a Giacomo Puccini. Canwr enwocaf yr Eidal yn y cyfnod diweddar oedd Luciano Pavarotti.  Dolenni allanol (Eidaleg) Arlywydd yr Eidal (Eidaleg) Senedd yr Eidal (Eidaleg) Gwefan swyddogol y Llywodraeth","184":"Arweinydd milwrol a gwleidyddol o Foroco oedd Mu\u1e25ammad ibn \u02bfAbd al-Kar\u012bm al-Kha\u1e6d\u1e6d\u0101b\u012b neu Abd el-Krim (Arabeg: \u0645\u062d\u0645\u062f \u0628\u0646 \u0639\u0628\u062f \u0627\u0644\u0643\u0631\u064a\u0645 \u0627\u0644\u062e\u0637\u0627\u0628\u064a\u200e, Berbereg y Rifft: Mu\u1e25end n \u0190abdelkrim Axe\u1e6d\u1e6dab \u2013 \u2d4e\u2d53\u2d43\u2d4f\u2d37 \u2d4f \u2d44\u2d30\u2d31\u2d37\u2d4d\u2d3d\u2d54\u2d49\u2d4e \u2d30\u2d45\u2d5f\u2d5f\u2d30\u2d31; 1882 \u2013 6 Chwefror 1963) a fu'n gadben ar luoedd y Berber yn erbyn y Sbaenwyr a'r Ffrancod yn ystod Rhyfel y Riff (1921\u201326) ac yn arlywydd Gweriniaeth y Riff (1923\u201326). Fe'i cofir fel tactegydd herwfilwrol galluog, eicon gwrthdrefedigaethol, ac arwr dros annibyniaeth pobloedd y Maghreb.  Bywyd cynnar ac addysg (1882\u20131906) Ganed Muhammad ibn Abd al-Karim ym 1882 ym mhentref Ajdir, nid nepell oddi wrth gadarnle (presidio) y fyddin Sbaenaidd ar ynys Pe\u00f1\u00f3n de Alhucemas. Perchnogwyd ar Ajdir gan garfan A\u00eft Youssef Ou Ali o deulu'r Beni Urriaguel, y llwyth Berberaidd mwyaf yn ardal y Riff. Dyn hyddysg a dylanwadol oedd ei dad, Abd al-Karim al-Khattabi, a gafodd ei benodi'n q\u0101\u1e0d\u012b (barnwr Islamaidd) gan y Swltan Hassan I yn y 1880au. Erbyn 1902, dynodwyd Abd al-Karim al-Khattabi yn moro amigo (\"M\u0175r cyfeillgar\") gan awdurdodau milwrol Sbaen, a byddai'n derbyn t\u00e2l misol am ddarparu gwybodaeth leol i'r Sbaenwyr a chefnogi eu hymgyrch yn y Riff. Bu teulu Abd el-Krim felly yn meddu ar safle bwysig yn y gymuned ond hefyd yn colli ymddiriedaeth rhai o'u cyd-Ferberiaid. Derbyniodd Abd el-Krim a'i frawd Si M'hammed (1893\u20131967) eu haddysg ar y cyntaf, mewn astudiaethau Islamaidd, oddi ar eu tad a'u hewythr. Aeth Abd el-Krim i F\u00e8s ym 1902, yn 20 oed, i astudio gramadeg a llenyddiaeth Arabeg Clasurol a'r gyfraith Islamaidd ym madrasa Al-Attarin a madrasa Saffarin, er mwyn cael ei dderbyn i Brifysgol al-Qaraw\u012by\u012bn, a leolir yn yr un ddinas. Yn ogystal \u00e2 medru Arabeg Clasurol yn rhugl, bu'n rhaid iddo ddwyn y Cor\u00e2n ac ambell destun o gyfreitheg Islamaidd i'w gof. Fe'i derbyniwyd i Brifysgol al-Qaraw\u012by\u012bn ym 1904, ac yno bu wrth ei uwchefrydiau Coranaidd. Aeth ei frawd Si M'Hammed i Sbaen i hyfforddi yn beiriannydd mwyngloddiol. Ei waith i'r Sbaenwyr (1906\u201314) Ym 1906, o ganlyniad i gysylltiadau ei dad \u00e2'r Sbaenwyr, cafodd Abd el-Krim swydd athro mewn ysgol gynradd i fechgyn Morocaidd ym Melilla, un o diriogaethau Ymerodraeth Sbaen ar arfordir gogleddol Affrica. Bu'n gweithio yn yr ysgol honno nes 1913. O 1907 i 1915 ysgrifennai erthyglau yn Arabeg i El Telegrama del Rif, papur newydd dyddiol ym Melilla. Yn ei erthyglau, amddiffynnai gwareiddiad y Sbaenwyr a thechnoleg Ewropeaidd a'r potensial i foderneiddio economi a chymdeithas Moroco.Ym 1910 penodwyd Abd el-Krim yn ysgrifennydd-gyfieithydd yn y Swyddfa Materion Brodorol (Oficina de Asuntos Indigenas) ym Melilla, swydd a roddai iddo berthynas agos \u00e2 gweinyddiaeth y fyddin Sbaenaidd yn ogystal \u00e2 chymdeithas sifil y ddinas. Enillodd Abd el-Krim enw fel gwas sifil effeithlon, craff a phwyllog. Trwy ei waith yn cyfieithu ar gyfer cwmn\u00efau mwyngloddio, dysgodd Abd el-Krim am gynlluniau'r Sbaenwyr i ymelwa ar gyfoeth naturiol Moroco ac i ecsbloetio'r gweithwyr brodorol. Trwy'r cyfnod hwn bu Abd el-Krim yn parhau \u00e2'i astudiaethau \u00f4l-raddedig yn y gyfraith Islamaidd a chyfraith Sbaen, ac ym 1912 enillodd ei gymhwyster i fod yn farnwr. Gwellodd gobeithion ei yrfa yn sgil sefydlu'r brotectoriaeth Sbaenaidd ym Moroco yn Nhachwedd 1912, ac ar sail ei waith cafodd ei benodi yn q\u0101\u1e0d\u012b yng Ngorffennaf 1913 ac yn q\u0101\u1e0d\u012b al-qu\u1e0d\u0101t (prif farnwr) Melilla yn Hydref 1914. Wrth ei waith barnwrol bu'n ymwneud \u00e2 threfniannau a chytundebau economaidd yn y brotectoriaeth, gan gynnwys gweithredoedd eiddo yr haearn yn Beni Tuzin, a oedd yn ffinio ag ardal ei lwyth ei hun.Er i Abd el-Krim ddeall yn raddol taw pwrpas y weinyddiaeth Sbaenaidd ym Moroco oedd i orfodi darostyngiad y brodorion, fe barhaodd yn ffyddlon i'r Sbaenwyr am y tro. Gweithiodd gyda'i dad i drefnu carfan o blaid y Sbaenwyr yn ei fro enedigol, a gwobrwywyd i'r tad bensiwn o 50 peseta y flwyddyn yn ogystal \u00e2 Chroes Teilyngdod Milwrol. Credodd Abd el-Krim fod y datblygiadau economaidd a ddygwyd gan y Sbaenwyr yn cyfiawnhau ei deyrngarwch iddynt, a bod y presenoldeb Sbaenaidd yn y Riff yn amddiffyn y brodorion rhag Ymerodraeth Ffrainc, a oedd hefyd yn meddu ar brotectoriaeth ym Moroco. Nid oedd perthnasau cyfeillgar rhwng cymunedau gwledig y Riff a'r Sbaenwyr, a oedd yn trin y brodorion yn annheg. Dechreuodd y Sbaenwyr ohirio taliadau i arweinwyr lleol y Riff, gan gynnwys Abd al-Karim al-Khattabi, ac yn lle rhoi llwgrwobrwyon i frodorion yng nghanolbarth Moroco mewn cais i ehangu tir y brotectoriaeth. Ym 1914, wrth i luoedd Sbaen symud yn agosach at Beni Urriaguel, bu sefyllfa'r Khattabi yn fwyfwy wedi ei rhwygo rhwng cydweithio \u00e2'r trefedigaethwyr a ffyddlondeb at eu cydwladwyr. Troi yn erbyn y Sbaenwyr (1915\u201320) Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf (1914\u201318) rhwng y Cynghreiriaid (gan gynnwys Ffrainc) a'r Pwerau Canolog (gan gynnwys yr Almaen a'r Ymerodraeth Otomanaidd), bu'n rhaid i'r Khattabi gadw at bolisi Sbaen o ran niwtraliaeth rhwng y ddwy ochr. Fodd bynnag, mynegai Abd el-Krim a'i dad farnau a oedd yn cydymdeimlo ag achos yr Almaenwyr, a rhodd Abd al-Karim al-Khattabi gefnogaeth yn gudd i asiantau Almaenig ac Otomanaidd yn y Riff. Cafodd y gweithgareddau hyn eu monitro gan y Ffrancod, a phryderodd y Sbaenwyr am weision y wladwriaeth yn troseddu yn erbyn niwtraliaeth. Yn ei erthyglau i El Telegrama del Rif, dechreuodd Abd el-Krim weld bai ar y llywodraeth drefedigaethol am danddatblygiad economaidd y Riff, a thynnu sylw at lygredigaeth y Sbaenwyr. O ganlyniad i'w farnau Almaengar, cwestiynwyd Abd el-Krim gan ei gyflogwr yn Awst 1915 yngl\u0177n \u00e2 gweithgareddau ei dad a safbwyntiau ei hun am y rhyfel. Cyfaddefodd ei fod yn cefnogi'r Tyrciaid Ifainc a'i fod o blaid gwrthryfeloedd Mwslimaidd yn erbyn y Cynghreiriaid, yn enwedig Ffrainc. Ar sail y cyfweliad hwnnw, cafodd adroddiad ei baratoi gan yr awdurdodau milwrol Sbaenaidd yn cyhuddo Abd el-Krim o gefnogi'r Pwerau Canolog, o elyniaeth tuag at y Ffrancod, ac o gefnogi annibyniaeth canolbarth y Riff oddi ar lywodraeth Sbaen,  a fe'i carcharwyd ym Melilla ar 6 Medi 1915. Ceisiodd Abd el-Krim ddianc o'r carchar ar 23 Rhagfyr 1915, ond bu'r rhaff yn rhy fyr a thorrodd ei goes wrth neidio i'r ddaear, ac o ganlyniad fe gerddai ychydig yn gloff am weddill ei oes. Cafodd ei ryddhau o'r diwedd yn Awst 1916, wedi i'w dad leisio'i gefnogaeth i bresenoldeb milwyr Sbaenaidd ym Mae Al Hoceima. Er iddo ddychwelyd i'r farnwriaeth ym Mai 1917, teimlodd Abd el-Krim yn chwerw tuag at y Sbaenwyr. Rhoddwyd pwysau ar Abd el-Krim a'i dad i beidio \u00e2 chysylltu \u00e2'r Almaenwyr ac i gefnogi ymgyrch y Sbaenwyr i \"heddychu\" canolbarth y Riff. Gwaethygodd anghytgord ymhlith y werin o ganlyniad i amodau economaidd gwael a chynhaeaf drwg ym 1918. Yn Rhagfyr 1918 ymddiswyddodd Abd el-Krim o'r farnwriaeth, a dychwelodd gyda'i frawd Si M'hammad (a oedd yn astudio ym Madrid) i Ajdir. Erbyn 1920, roedd yr holl deulu wedi torri eu cysylltiadau \u00e2'r awdurdodau Sbaenaidd ac yn cynllunio gwrthsafiad yn y Riff. Ceisiant uno'r llwythau yn y Riff trwy ailgyflwyno'r haqq, sef taliad am ladd (yn debyg i alanas yr hen Gymry neu weregild yr Eingl-Sacsoniaid), i roi terfyn ar cynhennau gwaed rhwng yr amryw glaniau, a chodwyd dirwyon hefyd ar y brodorion oedd yn cydweithio \u00e2'r Sbaenwyr. Bu farw Abd al-Karim al-Khattabi yn sydyn yn Awst 1919; yn ei hunangofiant, honnai Abd el-Krim i'r Sbaenwyr wenwyno ei dad. Aeth y llu a drefnwyd ganddo, yr harakah, ar chw\u00e2l yn sgil ei farwolaeth, a dwysaodd cynlluniau'r Sbaenwyr i oresgyn y Riff. Parhaodd ei feibion \u00e2'r gwaith o ffurfio cynghrair yn wyneb goresgyniad gan fyddin Sbaen. Rhyfel y Riff (1921\u201326) Yn Ebrill 1921, etholwyd Abd el-Krim yn bennaeth milwrol ar gynghrair y llwythau gan hanner cant o sh\u00eecs y Riff. Enillodd edmygedd am ei arweinyddiaeth wleidyddol a milwrol, ei bregethau trawiadol, a'i ysgolheictod. Ymhen fawr o dro, llwyddodd Abd el-Krim i gynull byddin o ryw 65,000 o ddynion ar draws y Riff. Cychwynnodd felly Rhyfel y Riff wrth i'r Berberiaid wrthsefyll goresgyniadau'r Sbaenwyr yn y cyfnod o Fehefin i Awst 1921. Ar 2 Mehefin 1921 cafwyd dwy fuddugoliaeth gan luoedd Abd el-Krim: lladdwyd 600 o filwyr Sbaenaidd mewn cyrch annisgwyl ar Dhar Ubarran, a churwyd lluoedd y Cadfridog Manuel Fern\u00e1ndez Silvestre ym Mrwydr Sidi Idris. Bu'r trawiadau hyn yn erbyn y Sbaenwyr yn denu nifer fwy o Ferberiaid i achos y gwrthryfel. O gymharu \u00e2'r consgriptiaid Sbaenaidd dan arweiniad y Cadfridog Silvestre, trefnwyd y lluoedd Berberaidd yn effeithiol gan Abd el-Krim. Brwydr Annual (neu Anw\u0101l) oedd buddugoliaeth fwyaf ac enwocaf Abd el-Krim. Ger pentref Annual, yn nyffryn Beni Ulicheck, yr oedd prif wersyll milwrol y Sbaenwyr yn yr ymgyrch i goncro dwyrain Moroco. Ar 17 Gorffennaf 1921 cychwynnodd pum niwrnod o ysgarmesu wrth i'r Riffiaid amgylchynu'r Sbaenwyr. Mae union fanylion y lluoedd yn ansicr, ond credir yr oedd 25,000 i 30,000 o Sbaenwyr yn Annual i gyd, a dim ond rhyw 3000 o Riffiaid yno yn unig. Cychwynnodd y frwydr go iawn ar 22 Gorffennaf, ac yn fuan cafodd y Riffiaid y fantais ar y Sbaenwyr blinedig. Penderfynodd y Cadfridog Silvestre encilio, a gwnaeth nifer o'i filwyr ei gwadnu hi. Llwyddodd tri mil o Riffiaid felly i yrru ugain mil o Sbaenwyr ar ffo o'u gwersyll. Bu farw Silvestre yn ystod yr helynt, naill ai dan law'r gelyn neu drwy saethu ei hun oherwydd cywilydd ei fethiant. Bu farw wyth i ddeng mil o filwyr Sbaenaidd a chipiwyd 700 ohonynt yn garcharorion rhyfel. Daeth y Riffiaid i feddiannu nifer fawr o arfau ac adnoddau eraill y Sbaenwyr, a chollodd y brotectoriaeth Sbaenaidd ei gafael ar ei thiriogaeth yn y dwyrain. Cafodd y ddwy ochr eu syfrdanu gan Frwydr Annual, a elwir yn \"Drychineb Annual\" gan y Sbaenwyr. Meddai Si M'hammad taw \"gwyrth lwyr\" oedd y fuddugoliaeth, a gorchmynnai Abd el-Krim i'w ddilynwyr adrodd o'r Cor\u00e2n a diolch i Allah am drechu'r gelyn. Daeth enw Abd el-Krim yn gyfarwydd ar draws y byd o ganlyniad i'w fuddugoliaeth yn Annual, a chafodd ei ystyried yn arwr yn y byd Islamaidd \u2013 yn bwysicaf na Mustafa Kemal Pasha hyd yn oed \u2013 a chan fudiadau gwrthdrefedigaethol yr adain chwith. Derbyniodd y Riffiaid gefnogaeth a chymorth oddi ar yr Almaenwyr a'r Otomaniaid, a chasglwyd arian gan drigolion yr India (Madras, Delhi, a Calcutta) a'r Dwyrain Agos (Syria a Libanus) ar gyfer achos eu cyd-Fwslimiaid ym Moroco. Er gwaethaf, nid oedd holl frodorion y Riff yn barod i ddilyn Abd el-Krim yn muj\u0101hid (\"arweinydd rhyfel\"), a bu'n rhaid iddo ymdrechu i berswadio neu orfodi ambell lwyth i ymlynu \u00e2'i achos. Er enghraifft, cipiwyd El Raisuli, m\u00f4r-leidr o ardal orllewinol Jibala a wrthododd ymgynghreirio ag Abd el-Krim, yn garcharor ym 1925. Erbyn 1922 adenillodd y Sbaenwyr y rhan fwyaf o'r diriogaeth a gollasant y flwyddyn gynt, ond parhaodd gwrthryfel y Riffiaid yn eu herbyn. Yn Chwefror 1923 datganwyd annibyniaeth Gweriniaeth y Riff (Al-Jumh\u016briyyah al-R\u012bf), ag Abd el-Krim yn arlywydd ac yn bennaeth ar lywodraeth o'i berthnasau a'i gynghreiriaid agosaf. Cafwyd buddugoliaeth fawr arall i Abd el-Krim ym Mrwydr Chaouen yng Ngorffennaf 1924, pryd fu farw rhyw ddeng mil o filwyr Sbaenaidd. Bu'r rhyfel yn gostus i'r Sbaenwyr, ac yn amhoblogaidd ymhlith y cyhoedd yn Sbaen, felly gohiriwyd y mwyafrif o gyrchoedd yn erbyn y Riffiaid. Bu'r sefyllfa yn annatrys hyd at ddiwedd 1924, pryd cychwynnai trafodaethau heddwch rhwng y ddwy ochr, ar gais y Cadfridog Miguel Primo de Rivera, Prif Weinidog Sbaen. Er i'r Sbaenwyr dynnu milwyr yn \u00f4l o diriogaeth orllewinol y brotectoriaeth, gwrthododd Abd el-Krim unrhyw gytundeb nad oedd yn cydnabod sofraniaeth y Riff, a rhuthrodd ei luoedd i'r gorllewin wedi ymadawiad y Sbaenwyr. Ar anterth ei rym, yn nechrau 1925, rheolodd Abd el-Krim bron i dri chwarter o diriogaeth y brotectoriaeth Sbaenaidd. Ymdrechodd i sefydlu llywodraeth fiwrocrataidd a byddin ganolog yn lle'r hen drefn hierarchaidd, ac i gyflwyno cyfraith Fwslimaidd gyfundrefnol, cytundebau masnach rhyngwladol, a rhwydwaith o ffyrdd a thelegyfathrebu. Bwriadodd hefyd cael gwared \u00e2'r peseta a chyflwyno arian cyfred newydd o'r enw Riffan. Anfonodd lythyrau, drwy gyfrwng newyddiadurwyr a llysgenhadon, at bennau gwladwriaethau ar draws y byd, yn erfyn arnynt i gydnabod annibyniaeth Gweriniaeth y Riff. Roedd yr economi yn ddibynnol i raddau helaeth ar Ddyffryn Ouergha, un o ardaloedd mwyaf ffrwythlon y Riff, a oedd yn darparu cynnyrch amaethyddol i'r bobl pan oedd embargoau yn atal mewnforion bwyd. Tynnai sylw'r Ffrancod gan gyfoeth naturiol Dyffryn Ouergha, a dechreuasant godi blocdai a safleoedd milwrol o amgylch y dyffryn. Cyfyngwyd ar gyflenwadau o'r dyffryn, a gwaharddwyd allforion bwyd gan Abd el-Krim mewn ymgais i atal prinder bwyd. Daeth bygythiad arall o'r Sbaenwyr, a ddefnyddiodd y cemegyn gwenwynig S-LOST (nwy mwstard) \u2013 y tro cyntaf mewn hanes i gyfrwng rhyfela cemegol gael ei ollwng o awyrennau \u2013 i dargedu herwfilwyr, pentrefi, a ffynonellau d\u0175r yn y Riff.Dan bwysau ei bobl, a oedd yn wynebu prinder bwyd, trodd Abd el-Krim ei sylw at y brotectoriaeth Ffrengig ym Moroco, a symudodd ei luoedd dros y ffin er mwyn diogelu ei linellau cyflenwi \u00e2 Dyffryn Ouergha. Bu'r Riffiaid yn drech na'r Ffrancod, a chyrhaeddant yn agos i ddinasoedd F\u00e8s a Taza. Fodd bynnag, yn ddiweddarach cydnabyddai Abd el-Krim taw hwn oedd ei gamgymeriad strategol mwyaf ei oes, am iddo orfodi ei ddau elyn Ewropeaidd i uno yn ei erbyn. Ymgynghreiriodd y Ffrancod a'r Sbaenwyr i sathru ar y gwrthryfel, a lansiwyd ymgyrch ar y cyd ym Medi 1925 i adennill y brotectoriaeth Sbaenaidd, gyda 18,000 o filwyr Sbaenaidd o'r gogledd a 20,000 o filwyr Ffrengig o'r de. Brwydrodd lluoedd Abd el-Krim, rhyw 13,000 ohonynt ar y mwyaf, yn ffyrnig yn eu herbyn, ond ni fyddent yn drech na niferoedd a thechnoleg yr Ewropeaid. Pallodd grym Abd el-Krim erbyn tymor y gwanwyn 1926, ac ar 27 Mai 1926 ildiodd efe a'i deulu i'r Ffrancod. Alltudiaeth a diwedd ei oes (1926\u201363) R\u00e9union (1926\u201347) Anfonwyd Abd el-Krim a'i deulu i F\u00e8s gan y Ffrancod, lle buont dan glo am ddeufis. Ar 28 Awst 1926 alltudiwyd Abd el-Krim, ei ddwy wraig a'u plant, ei frawd, ei ewythr, a'u teuluoedd nhw \u2013 30 o bobl i gyd \u2013 i ynys R\u00e9union, tiriogaeth Ffrengig yng Nghefnfor India, ac aethant felly ar daith tr\u00ean o F\u00e8s i Casablanca, ac oddi yno ar long i Marseilles. Ar 2 Medi 1926, cychwynnodd y llong ar y fordaith i R\u00e9union. Trigasant yn alltud yn R\u00e9union am ugain mlynedd, mewn sawl preswylfa gan gynnwys Chateau Morangehe a Castel Fleuri, gan dderbyn pensiwn oddi ar y Ffrancod. Magodd y teuluoedd gysylltiadau agos \u00e2 chymuned Fwslimaidd Gwjarataidd yr ynys, a bu perthynas gyfeillgar rhwng Abd el-Krim a llywodraethwyr R\u00e9union. Penodwyd teiliwr o'r enw Ismail Dindar i ddarparu dillad traddodiadol a bwyd halal i'r teuluoedd, a bu Abd el-Krim a Dindar yn ffrindiau agos. Ym 1937 llaciwyd ar y cyfyngiadau ar breifatrwydd a symudiadau'r teuluoedd, a dechreuodd Abd el-Krim deithio ac hela ar draws yr ynys. Buont yn tyfu cansen siwgr, mango, litshi, a gwafa yn yr ardd, ac yn tyfu mynawyd y bugail (Pelargonium graveolens) mewn cae er mwyn cynhyrchu olew o'r planhigyn a'i werthu mewn siop yn Saint-Denis. Ym 1946 daeth Abd el-Krim yn gyfarwydd \u00e2 Raymond Verg\u00e8s, arweinydd y Blaid Gomiwnyddol yn R\u00e9union a thad y cyfreithiwr enwog Jacques Verg\u00e8s. Wedi ugain mlynedd, tyfodd teulu estynedig Abd el-Krim fel bod rhyw 40 neu 50 ohonynt. Ym 1947 cytunodd y Ffrancod i dderbyn y teuluoedd i Ffrainc am resymau iechyd ac er addysg y plant. Yr Aifft (1947\u201363) Cludwyd Abd el-Krim a'i deulu estynedig o R\u00e9union ar long Roegaidd, yr SS Katoomba, ar eu ffordd i dde Ffrainc. Ar 23 Mai 1947, derbyniodd Mohamed Ali Eltaher, llywydd y Pwyllgor Palesteinaidd yn yr Aifft, delegram oddi ar Abdo Hussein Eladhal yn ei hysbysu bod yr SS Katoomba wedi hwylio o borthladd Aden y diwrnod hwnnw, ac ar 27 Mai erfyniodd Eltaher ar Farouk, Brenin yr Aifft, i gefnogi cynllun i ryddhau Abd el-Krim wrth i'r llong deithio drwy ddyfroedd Eifftaidd. Ar 30 Mai, pan oedd y llong yn harbwr Suez, ymwelodd Eltaher, aelodau o Swyddfa'r Maghreb Arabaidd, a dirprwyon brenhinol ag Abd el-Krim i gynnig lloches iddo. Ymatebodd Abd el-Krim gan ddweud y byddai'n trafod y cynllun a'i deulu cyn iddo wneud ei benderfyniad. Wedi i'r SS Katoomba gyrraedd pen Camlas Suez, yn Borsa\u02bf\u012bd (Porth Sa\u00efd), cytunodd Abd el-Krim i'r cynllun a gadawodd efe a'i holl deulu y llong gan esgus eu bod am ymweld \u00e2'r ddinas. Derbyniasant loches oddi ar y Brenin Farouk, a thrigodd Abd el-Krim yng Nghairo am weddill ei oes. Yn yr Aifft, gweithiodd Abd el-Krim am gyfnod gyda Phwyllgor Rhyddhau'r Maghreb, ac ysgrifennodd erthyglau i gyhoeddiadau Arabeg yn lladd ar drefedigaethrwydd Ewropeaidd. Yn Ionawr 1948 sefydlodd Bwyllgor Rhyddhau Cenedlaethol yr Affricanwyr Gogleddol, i weithredu dros annibyniaeth i Foroco (a oedd yn parhau dan brotectoriaethau Ffrainc a Sbaen), Algeria Ffrengig, a phrotectoriaeth Ffrengig Tiwnisia. Bu Abd el-Krim yn llywydd ar y mudiad hwnnw hyd at ei farwolaeth. Er i Foroco ennill ei hannibyniaeth ym 1956, gwrthodai Abd el-Krim ddychwelyd i'w famwlad. Yn ystod ei flynyddoedd olaf, cydnabuwyd Abd el-Krim yn ysbrydoliaeth wrthdrefedigaethol o hyd. Mae'n bosib iddo gydweithio \u00e2 Ho Chi Minh yn ystod Rhyfel Indo-Tsieina drwy berswadio milwyr Arabaidd ym Myddin Ffrainc i ymuno ag herwfilwyr y Vi\u1ec7t Minh. Credir i Che Guevara gwrdd ag Abd el-Krim ddwywaith yn llysgenhadaeth Moroco yng Nghairo ym 1959. Bu farw Abd el-Krim ar 6 Chwefror 1963 yng Nghairo, tua 80 oed.  Ffynonellau Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Mevliyar Er, \"Abd-el-Krim al-Khattabi (1882\u20131963)\" yn The Palgrave Encyclopedia of Imperialism and Anti-Imperialism, ail argraffiad, golygwyd gan Immanuel Ness a Zak Cope (Cham: Palgrave Macmillan, 2021), tt. 1\u201315. Darllen pellach Pierre Fontaine, Abd-el-Krim: Origine de la r\u00e9bellion nord-africaine (Paris: Les Sept Couleurs, 1958). Rupert Furneaux, Abdel Krim: Emir of the Rif (1967). Fran\u00e7ois Maspero, Abd el-Krim et la r\u00e9publique du rif (Paris: Librairie Fran\u00e7ois Maspero, 1976).","185":"Rhai cerrig milltir yng ngwleidyddiaeth Cymru:  Cyn 1800 1283 Ffurfwyd T\u0177'r Cyffredin yn Lloegr, heb gynrychiolaeth o Gymru. 1542 Etholwyd 27 o Aelodau Seneddol i gynrychioli Cymru yn Nh\u0177'r Cyffredin. 1680 Syr William Williams, Aelod Seneddol Caer, yn cael ei wneud yn 'Llefarydd' T\u0177'r Cyffredin. 1685 Yr Aelod Seneddol cyntaf o etholaeth Gymreig yn cael ei wneud yn Llefarydd: Syr John Trefor. 1727 Mwyafrif o Chwigiaid yn cael eu hethol o etholaethau Cymreig. 19eg ganrif 1841 William Edwards yn sefyll fel Siartydd  dros Sir Fynwy, heb dderbyn yr un bleidlais. Dyma'r unig dro i hyn ddigwydd yng Nghymru. 1852 Yr Anghydffurfwyr yn dathlu llwyddiant Walter Coffin yn eu cynrychioli dros etholaeth Caerdydd. Dyma'r Anghydffurfiwr cyntaf yng Nghymru i gael ei ethol yn Aelod Seneddol. 1868 Am y tro cyntaf etholwyd mwyafrif o Aelodau Seneddol Rhyddfrydol o Gymru. 1885 Cynhaliwyd yr etholiad cyffredinol cyntaf lle roedd gan y Rhyddfrydwyr ymgeisydd ym mhob etholaeth. 1886 Etholwyd William Abraham ('Mabon') yn Aelod Seneddol - y cyntaf yng Nghymru a oedd wedi'i fagu yn y dosbarth gweithiol. 1888 Ffurfiodd y Rhyddfrydwyr 'Blaid Gymreig o fewn y Llywodraeth' gan Aelodau Seneddol Rhyddfrydol. 1898 David Williams, y cynghorydd cyntaf yng Nghymru i sefyll dros y Blaid Lafur, yn cael ei ethol i Gyngor Tref Abertawe. 20fed ganrif 1900 Keir Hardy - yr Aelod Seneddol Llafur cyntaf ym Mhrydain yn cael ei ethol i'r Senedd - dros Ferthyr Tudful. 1905 David Lloyd George yn ymuno \u00e2'r Cabinet fel Llywydd y Bwrdd Masnach. 1906 Nid etholwyd yr un Aelod Seneddol Toriaidd yng Nghymru; dyma'r unig dro i hyn ddigwydd. 1907 Is-bwyllgor Cymreig yn cael ei sefydflu i drafod materion Cytmreig. 1910 Dyma'r etholiad cyffredinol cyntaf lle ymladdwyd pob etholaeth.Y ferch gyntaf i'w hethol ar gyngor trefol: Gwenllian Elizabeth Fanny Morgan ar Gyngor Aberhonddu]], hefyd y faeres gyntaf.1911 'Cynghrair Rhyddid Cymru' yn cael ei sefydlu, yn bennaf gan Aelodau Seneddol Rhyddfrydol. 1914 E. T. John, Aelod Seneddol dros Ddwyrain Dinbych yn rhoi mesur ger bron y Senedd dros Ryddid i Gymru. Roedd yn aflwyddiannus. 1916 David Lloyd George yn cael ei ethol yn Brif Weinidog y Deyrnas Unedig; y cyntaf erioed. 1918 Cynrychiolwyd Prifysgol Cymru yn y Llywodraeth gan ei Aelod Seneddol ei hunan. 1918 Ymgeisydd seneddol benywaidd cyntaf Cymru: Mrs Millicen MacKenzie yn sefyll ar ran Prifysgol Cymru. 1918 Rhyddid i Gymru'n cael ei gynnwys ym Maniffesto'r Blaid Lafur. 1922 Aelod o'r Blaid Gomiwnyddol yn ymladd etholiad - y cyntaf drwy Brydain - a hynny yn Is-etholiad Caerffili. 1924 James Ramsay MacDonald, AS dros Aberafan yn cael ei ethol y Prif Weinidog Llafur cyntaf. 1925 Sefydlu Plaid Cymru 1929 Lewis Valentine yn sefyll fel ymgeisydd dros Plaid Cymru; y tro cyntaf mewn Etholiad Cyffredinol a hynny yn etholiad 1929 yn Sir Gaernarfon. 1929 Megan Lloyd George (merch David) yn cael ei hethol yn Aelod Seneddol Sir F\u00f4n - y ferch gyntaf yng Nghymru. 1932 Plaid Cymru'n mynegi'n swyddogol mai eu nod oedd hunanlywodraeth i Gymru. 1944 Cynhaliwyd 'Diwrnod Cymreig', am y tro cyntaf, yn y Senedd. 1945 Yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 1945, safodd ymgeisydd yn ddiwrthwynebiad - y tro olaf i hyn ddigwydd yng Nghymru. Will Jon, Llafur, Gorllewin y Rhondda. 1949 Sefydlu Mudiad Gweriniaethol Cymru yng Nghaerdydd. 1950 Y tro cyntaf i'r Blaid Lafur ymladd pob sedd mewn etholiad cyffredinol yng Nghymru. 1956 Petisiwn o 250,000 o lofnodion yn cael ei gyflwyno i D\u0177'r Arglwyddi - yn mynnu Llywodraeth i Gymru. 1964 Crewyd y Swyddfa Gymreig a'r swydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru. 1964 Y ferch gyntaf yn cael ei phenodi'n Aelod Seneddol o Gymru yn Weinidog yn Llywodraeth y DU (Is-Ysgrifennydd y 'Colonial Office') 1966 Gwynfor Evans: ymgeisydd cyntaf Plaid Cymru i gael ei ethol yn Aelod Seneddol, dros Sir Gaerfyrddin yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 1966. 1966 a 1970 Safodd wyth ymgeisydd o'r Blaid Gomiwnyddol yn y ddwy etholiad - y mwyaf erioedd i'r blaid hon. 1974 Aelodau Seneddol yn cael yr hawl i dyngu llw yn Gymraeg yn ogystal \u00e2 Saesneg. Gwnaeth 11 allan o 36 hynny. 1974 Alec Jones yn cael y mwyafrif mwyaf yn y Rhondda: 34,481 o bleidleisiau. 1979 Cymru'n peidio a phleidleisio dros Ddatganoli yn Refferendwm datganoli i Gymru, 1979. 1997 Cymru'n pleidleisio dros Ddatganoli i Gymru yn Refferendwm datganoli i Gymru, 1997. 1999 Sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru. 21ain ganrif 2006 Deddf Llywodraeth Cymru 2006 yn sefydlu Llywodraeth Cymru","186":"Rhai cerrig milltir yng ngwleidyddiaeth Cymru:  Cyn 1800 1283 Ffurfwyd T\u0177'r Cyffredin yn Lloegr, heb gynrychiolaeth o Gymru. 1542 Etholwyd 27 o Aelodau Seneddol i gynrychioli Cymru yn Nh\u0177'r Cyffredin. 1680 Syr William Williams, Aelod Seneddol Caer, yn cael ei wneud yn 'Llefarydd' T\u0177'r Cyffredin. 1685 Yr Aelod Seneddol cyntaf o etholaeth Gymreig yn cael ei wneud yn Llefarydd: Syr John Trefor. 1727 Mwyafrif o Chwigiaid yn cael eu hethol o etholaethau Cymreig. 19eg ganrif 1841 William Edwards yn sefyll fel Siartydd  dros Sir Fynwy, heb dderbyn yr un bleidlais. Dyma'r unig dro i hyn ddigwydd yng Nghymru. 1852 Yr Anghydffurfwyr yn dathlu llwyddiant Walter Coffin yn eu cynrychioli dros etholaeth Caerdydd. Dyma'r Anghydffurfiwr cyntaf yng Nghymru i gael ei ethol yn Aelod Seneddol. 1868 Am y tro cyntaf etholwyd mwyafrif o Aelodau Seneddol Rhyddfrydol o Gymru. 1885 Cynhaliwyd yr etholiad cyffredinol cyntaf lle roedd gan y Rhyddfrydwyr ymgeisydd ym mhob etholaeth. 1886 Etholwyd William Abraham ('Mabon') yn Aelod Seneddol - y cyntaf yng Nghymru a oedd wedi'i fagu yn y dosbarth gweithiol. 1888 Ffurfiodd y Rhyddfrydwyr 'Blaid Gymreig o fewn y Llywodraeth' gan Aelodau Seneddol Rhyddfrydol. 1898 David Williams, y cynghorydd cyntaf yng Nghymru i sefyll dros y Blaid Lafur, yn cael ei ethol i Gyngor Tref Abertawe. 20fed ganrif 1900 Keir Hardy - yr Aelod Seneddol Llafur cyntaf ym Mhrydain yn cael ei ethol i'r Senedd - dros Ferthyr Tudful. 1905 David Lloyd George yn ymuno \u00e2'r Cabinet fel Llywydd y Bwrdd Masnach. 1906 Nid etholwyd yr un Aelod Seneddol Toriaidd yng Nghymru; dyma'r unig dro i hyn ddigwydd. 1907 Is-bwyllgor Cymreig yn cael ei sefydflu i drafod materion Cytmreig. 1910 Dyma'r etholiad cyffredinol cyntaf lle ymladdwyd pob etholaeth.Y ferch gyntaf i'w hethol ar gyngor trefol: Gwenllian Elizabeth Fanny Morgan ar Gyngor Aberhonddu]], hefyd y faeres gyntaf.1911 'Cynghrair Rhyddid Cymru' yn cael ei sefydlu, yn bennaf gan Aelodau Seneddol Rhyddfrydol. 1914 E. T. John, Aelod Seneddol dros Ddwyrain Dinbych yn rhoi mesur ger bron y Senedd dros Ryddid i Gymru. Roedd yn aflwyddiannus. 1916 David Lloyd George yn cael ei ethol yn Brif Weinidog y Deyrnas Unedig; y cyntaf erioed. 1918 Cynrychiolwyd Prifysgol Cymru yn y Llywodraeth gan ei Aelod Seneddol ei hunan. 1918 Ymgeisydd seneddol benywaidd cyntaf Cymru: Mrs Millicen MacKenzie yn sefyll ar ran Prifysgol Cymru. 1918 Rhyddid i Gymru'n cael ei gynnwys ym Maniffesto'r Blaid Lafur. 1922 Aelod o'r Blaid Gomiwnyddol yn ymladd etholiad - y cyntaf drwy Brydain - a hynny yn Is-etholiad Caerffili. 1924 James Ramsay MacDonald, AS dros Aberafan yn cael ei ethol y Prif Weinidog Llafur cyntaf. 1925 Sefydlu Plaid Cymru 1929 Lewis Valentine yn sefyll fel ymgeisydd dros Plaid Cymru; y tro cyntaf mewn Etholiad Cyffredinol a hynny yn etholiad 1929 yn Sir Gaernarfon. 1929 Megan Lloyd George (merch David) yn cael ei hethol yn Aelod Seneddol Sir F\u00f4n - y ferch gyntaf yng Nghymru. 1932 Plaid Cymru'n mynegi'n swyddogol mai eu nod oedd hunanlywodraeth i Gymru. 1944 Cynhaliwyd 'Diwrnod Cymreig', am y tro cyntaf, yn y Senedd. 1945 Yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 1945, safodd ymgeisydd yn ddiwrthwynebiad - y tro olaf i hyn ddigwydd yng Nghymru. Will Jon, Llafur, Gorllewin y Rhondda. 1949 Sefydlu Mudiad Gweriniaethol Cymru yng Nghaerdydd. 1950 Y tro cyntaf i'r Blaid Lafur ymladd pob sedd mewn etholiad cyffredinol yng Nghymru. 1956 Petisiwn o 250,000 o lofnodion yn cael ei gyflwyno i D\u0177'r Arglwyddi - yn mynnu Llywodraeth i Gymru. 1964 Crewyd y Swyddfa Gymreig a'r swydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru. 1964 Y ferch gyntaf yn cael ei phenodi'n Aelod Seneddol o Gymru yn Weinidog yn Llywodraeth y DU (Is-Ysgrifennydd y 'Colonial Office') 1966 Gwynfor Evans: ymgeisydd cyntaf Plaid Cymru i gael ei ethol yn Aelod Seneddol, dros Sir Gaerfyrddin yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 1966. 1966 a 1970 Safodd wyth ymgeisydd o'r Blaid Gomiwnyddol yn y ddwy etholiad - y mwyaf erioedd i'r blaid hon. 1974 Aelodau Seneddol yn cael yr hawl i dyngu llw yn Gymraeg yn ogystal \u00e2 Saesneg. Gwnaeth 11 allan o 36 hynny. 1974 Alec Jones yn cael y mwyafrif mwyaf yn y Rhondda: 34,481 o bleidleisiau. 1979 Cymru'n peidio a phleidleisio dros Ddatganoli yn Refferendwm datganoli i Gymru, 1979. 1997 Cymru'n pleidleisio dros Ddatganoli i Gymru yn Refferendwm datganoli i Gymru, 1997. 1999 Sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru. 21ain ganrif 2006 Deddf Llywodraeth Cymru 2006 yn sefydlu Llywodraeth Cymru","188":"Prifardd, golygydd a chyhoeddwr Cymreig yw Myrddin ap Dafydd (ganwyd 25 Gorffennaf 1956). Mae'n Archdderwydd Cymru ers 2019.  Bywyd cynnar ac addysg Magwyd Myrddin yn Llanrwst. Addysgwyd ef yn Ysgol Dyffryn Conwy a Choleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth. Mae'n fab i'r awdur llyfrau plant Dafydd Parri ac i'r werthwraig llyfrau Arianwen Parri.  Gyrfa Sefydlodd Gwasg Carreg Gwalch yn 1980. Cyhoeddodd nifer o ddram\u00e2u, cyfres o lyfrau ar l\u00ean gwerin, llyfrau i blant yn Gymraeg a Saesneg, a'r cylchgrawn Llafar Gwlad. Cyfansoddodd eiriau ar gyfer caneuon, ac enillodd gadeiriau yn Eisteddfodau Cenedlaethol\u00a0Cwm Rhymni 1990, a Thyddewi 2002. Mae'n bellach wedi ymgartrefu yn Llwyndyrys ger Pwllheli, Pen llyn Gwynedd. Ef oedd y Bardd Plant cyntaf yn 2000. Cyhoeddwyd ar 7 Gorffennaf 2018 mai ef fydd Archdderwydd Cymru rhwng 2019 a 2022 gan ddilyn Geraint Lloyd Owen. Bywyd personol Mae Myrddin yn briod i Llio Meirion, ac yn dad i Carwyn ap Myrddin, Llywarch ap Myrddin, Lleucu Myrddin, Owain ap Myrddin ac i Cynwal ap Myrddin. Mae hefyd yn daid ers i'w fab Carwyn a'i briod Mari gael mab, Deio ap Carwyn yn haf 2018.  Gwaith Cerddi a Barddoniaeth Llyfr Caneuon Tecwyn y Tractor (Rhys Parry, Myrddin ap Dafydd, Trefn. Guto Pryderi Puw), Mehefin 1998, (Gwasg Carreg Gwalch) Pen Draw'r Tir, Tachwedd 1998, (Gwasg Carreg Gwalch) Denu Plant at Farddoniaeth - Pedwar P\u0175dl Pinc a'r Tei yn yr Inc, Chwefror 1999, (Gwasg Carreg Gwalch) Denu Plant at Farddoniaeth - Cerddi ac Ymarferion: Cyfrol 1 - Armadilo ar ..., Medi 2000, (Gwasg Carreg Gwalch) Jam Coch Mewn Pwdin Reis, Tachwedd 2000, (Hughes a'i Fab) Syched am Sycharth - Cerddi a Chwedlau Taith Glynd\u0175r, Gorffennaf 2001, (Gwasg Carreg Gwalch) Llyfrau Lloerig: Y Llew Go Lew, Ionawr 2002, (Gwasg Carreg Gwalch) Clawdd Cam, Hydref 2003, (Gwasg Carreg Gwalch) Clywed Cynghanedd: Cwrs Cerdd Dafod, 1994, Ail-argraffiad Gorffennaf 2003, (Gwasg Carreg Gwalch) Cerddi Cyntaf, Medi 2006, (Gwasg Carreg Gwalch) Llyfrau Plant Cymraeg Cyfres y Llwyfan: Ar y G\u00eam, Ionawr 1982, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres y Llwyfan: Ail Godi'r To, Ionawr 1986, (Gwasg Carreg Gwalch) Gweld Cymru - Hwyl wrth Ddod i Adnabod Gwlad, Mai 1998, (Gwasg Carreg Gwalch) Golau ar y Goeden - Arferion, Straeon a Cherddi Nadolig, Medi 2000, (Gwasg Carreg Gwalch) Syniad Da Iawn! (Sioned Wyn Huws, Myrddin ap Dafydd, Haf Llywelyn, Martin Morgan, Eleri Llewelyn Morris), Tachwedd 2000, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Mewnwr a Maswr: 1. Brwydr y Brodyr, Mehefin 2004, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Straeon Plant Cymru 1: Straeon y Tylwyth Teg, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Straeon Plant Cymru 2: Ogof y Brenin Arthur, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Straeon Plant Cymru 3: Gelert, Y Ci Ffyddlon, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Straeon Plant Cymru 4: Barti Ddu M\u00f4r-leidr o Gymru, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Odl-Dodl Dolig, Medi 2006, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Straeon Plant Cymru 5: Meini Mawr Cymru, Ebrill 2007, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Straeon Plant Cymru 6: Draig Goch Cymru, Ebrill 2007, (Gwasg Carreg Gwalch) Llyfrau Plant Saesneg Tales from Wales 1: Fairy Tales from Wales, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Tales from Wales 2: King Arthur's Cave, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Tales from Wales 3: The Faithful Dog Gelert, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Tales from Wales 4: Black Bart, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Tales from Wales 5: Stories of the Stones, Ebrill 2007, (Gwasg Carreg Gwalch) Tales from Wales 6: The Red Dragon of Wales, Ebrill 2007, (Gwasg Carreg Gwalch) Llyfrau Oedolion Llyfrau Llafar Gwlad: 37. Enwau Cymraeg ar Dai, Gorffennaf 1997, (Gwasg Carreg Gwalch) Circular Walks e.e. \"Carmarthenshire Coast and Gower Circular Walks\"  Cyfres \"Welcome to...\" e.e. \"Welcome to Bermo (Barmouth)\" Crynoddisgiau Caneuon Tecwyn y Tractor, Gorffennaf 2004, (Cwmni Recordiau Sain)  Gwobrau ac Anrhydeddau Bardd cadair Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd 1974 Y Gadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Cwm Rhymni 1990 Bardd Plant Cymru 2000 Gwobr Tir na n-Og 2001 Gyda'r Llyfr Jam Coch Mewn Pwdin Reis, (Hughes a'i Fab) Y Gadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Tyddewi 2002 Archdderwydd Cymru 2019-2021 Cyfeiriadau Dolenni allanol Taflen Adnabod Bardd y Cyngor Llyfrau Cyfweliad ar wefan y BBC Llenyddiaeth Cymru Archifwyd 2016-03-15 yn y Peiriant Wayback.","189":"Prifardd, golygydd a chyhoeddwr Cymreig yw Myrddin ap Dafydd (ganwyd 25 Gorffennaf 1956). Mae'n Archdderwydd Cymru ers 2019.  Bywyd cynnar ac addysg Magwyd Myrddin yn Llanrwst. Addysgwyd ef yn Ysgol Dyffryn Conwy a Choleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth. Mae'n fab i'r awdur llyfrau plant Dafydd Parri ac i'r werthwraig llyfrau Arianwen Parri.  Gyrfa Sefydlodd Gwasg Carreg Gwalch yn 1980. Cyhoeddodd nifer o ddram\u00e2u, cyfres o lyfrau ar l\u00ean gwerin, llyfrau i blant yn Gymraeg a Saesneg, a'r cylchgrawn Llafar Gwlad. Cyfansoddodd eiriau ar gyfer caneuon, ac enillodd gadeiriau yn Eisteddfodau Cenedlaethol\u00a0Cwm Rhymni 1990, a Thyddewi 2002. Mae'n bellach wedi ymgartrefu yn Llwyndyrys ger Pwllheli, Pen llyn Gwynedd. Ef oedd y Bardd Plant cyntaf yn 2000. Cyhoeddwyd ar 7 Gorffennaf 2018 mai ef fydd Archdderwydd Cymru rhwng 2019 a 2022 gan ddilyn Geraint Lloyd Owen. Bywyd personol Mae Myrddin yn briod i Llio Meirion, ac yn dad i Carwyn ap Myrddin, Llywarch ap Myrddin, Lleucu Myrddin, Owain ap Myrddin ac i Cynwal ap Myrddin. Mae hefyd yn daid ers i'w fab Carwyn a'i briod Mari gael mab, Deio ap Carwyn yn haf 2018.  Gwaith Cerddi a Barddoniaeth Llyfr Caneuon Tecwyn y Tractor (Rhys Parry, Myrddin ap Dafydd, Trefn. Guto Pryderi Puw), Mehefin 1998, (Gwasg Carreg Gwalch) Pen Draw'r Tir, Tachwedd 1998, (Gwasg Carreg Gwalch) Denu Plant at Farddoniaeth - Pedwar P\u0175dl Pinc a'r Tei yn yr Inc, Chwefror 1999, (Gwasg Carreg Gwalch) Denu Plant at Farddoniaeth - Cerddi ac Ymarferion: Cyfrol 1 - Armadilo ar ..., Medi 2000, (Gwasg Carreg Gwalch) Jam Coch Mewn Pwdin Reis, Tachwedd 2000, (Hughes a'i Fab) Syched am Sycharth - Cerddi a Chwedlau Taith Glynd\u0175r, Gorffennaf 2001, (Gwasg Carreg Gwalch) Llyfrau Lloerig: Y Llew Go Lew, Ionawr 2002, (Gwasg Carreg Gwalch) Clawdd Cam, Hydref 2003, (Gwasg Carreg Gwalch) Clywed Cynghanedd: Cwrs Cerdd Dafod, 1994, Ail-argraffiad Gorffennaf 2003, (Gwasg Carreg Gwalch) Cerddi Cyntaf, Medi 2006, (Gwasg Carreg Gwalch) Llyfrau Plant Cymraeg Cyfres y Llwyfan: Ar y G\u00eam, Ionawr 1982, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres y Llwyfan: Ail Godi'r To, Ionawr 1986, (Gwasg Carreg Gwalch) Gweld Cymru - Hwyl wrth Ddod i Adnabod Gwlad, Mai 1998, (Gwasg Carreg Gwalch) Golau ar y Goeden - Arferion, Straeon a Cherddi Nadolig, Medi 2000, (Gwasg Carreg Gwalch) Syniad Da Iawn! (Sioned Wyn Huws, Myrddin ap Dafydd, Haf Llywelyn, Martin Morgan, Eleri Llewelyn Morris), Tachwedd 2000, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Mewnwr a Maswr: 1. Brwydr y Brodyr, Mehefin 2004, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Straeon Plant Cymru 1: Straeon y Tylwyth Teg, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Straeon Plant Cymru 2: Ogof y Brenin Arthur, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Straeon Plant Cymru 3: Gelert, Y Ci Ffyddlon, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Straeon Plant Cymru 4: Barti Ddu M\u00f4r-leidr o Gymru, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Odl-Dodl Dolig, Medi 2006, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Straeon Plant Cymru 5: Meini Mawr Cymru, Ebrill 2007, (Gwasg Carreg Gwalch) Cyfres Straeon Plant Cymru 6: Draig Goch Cymru, Ebrill 2007, (Gwasg Carreg Gwalch) Llyfrau Plant Saesneg Tales from Wales 1: Fairy Tales from Wales, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Tales from Wales 2: King Arthur's Cave, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Tales from Wales 3: The Faithful Dog Gelert, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Tales from Wales 4: Black Bart, Mai 2005, (Gwasg Carreg Gwalch) Tales from Wales 5: Stories of the Stones, Ebrill 2007, (Gwasg Carreg Gwalch) Tales from Wales 6: The Red Dragon of Wales, Ebrill 2007, (Gwasg Carreg Gwalch) Llyfrau Oedolion Llyfrau Llafar Gwlad: 37. Enwau Cymraeg ar Dai, Gorffennaf 1997, (Gwasg Carreg Gwalch) Circular Walks e.e. \"Carmarthenshire Coast and Gower Circular Walks\"  Cyfres \"Welcome to...\" e.e. \"Welcome to Bermo (Barmouth)\" Crynoddisgiau Caneuon Tecwyn y Tractor, Gorffennaf 2004, (Cwmni Recordiau Sain)  Gwobrau ac Anrhydeddau Bardd cadair Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd 1974 Y Gadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Cwm Rhymni 1990 Bardd Plant Cymru 2000 Gwobr Tir na n-Og 2001 Gyda'r Llyfr Jam Coch Mewn Pwdin Reis, (Hughes a'i Fab) Y Gadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Tyddewi 2002 Archdderwydd Cymru 2019-2021 Cyfeiriadau Dolenni allanol Taflen Adnabod Bardd y Cyngor Llyfrau Cyfweliad ar wefan y BBC Llenyddiaeth Cymru Archifwyd 2016-03-15 yn y Peiriant Wayback.","191":"Gweler Yr Ail Ryfel Byd am yr Ail Ryfel Byd yn cyffredinol.Yr Ail Ryfel Byd yw\u2019r gwrthdaro mwyaf gwaedlyd a dinistriol a welwyd erioed. Amcangyfrifir i rhwng 50 a 70 miliwn o bobl farw o ganlyniad i\u2019r rhyfel, gyda\u2019r rhan fwyaf o\u2019r rhain yn bobl gyffredin oedd ddim yn rhan o\u2019r brwydro. Yn ystod y rhyfel cafodd bywydau trigolion Cymru mewn gwledydd ar draws y byd eu trawsnewid wrth i\u2019r ymladd ledu i bob cyfandir. Arweiniwyd y pwerau Cynghreiriol gan y Deyrnas Unedig, yr Undeb Sofietaidd, Ffrainc a'r Unol Daleithiau. Ar yr ochr arall roedd yr Almaen (dan arweiniad Adolf Hitler), yr Eidal a Japan. Cafodd yr Ail Ryfel Byd effaith fawr ar bobl yng Nghymru hefyd. Ymhlith y miliynau a fu farw roedd 15,000 o Gymry, ac ymhlith yr ardaloedd a fomiwyd gan awyrennau\u2019r Almaenwyr roedd rhai o borthladdoedd, ardaloedd dinesig, ac ardaloedd diwydiannol Cymru.  Lladdwyd 60,000 o bobl Prydain mewn cyrchoedd awyr adeg yr Ail Ryfel Byd tra mai ychydig dros fil a laddwyd yn y Rhyfel Mawr, y mwyafrif ohonynt yn ne Lloegr. Gwelwyd newid ar fyd yng nghefn gwlad Cymru hefyd wrth i rannau o\u2019r economi a bywyd bob dydd gael eu haddasu i fod yn rhan o\u2019r ymdrech ryfel ac ymateb i ofynion y Llywodraeth yn ystod y cyfnod hwn o newid a gwrthdaro. Achosion yr Ail Ryfel Byd Roedd yr Ail Ryfel Byd wedi digwydd o ganlyniad i nifer o ffactorau gwahanol a ddaeth i\u2019r amlwg yn y 1920au a\u2019r 1930au ac a ddatblygodd yn rhyfel.\u00a0Roedd ffasgaeth yn tyfu yn Ewrop, roedd yr Almaen yn ymosodol yn Ewrop ac roedd gwledydd eraill yn Ewrop wedi ceisio gwrthsefyll y datblygiadau hyn yn ddi-drais, ond roedd yr ymdrechion i greu heddwch wedi methu.\u00a0 Achosodd yr elfennau hyn i gyd gyda\u2019i gilydd ryfel yn 1939. Ffactorau a arweiniodd at ryfel \u2022 Militariaeth ac ailarfogi \u2013 roedd Hitler yn cas\u00e2u telerau Cytundeb Versailles gan ei fod yn gytundeb a oedd wedi gwanhau cryfder milwrol yr Almaen ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf.\u00a0 Aeth ati felly i ehangu pob un o dair cangen y lluoedd arfog (y fyddin, y llu awyr a\u2019r llynges) a dechreuodd gynhyrchu arfau ar raddfa enfawr gyda\u2019r bwriad o wneud yr Almaen yn b\u0175er cryfaf Ewrop. \u2022 Ideoleg \u2013 bwriad Hitler oedd dinistrio comiwnyddiaeth a fyddai\u2019n golygu mynd i ryfel yn erbyn yr Undeb Sofietaidd. Roedd Prydain a Ffrainc hefyd wedi dangos eu gwrthwynebiad i gomiwnyddiaeth. Roedd Hitler yn credu na fydden nhw\u2019n ei wrthwynebu ac y bydden nhw o bosib yn cefnogi ei bolis\u00efau yn Nwyrain Ewrop. \u2022 Y polisi dyhuddo (appeasement) \u2013 doedd dim gwrthwynebiad i weithredoedd Hitler yn Ewrop.\u00a0 Roedd UDA yn niwtral ac nid oedd Ffrainc yn awyddus i ymyrryd yn y sefyllfa heb gefnogaeth Prydain, ac roedd Prydain yn ymddangos fel petai\u2019n cefnogi hawliau\u2019r Almaen yn Ewrop. \u2022 Methiant Cynghrair y Cenhedloedd \u2013 methodd y Gynghrair \u00e2 chymryd camau yn erbyn ymosodiad Japan yn Manchuria, na phan wnaeth yr Eidal oresgyn Abyssinia (Ethiopia heddiw) nac ychwaith mewn ymateb i weithredoedd Hitler yn Ewrop, er enghraifft, wrth oresgyn Tsiecoslofacia. \u2022 Imperialaeth \u2013 roedd Japan eisiau creu ymerodraeth Japaneaidd yn y M\u00f4r Tawel a fyddai\u2019n ymestyn i China ac Awstralia. Roedd Benito Mussolini, unben\/rheolwr yr Eidal, eisiau ymerodraeth Ffasgaidd\u2013Rufeinig ym M\u00f4r y Canoldir a Dwyrain Affrica.\u00a0 Nod Hitler oedd uno\u2019r holl siaradwyr Almaeneg mewn Almaen Fawr a fyddai\u2019n ymestyn draw i ddwyrain Ewrop. Golygai hyn y byddai\u2019n gwrthdaro \u00e2'r Undeb Sofietaidd. Consgripsiwn Gyda\u2019r rhyfel ar y gorwel pasiodd y Llywodraeth y Ddeddf Hyfforddiant Milwrol (1939).\u00a0 Roedd hyn yn golygu y gallai dynion 20\u201322 mlwydd oed gael eu galw i fyny i hyfforddi am 6 mis \u2013 hwn oedd y tro cyntaf i gonsgripsiwn gael ei gyflwyno yn ystod cyfnod o heddwch. Pan ddechreuodd y rhyfel ar 3 Medi 1939 pasiwyd y ddeddf Gwasanaeth Cenedlaethol, a daeth pob dyn rhwng 18 a 40 mlwydd oed yn gymwys i gael ei alw ar gyfer gwasanaeth milwrol yn y Lluoedd Arfog.\u00a0Codwyd yr oedran i 51 yn 1941. Cofrestrodd 250,000 i wasanaethu ac, fel yn achos y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd rhai swyddi yn cael eu gweld fel \u2018gwaith neilltuedig\u2019 - er enghraifft, yn 1943 cafodd 22,000 o \u2018Fechgyn Bevin\u2019 (a enwyd ar \u00f4l Ernest Bevin, y Gweinidog Llafur) eu consgriptio i weithio yn y pyllau glo. \u00a0 Cafodd trefniadau eraill eu gwneud ar gyfer y rhai a oeddent yn gwrthod gwasanaethu yn y lluoedd arfog ar sail foesol (er enghraifft, yn anghytuno \u00e2\u2019r egwyddor o ryfela ac ymladd).\u00a0Bu'n rhaid iddynt wynebu tribiwnlysoedd milwrol (llysoedd lle mai troseddau milwrol fyddai\u2019n cael eu profi\u2019n unig) ond oherwydd profiad y Rhyfel Byd Cyntaf fe gawson nhw eu trin yn fwy dyngarol. Cafodd llawer wneud swyddi lle mad oedd yn rhaid ymladd - er enghraifft, yn gweithio ar ffermydd ac mewn ysbytai.Cyflwynodd oddeutu 60,000 o ddynion a 1,000 o fenywod gais i gael eu heithrio o wasanaeth milwrol. Erbyn diwedd yr Ail Ryfel Byd roedd tua 6,500 wedi cael eu carcharu am eu bod yn gwrthod gwneud unrhyw beth oedd \u00e2 chysylltiad \u00e2 rhyfel.  Gwrthwynebwyr rhyfel Roedd gwrthwynebwyr rhyfel wedi bod yn ymgyrchu yng Nghymru yn y degawd cyn cychwyn yr Ail Ryfel Byd yn 1939.  Sefydlwyd yr Undeb Llw Heddwch ym 1934 gan y Canon Dick Sheppard a fu\u2019n gaplan yn y fyddin yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Ysgrifennodd lythyr i\u2019r papurau newydd at ddynion (gan fod merched yn gweithredu yn y mudiad heddwch yn barod) yn gofyn iddynt arwyddo llw os oeddent yn gwrthwynebu'r hyn a ymddangosai fel cyffroi rhyfel arall: \u2018Rwy\u2019n ymwrthod \u00e2 rhyfel, ac ni fyddaf yn cefnogi na goddef un arall.\u2019 Roedd wrth ei fodd gyda\u2019r ymateb. Roedd y mudiad yn cynnwys merched ers 1936. Heddiw, yr Undeb Llw Heddwch sy\u2019n cyflenwi\u2019r Pab\u00efau Gwyn sy\u2019n cael eu gwisgo ar y Diwrnod Cofio. Gwisgwyd pab\u00efau o\u2019r fath am y tro cyntaf ar anogiad Urdd Cydweithredol y Merched ar Ddydd y Cadoediad, 1933 (newidiodd Dydd y Cadoediad yn Ddiwrnod y Cofio yn dilyn yr Ail Ryfel Byd). Y Blitz Gweler hefyd Y Blitz yng Nghymru a Blitz Abertawe Y Blitz oedd ymgyrch fomio barhaus o'r awyr gan yr Almaen Nats\u00efaidd yn erbyn Prydain yn yr Ail Ryfel Byd. Lladdodd y cyrchoedd 43,000 o sifiliaid, gan ymestyn dros gyfnod o wyth mis, a ddaeth i ben pan ddechreuodd Hitler ganolbwyntio ar ei gynlluniau ar gyfer goresgyn Rwsia ym mis Mai 1941. Dechreuodd y \u2018Blitz\u2019 neu'r \u2018Dydd Sadwrn Du\u2019 ar Medi 7, 1940, pan ymosododd awyrennau bomio\u2019r Almaen ar Lundain. Lladdwyd 430 ac anafwyd 1,600. Gollyngwyd bomiau ar borthladdoedd eraill gan gynnwys Bryste, Caerdydd, Portsmouth, Plymouth, Southampton ac Abertawe, yn ogystal \u00e2 dinasoedd diwydiannol Birmingham, Belfast, Coventry, Glasgow, Manceinion a Sheffield. Yn wyneb colledion cynyddol, dechreuodd yr Almaenwyr fomio yn ystod y nos a gollwng bomiau t\u00e2n newydd a oedd yn achosi tanau enfawr. Ar un noson yn unig achosodd bomiau t\u00e2n dros 1,300 o danau yng nghanol Llundain. Parhaodd y Blitz o fis Medi 1940 tan fis Mai 1941. Lladdwyd 45,000 o sifiliaid a chafodd tair miliwn a hanner o dai eu difrodi neu eu dinistrio. Am bob sifiliad a fu farw, cafodd tri deg pump eu gwneud yn ddigartref.Yng Nghymru targedodd yr Almaenwyr y de diwydiannol. Roedd Dociau'r Barri, Caerdydd ac Abertawe ymhlith y targedau a chafodd Abertawe ei difrodi'n ddrwg gan fomiau. Dewiswyd Abertawe fel targed addas oherwydd ei phwysigrwydd fel porthladd a'i dociau ac oherwydd y purfeydd olew cyfagos. Roedd y ddinas hefyd yn bwysig oherwydd y diwydiant copr a oedd yno. Roedd dinistrio'r ddinas yn rhan allweddol o ymgyrchoedd bomio strategol y Nats\u00efaid gyda'r nod o rwystro allforio glo a chwalu hyder y dinasyddion a'r gwasanaethau brys.  Bywyd yng Nghymru Nid dim ond milwyr, morwyr a pheilotiaid a gymerodd ran yn y rhyfel.  Roedd y Llywodraeth yn gofyn i bobl baratoi ar gyfer yr ymosodiadau, ac mae\u2019r gwaith oedd yn cael ei wneud gan bobl gyffredin i helpu Cymru, ac felly Prydain, yn yr ymdrech ryfel i gyd yn rhan o\u2019r hyn sy\u2019n cael ei alw\u2019n Ffrynt Cartref.  Daeth y Rhyfel \u00e2 newidiadau dramatig i fywydau pob dydd pobl hyd yn oed yn y rhannau mwyaf anghysbell o Gymru. Daeth nifer o rheolau newydd i rym yn ystod y rhyfel ac roedd disgwyl bod y boblogaeth gyfan yn dilyn y rhain:  Blacowt Daeth y blacowt i rym ym mis Medi 1939.  Roedd blacowt dros nos ym mhobman er mwyn atal awyrennau\u2019r gelyn rhag medru gweld golau ar y ddaear a darganfod lleoliad penodol.  Roedd yn rhaid diffodd pob golau allanol, rhoi caead ar lampau\u2019r ceir a chau llenni tai fel nad oedd unrhyw oleuni i\u2019w weld o\u2019r tu allan.  Wardeiniaid (ARP) I sicrhau bod pawb yn dilyn y rheolau penodwyd Wardeniaid Cyrch Awyr (ARP) i bob tref a phentref. Roedd bod yn Warden ARP yn waith gwirfoddol a\u2019r prif gyfrifoldebau oedd dosbarthu mygydau nwy, gwneud yn si\u0175r eu bod yn ffitio\u2019n gywir, a sicrhau bod un gan bawb. Rhan arall o\u2019u gwaith oedd sicrhau bod pawb yn gweithredu\u2019r blacowt, ac fe fydden nhw\u2019n mynd o d\u0177 i d\u0177 i sicrhau nad oedd golau i\u2019w weld o\u2019r tu allan. Roedd y Wardeiniaid mewn gwisgoedd gwrth-nwy ac roedd pob un yn cario ratl neu gloch.  Byddai s\u0175n y ratl yn arwydd o berygl nwy a s\u0175n y gloch yn nodi nad oedd perygl mwyach.  Gwirfoddolwyr Amddiffyn Lleol Sefydlwyd y gwirfoddolwyr hyn yn gynnar yn y rhyfel fel byddin wirfoddol o ddynion nad oedden nhw\u2019n ddigon heini, iach neu ifanc i ymuno \u00e2\u2019r lluoedd arfog.  Oherwydd bod gan lawer ohonynt feibion yn ymladd yn yr Ail Ryfel Byd daeth y llysenw \u2018Dad\u2019s Army\u2019 yn derm poblogaidd i\u2019w disgrifio. Newidiwyd yr enw i\u2019r Gwarchodlu Cartref (Home Guard) yn 1940. Nid oedd arfau gan lawer o aelodau\u2019r Gwarchodlu Cartref, ac roedd yn rhaid dibynnu ar y cyhoedd i roi gynnau iddynt, neu ddefnyddio picweirch, gwaywffyn neu reifflau ffug. Doedd dim gwisg swyddogol ganddyn nhw i ddechrau, er iddyn nhw dderbyn iwnifform yn ddiweddarach yn y rhyfel. Prif bwrpas y Gwarchodlu Cartref oedd amddiffyn rhag goresgyniad gan yr Almaenwyr.  Rhan o\u2019u gwaith oedd dileu arwyddion ffordd a llosgi mapiau i ddrysu\u2019r Almaenwyr. Un arall o\u2019u cyfrifoldebau oedd dal parasiwtwyr Almaenig oedd yn disgyn yng nghefn gwlad. Lleolwyd un uned o\u2019r enw Home Guard y Mynydd yn yr ardal rhwng Tregaron a Llanwrtyd yn arbennig ar gyfer gwneud hyn. Bu\u2019r Gwarchodlu hefyd yn amddiffyn ffatr\u00efoedd arfau a meysydd glanio, trefnu rhwystrau ffyrdd, ac yn archwilio cardiau adnabod. Roedd ymarfer yn cael ei ystyried yn bwysig iawn gan y Gwarchodlu fel bod pobl yn gwybod beth i\u2019w wneud mewn argyfwng. Weithiau byddai ymarfer gan y Gwasanaeth T\u00e2n, ymarfer gwisgo mygydau nwy, ymarfer argyfwng, ac ymarfer dril gan y Gwarchodlu Cartref.  Adeiladu llochesi Oherwydd y bygythiad o ymosodiadau awyr aeth y Llywodraeth ati i geisio sicrhau bod pobl yn fwy diogel drwy ddarparu llochesi ar eu cyfer. Adeiladwyd llochesi cyhoeddus mawr rhag y bomiau, a rhai llai mewn gerddi (llochesi \"Anderson\u201d) ac mewn tai (llochesi \"Morrison\"). Roedd rhai pobl yn y trefi mawr hefyd yn defnyddio pontydd rheilffordd, twneli a seleri tai i guddio rhag y bomiau.  Er nad oedd y cyrchoedd awyr yn gymaint o fygythiad yng nghefn gwlad, aeth rhai ffermwyr ati i adeiladu eu llochesi eu hunain rhag ofn.  Defnyddiwyd sachau tywod i amddiffyn adeiladau, gyda phobl yn dod at ei gilydd i lenwi a gosod y sachau tywod er mwyn ceisio sicrhau bod adeiladau cyhoeddus yn ddiogel. Dogni Yn ystod yr Ail Ryfel Byd roedd rhai pethau'n brin iawn oherwydd ymosodiadau ar longau oedd yn mewnforio nwyddau i Brydain, a'r ffaith bod ffatr\u00efoedd yn canolbwyntio ar gynhyrchu arfau rhyfel. Yn 1940 cyflwynwyd rheolau newydd oedd yn cyfyngu ar faint o fwyd neu nwyddau yr oedd gan bobl hawl i\u2019w prynu. Mae\u2019r term dogni yn cael ei ddefnyddio i ddisgrifio\u2019r mesurau a gyflwynodd y Llywodraeth i sicrhau bod nwyddau\u2019n cael eu dosbarthu\u2019n deg i bawb. Oherwydd bod prinder pob math o nwyddau bu\u2019n rhaid dogni pethau elfennol fel bara, cig a menyn. Dosbarthwyd llyfrau dogni a daeth pobl i arfer \u00e2 chyfnewid cwpon am fwydydd neu nwyddau. Roedd yn rhaid i bobl gofrestru gyda siopwyr lleol a mynd i\u2019r un siop i brynu eu holl nwyddau oedd wedi eu dogni.  Ailgylchu Gan ei bod yn anodd mewnforio dillad i Brydain, a bod angen lifrau ar y miloedd o forwyr a milwyr, roedd dillad yn brin iawn yn ystod y rhyfel. Ym Mehefin 1941 cafodd dillad eu dogni a rhoddwyd cwponau dillad i bobl.  Cyhoeddodd y Bwrdd Masnach daflenni yn annog pobl i 'Drwsio a gwneud y tro', lle'r oedd cymeriad o\u2019r enw \u2018Mrs Sew-and-sew\u2019 yn dysgu pobl sut i drwsio dillad yn lle eu taflu. Roedd pobl hefyd yn cael eu hannog i ailgylchu hen nwyddau arferol yn lle eu taflu. Roedd alwminiwm yn arbennig o werthfawr am fod sosbenni, tegellau a nwyddau tebyg yn gallu cael eu defnyddio i gynhyrchu awyrennau. Gan fod papur yn brin sefydlwyd sgwadiau o bobl o bob oed i\u2019w gasglu. Byddai papur sgrap yn cael ei ailgylchu a chasglwyd hen bapurau newydd a chylchgronau er mwyn eu hanfon at y milwyr oedd yn ymladd dramor.  Mewn rhai ardaloedd cr\u00ebwyd cystadleuaeth i weld pwy allai gasglu'r swm mwyaf o bapur.  Tlodi a dogni Dim ond hyn a hyn o eitemau fel sebon, siwgr, melysion, dillad a phetrol allai pobl eu prynu hefyd, ac roedd yn rhaid addasu i ddefnyddio llai o\u2019r rhain. Cyhoeddodd y Llywodraeth daflenni gwybodaeth yn esbonio i bobl sut i fyw heb lawer o nwyddau, a chynhaliwyd gwersi oedd yn dysgu sut i ddefnyddio llai wrth goginio. Gan fod llawer o fwydydd yn brin, yn ogystal \u00e2 dogni bwyd, roedd y Llywodraeth yn annog pobl i dyfu eu bwyd eu hunain - er enghraifft, yn yr ardd neu mewn gerddi cymunedol, fel bod Prydain yn dibynnu llai ar fewnforio bwyd. Roedd ymgyrch \u2018Palu Dros Fuddugoliaeth\u2019 (Dig For Victory) y Llywodraeth yn annog pobl i dyfu llysiau yn eu gerddi neu ar unrhyw ddarn sbar o dir. Defnyddiwyd cymeriadau fel Potato Pete a Dr Carrot i annog oedolion a phlant i fwyta bwyd rhad a dyfwyd gartref fel bod llai o angen mewnforio bwydydd.   Roedd gan ysgolion eu gerddi eu hunain hyd yn oed, lle\u2019r oedd disgyblion yn cael eu dysgu i dyfu llysiau. Hamdden ac Adloniant Er mor anodd a pheryglus oedd bywyd yn ystod y rhyfel, roedd pobl yn gwneud eu gorau glas i fwynhau bywyd. Sylweddolai\u2019r Llywodraeth ei bod yn bwysig bod pobl yn cynnal eu hysbryd, ac er bod nifer o weithgareddau hamdden wedi cael eu hatal yn syth ar ddechrau\u2019r rhyfel gwelwyd mwy a mwy o\u2019r rhain yn ailddechrau yn fuan wedyn. Roedd y radio yn bwysig iawn i dderbyn gwybodaeth yn y cyfnod hwn. Byddai teuluoedd yn eistedd gyda\u2019i gilydd fin nos yn ystod y blacowts yn gwrando ar newyddion y BBC ar y radio, ac yn derbyn gwybodaeth a phropaganda rhyfel drwy raglenni eraill. Cafodd gwasanaeth Rhanbarth Cymru\u2019r BBC ei stopio ar ddechrau\u2019r rhyfel, a rhoddwyd stop ar yr ychydig ddarlledu Cymraeg oedd ar gael. Erbyn 1940, serch hynny, roedd ychydig oriau bob wythnos yn cael eu darlledu drwy gyfrwng y Gymraeg, ac yn 1940 cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol Cymru yn Aberpennar ar y radio. Roedd adloniant lleol yn rhan bwysig o fywyd mewn llawer o ardaloedd gwledig oherwydd roedd y dogni petrol yn ei gwneud yn anodd iawn i bobl o\u2019r ardaloedd hyn gyrraedd y trefi. Gan eu bod yn llai tebygol o wynebu cyrchoedd awyr roedd modd cynnal dawnsfeydd, gyrf\u00e2u chwist a dram\u00e2u mewn neuaddau pentref, ac yn ystod misoedd yr haf roedd garddwesti a sioeau amaethyddol yn boblogaidd iawn. Sensoriaeth a Phropaganda Yn ystod rhyfeloedd, mae pob llywodraeth yn ceisio rheoli\u2019r newyddion er mwyn cuddio\u2019r gwir; gelwir hyn yn sensoriaeth. Adeg yr Ail Ryfel Byd, roedd Prydain, fel yr Almaen, yn defnyddio pob math o gyfryngau torfol \u2013 y radio, papurau newydd, cylchgronau, ffilmiau sinema a ffilmiau newyddion \u2013 ac roedd y rhain i gyd yn cael eu sensro. Sefydlwyd y Weinyddiaeth Wybodaeth, a rhoddwyd y dasg iddi o reoli\u2019r rheolau ar sensoriaeth a phropaganda. Y bwriad oedd sicrhau mai dim ond yr wybodaeth roedd y Llywodraeth am iddyn nhw ei chael, neu y dylen nhw ei chael, y byddai\u2019r bobl yn ei derbyn. Ni rannwyd llawer o newyddion drwg, felly roedd gwybodaeth am drychinebau milwrol a gorchfygiadau\u2019n cael ei dal yn \u00f4l neu\u2019n cael ei chadw\u2019n gyfrinachol. Roedd Llywodraeth Prydain yn honni bod y cyfreithiau sensoriaeth yno i amddiffyn y bobl rhag celwyddau, sibrydion a phropaganda o\u2019r Almaen.Wrth gwrs, nid oedd newyddion da fel buddugoliaethau milwrol a llwyddiannau eraill yn cael eu sensro, ond yn aml roedd y gwir yn cael ei orbwysleisio er mwyn gwneud i\u2019r buddugoliaethau ymddangos yn fwy nag oedden nhw. Propaganda oedd hyn. Roedd y ddwy ochr yn gwneud defnydd da o bropaganda a daeth y \u2018rhyfel geiriau\u2019 hwn yn arf pwysig yn ystod y rhyfel gan ei fod yn helpu i gynnal ysbryd y bobl. O ran defnyddio'r radio, yr arf pwysicaf a oedd gan Brydain oedd y BBC. Roedd yn darlledu ym Mhrydain a thramor, felly gallai pobl y gwledydd a feddiannwyd wrando ar y newyddion hefyd. Roedd y BBC mor bwerus gan ei fod i\u2019w glywed yn y cartref drwy\u2019r radio. Drwy ddarllediadau radio, yn fwy na dim arall, yr oedd pobl yn derbyn eu newyddion a\u2019u hadloniant. Roedd y sinema a\u2019r diwydiant ffilmiau yn cael ei ddefnyddio gan y Llywodraeth hefyd i gynhyrchu ffilmiau gwladgarol. Rhyngddyn nhw, fe wnaeth y radio a\u2019r sinema lawer i lunio agweddau a barn pobl Prydain. Drwyddyn nhw, roedd yn bosibl i\u2019r Llywodraeth lunio a rheoli barn y cyhoedd. Codi arian Roedd y llywodraeth yn defnyddio ymgyrchoedd ac apeliadau i wneud i\u2019r bobl deimlo eu bod wir yn gwneud rhywbeth gwerth chweil ar gyfer ymdrech y rhyfel. Yn 1940, penodwyd yr Arglwydd Beaverbrook, sef perchennog papur newydd a dyn busnes Prydeinig o Ganada, gan Churchill yn Weinidog Cynhyrchu Awyrennau. Un o\u2019i ymgyrchoedd mwyaf llwyddiannus oedd y Gronfa Spitfire, sef cronfa oedd yn annog pobl i gyfrannu at adeiladu awyrennau Spitfire. Ym mis Gorffennaf 1940, lansiodd tref Casnewydd ei hap\u00eal i godi\u2019r \u00a35000 yr oedd ei angen i adeiladu Spitfire. Fe wnaeth llawer o drefi oedd yn helpu i godi arian ar gyfer y Gronfa dalu am eu hawyren Spitfire eu hunain.  Amcangyfrifwyd bod y Gronfa wedi bod yn gyfrifol am tua 1,600 o\u2019r 30,000 o awyrennau Spitfire a adeiladwyd yn ystod y rhyfel. R\u00f4l merched Cyn yr Ail Ryfel Byd credwyd yn gyffredinol mai yn y cartref oedd lle\u2019r fenyw, ac mai lle\u2019r dyn oedd mynd allan i weithio. Newidiodd bywydau llawer o fenywod yn gyfan gwbl yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Dyma\u2019r tro cyntaf i lawer ohonyn nhw adael y cartref i weithio: yn 1939 roedd 94,000 o fenywod yng Nghymru yn gweithio, ond erbyn 1944 roedd y nifer wedi dyblu i dros 200,000.  Byddin Tir y Merched Gan fod angen i Brydain fod yn hunangynhaliol, a gofyn i ffermwyr gynhyrchu mwy o fwyd nag erioed o\u2019r blaen, bu\u2019n rhaid chwilio am fwy o bobl i weithio ar y ffermydd. Roedd llawer o weision fferm wedi mynd i ymladd yn y rhyfel, ac ateb y Llywodraeth oedd ailsefydlu Byddin Tir y Merched, cynllun oedd wedi bod yn llwyddiannus yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf.  Erbyn 1943 roedd bron i 5,000 o fenywod yn rhan o Fyddin Tir y Merched yng Nghymru. Roedd miloedd o fenywod hefyd yn gweithio ar fferm y teulu yn helpu i gynhyrchu bwyd ar gyfer yr ymdrech ryfel.  Roedd menywod rhwng 18 a 40 mlwydd oed yn cael eu hannog i ymaelodi a byddai disgwyl iddynt fedru symud i weithio'n llawn amser ar ffermydd yn unrhyw le ym Mhrydain. Byddai\u2019r merched yn cael dillad arbennig ar gyfer y gwaith, oedd yn cynnwys esgidiau lledr, sanau gwl\u00e2n, ofer\u00f4ls, siwmperi gwyrdd a throwsusau brown. Er bod y posteri recriwtio yn dangos menywod ffasiynol yn cael amser da roedd y gwaith yn gallu bod yn anodd, corfforol a chaled. Roedd y gwaith yn amrywio o dyfu cnydau i drin y tir, gofalu am anifeiliaid, godro, codi tatws a hyd yn oed dal llygod mawr.  Cafodd y merched oedd yn gweithio yn y coedwigoedd y llysenw \u2018Timber Jills\u2019.  Swyddi eraill Aeth eraill i weithio mewn swyddi newydd fel ffatr\u00efoedd cemegau, ffrwydron, ac adeiladu awyrennau. Erbyn 1944 roedd 55% o weithwyr rhyfel Cymru yn fenywod. Gweithiai menywod hefyd yn adeiladu llongau, cynhyrchu peiriannau a cherbydau, ar y rheilffyrdd, y camlesi, ac ar y bysiau. Roedd nifer hefyd yn rhan o\u2019r gwasanaethau brys a\u2019r gwasanaethau achub. Roedd eraill yn gweithio mewn ffatr\u00efoedd oedd yn cynhyrchu nwyddau i ymladd yn y rhyfel - er enghraifft, yn gweithio ar beiriannau gwau sanau.  Y Lluoedd Arfog Er mai dynion yn bennaf fu\u2019n ymladd yn y rhengoedd blaen, bu menywod yn cyfrannu\u2019n sylweddol at weithgareddau wrth gefn y lluoedd arfog. O fis Rhagfyr 1941 ymlaen roedd yn rhaid i bob menyw rhwng 20 a 30 oed gofrestru ar gyfer gwaith rhyfel neu waith gyda'r Lluoedd Arfog. Ymunodd llawer gyda Gwasanaethau Cynorthwyol Menywod y fyddin, y llynges a\u2019r llu awyr. Doedd dim hawl ganddyn nhw i ymladd ond roedden nhw\u2019n cefnogi gwaith y dynion gyda thasgau fel teipio, coginio, glanhau, ateb y ff\u00f4n ac ati. Yn ddiweddarach, cawsant waith oedd yn ymwneud yn uniongyrchol \u00e2\u2019r rhyfel fel bod mwy o ddynion yn gallu mynd i ffwrdd i ymladd. Roedd merched hefyd yn medru ymuno \u00e2 Gwasanaeth Gwirfoddol y Menywod. Erbyn Medi 1943, roedd dros filiwn wedi ymaelodi. Roedd eu gwaith yn amrywio o yrru cerbydau ambiwlans, gofalu am blant s\u00e2l a faciw\u00ees, a chynorthwyo mewn llochesi cyrch awyr. Bywydau plant Ifaciwis Yn ystod yr Ail Ryfel Byd symudwyd dros filiwn (1,000,000) o blant o ddinasoedd Prydain fel eu bod yn fwy diogel rhag y bomiau a'r cyrchoedd awyr. Anfonwyd dros 200,000 o'r plant hyn i bob rhan o Gymru, a'r enw oedd yn cael ei ddefnyddio am blant oedd yn cael eu symud i gefn gwlad oedd faciw\u00ees. Yn aml byddent yn gorfod gadael eu teuluoedd a theithio ar dr\u00ean gyda dim byd ond ychydig eiddo personol, mwgwd nwy a thag adnabod. Roedd plant o du allan i Brydain yn cyrraedd er mwyn ffoi oddi wrth y Nats\u00efaid. Yn 1938-9, teithiodd 10,000 o blant Iddewig i\u2019r Deyrnas Unedig mewn ymgyrch o\u2019r enw Kindertransport. Aeth tua 200 ohonynt i Gastell Gwrych ger Abergele. Yn y 1930au daeth tua 40,000 o Iddewon a oedd yn ffoi rhag erledigaeth y Nats\u00efaid i Brydain. Ymgartrefodd rhai ohonynt yng Nghymru, lle gwnaethant helpu i sefydlu stad fasnachu Trefforest. Plant Cymru Newidiodd bywydau plant Cymru hefyd yn y cyfnod hwn. Roedden nhw'n cael eu hannog i gyfrannu at yr ymgyrch ryfel drwy ddysgu sgiliau fel garddio, gwn\u00efo, a chasglu adnoddau i ailgylchu. Roedd plant yn gorfod ymarfer gwisgo mygydau nwy, ac roedd nwyddau fel siocled yn brin ac yn cael eu dogni. Cyfraniad tir Cymru Hyfforddiant milwrol Cyfrannodd Cymru nid yn unig o ran nifer y milwyr ar y ffryntiau ymladd ond defnyddiwyd ei thir hefyd fel adnodd i helpu\u2019r ymgyrch, er enghraifft, fel meysydd hyfforddiant ac fel canolfannau trin anafusion. Roedd nifer o wersylloedd hyfforddiant milwrol yng Nghymru, ac roedd yn gyffredin gweld milwyr yng nghefn gwlad. Erbyn 1945 roedd y Swyddfa Ryfel yn rheoli 10% o dir Cymru, ac yn ei ddefnyddio ar gyfer ymarfer tanio, neu fel lle ar gyfer gwersylloedd hyfforddiant a charchardai. Credai\u2019r llywodraeth fod hyfforddiant mewn mannau gwyllt a diarffordd yn help i baratoi milwyr ymdopi \u00e2 thywydd drwg ac amgylchiadau anodd pan fydden nhw\u2019n gorfod mynd dramor.Meddiannwyd tua hanner yst\u00e2d Stackpole, sef tua 6,000 o erwau, gan y Weinyddiaeth Amddiffyn ar ddechrau\u2019r Ail Ryfel Byd i greu maes hyfforddiant ar gyfer milwyr Prydeinig, sef Maes Tanio Castellmartin (Castlemartin Range).Defnyddiwyd tir Cymru hefyd fel lleoliad ar gyfer gwersylloedd carcharorion, fel yr un yn Henllan, ger Llandysul, Sir Gaerfyrddin ar gyfer carcharorion o'r EIdal a adeiladwyd ar gychwyn y rhyfel.  Roedd eraill wedi dangos eu gwrthwynebiad i dir Cymru yn cael ei ddefnyddio at bwrpas milwrol cyn cychwyn y rhyfel, er enghraifft, y 'T\u00e2n yn Ll\u0177n', sef yr ymosodiad ar yr Ysgol Fomio ym Mhenyberth, Pen Llyn, yn 1936.  Glaniadau D-Day, Normandi Defnyddiwyd tir yng Nghymru hefyd ar gyfer y paratoadau ar gyfer glaniadau D-Day yn Normandi yn 1944.  Ddydd Mawrth y 6ed o Fehefin 1944 glaniodd y lluoedd Cynghreiriol ar draethau Normandi fel rhan o\u2019r ymgyrch fwyaf yn ein hanes ar y m\u00f4r, y tir ac yn yr awyr. Nododd D-Day gychwyn ar ymgyrch hir, wedi ei henwi\u2019n Operation Overlord, i ryddhau gogledd-orllewin Ewrop o feddiant y Nats\u00efaid. Ymosododd degau o filoedd o filwyr, yn bennaf o\u2019r Deyrnas Unedig, yr Unol Daleithiau a Chanada, ar fyddinoedd yr Almaen ar bum traeth ar arfordir gogledd Ffrainc: Utah, Omaha, Gold, Juno a Sword. Yn oriau m\u00e2n y bore hwnnw, glaniodd miloedd o filwyr awyr y tu \u00f4l i linellau\u2019r gelyn cyn i\u2019r milwyr traed a\u2019r adrannau arfog ddechrau glanio ar y traethau. Cefnogwyd hwy gan bron i 7,000 o longau milwrol. Cychwynnodd y gwaith o gynllunio Operation Overlord fisoedd lawer cyn yr ymosodiad. Roedd dros ddwy filiwn o filwyr o dros 12 gwlad wedi cyrraedd ym Mhrydain erbyn 1944 fel rhan o\u2019r paratoadau. Roedd hyn yn cynnwys bataliwn o filwyr Americanaidd oedd yn aros yng ngwersyll Island Farm ym Mhen-y-bont. Cafodd y cytiau eu hadeiladu\u2019n wreiddiol ar gyfer gweithwyr yn y ffatri arfau gyfagos ond roedd yn wag nes cyrhaeddodd yr Americanwyr yn Hydref 1943. Dywedir bod y Cadfridog Dwight D. Eisenhower ei hun wedi ymweld \u00e2\u2019r gwersyll yn Ebrill 1944 i gyfarch y milwyr cyn iddynt fynd i Ffrainc. Bu Dwight Eisenhower yn Arlywydd Unol Daleithiau America rhwng 1953 a 1961. Yn ddiweddarach yn y Rhyfel, defnyddiwyd Island Farm fel gwersyll carcharorion rhyfel ar gyfer swyddogion yr Almaen. Erbyn diwedd D-Day, roedd y Cynghreiriaid wedi sefydlu troedle bychan yn Ffrainc. Fe wnaeth hyn arwain at ryddhau Paris ac, yn y pen draw, buddugoliaeth dros y Nats\u00efaid. Cafodd dros 150,000 o filwyr Cynghreiriol eu hanfon i arfordir Normandi ar y diwrnod hwnnw, gyda 10,000 o gerbydau milwrol. Bu farw tua 4,400 o\u2019r dynion yma ac anafwyd 10,000 arall. Bywyd ar \u00f4l y rhyfel Problemau cymdeithasol Roedd diweithdra yn uchel ym Mhrydain ar \u00f4l y rhyfel, gyda phobl yn ei chael hi\u2019n anodd dod o hyd i swyddi. Rhwng 1947 a 1951 cynyddodd diweithdra o 400,000 i 1.75 miliwn. Roedd teuluoedd a oedd wedi bod ar wahan am nifer o flynyddoedd bellach yn gorfod dysgu addasu i fywyd yn \u00f4l gartref. Roedd llawer yn ei chael hi\u2019n anodd, gyda\u2019r gyfradd ysgaru ar \u00f4l y rhyfel yn cynyddu\u2019n sylweddol rhwng 1945 ac 1948. Cafodd llawer o bobl eu siomi hefyd am nad oedd dogni wedi dod i ben yn syth ar \u00f4l y rhyfel. Roedd bwydydd sylfaenol fel bara a thatws, petrol, glo a dillad yn dal yn brin. Disgrifiwyd y cyfnod ar \u00f4l 1945 fel \u2018Oes y Llymder\u2019. Cafodd y Llywodraeth Lafur ei beirniadu\u2019n hallt am hyn. Ni ddaeth dogni i ben tan 1954 pan oedd y Ceidwadwyr mewn grym. Dadfyddino Cynyddodd y galw am gartrefi fforddiadwy yn sylweddol yn y cyfnod rhwng 1945 ac 1947 gan fod milwyr yn dychwelyd adref. Yn 1945 roedd dros bum miliwn o ddynion a menywod ym Myddin Prydain, yn y Llynges Frenhinol a\u2019r Llu Awyr Brenhinol. Roedd y rhan fwyaf wedi cael eu consgriptio i wasanaethu am gyfnod y rhyfel yn unig, ac roedden nhw bellach eisiau dychwelyd adref.  Dechreuwyd dadfyddino o fewn chwe wythnos i ddiwedd y rhyfel. Gan fod sefyllfa economaidd y wlad yn wan, teimlwyd y byddai lleihau maint y lluoedd arfog yn arbed arian i\u2019r llywodraeth. Gan fod cymaint o ddifrod ar \u00f4l y rhyfel, roedd y llywodraeth yn hyderus y byddai\u2019r miliynau o gyn-filwyr yn dod o hyd i waith, ac felly\u2019n dod yn gyfarwydd \u00e2 bywyd arferol y tu allan i\u2019r lluoedd arfog. Ail-adeiladu Pan ddaeth y rhyfel i ben, roedd Prydain yn wlad a oedd wedi dioddef difrod difrifol. Roedd ei dinasoedd a\u2019i threfi mawr wedi cael eu bomio, ac er bod y difrod yn amrywio, roedd canol rhai trefi a dinasoedd fel Abertawe a Coventry bron wedi eu dinistrio\u2019n llwyr. Roedd 20% o ysgolion a miloedd o siopau, ffatr\u00efoedd a thai wedi cael eu difrodi neu eu dinistrio; byddai\u2019n rhaid ailadeiladu\u2019r rhain. Penderfynodd y Llywodraeth felly ganolbwyntio ar adeiladu tai ar gyfer y miloedd o bobl ddigartref. Yn ystod ei blwyddyn gyntaf mewn grym, adeiladodd y Blaid Lafur 22,000 o dai a chodi 41,000 o gartrefi dros dro neu dai parod (prefabs: prefabricated homes) a oedd i fod i bara am bum mlynedd. Roedd y llywodraeth yn credu y byddai digon o gartrefi parhaol ar gael erbyn hynny. Gweithlu newydd Ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd roedd prinder llafur yn broblem fawr ym Mhrydain, ac aeth y llywodraeth ati i annog pobl i fudo i\u2019r wlad. Daethant o amrywiol fannau. Yn ystod y rhyfel, ymladdodd llawer o Bwyliaid (yn ogystal \u00e2 Tsieciaid ac Wcraniaid) ar ochr y cynghreiriaid. Ar \u00f4l y rhyfel, wrth i Ddwyrain Ewrop ddisgyn i gomiwnyddiaeth, penderfynodd llawer ohonynt aros ym Mhrydain, yn rhannol oherwydd eu bod yn cas\u00e1u comiwnyddiaeth ac yn rhannol oherwydd y cysylltiadau roeddent wedi eu gwneud yn ystod blynyddoedd y rhyfel. Nododd cyfrifiad 1951 fod 160,000 o Bwyliaid yn byw yn y Deyrnas Unedig. Cafodd llawer ohonynt eu lleoli mewn gwersylloedd ailgyfanheddu i ddechrau (hen ganolfannau milwrol yr Unol Daleithiau yn aml) fel yr un ym Mhenrhos, Gwynedd, a ddaeth yn \u201cBentref Pwylaidd\u201d gyda\u2019i eglwys, ei lyfrgell, ei ystafelloedd cyffredin, ei siop a\u2019i randiroedd ei hun. Fodd bynnag, nid oedd y mewnfudwyr Pwylaidd hyn, na\u2019r don newydd o fewnfudwyr o\u2019r Eidal, yn ddigon i fynd i\u2019r afael \u00e2'r prinder llafur. Felly, yn y 1950au a\u2019r 1960au dechreuodd mewnfudwyr o wledydd newydd y Gymanwlad gyrraedd Prydain. Rhoddodd Deddf Cenedligrwydd Prydain 1948 yr hawl i ddeiliaid yr Ymerodraeth Brydeinig fyw a gweithio yn y Deyrnas Unedig. Daeth rhai pobl i Brydain hefyd oherwydd diweithdra yn y Carib\u00ee a\u2019r dadleoli yn dilyn yr ymrannu yn India. Ar ddiwedd y 1960au ac ar ddechrau\u2019r 1970au, daeth Asiaid o Kenya ac Asiaid o Uganda i Brydain hefyd er mwyn ffoi rhag erledigaeth. (Fel y Pwyliaid gynt, cafodd Asiaid o Uganda eu lleoli i ddechrau mewn hen ganolfannau milwrol, fel yr un yn Nhonfanau ger Tywyn).Gwasanaeth cenedlaethol ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd Cyflwynodd Prydain Wasanaeth Cenedlaethol neu gonsgripsiwn yn 1948 ac o Ionawr 1, 1949 roedd disgwyl i bob dyn rhwng 17-21 mlwydd oed a oedd ffit yn feddygol wasanaethu yn y lluoedd arfog am 18 mis ac aros ar y rhestr wrth gefn am 4 blynedd. Gwasanaethodd y rhan fwyaf o\u2019r rhain yn y fyddin a\u2019r llu awyr gan mai nifer bach iawn o filwyr gafodd eu derbyn gan y llynges. Cafodd dynion mewn diwydiannau allweddol eu hesgusodi, ac roedd modd gohirio Gwasanaeth Cenedlaethol er mwyn i ddynion ifainc gwblhau eu haddysg uwch, er enghraifft, yn y brifysgol. Ar \u00f4l 10 wythnos o hyfforddiant sylfaenol anfonwyd dynion i ymuno \u00e2 chatrodau gartref a thramor. Roedd eu profiadau yn amrywio\u2019n fawr. Bu farw llawer wrth wasanaethu gyda\u2019r lluoedd, dysgodd rhai eraill grefft, fel gwaith coed neu plymio, a threuliodd eraill eu hamser ar y maes ymarfer. Daeth Gwasanaeth Cenedlaethol i ben yn 1960 a dychwelodd Prydain i ddibynnu ar fyddin wirfoddol, sefydlog. Cyfeiriadau","192":"Gweler Yr Ail Ryfel Byd am yr Ail Ryfel Byd yn cyffredinol.Yr Ail Ryfel Byd yw\u2019r gwrthdaro mwyaf gwaedlyd a dinistriol a welwyd erioed. Amcangyfrifir i rhwng 50 a 70 miliwn o bobl farw o ganlyniad i\u2019r rhyfel, gyda\u2019r rhan fwyaf o\u2019r rhain yn bobl gyffredin oedd ddim yn rhan o\u2019r brwydro. Yn ystod y rhyfel cafodd bywydau trigolion Cymru mewn gwledydd ar draws y byd eu trawsnewid wrth i\u2019r ymladd ledu i bob cyfandir. Arweiniwyd y pwerau Cynghreiriol gan y Deyrnas Unedig, yr Undeb Sofietaidd, Ffrainc a'r Unol Daleithiau. Ar yr ochr arall roedd yr Almaen (dan arweiniad Adolf Hitler), yr Eidal a Japan. Cafodd yr Ail Ryfel Byd effaith fawr ar bobl yng Nghymru hefyd. Ymhlith y miliynau a fu farw roedd 15,000 o Gymry, ac ymhlith yr ardaloedd a fomiwyd gan awyrennau\u2019r Almaenwyr roedd rhai o borthladdoedd, ardaloedd dinesig, ac ardaloedd diwydiannol Cymru.  Lladdwyd 60,000 o bobl Prydain mewn cyrchoedd awyr adeg yr Ail Ryfel Byd tra mai ychydig dros fil a laddwyd yn y Rhyfel Mawr, y mwyafrif ohonynt yn ne Lloegr. Gwelwyd newid ar fyd yng nghefn gwlad Cymru hefyd wrth i rannau o\u2019r economi a bywyd bob dydd gael eu haddasu i fod yn rhan o\u2019r ymdrech ryfel ac ymateb i ofynion y Llywodraeth yn ystod y cyfnod hwn o newid a gwrthdaro. Achosion yr Ail Ryfel Byd Roedd yr Ail Ryfel Byd wedi digwydd o ganlyniad i nifer o ffactorau gwahanol a ddaeth i\u2019r amlwg yn y 1920au a\u2019r 1930au ac a ddatblygodd yn rhyfel.\u00a0Roedd ffasgaeth yn tyfu yn Ewrop, roedd yr Almaen yn ymosodol yn Ewrop ac roedd gwledydd eraill yn Ewrop wedi ceisio gwrthsefyll y datblygiadau hyn yn ddi-drais, ond roedd yr ymdrechion i greu heddwch wedi methu.\u00a0 Achosodd yr elfennau hyn i gyd gyda\u2019i gilydd ryfel yn 1939. Ffactorau a arweiniodd at ryfel \u2022 Militariaeth ac ailarfogi \u2013 roedd Hitler yn cas\u00e2u telerau Cytundeb Versailles gan ei fod yn gytundeb a oedd wedi gwanhau cryfder milwrol yr Almaen ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf.\u00a0 Aeth ati felly i ehangu pob un o dair cangen y lluoedd arfog (y fyddin, y llu awyr a\u2019r llynges) a dechreuodd gynhyrchu arfau ar raddfa enfawr gyda\u2019r bwriad o wneud yr Almaen yn b\u0175er cryfaf Ewrop. \u2022 Ideoleg \u2013 bwriad Hitler oedd dinistrio comiwnyddiaeth a fyddai\u2019n golygu mynd i ryfel yn erbyn yr Undeb Sofietaidd. Roedd Prydain a Ffrainc hefyd wedi dangos eu gwrthwynebiad i gomiwnyddiaeth. Roedd Hitler yn credu na fydden nhw\u2019n ei wrthwynebu ac y bydden nhw o bosib yn cefnogi ei bolis\u00efau yn Nwyrain Ewrop. \u2022 Y polisi dyhuddo (appeasement) \u2013 doedd dim gwrthwynebiad i weithredoedd Hitler yn Ewrop.\u00a0 Roedd UDA yn niwtral ac nid oedd Ffrainc yn awyddus i ymyrryd yn y sefyllfa heb gefnogaeth Prydain, ac roedd Prydain yn ymddangos fel petai\u2019n cefnogi hawliau\u2019r Almaen yn Ewrop. \u2022 Methiant Cynghrair y Cenhedloedd \u2013 methodd y Gynghrair \u00e2 chymryd camau yn erbyn ymosodiad Japan yn Manchuria, na phan wnaeth yr Eidal oresgyn Abyssinia (Ethiopia heddiw) nac ychwaith mewn ymateb i weithredoedd Hitler yn Ewrop, er enghraifft, wrth oresgyn Tsiecoslofacia. \u2022 Imperialaeth \u2013 roedd Japan eisiau creu ymerodraeth Japaneaidd yn y M\u00f4r Tawel a fyddai\u2019n ymestyn i China ac Awstralia. Roedd Benito Mussolini, unben\/rheolwr yr Eidal, eisiau ymerodraeth Ffasgaidd\u2013Rufeinig ym M\u00f4r y Canoldir a Dwyrain Affrica.\u00a0 Nod Hitler oedd uno\u2019r holl siaradwyr Almaeneg mewn Almaen Fawr a fyddai\u2019n ymestyn draw i ddwyrain Ewrop. Golygai hyn y byddai\u2019n gwrthdaro \u00e2'r Undeb Sofietaidd. Consgripsiwn Gyda\u2019r rhyfel ar y gorwel pasiodd y Llywodraeth y Ddeddf Hyfforddiant Milwrol (1939).\u00a0 Roedd hyn yn golygu y gallai dynion 20\u201322 mlwydd oed gael eu galw i fyny i hyfforddi am 6 mis \u2013 hwn oedd y tro cyntaf i gonsgripsiwn gael ei gyflwyno yn ystod cyfnod o heddwch. Pan ddechreuodd y rhyfel ar 3 Medi 1939 pasiwyd y ddeddf Gwasanaeth Cenedlaethol, a daeth pob dyn rhwng 18 a 40 mlwydd oed yn gymwys i gael ei alw ar gyfer gwasanaeth milwrol yn y Lluoedd Arfog.\u00a0Codwyd yr oedran i 51 yn 1941. Cofrestrodd 250,000 i wasanaethu ac, fel yn achos y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd rhai swyddi yn cael eu gweld fel \u2018gwaith neilltuedig\u2019 - er enghraifft, yn 1943 cafodd 22,000 o \u2018Fechgyn Bevin\u2019 (a enwyd ar \u00f4l Ernest Bevin, y Gweinidog Llafur) eu consgriptio i weithio yn y pyllau glo. \u00a0 Cafodd trefniadau eraill eu gwneud ar gyfer y rhai a oeddent yn gwrthod gwasanaethu yn y lluoedd arfog ar sail foesol (er enghraifft, yn anghytuno \u00e2\u2019r egwyddor o ryfela ac ymladd).\u00a0Bu'n rhaid iddynt wynebu tribiwnlysoedd milwrol (llysoedd lle mai troseddau milwrol fyddai\u2019n cael eu profi\u2019n unig) ond oherwydd profiad y Rhyfel Byd Cyntaf fe gawson nhw eu trin yn fwy dyngarol. Cafodd llawer wneud swyddi lle mad oedd yn rhaid ymladd - er enghraifft, yn gweithio ar ffermydd ac mewn ysbytai.Cyflwynodd oddeutu 60,000 o ddynion a 1,000 o fenywod gais i gael eu heithrio o wasanaeth milwrol. Erbyn diwedd yr Ail Ryfel Byd roedd tua 6,500 wedi cael eu carcharu am eu bod yn gwrthod gwneud unrhyw beth oedd \u00e2 chysylltiad \u00e2 rhyfel.  Gwrthwynebwyr rhyfel Roedd gwrthwynebwyr rhyfel wedi bod yn ymgyrchu yng Nghymru yn y degawd cyn cychwyn yr Ail Ryfel Byd yn 1939.  Sefydlwyd yr Undeb Llw Heddwch ym 1934 gan y Canon Dick Sheppard a fu\u2019n gaplan yn y fyddin yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Ysgrifennodd lythyr i\u2019r papurau newydd at ddynion (gan fod merched yn gweithredu yn y mudiad heddwch yn barod) yn gofyn iddynt arwyddo llw os oeddent yn gwrthwynebu'r hyn a ymddangosai fel cyffroi rhyfel arall: \u2018Rwy\u2019n ymwrthod \u00e2 rhyfel, ac ni fyddaf yn cefnogi na goddef un arall.\u2019 Roedd wrth ei fodd gyda\u2019r ymateb. Roedd y mudiad yn cynnwys merched ers 1936. Heddiw, yr Undeb Llw Heddwch sy\u2019n cyflenwi\u2019r Pab\u00efau Gwyn sy\u2019n cael eu gwisgo ar y Diwrnod Cofio. Gwisgwyd pab\u00efau o\u2019r fath am y tro cyntaf ar anogiad Urdd Cydweithredol y Merched ar Ddydd y Cadoediad, 1933 (newidiodd Dydd y Cadoediad yn Ddiwrnod y Cofio yn dilyn yr Ail Ryfel Byd). Y Blitz Gweler hefyd Y Blitz yng Nghymru a Blitz Abertawe Y Blitz oedd ymgyrch fomio barhaus o'r awyr gan yr Almaen Nats\u00efaidd yn erbyn Prydain yn yr Ail Ryfel Byd. Lladdodd y cyrchoedd 43,000 o sifiliaid, gan ymestyn dros gyfnod o wyth mis, a ddaeth i ben pan ddechreuodd Hitler ganolbwyntio ar ei gynlluniau ar gyfer goresgyn Rwsia ym mis Mai 1941. Dechreuodd y \u2018Blitz\u2019 neu'r \u2018Dydd Sadwrn Du\u2019 ar Medi 7, 1940, pan ymosododd awyrennau bomio\u2019r Almaen ar Lundain. Lladdwyd 430 ac anafwyd 1,600. Gollyngwyd bomiau ar borthladdoedd eraill gan gynnwys Bryste, Caerdydd, Portsmouth, Plymouth, Southampton ac Abertawe, yn ogystal \u00e2 dinasoedd diwydiannol Birmingham, Belfast, Coventry, Glasgow, Manceinion a Sheffield. Yn wyneb colledion cynyddol, dechreuodd yr Almaenwyr fomio yn ystod y nos a gollwng bomiau t\u00e2n newydd a oedd yn achosi tanau enfawr. Ar un noson yn unig achosodd bomiau t\u00e2n dros 1,300 o danau yng nghanol Llundain. Parhaodd y Blitz o fis Medi 1940 tan fis Mai 1941. Lladdwyd 45,000 o sifiliaid a chafodd tair miliwn a hanner o dai eu difrodi neu eu dinistrio. Am bob sifiliad a fu farw, cafodd tri deg pump eu gwneud yn ddigartref.Yng Nghymru targedodd yr Almaenwyr y de diwydiannol. Roedd Dociau'r Barri, Caerdydd ac Abertawe ymhlith y targedau a chafodd Abertawe ei difrodi'n ddrwg gan fomiau. Dewiswyd Abertawe fel targed addas oherwydd ei phwysigrwydd fel porthladd a'i dociau ac oherwydd y purfeydd olew cyfagos. Roedd y ddinas hefyd yn bwysig oherwydd y diwydiant copr a oedd yno. Roedd dinistrio'r ddinas yn rhan allweddol o ymgyrchoedd bomio strategol y Nats\u00efaid gyda'r nod o rwystro allforio glo a chwalu hyder y dinasyddion a'r gwasanaethau brys.  Bywyd yng Nghymru Nid dim ond milwyr, morwyr a pheilotiaid a gymerodd ran yn y rhyfel.  Roedd y Llywodraeth yn gofyn i bobl baratoi ar gyfer yr ymosodiadau, ac mae\u2019r gwaith oedd yn cael ei wneud gan bobl gyffredin i helpu Cymru, ac felly Prydain, yn yr ymdrech ryfel i gyd yn rhan o\u2019r hyn sy\u2019n cael ei alw\u2019n Ffrynt Cartref.  Daeth y Rhyfel \u00e2 newidiadau dramatig i fywydau pob dydd pobl hyd yn oed yn y rhannau mwyaf anghysbell o Gymru. Daeth nifer o rheolau newydd i rym yn ystod y rhyfel ac roedd disgwyl bod y boblogaeth gyfan yn dilyn y rhain:  Blacowt Daeth y blacowt i rym ym mis Medi 1939.  Roedd blacowt dros nos ym mhobman er mwyn atal awyrennau\u2019r gelyn rhag medru gweld golau ar y ddaear a darganfod lleoliad penodol.  Roedd yn rhaid diffodd pob golau allanol, rhoi caead ar lampau\u2019r ceir a chau llenni tai fel nad oedd unrhyw oleuni i\u2019w weld o\u2019r tu allan.  Wardeiniaid (ARP) I sicrhau bod pawb yn dilyn y rheolau penodwyd Wardeniaid Cyrch Awyr (ARP) i bob tref a phentref. Roedd bod yn Warden ARP yn waith gwirfoddol a\u2019r prif gyfrifoldebau oedd dosbarthu mygydau nwy, gwneud yn si\u0175r eu bod yn ffitio\u2019n gywir, a sicrhau bod un gan bawb. Rhan arall o\u2019u gwaith oedd sicrhau bod pawb yn gweithredu\u2019r blacowt, ac fe fydden nhw\u2019n mynd o d\u0177 i d\u0177 i sicrhau nad oedd golau i\u2019w weld o\u2019r tu allan. Roedd y Wardeiniaid mewn gwisgoedd gwrth-nwy ac roedd pob un yn cario ratl neu gloch.  Byddai s\u0175n y ratl yn arwydd o berygl nwy a s\u0175n y gloch yn nodi nad oedd perygl mwyach.  Gwirfoddolwyr Amddiffyn Lleol Sefydlwyd y gwirfoddolwyr hyn yn gynnar yn y rhyfel fel byddin wirfoddol o ddynion nad oedden nhw\u2019n ddigon heini, iach neu ifanc i ymuno \u00e2\u2019r lluoedd arfog.  Oherwydd bod gan lawer ohonynt feibion yn ymladd yn yr Ail Ryfel Byd daeth y llysenw \u2018Dad\u2019s Army\u2019 yn derm poblogaidd i\u2019w disgrifio. Newidiwyd yr enw i\u2019r Gwarchodlu Cartref (Home Guard) yn 1940. Nid oedd arfau gan lawer o aelodau\u2019r Gwarchodlu Cartref, ac roedd yn rhaid dibynnu ar y cyhoedd i roi gynnau iddynt, neu ddefnyddio picweirch, gwaywffyn neu reifflau ffug. Doedd dim gwisg swyddogol ganddyn nhw i ddechrau, er iddyn nhw dderbyn iwnifform yn ddiweddarach yn y rhyfel. Prif bwrpas y Gwarchodlu Cartref oedd amddiffyn rhag goresgyniad gan yr Almaenwyr.  Rhan o\u2019u gwaith oedd dileu arwyddion ffordd a llosgi mapiau i ddrysu\u2019r Almaenwyr. Un arall o\u2019u cyfrifoldebau oedd dal parasiwtwyr Almaenig oedd yn disgyn yng nghefn gwlad. Lleolwyd un uned o\u2019r enw Home Guard y Mynydd yn yr ardal rhwng Tregaron a Llanwrtyd yn arbennig ar gyfer gwneud hyn. Bu\u2019r Gwarchodlu hefyd yn amddiffyn ffatr\u00efoedd arfau a meysydd glanio, trefnu rhwystrau ffyrdd, ac yn archwilio cardiau adnabod. Roedd ymarfer yn cael ei ystyried yn bwysig iawn gan y Gwarchodlu fel bod pobl yn gwybod beth i\u2019w wneud mewn argyfwng. Weithiau byddai ymarfer gan y Gwasanaeth T\u00e2n, ymarfer gwisgo mygydau nwy, ymarfer argyfwng, ac ymarfer dril gan y Gwarchodlu Cartref.  Adeiladu llochesi Oherwydd y bygythiad o ymosodiadau awyr aeth y Llywodraeth ati i geisio sicrhau bod pobl yn fwy diogel drwy ddarparu llochesi ar eu cyfer. Adeiladwyd llochesi cyhoeddus mawr rhag y bomiau, a rhai llai mewn gerddi (llochesi \"Anderson\u201d) ac mewn tai (llochesi \"Morrison\"). Roedd rhai pobl yn y trefi mawr hefyd yn defnyddio pontydd rheilffordd, twneli a seleri tai i guddio rhag y bomiau.  Er nad oedd y cyrchoedd awyr yn gymaint o fygythiad yng nghefn gwlad, aeth rhai ffermwyr ati i adeiladu eu llochesi eu hunain rhag ofn.  Defnyddiwyd sachau tywod i amddiffyn adeiladau, gyda phobl yn dod at ei gilydd i lenwi a gosod y sachau tywod er mwyn ceisio sicrhau bod adeiladau cyhoeddus yn ddiogel. Dogni Yn ystod yr Ail Ryfel Byd roedd rhai pethau'n brin iawn oherwydd ymosodiadau ar longau oedd yn mewnforio nwyddau i Brydain, a'r ffaith bod ffatr\u00efoedd yn canolbwyntio ar gynhyrchu arfau rhyfel. Yn 1940 cyflwynwyd rheolau newydd oedd yn cyfyngu ar faint o fwyd neu nwyddau yr oedd gan bobl hawl i\u2019w prynu. Mae\u2019r term dogni yn cael ei ddefnyddio i ddisgrifio\u2019r mesurau a gyflwynodd y Llywodraeth i sicrhau bod nwyddau\u2019n cael eu dosbarthu\u2019n deg i bawb. Oherwydd bod prinder pob math o nwyddau bu\u2019n rhaid dogni pethau elfennol fel bara, cig a menyn. Dosbarthwyd llyfrau dogni a daeth pobl i arfer \u00e2 chyfnewid cwpon am fwydydd neu nwyddau. Roedd yn rhaid i bobl gofrestru gyda siopwyr lleol a mynd i\u2019r un siop i brynu eu holl nwyddau oedd wedi eu dogni.  Ailgylchu Gan ei bod yn anodd mewnforio dillad i Brydain, a bod angen lifrau ar y miloedd o forwyr a milwyr, roedd dillad yn brin iawn yn ystod y rhyfel. Ym Mehefin 1941 cafodd dillad eu dogni a rhoddwyd cwponau dillad i bobl.  Cyhoeddodd y Bwrdd Masnach daflenni yn annog pobl i 'Drwsio a gwneud y tro', lle'r oedd cymeriad o\u2019r enw \u2018Mrs Sew-and-sew\u2019 yn dysgu pobl sut i drwsio dillad yn lle eu taflu. Roedd pobl hefyd yn cael eu hannog i ailgylchu hen nwyddau arferol yn lle eu taflu. Roedd alwminiwm yn arbennig o werthfawr am fod sosbenni, tegellau a nwyddau tebyg yn gallu cael eu defnyddio i gynhyrchu awyrennau. Gan fod papur yn brin sefydlwyd sgwadiau o bobl o bob oed i\u2019w gasglu. Byddai papur sgrap yn cael ei ailgylchu a chasglwyd hen bapurau newydd a chylchgronau er mwyn eu hanfon at y milwyr oedd yn ymladd dramor.  Mewn rhai ardaloedd cr\u00ebwyd cystadleuaeth i weld pwy allai gasglu'r swm mwyaf o bapur.  Tlodi a dogni Dim ond hyn a hyn o eitemau fel sebon, siwgr, melysion, dillad a phetrol allai pobl eu prynu hefyd, ac roedd yn rhaid addasu i ddefnyddio llai o\u2019r rhain. Cyhoeddodd y Llywodraeth daflenni gwybodaeth yn esbonio i bobl sut i fyw heb lawer o nwyddau, a chynhaliwyd gwersi oedd yn dysgu sut i ddefnyddio llai wrth goginio. Gan fod llawer o fwydydd yn brin, yn ogystal \u00e2 dogni bwyd, roedd y Llywodraeth yn annog pobl i dyfu eu bwyd eu hunain - er enghraifft, yn yr ardd neu mewn gerddi cymunedol, fel bod Prydain yn dibynnu llai ar fewnforio bwyd. Roedd ymgyrch \u2018Palu Dros Fuddugoliaeth\u2019 (Dig For Victory) y Llywodraeth yn annog pobl i dyfu llysiau yn eu gerddi neu ar unrhyw ddarn sbar o dir. Defnyddiwyd cymeriadau fel Potato Pete a Dr Carrot i annog oedolion a phlant i fwyta bwyd rhad a dyfwyd gartref fel bod llai o angen mewnforio bwydydd.   Roedd gan ysgolion eu gerddi eu hunain hyd yn oed, lle\u2019r oedd disgyblion yn cael eu dysgu i dyfu llysiau. Hamdden ac Adloniant Er mor anodd a pheryglus oedd bywyd yn ystod y rhyfel, roedd pobl yn gwneud eu gorau glas i fwynhau bywyd. Sylweddolai\u2019r Llywodraeth ei bod yn bwysig bod pobl yn cynnal eu hysbryd, ac er bod nifer o weithgareddau hamdden wedi cael eu hatal yn syth ar ddechrau\u2019r rhyfel gwelwyd mwy a mwy o\u2019r rhain yn ailddechrau yn fuan wedyn. Roedd y radio yn bwysig iawn i dderbyn gwybodaeth yn y cyfnod hwn. Byddai teuluoedd yn eistedd gyda\u2019i gilydd fin nos yn ystod y blacowts yn gwrando ar newyddion y BBC ar y radio, ac yn derbyn gwybodaeth a phropaganda rhyfel drwy raglenni eraill. Cafodd gwasanaeth Rhanbarth Cymru\u2019r BBC ei stopio ar ddechrau\u2019r rhyfel, a rhoddwyd stop ar yr ychydig ddarlledu Cymraeg oedd ar gael. Erbyn 1940, serch hynny, roedd ychydig oriau bob wythnos yn cael eu darlledu drwy gyfrwng y Gymraeg, ac yn 1940 cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol Cymru yn Aberpennar ar y radio. Roedd adloniant lleol yn rhan bwysig o fywyd mewn llawer o ardaloedd gwledig oherwydd roedd y dogni petrol yn ei gwneud yn anodd iawn i bobl o\u2019r ardaloedd hyn gyrraedd y trefi. Gan eu bod yn llai tebygol o wynebu cyrchoedd awyr roedd modd cynnal dawnsfeydd, gyrf\u00e2u chwist a dram\u00e2u mewn neuaddau pentref, ac yn ystod misoedd yr haf roedd garddwesti a sioeau amaethyddol yn boblogaidd iawn. Sensoriaeth a Phropaganda Yn ystod rhyfeloedd, mae pob llywodraeth yn ceisio rheoli\u2019r newyddion er mwyn cuddio\u2019r gwir; gelwir hyn yn sensoriaeth. Adeg yr Ail Ryfel Byd, roedd Prydain, fel yr Almaen, yn defnyddio pob math o gyfryngau torfol \u2013 y radio, papurau newydd, cylchgronau, ffilmiau sinema a ffilmiau newyddion \u2013 ac roedd y rhain i gyd yn cael eu sensro. Sefydlwyd y Weinyddiaeth Wybodaeth, a rhoddwyd y dasg iddi o reoli\u2019r rheolau ar sensoriaeth a phropaganda. Y bwriad oedd sicrhau mai dim ond yr wybodaeth roedd y Llywodraeth am iddyn nhw ei chael, neu y dylen nhw ei chael, y byddai\u2019r bobl yn ei derbyn. Ni rannwyd llawer o newyddion drwg, felly roedd gwybodaeth am drychinebau milwrol a gorchfygiadau\u2019n cael ei dal yn \u00f4l neu\u2019n cael ei chadw\u2019n gyfrinachol. Roedd Llywodraeth Prydain yn honni bod y cyfreithiau sensoriaeth yno i amddiffyn y bobl rhag celwyddau, sibrydion a phropaganda o\u2019r Almaen.Wrth gwrs, nid oedd newyddion da fel buddugoliaethau milwrol a llwyddiannau eraill yn cael eu sensro, ond yn aml roedd y gwir yn cael ei orbwysleisio er mwyn gwneud i\u2019r buddugoliaethau ymddangos yn fwy nag oedden nhw. Propaganda oedd hyn. Roedd y ddwy ochr yn gwneud defnydd da o bropaganda a daeth y \u2018rhyfel geiriau\u2019 hwn yn arf pwysig yn ystod y rhyfel gan ei fod yn helpu i gynnal ysbryd y bobl. O ran defnyddio'r radio, yr arf pwysicaf a oedd gan Brydain oedd y BBC. Roedd yn darlledu ym Mhrydain a thramor, felly gallai pobl y gwledydd a feddiannwyd wrando ar y newyddion hefyd. Roedd y BBC mor bwerus gan ei fod i\u2019w glywed yn y cartref drwy\u2019r radio. Drwy ddarllediadau radio, yn fwy na dim arall, yr oedd pobl yn derbyn eu newyddion a\u2019u hadloniant. Roedd y sinema a\u2019r diwydiant ffilmiau yn cael ei ddefnyddio gan y Llywodraeth hefyd i gynhyrchu ffilmiau gwladgarol. Rhyngddyn nhw, fe wnaeth y radio a\u2019r sinema lawer i lunio agweddau a barn pobl Prydain. Drwyddyn nhw, roedd yn bosibl i\u2019r Llywodraeth lunio a rheoli barn y cyhoedd. Codi arian Roedd y llywodraeth yn defnyddio ymgyrchoedd ac apeliadau i wneud i\u2019r bobl deimlo eu bod wir yn gwneud rhywbeth gwerth chweil ar gyfer ymdrech y rhyfel. Yn 1940, penodwyd yr Arglwydd Beaverbrook, sef perchennog papur newydd a dyn busnes Prydeinig o Ganada, gan Churchill yn Weinidog Cynhyrchu Awyrennau. Un o\u2019i ymgyrchoedd mwyaf llwyddiannus oedd y Gronfa Spitfire, sef cronfa oedd yn annog pobl i gyfrannu at adeiladu awyrennau Spitfire. Ym mis Gorffennaf 1940, lansiodd tref Casnewydd ei hap\u00eal i godi\u2019r \u00a35000 yr oedd ei angen i adeiladu Spitfire. Fe wnaeth llawer o drefi oedd yn helpu i godi arian ar gyfer y Gronfa dalu am eu hawyren Spitfire eu hunain.  Amcangyfrifwyd bod y Gronfa wedi bod yn gyfrifol am tua 1,600 o\u2019r 30,000 o awyrennau Spitfire a adeiladwyd yn ystod y rhyfel. R\u00f4l merched Cyn yr Ail Ryfel Byd credwyd yn gyffredinol mai yn y cartref oedd lle\u2019r fenyw, ac mai lle\u2019r dyn oedd mynd allan i weithio. Newidiodd bywydau llawer o fenywod yn gyfan gwbl yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Dyma\u2019r tro cyntaf i lawer ohonyn nhw adael y cartref i weithio: yn 1939 roedd 94,000 o fenywod yng Nghymru yn gweithio, ond erbyn 1944 roedd y nifer wedi dyblu i dros 200,000.  Byddin Tir y Merched Gan fod angen i Brydain fod yn hunangynhaliol, a gofyn i ffermwyr gynhyrchu mwy o fwyd nag erioed o\u2019r blaen, bu\u2019n rhaid chwilio am fwy o bobl i weithio ar y ffermydd. Roedd llawer o weision fferm wedi mynd i ymladd yn y rhyfel, ac ateb y Llywodraeth oedd ailsefydlu Byddin Tir y Merched, cynllun oedd wedi bod yn llwyddiannus yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf.  Erbyn 1943 roedd bron i 5,000 o fenywod yn rhan o Fyddin Tir y Merched yng Nghymru. Roedd miloedd o fenywod hefyd yn gweithio ar fferm y teulu yn helpu i gynhyrchu bwyd ar gyfer yr ymdrech ryfel.  Roedd menywod rhwng 18 a 40 mlwydd oed yn cael eu hannog i ymaelodi a byddai disgwyl iddynt fedru symud i weithio'n llawn amser ar ffermydd yn unrhyw le ym Mhrydain. Byddai\u2019r merched yn cael dillad arbennig ar gyfer y gwaith, oedd yn cynnwys esgidiau lledr, sanau gwl\u00e2n, ofer\u00f4ls, siwmperi gwyrdd a throwsusau brown. Er bod y posteri recriwtio yn dangos menywod ffasiynol yn cael amser da roedd y gwaith yn gallu bod yn anodd, corfforol a chaled. Roedd y gwaith yn amrywio o dyfu cnydau i drin y tir, gofalu am anifeiliaid, godro, codi tatws a hyd yn oed dal llygod mawr.  Cafodd y merched oedd yn gweithio yn y coedwigoedd y llysenw \u2018Timber Jills\u2019.  Swyddi eraill Aeth eraill i weithio mewn swyddi newydd fel ffatr\u00efoedd cemegau, ffrwydron, ac adeiladu awyrennau. Erbyn 1944 roedd 55% o weithwyr rhyfel Cymru yn fenywod. Gweithiai menywod hefyd yn adeiladu llongau, cynhyrchu peiriannau a cherbydau, ar y rheilffyrdd, y camlesi, ac ar y bysiau. Roedd nifer hefyd yn rhan o\u2019r gwasanaethau brys a\u2019r gwasanaethau achub. Roedd eraill yn gweithio mewn ffatr\u00efoedd oedd yn cynhyrchu nwyddau i ymladd yn y rhyfel - er enghraifft, yn gweithio ar beiriannau gwau sanau.  Y Lluoedd Arfog Er mai dynion yn bennaf fu\u2019n ymladd yn y rhengoedd blaen, bu menywod yn cyfrannu\u2019n sylweddol at weithgareddau wrth gefn y lluoedd arfog. O fis Rhagfyr 1941 ymlaen roedd yn rhaid i bob menyw rhwng 20 a 30 oed gofrestru ar gyfer gwaith rhyfel neu waith gyda'r Lluoedd Arfog. Ymunodd llawer gyda Gwasanaethau Cynorthwyol Menywod y fyddin, y llynges a\u2019r llu awyr. Doedd dim hawl ganddyn nhw i ymladd ond roedden nhw\u2019n cefnogi gwaith y dynion gyda thasgau fel teipio, coginio, glanhau, ateb y ff\u00f4n ac ati. Yn ddiweddarach, cawsant waith oedd yn ymwneud yn uniongyrchol \u00e2\u2019r rhyfel fel bod mwy o ddynion yn gallu mynd i ffwrdd i ymladd. Roedd merched hefyd yn medru ymuno \u00e2 Gwasanaeth Gwirfoddol y Menywod. Erbyn Medi 1943, roedd dros filiwn wedi ymaelodi. Roedd eu gwaith yn amrywio o yrru cerbydau ambiwlans, gofalu am blant s\u00e2l a faciw\u00ees, a chynorthwyo mewn llochesi cyrch awyr. Bywydau plant Ifaciwis Yn ystod yr Ail Ryfel Byd symudwyd dros filiwn (1,000,000) o blant o ddinasoedd Prydain fel eu bod yn fwy diogel rhag y bomiau a'r cyrchoedd awyr. Anfonwyd dros 200,000 o'r plant hyn i bob rhan o Gymru, a'r enw oedd yn cael ei ddefnyddio am blant oedd yn cael eu symud i gefn gwlad oedd faciw\u00ees. Yn aml byddent yn gorfod gadael eu teuluoedd a theithio ar dr\u00ean gyda dim byd ond ychydig eiddo personol, mwgwd nwy a thag adnabod. Roedd plant o du allan i Brydain yn cyrraedd er mwyn ffoi oddi wrth y Nats\u00efaid. Yn 1938-9, teithiodd 10,000 o blant Iddewig i\u2019r Deyrnas Unedig mewn ymgyrch o\u2019r enw Kindertransport. Aeth tua 200 ohonynt i Gastell Gwrych ger Abergele. Yn y 1930au daeth tua 40,000 o Iddewon a oedd yn ffoi rhag erledigaeth y Nats\u00efaid i Brydain. Ymgartrefodd rhai ohonynt yng Nghymru, lle gwnaethant helpu i sefydlu stad fasnachu Trefforest. Plant Cymru Newidiodd bywydau plant Cymru hefyd yn y cyfnod hwn. Roedden nhw'n cael eu hannog i gyfrannu at yr ymgyrch ryfel drwy ddysgu sgiliau fel garddio, gwn\u00efo, a chasglu adnoddau i ailgylchu. Roedd plant yn gorfod ymarfer gwisgo mygydau nwy, ac roedd nwyddau fel siocled yn brin ac yn cael eu dogni. Cyfraniad tir Cymru Hyfforddiant milwrol Cyfrannodd Cymru nid yn unig o ran nifer y milwyr ar y ffryntiau ymladd ond defnyddiwyd ei thir hefyd fel adnodd i helpu\u2019r ymgyrch, er enghraifft, fel meysydd hyfforddiant ac fel canolfannau trin anafusion. Roedd nifer o wersylloedd hyfforddiant milwrol yng Nghymru, ac roedd yn gyffredin gweld milwyr yng nghefn gwlad. Erbyn 1945 roedd y Swyddfa Ryfel yn rheoli 10% o dir Cymru, ac yn ei ddefnyddio ar gyfer ymarfer tanio, neu fel lle ar gyfer gwersylloedd hyfforddiant a charchardai. Credai\u2019r llywodraeth fod hyfforddiant mewn mannau gwyllt a diarffordd yn help i baratoi milwyr ymdopi \u00e2 thywydd drwg ac amgylchiadau anodd pan fydden nhw\u2019n gorfod mynd dramor.Meddiannwyd tua hanner yst\u00e2d Stackpole, sef tua 6,000 o erwau, gan y Weinyddiaeth Amddiffyn ar ddechrau\u2019r Ail Ryfel Byd i greu maes hyfforddiant ar gyfer milwyr Prydeinig, sef Maes Tanio Castellmartin (Castlemartin Range).Defnyddiwyd tir Cymru hefyd fel lleoliad ar gyfer gwersylloedd carcharorion, fel yr un yn Henllan, ger Llandysul, Sir Gaerfyrddin ar gyfer carcharorion o'r EIdal a adeiladwyd ar gychwyn y rhyfel.  Roedd eraill wedi dangos eu gwrthwynebiad i dir Cymru yn cael ei ddefnyddio at bwrpas milwrol cyn cychwyn y rhyfel, er enghraifft, y 'T\u00e2n yn Ll\u0177n', sef yr ymosodiad ar yr Ysgol Fomio ym Mhenyberth, Pen Llyn, yn 1936.  Glaniadau D-Day, Normandi Defnyddiwyd tir yng Nghymru hefyd ar gyfer y paratoadau ar gyfer glaniadau D-Day yn Normandi yn 1944.  Ddydd Mawrth y 6ed o Fehefin 1944 glaniodd y lluoedd Cynghreiriol ar draethau Normandi fel rhan o\u2019r ymgyrch fwyaf yn ein hanes ar y m\u00f4r, y tir ac yn yr awyr. Nododd D-Day gychwyn ar ymgyrch hir, wedi ei henwi\u2019n Operation Overlord, i ryddhau gogledd-orllewin Ewrop o feddiant y Nats\u00efaid. Ymosododd degau o filoedd o filwyr, yn bennaf o\u2019r Deyrnas Unedig, yr Unol Daleithiau a Chanada, ar fyddinoedd yr Almaen ar bum traeth ar arfordir gogledd Ffrainc: Utah, Omaha, Gold, Juno a Sword. Yn oriau m\u00e2n y bore hwnnw, glaniodd miloedd o filwyr awyr y tu \u00f4l i linellau\u2019r gelyn cyn i\u2019r milwyr traed a\u2019r adrannau arfog ddechrau glanio ar y traethau. Cefnogwyd hwy gan bron i 7,000 o longau milwrol. Cychwynnodd y gwaith o gynllunio Operation Overlord fisoedd lawer cyn yr ymosodiad. Roedd dros ddwy filiwn o filwyr o dros 12 gwlad wedi cyrraedd ym Mhrydain erbyn 1944 fel rhan o\u2019r paratoadau. Roedd hyn yn cynnwys bataliwn o filwyr Americanaidd oedd yn aros yng ngwersyll Island Farm ym Mhen-y-bont. Cafodd y cytiau eu hadeiladu\u2019n wreiddiol ar gyfer gweithwyr yn y ffatri arfau gyfagos ond roedd yn wag nes cyrhaeddodd yr Americanwyr yn Hydref 1943. Dywedir bod y Cadfridog Dwight D. Eisenhower ei hun wedi ymweld \u00e2\u2019r gwersyll yn Ebrill 1944 i gyfarch y milwyr cyn iddynt fynd i Ffrainc. Bu Dwight Eisenhower yn Arlywydd Unol Daleithiau America rhwng 1953 a 1961. Yn ddiweddarach yn y Rhyfel, defnyddiwyd Island Farm fel gwersyll carcharorion rhyfel ar gyfer swyddogion yr Almaen. Erbyn diwedd D-Day, roedd y Cynghreiriaid wedi sefydlu troedle bychan yn Ffrainc. Fe wnaeth hyn arwain at ryddhau Paris ac, yn y pen draw, buddugoliaeth dros y Nats\u00efaid. Cafodd dros 150,000 o filwyr Cynghreiriol eu hanfon i arfordir Normandi ar y diwrnod hwnnw, gyda 10,000 o gerbydau milwrol. Bu farw tua 4,400 o\u2019r dynion yma ac anafwyd 10,000 arall. Bywyd ar \u00f4l y rhyfel Problemau cymdeithasol Roedd diweithdra yn uchel ym Mhrydain ar \u00f4l y rhyfel, gyda phobl yn ei chael hi\u2019n anodd dod o hyd i swyddi. Rhwng 1947 a 1951 cynyddodd diweithdra o 400,000 i 1.75 miliwn. Roedd teuluoedd a oedd wedi bod ar wahan am nifer o flynyddoedd bellach yn gorfod dysgu addasu i fywyd yn \u00f4l gartref. Roedd llawer yn ei chael hi\u2019n anodd, gyda\u2019r gyfradd ysgaru ar \u00f4l y rhyfel yn cynyddu\u2019n sylweddol rhwng 1945 ac 1948. Cafodd llawer o bobl eu siomi hefyd am nad oedd dogni wedi dod i ben yn syth ar \u00f4l y rhyfel. Roedd bwydydd sylfaenol fel bara a thatws, petrol, glo a dillad yn dal yn brin. Disgrifiwyd y cyfnod ar \u00f4l 1945 fel \u2018Oes y Llymder\u2019. Cafodd y Llywodraeth Lafur ei beirniadu\u2019n hallt am hyn. Ni ddaeth dogni i ben tan 1954 pan oedd y Ceidwadwyr mewn grym. Dadfyddino Cynyddodd y galw am gartrefi fforddiadwy yn sylweddol yn y cyfnod rhwng 1945 ac 1947 gan fod milwyr yn dychwelyd adref. Yn 1945 roedd dros bum miliwn o ddynion a menywod ym Myddin Prydain, yn y Llynges Frenhinol a\u2019r Llu Awyr Brenhinol. Roedd y rhan fwyaf wedi cael eu consgriptio i wasanaethu am gyfnod y rhyfel yn unig, ac roedden nhw bellach eisiau dychwelyd adref.  Dechreuwyd dadfyddino o fewn chwe wythnos i ddiwedd y rhyfel. Gan fod sefyllfa economaidd y wlad yn wan, teimlwyd y byddai lleihau maint y lluoedd arfog yn arbed arian i\u2019r llywodraeth. Gan fod cymaint o ddifrod ar \u00f4l y rhyfel, roedd y llywodraeth yn hyderus y byddai\u2019r miliynau o gyn-filwyr yn dod o hyd i waith, ac felly\u2019n dod yn gyfarwydd \u00e2 bywyd arferol y tu allan i\u2019r lluoedd arfog. Ail-adeiladu Pan ddaeth y rhyfel i ben, roedd Prydain yn wlad a oedd wedi dioddef difrod difrifol. Roedd ei dinasoedd a\u2019i threfi mawr wedi cael eu bomio, ac er bod y difrod yn amrywio, roedd canol rhai trefi a dinasoedd fel Abertawe a Coventry bron wedi eu dinistrio\u2019n llwyr. Roedd 20% o ysgolion a miloedd o siopau, ffatr\u00efoedd a thai wedi cael eu difrodi neu eu dinistrio; byddai\u2019n rhaid ailadeiladu\u2019r rhain. Penderfynodd y Llywodraeth felly ganolbwyntio ar adeiladu tai ar gyfer y miloedd o bobl ddigartref. Yn ystod ei blwyddyn gyntaf mewn grym, adeiladodd y Blaid Lafur 22,000 o dai a chodi 41,000 o gartrefi dros dro neu dai parod (prefabs: prefabricated homes) a oedd i fod i bara am bum mlynedd. Roedd y llywodraeth yn credu y byddai digon o gartrefi parhaol ar gael erbyn hynny. Gweithlu newydd Ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd roedd prinder llafur yn broblem fawr ym Mhrydain, ac aeth y llywodraeth ati i annog pobl i fudo i\u2019r wlad. Daethant o amrywiol fannau. Yn ystod y rhyfel, ymladdodd llawer o Bwyliaid (yn ogystal \u00e2 Tsieciaid ac Wcraniaid) ar ochr y cynghreiriaid. Ar \u00f4l y rhyfel, wrth i Ddwyrain Ewrop ddisgyn i gomiwnyddiaeth, penderfynodd llawer ohonynt aros ym Mhrydain, yn rhannol oherwydd eu bod yn cas\u00e1u comiwnyddiaeth ac yn rhannol oherwydd y cysylltiadau roeddent wedi eu gwneud yn ystod blynyddoedd y rhyfel. Nododd cyfrifiad 1951 fod 160,000 o Bwyliaid yn byw yn y Deyrnas Unedig. Cafodd llawer ohonynt eu lleoli mewn gwersylloedd ailgyfanheddu i ddechrau (hen ganolfannau milwrol yr Unol Daleithiau yn aml) fel yr un ym Mhenrhos, Gwynedd, a ddaeth yn \u201cBentref Pwylaidd\u201d gyda\u2019i eglwys, ei lyfrgell, ei ystafelloedd cyffredin, ei siop a\u2019i randiroedd ei hun. Fodd bynnag, nid oedd y mewnfudwyr Pwylaidd hyn, na\u2019r don newydd o fewnfudwyr o\u2019r Eidal, yn ddigon i fynd i\u2019r afael \u00e2'r prinder llafur. Felly, yn y 1950au a\u2019r 1960au dechreuodd mewnfudwyr o wledydd newydd y Gymanwlad gyrraedd Prydain. Rhoddodd Deddf Cenedligrwydd Prydain 1948 yr hawl i ddeiliaid yr Ymerodraeth Brydeinig fyw a gweithio yn y Deyrnas Unedig. Daeth rhai pobl i Brydain hefyd oherwydd diweithdra yn y Carib\u00ee a\u2019r dadleoli yn dilyn yr ymrannu yn India. Ar ddiwedd y 1960au ac ar ddechrau\u2019r 1970au, daeth Asiaid o Kenya ac Asiaid o Uganda i Brydain hefyd er mwyn ffoi rhag erledigaeth. (Fel y Pwyliaid gynt, cafodd Asiaid o Uganda eu lleoli i ddechrau mewn hen ganolfannau milwrol, fel yr un yn Nhonfanau ger Tywyn).Gwasanaeth cenedlaethol ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd Cyflwynodd Prydain Wasanaeth Cenedlaethol neu gonsgripsiwn yn 1948 ac o Ionawr 1, 1949 roedd disgwyl i bob dyn rhwng 17-21 mlwydd oed a oedd ffit yn feddygol wasanaethu yn y lluoedd arfog am 18 mis ac aros ar y rhestr wrth gefn am 4 blynedd. Gwasanaethodd y rhan fwyaf o\u2019r rhain yn y fyddin a\u2019r llu awyr gan mai nifer bach iawn o filwyr gafodd eu derbyn gan y llynges. Cafodd dynion mewn diwydiannau allweddol eu hesgusodi, ac roedd modd gohirio Gwasanaeth Cenedlaethol er mwyn i ddynion ifainc gwblhau eu haddysg uwch, er enghraifft, yn y brifysgol. Ar \u00f4l 10 wythnos o hyfforddiant sylfaenol anfonwyd dynion i ymuno \u00e2 chatrodau gartref a thramor. Roedd eu profiadau yn amrywio\u2019n fawr. Bu farw llawer wrth wasanaethu gyda\u2019r lluoedd, dysgodd rhai eraill grefft, fel gwaith coed neu plymio, a threuliodd eraill eu hamser ar y maes ymarfer. Daeth Gwasanaeth Cenedlaethol i ben yn 1960 a dychwelodd Prydain i ddibynnu ar fyddin wirfoddol, sefydlog. Cyfeiriadau","194":"Cwmni a label recordio Cymreig yw Sain. Erbyn heddiw Sain yw cynhyrchydd recordiau mwyaf Cymru gyda cherddoriaeth werin, roc, pop, hip hop, rap, canu gwlad a chlasurol yn rhan o\u2019r ddarpariaeth ganddynt. Ystyrir mai Sain yw y cwmni recordio gyntaf Cymreig i fod yn hunangynhaliol. Rhyddhawyd sengl gyntaf Sain yn Hydref 1969 o dan yr enw \"D\u0175r\" gan Huw Jones. Roedd yn gan am foddi cwm Tryweryn. Recordiwyd nifer o ganeuon cynnar y cwmni yn stiwdio Rockfield yn Sir Fynwy. Yn 2017 rhyddhaodd Sain dros 7,000 o glipiau sain a 498 clawr albwm.  Labeli'r cwmni Sain \u2013 prif label  Rasal \u2013 pobol ifanc Copa - pop Gwymon - cerddoriaeth werin Slic \u2013 cerddoriaeth lyfrgellcyn-labeliCrai \u2013 y byd roc, oedd yn cael ei redeg gan Rhys Mwyn Dyddiau cynnar Sefydlwyd y cwmni yn 1969 gan Dafydd Iwan, Huw Jones a'r dyn busnes Brian Morgan Edwards yng Nghaerdydd. Ffurfiwyd cwmni Sain (Recordiau) Cyfyngedig ar 21 Hydref 1969. Y sengl cyntaf i'r cwmni ryddhau oedd D\u0175r gan Huw Jones yn Hydref 1969, c\u00e2n am foddi Cwm Tryweryn. Symudwyd swyddfa'r cwmni o 62 Heol Ninian, Parc y Rhath, Caerdydd i Landwrog, ger Caernarfon, yn 1970 er mwyn i'r cwmni fod yn nes i'r gynulleidfa Gymraeg ac fel rhan o'r mudiad i ddechrau busnesau yn y Gymru Gymraeg wledig. Roedd y ddau gyfarwyddwr gweithredol, Huw Jones a Dafydd Iwan, hefyd yn awyddus i godi eu plant mewn ardal Gymraeg, a sefydlodd y naill yn Llandwrog a'r llall yn y Waunfawr. Yn 1973 symudodd y cwmni i Stad Ddiwydiannol Pen-y-groes, a dechrau cyflogi staff ychwanegol. Recordiau sengl ac EP oedd yr unig gynnyrch hyd yn hyn, ond yn awr dechreuwyd cynhyrchu recordiau hir. O ran y deunydd, roedd y pwyslais o hyd ar ganu'r ifanc, canu pop, canu gwerin a phrotest. Yn 1975 agorwyd stiwdio gyntaf SAIN ar fferm Gwernafalau ger Llandwrog, ac ymunodd Hefin Elis \u00e2'r staff fel cynhyrchydd. 1975 - 1979 oedd \"cyfnod aur\" Stiwdio Gwernafalau, gyda dros 100 o recordiau hir yn dod o'r stiwdio 8-trac. Erbyn hyn, yr oedd nifer o grwpiau roc a gwerin wedi dechrau yng Nghymru, a bandiau fel Edward H. Dafis wedi rhoi i ieuenctid Cymru eu \"diwylliant roc\" eu hunain. Artistiaid amlwg y cyfnod hwn ar label SAIN oedd Hergest a Delwyn Si\u00f4n, Geraint Jarman, Heather Jones, Meic Stevens, Tecwyn Ifan, Mynediad am Ddim ac Emyr Huws Jones, Endaf Emlyn, Injaroc, Br\u00e2n, Shwn, Eliffant, Ac Eraill a Sidan. Roedd Dafydd Iwan yn parhau i ddenu tyrfaoedd gyda'i ganeuon personol gwleidyddol, a SAIN yn parhau i fod \u00e2 chysylltiad amlwg \u00e2'r deffroad cenedlaethol a diwylliannol-ieithyddol a ddechreuodd yng Nghymru yn y 1960au. Roedd nifer o artistiaid SAIN yn canu am bynciau gwleidyddol a chenedlaethol Cymreig, a hefyd yn flaenllaw yn y mudiad cenedlaethol gwleidyddol. Enillodd Plaid Cymru ei seddau cyntaf yn San Steffan yn 1966 (Gwynfor Evans yng Nghaerfyrddin) a 1974. Trebor Edwards a Hogia'r Wyddfa oedd y ddau enw mwyaf poblogaidd yn y canu \"canol-y-ffordd\", yn ogystal \u00e2 grwpiau eraill fel Hogia Llandegai a Tony ac Aloma. Gwerthiant recordiau'r artistiaid hyn, a recordiau corau meibion, oedd asgwrn cefn y cwmni. Bu i Sain gymeryd catalog recordiadau cwmni boblogaidd Recordiau'r Dryw oedd yn weithredol rhwng 1964 - 1976.  Yr wythdegau Agorwyd Stiwdio SAIN, gydag offer 24-trac ar ei safle bresennol yn 1980. Ar y pryd, yr oedd hi gyda'r mwyaf modern o'i bath yn Ewrop, ac yr oedd gan y cwmni hefyd Stiwdio Deithiol 8-trac. Symudwyd y swyddfeydd o Ben-y-groes i'r un safle \u00e2'r Stiwdio yn 1982. Erbyn hyn yr oedd 15 o bobl yn gweithio'n amser-llawn i'r cwmni. Aeth Huw Jones i fyd y teledu yn fuan ar \u00f4l sefydlu'r stiwdio newydd, a bu'n gyfrifol am sefydlu cwmni adnoddau Barcud a chwmni cynhyrchu Tir Glas ar gyfer sianel deledu newydd S4C. Yn fuan wedyn, wedi 10 mlynedd gynhyrchiol, aeth Hefin Elis yntau i fyd y teledu, er iddo barhau i gynhyrchu recordiau i SAIN. Cymerwyd lle Hefin Elis fel cynhyrchydd staff gan Gareth Hughes Jones, ac yna gan Emyr Rees. Cynhyrchwyr eraill a fu'n gyfrifol am rai o recordiau SAIN yw Tudur Morgan, Les Morrison, Simon Tassano, Donal Lunny, Euros Rhys, Steffan Rees, Gareth Glyn, Geraint Cynan, Myfyr Isaac, Annette Bryn Parri, a'r diweddar Gareth Mitford Williams. Yn 1987, agorwyd Stiwdio 2 yng Nghanolfan SAIN, sydd bellach \u00e2'r gallu i olygu'n ddigidol, a chynhyrchu Cryno-Ddisgiau. Mae llawer o waith aml-gyfryngol yn digwydd yno bellach, wrth i SAIN ddatblygu cysylltiadau \u00e2'r byd teledu, ffilm a fideo.  Y cwmni ar werth Yn Rhagfyr 2012 cyhoeddwyd fod y cwmni ar werth. Maent am sicrhau y cedwir y cwmni yn weithredol fel ag y mae, ac am osgoi gwerthu i rywun fyddai ond a diddordeb yn yr \u00f4l-gatalog a'r hawlfreintiau. Ond cyhoeddwyd yn Rhagfyr 2015 na fyddai'r cwmni yn cael ei werthu wedi'r cyfan a byddai'r cwmni yn datblygu ap ffrydio cerddoriaeth \"ApTon\" ar gyfer cerddoriaeth Gymraeg. Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan Sain Gwefan Sain 50 yn dathlu pen-blwydd y cwmni Gwasanaeth ffrydio cerddoriaeth ApTon Archifwyd 2017-03-15 yn y Peiriant Wayback. Cwmni Recordiau Sain ar Twitter","195":"Cwmni a label recordio Cymreig yw Sain. Erbyn heddiw Sain yw cynhyrchydd recordiau mwyaf Cymru gyda cherddoriaeth werin, roc, pop, hip hop, rap, canu gwlad a chlasurol yn rhan o\u2019r ddarpariaeth ganddynt. Ystyrir mai Sain yw y cwmni recordio gyntaf Cymreig i fod yn hunangynhaliol. Rhyddhawyd sengl gyntaf Sain yn Hydref 1969 o dan yr enw \"D\u0175r\" gan Huw Jones. Roedd yn gan am foddi cwm Tryweryn. Recordiwyd nifer o ganeuon cynnar y cwmni yn stiwdio Rockfield yn Sir Fynwy. Yn 2017 rhyddhaodd Sain dros 7,000 o glipiau sain a 498 clawr albwm.  Labeli'r cwmni Sain \u2013 prif label  Rasal \u2013 pobol ifanc Copa - pop Gwymon - cerddoriaeth werin Slic \u2013 cerddoriaeth lyfrgellcyn-labeliCrai \u2013 y byd roc, oedd yn cael ei redeg gan Rhys Mwyn Dyddiau cynnar Sefydlwyd y cwmni yn 1969 gan Dafydd Iwan, Huw Jones a'r dyn busnes Brian Morgan Edwards yng Nghaerdydd. Ffurfiwyd cwmni Sain (Recordiau) Cyfyngedig ar 21 Hydref 1969. Y sengl cyntaf i'r cwmni ryddhau oedd D\u0175r gan Huw Jones yn Hydref 1969, c\u00e2n am foddi Cwm Tryweryn. Symudwyd swyddfa'r cwmni o 62 Heol Ninian, Parc y Rhath, Caerdydd i Landwrog, ger Caernarfon, yn 1970 er mwyn i'r cwmni fod yn nes i'r gynulleidfa Gymraeg ac fel rhan o'r mudiad i ddechrau busnesau yn y Gymru Gymraeg wledig. Roedd y ddau gyfarwyddwr gweithredol, Huw Jones a Dafydd Iwan, hefyd yn awyddus i godi eu plant mewn ardal Gymraeg, a sefydlodd y naill yn Llandwrog a'r llall yn y Waunfawr. Yn 1973 symudodd y cwmni i Stad Ddiwydiannol Pen-y-groes, a dechrau cyflogi staff ychwanegol. Recordiau sengl ac EP oedd yr unig gynnyrch hyd yn hyn, ond yn awr dechreuwyd cynhyrchu recordiau hir. O ran y deunydd, roedd y pwyslais o hyd ar ganu'r ifanc, canu pop, canu gwerin a phrotest. Yn 1975 agorwyd stiwdio gyntaf SAIN ar fferm Gwernafalau ger Llandwrog, ac ymunodd Hefin Elis \u00e2'r staff fel cynhyrchydd. 1975 - 1979 oedd \"cyfnod aur\" Stiwdio Gwernafalau, gyda dros 100 o recordiau hir yn dod o'r stiwdio 8-trac. Erbyn hyn, yr oedd nifer o grwpiau roc a gwerin wedi dechrau yng Nghymru, a bandiau fel Edward H. Dafis wedi rhoi i ieuenctid Cymru eu \"diwylliant roc\" eu hunain. Artistiaid amlwg y cyfnod hwn ar label SAIN oedd Hergest a Delwyn Si\u00f4n, Geraint Jarman, Heather Jones, Meic Stevens, Tecwyn Ifan, Mynediad am Ddim ac Emyr Huws Jones, Endaf Emlyn, Injaroc, Br\u00e2n, Shwn, Eliffant, Ac Eraill a Sidan. Roedd Dafydd Iwan yn parhau i ddenu tyrfaoedd gyda'i ganeuon personol gwleidyddol, a SAIN yn parhau i fod \u00e2 chysylltiad amlwg \u00e2'r deffroad cenedlaethol a diwylliannol-ieithyddol a ddechreuodd yng Nghymru yn y 1960au. Roedd nifer o artistiaid SAIN yn canu am bynciau gwleidyddol a chenedlaethol Cymreig, a hefyd yn flaenllaw yn y mudiad cenedlaethol gwleidyddol. Enillodd Plaid Cymru ei seddau cyntaf yn San Steffan yn 1966 (Gwynfor Evans yng Nghaerfyrddin) a 1974. Trebor Edwards a Hogia'r Wyddfa oedd y ddau enw mwyaf poblogaidd yn y canu \"canol-y-ffordd\", yn ogystal \u00e2 grwpiau eraill fel Hogia Llandegai a Tony ac Aloma. Gwerthiant recordiau'r artistiaid hyn, a recordiau corau meibion, oedd asgwrn cefn y cwmni. Bu i Sain gymeryd catalog recordiadau cwmni boblogaidd Recordiau'r Dryw oedd yn weithredol rhwng 1964 - 1976.  Yr wythdegau Agorwyd Stiwdio SAIN, gydag offer 24-trac ar ei safle bresennol yn 1980. Ar y pryd, yr oedd hi gyda'r mwyaf modern o'i bath yn Ewrop, ac yr oedd gan y cwmni hefyd Stiwdio Deithiol 8-trac. Symudwyd y swyddfeydd o Ben-y-groes i'r un safle \u00e2'r Stiwdio yn 1982. Erbyn hyn yr oedd 15 o bobl yn gweithio'n amser-llawn i'r cwmni. Aeth Huw Jones i fyd y teledu yn fuan ar \u00f4l sefydlu'r stiwdio newydd, a bu'n gyfrifol am sefydlu cwmni adnoddau Barcud a chwmni cynhyrchu Tir Glas ar gyfer sianel deledu newydd S4C. Yn fuan wedyn, wedi 10 mlynedd gynhyrchiol, aeth Hefin Elis yntau i fyd y teledu, er iddo barhau i gynhyrchu recordiau i SAIN. Cymerwyd lle Hefin Elis fel cynhyrchydd staff gan Gareth Hughes Jones, ac yna gan Emyr Rees. Cynhyrchwyr eraill a fu'n gyfrifol am rai o recordiau SAIN yw Tudur Morgan, Les Morrison, Simon Tassano, Donal Lunny, Euros Rhys, Steffan Rees, Gareth Glyn, Geraint Cynan, Myfyr Isaac, Annette Bryn Parri, a'r diweddar Gareth Mitford Williams. Yn 1987, agorwyd Stiwdio 2 yng Nghanolfan SAIN, sydd bellach \u00e2'r gallu i olygu'n ddigidol, a chynhyrchu Cryno-Ddisgiau. Mae llawer o waith aml-gyfryngol yn digwydd yno bellach, wrth i SAIN ddatblygu cysylltiadau \u00e2'r byd teledu, ffilm a fideo.  Y cwmni ar werth Yn Rhagfyr 2012 cyhoeddwyd fod y cwmni ar werth. Maent am sicrhau y cedwir y cwmni yn weithredol fel ag y mae, ac am osgoi gwerthu i rywun fyddai ond a diddordeb yn yr \u00f4l-gatalog a'r hawlfreintiau. Ond cyhoeddwyd yn Rhagfyr 2015 na fyddai'r cwmni yn cael ei werthu wedi'r cyfan a byddai'r cwmni yn datblygu ap ffrydio cerddoriaeth \"ApTon\" ar gyfer cerddoriaeth Gymraeg. Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan Sain Gwefan Sain 50 yn dathlu pen-blwydd y cwmni Gwasanaeth ffrydio cerddoriaeth ApTon Archifwyd 2017-03-15 yn y Peiriant Wayback. Cwmni Recordiau Sain ar Twitter","196":"Mae'r term Llong U yn dod o'r gair Almaeneg U-Boot [\u02c8u\u02d0bo\u02d0t], sef talfyriad o Unterseeboot. Tra bod y term Almaeneg yn cyfeirio at unrhyw long danfor, mae'r un Saesneg (a'r Gymraeg) yn cyfeirio'n benodol at longau tanfor milwrol a weithredir gan yr Almaen, yn enwedig yn y Rhyfel Byd Cyntaf a'r Ail Ryfel Byd. Datblygodd yr Almaen eu fflyd o longau tanfor mewn ymateb i'r ras arfau gyda'r Deyrnas Unedig, a oedd yn meddu ar fflyd o longau rhyfel pwerus gan gynnwys y Dreadnought.  Ar adegau roeddent yn arfau effeithlon yn erbyn llongau rhyfel llynges y gelyn ond fe'u defnyddiwyd yn fwyaf effeithiol mewn r\u00f4l rhyfela economaidd a gorfodi gwarchae llynges yn erbyn llongau'r gelyn. Prif dargedau'r ymgyrchoedd llongau U yn y ddau ryfel byd oedd y confois morgludiant masnachol a oedd yn dod \u00e2 chyflenwadau o Ganada a rhannau eraill o'r Ymerodraeth Brydeinig, ac o'r Unol Daleithiau i'r Deyrnas Unedig ac (yn ystod yr Ail Ryfel Byd) i'r Undeb Sofietaidd a thiriogaethau'r Cynghreiriaid ym M\u00f4r y Canoldir. Fe wnaeth llongau tanfor yr Almaen hefyd ddinistrio llongau masnach o Brasil yn ystod yr Ail Ryfel Byd, gan orfodi Brasil i ddatgan rhyfel yn erbyn yr Almaen a'r Eidal ar 22 Awst 1942. Roedd llongau tanfor Llynges Awstria-Hwngari hefyd yn cael eu galw'n llongau U.  Ras arfau Ar ddechrau\u2019r ugeinfed ganrif Prydain oedd p\u0175er llyngesol mwyaf y byd. Yn ystod y blynyddoedd cyn i\u2019r rhyfel mawr ddechrau yn 1914, roedd Prydain a\u2019r Almaen wedi bod yn rhan o ras arfau. Daeth y rhyfel hwn i gynrychioli math newydd o ryfela ar y m\u00f4r a fyddai\u2019n rhoi lle blaenllaw i genhedlaeth newydd o longau rhyfel a llongau tanfor. Roedd y Dreadnought yn enghraifft berffaith o\u2019r llongau newydd hyn a daethant yn symbol o rym llynges Prydain ar ddechrau\u2019r ugeinfed ganrif. Dyma\u2019r llongau rhyfel mwyaf effeithiol oedd yn bodoli ar y pryd. Roedd y datblygiad a'r defnydd o longau U yn un o ymatebion yr Almaen i'r datblygiadau hyn. Y rhyfel ar y m\u00f4r Yn y Rhyfel Byd Cyntaf daeth rhyfel ar y m\u00f4r yn brawf o ddyfeisgarwch, yn enwedig gan y byddai\u2019n cael ei ymladd o dan y m\u00f4r am y tro cyntaf. Roedd uwch reolwyr Prydain yn sylweddoli bod rheoli M\u00f4r y Gogledd yn allweddol. Yn ogystal ag wynebu llynges yr Almaen, byddai angen i\u2019r llynges rwystro cyflenwadau i\u2019r Almaen er mwyn gwanhau\u2019r wlad. Aeth y Fflyd Fawr ati i batrolio M\u00f4r y Gogledd a gosod ffrwydradau i amharu ar longau masnach yr Almaen. Daeth y bygythiad mwyaf i lynges Prydain ar yr wyneb y d\u0175r gan longau tanfor yr Almaen, y Llongau U. Roedd hi\u2019n anodd dod o hyd i Longau U gan mai\u2019r perisg\u00f4p oedd y dull mwyaf effeithiol o ddod o hyd i longau\u2019r gelyn ar adeg pan oedd technoleg sonar yn newydd iawn.Ar 5 Medi 1914 yr HMS Pathfinder oedd y llong gyntaf i\u2019w suddo gan long danfor a oedd yn defnyddio torpido wedi ei baratoi ganddi hi ei hun. Ym mis Chwefror 1915, mewn ymgais i dalu\u2019r pwyth yn \u00f4l am geisio atal llongau masnach yr Almaen, cafodd comanderiaid llongau tanfor yr Almaen orchymyn i suddo llongau masnach Prydeinig (a llongau niwtral, hyd yn oed) yn ddirybudd os oeddent o'r farn eu bod yn cario cyflenwadau.  Drwy wneud hynny, roedd yr Almaen hefyd yn ceisio llwgu Prydain drwy danio torpidos o longau tanfor i suddo llongau bwyd.  Suddwyd llong deithio o'r enw'r Lusitania (Mai 1915) a chollodd 1,198 o bobl eu bywydau o blith y 1,959 oedd yn hwylio arni. Roedd hyn yn cynnwys 128 o Americanwyr, mewn ymosodiad a roddodd sioc fawr i\u2019r Cynghreiriaid. Yn 1917 bu\u2019n rhaid i David Lloyd George, Prif Weinidog Prydain, gyflwyno dogni ar rai nwyddau yn 1917 ac 1918 oherwydd bod ymosodiadau gan longau tanfor yr Almaen ar longau oedd yn cario bwyd i Brydain wedi cynyddu. Daeth y rhyfel ar y m\u00f4r yn rhyfel nerfau ac roedd llawer yn gobeithio am fuddugoliaeth fawr fel yr un a gafwyd ym mrwydr Trafalgar. Brwydr Jytland (31 Mai 1916) oedd yr unig enghraifft o frwydr lawn, uniongyrchol rhwng llynges Prydain a'r Almaen ar y m\u00f4r.  Roedd hon yn frwydr ar F\u00f4r y Gogledd wrth ymyl Denmarc rhwng llynges yr Almaen a\u2019r llynges Brydeinig. Cafodd miloedd o ddynion eu lladd wrth i dorpidos suddo eu llongau, ac roedd colledion uchel ar y ddwy ochr. Roedd canlyniad y frwydr yn amhendant er bod gan Brydain 151 o longau a dim ond 99 oedd gan yr Almaen. Collodd Prydain 3 cadgriwser, 3 chriwser, 8 llong ddistryw ynghyd \u00e2 6,100 o ddynion. Collodd yr Almaenwyr 1 long ryfel, 1 cadgriwser, 4 criwser a 5 llong ddistryw ynghyd \u00e2 2,550 o ddynion. Er hynny, gwelwyd y frwydr fel buddugoliaeth i Brydain oherwydd iddi gadw rheolaeth dros F\u00f4r y Gogledd.Parhaodd llynges Prydain i rwystro masnach a bu\u2019n rhaid i\u2019r wlad ddibynnu ar ei llongau cargo arferol i fewnforio bwyd a deunyddiau crai yn ogystal \u00e2 chludo milwyr ac arfau. Ar \u00f4l y rhyfel cyflwynodd y Brenin Si\u00f4r V deitl y Llynges Fasnachol i gydnabod cyfraniad y llongwyr masnachol. Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd llongau U yn aml yn agos at arfordir Cymru a gwyddys bod 17 o longau masnach wedi cael eu suddo oddi ar arfordir Cymru. Coff\u00e1u Llongau Tanfor Almaenig ym moroedd Cymru Yn 2017 cyhoeddodd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru brosiect i fapio a chofnodi'r llongau tanfor o'r Rhyfel Byd Cyntaf a suddwyd neu llongddrylliwyd ar hyd arfordir a moroedd Cymru. Noda'r prosiect bod \"... y rhyfel yn erbyn llongau tanfor yr Almaen ar hyd arfordir Cymru yn agwedd ar dreftadaeth ddiwylliannol Cymru sydd wedi\u2019i hanghofio neu\u2019n anhysbys i raddau helaeth.\" Cofnodir tua 170 o golledion llongau ac awyrennau sy'n ymwneud \u00e2 rhyfel ar y m\u00f4r yng Nghofnod Henebion Cenedlaethol Cymru. Mae gan bob safle'r potensial i fod yn ganolbwynt ar gyfer coff\u00e1u, ond dewiswyd 14 i ddechrau i'w harchwilio o dan y d\u0175r er mwyn galluogi adrodd stori'r Rhyfel Mawr o safbwyntiau'r Cynghreiriaid a'r Almaen. Dolenni Fforograffau a Chyhoeddiadau'n ymwneud \u00e2 cholledion ar y m\u00f4r Dtganiad ar y prosiect a dolenni i erthyglau ar agweddau penodol ar y rhyfel ar y m\u00f4r ac oddi tan y m\u00f4r ar hyd arfordir Cymru Cyfeiriadau","198":"Mae'r term Llong U yn dod o'r gair Almaeneg U-Boot [\u02c8u\u02d0bo\u02d0t], sef talfyriad o Unterseeboot. Tra bod y term Almaeneg yn cyfeirio at unrhyw long danfor, mae'r un Saesneg (a'r Gymraeg) yn cyfeirio'n benodol at longau tanfor milwrol a weithredir gan yr Almaen, yn enwedig yn y Rhyfel Byd Cyntaf a'r Ail Ryfel Byd. Datblygodd yr Almaen eu fflyd o longau tanfor mewn ymateb i'r ras arfau gyda'r Deyrnas Unedig, a oedd yn meddu ar fflyd o longau rhyfel pwerus gan gynnwys y Dreadnought.  Ar adegau roeddent yn arfau effeithlon yn erbyn llongau rhyfel llynges y gelyn ond fe'u defnyddiwyd yn fwyaf effeithiol mewn r\u00f4l rhyfela economaidd a gorfodi gwarchae llynges yn erbyn llongau'r gelyn. Prif dargedau'r ymgyrchoedd llongau U yn y ddau ryfel byd oedd y confois morgludiant masnachol a oedd yn dod \u00e2 chyflenwadau o Ganada a rhannau eraill o'r Ymerodraeth Brydeinig, ac o'r Unol Daleithiau i'r Deyrnas Unedig ac (yn ystod yr Ail Ryfel Byd) i'r Undeb Sofietaidd a thiriogaethau'r Cynghreiriaid ym M\u00f4r y Canoldir. Fe wnaeth llongau tanfor yr Almaen hefyd ddinistrio llongau masnach o Brasil yn ystod yr Ail Ryfel Byd, gan orfodi Brasil i ddatgan rhyfel yn erbyn yr Almaen a'r Eidal ar 22 Awst 1942. Roedd llongau tanfor Llynges Awstria-Hwngari hefyd yn cael eu galw'n llongau U.  Ras arfau Ar ddechrau\u2019r ugeinfed ganrif Prydain oedd p\u0175er llyngesol mwyaf y byd. Yn ystod y blynyddoedd cyn i\u2019r rhyfel mawr ddechrau yn 1914, roedd Prydain a\u2019r Almaen wedi bod yn rhan o ras arfau. Daeth y rhyfel hwn i gynrychioli math newydd o ryfela ar y m\u00f4r a fyddai\u2019n rhoi lle blaenllaw i genhedlaeth newydd o longau rhyfel a llongau tanfor. Roedd y Dreadnought yn enghraifft berffaith o\u2019r llongau newydd hyn a daethant yn symbol o rym llynges Prydain ar ddechrau\u2019r ugeinfed ganrif. Dyma\u2019r llongau rhyfel mwyaf effeithiol oedd yn bodoli ar y pryd. Roedd y datblygiad a'r defnydd o longau U yn un o ymatebion yr Almaen i'r datblygiadau hyn. Y rhyfel ar y m\u00f4r Yn y Rhyfel Byd Cyntaf daeth rhyfel ar y m\u00f4r yn brawf o ddyfeisgarwch, yn enwedig gan y byddai\u2019n cael ei ymladd o dan y m\u00f4r am y tro cyntaf. Roedd uwch reolwyr Prydain yn sylweddoli bod rheoli M\u00f4r y Gogledd yn allweddol. Yn ogystal ag wynebu llynges yr Almaen, byddai angen i\u2019r llynges rwystro cyflenwadau i\u2019r Almaen er mwyn gwanhau\u2019r wlad. Aeth y Fflyd Fawr ati i batrolio M\u00f4r y Gogledd a gosod ffrwydradau i amharu ar longau masnach yr Almaen. Daeth y bygythiad mwyaf i lynges Prydain ar yr wyneb y d\u0175r gan longau tanfor yr Almaen, y Llongau U. Roedd hi\u2019n anodd dod o hyd i Longau U gan mai\u2019r perisg\u00f4p oedd y dull mwyaf effeithiol o ddod o hyd i longau\u2019r gelyn ar adeg pan oedd technoleg sonar yn newydd iawn.Ar 5 Medi 1914 yr HMS Pathfinder oedd y llong gyntaf i\u2019w suddo gan long danfor a oedd yn defnyddio torpido wedi ei baratoi ganddi hi ei hun. Ym mis Chwefror 1915, mewn ymgais i dalu\u2019r pwyth yn \u00f4l am geisio atal llongau masnach yr Almaen, cafodd comanderiaid llongau tanfor yr Almaen orchymyn i suddo llongau masnach Prydeinig (a llongau niwtral, hyd yn oed) yn ddirybudd os oeddent o'r farn eu bod yn cario cyflenwadau.  Drwy wneud hynny, roedd yr Almaen hefyd yn ceisio llwgu Prydain drwy danio torpidos o longau tanfor i suddo llongau bwyd.  Suddwyd llong deithio o'r enw'r Lusitania (Mai 1915) a chollodd 1,198 o bobl eu bywydau o blith y 1,959 oedd yn hwylio arni. Roedd hyn yn cynnwys 128 o Americanwyr, mewn ymosodiad a roddodd sioc fawr i\u2019r Cynghreiriaid. Yn 1917 bu\u2019n rhaid i David Lloyd George, Prif Weinidog Prydain, gyflwyno dogni ar rai nwyddau yn 1917 ac 1918 oherwydd bod ymosodiadau gan longau tanfor yr Almaen ar longau oedd yn cario bwyd i Brydain wedi cynyddu. Daeth y rhyfel ar y m\u00f4r yn rhyfel nerfau ac roedd llawer yn gobeithio am fuddugoliaeth fawr fel yr un a gafwyd ym mrwydr Trafalgar. Brwydr Jytland (31 Mai 1916) oedd yr unig enghraifft o frwydr lawn, uniongyrchol rhwng llynges Prydain a'r Almaen ar y m\u00f4r.  Roedd hon yn frwydr ar F\u00f4r y Gogledd wrth ymyl Denmarc rhwng llynges yr Almaen a\u2019r llynges Brydeinig. Cafodd miloedd o ddynion eu lladd wrth i dorpidos suddo eu llongau, ac roedd colledion uchel ar y ddwy ochr. Roedd canlyniad y frwydr yn amhendant er bod gan Brydain 151 o longau a dim ond 99 oedd gan yr Almaen. Collodd Prydain 3 cadgriwser, 3 chriwser, 8 llong ddistryw ynghyd \u00e2 6,100 o ddynion. Collodd yr Almaenwyr 1 long ryfel, 1 cadgriwser, 4 criwser a 5 llong ddistryw ynghyd \u00e2 2,550 o ddynion. Er hynny, gwelwyd y frwydr fel buddugoliaeth i Brydain oherwydd iddi gadw rheolaeth dros F\u00f4r y Gogledd.Parhaodd llynges Prydain i rwystro masnach a bu\u2019n rhaid i\u2019r wlad ddibynnu ar ei llongau cargo arferol i fewnforio bwyd a deunyddiau crai yn ogystal \u00e2 chludo milwyr ac arfau. Ar \u00f4l y rhyfel cyflwynodd y Brenin Si\u00f4r V deitl y Llynges Fasnachol i gydnabod cyfraniad y llongwyr masnachol. Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd llongau U yn aml yn agos at arfordir Cymru a gwyddys bod 17 o longau masnach wedi cael eu suddo oddi ar arfordir Cymru. Coff\u00e1u Llongau Tanfor Almaenig ym moroedd Cymru Yn 2017 cyhoeddodd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru brosiect i fapio a chofnodi'r llongau tanfor o'r Rhyfel Byd Cyntaf a suddwyd neu llongddrylliwyd ar hyd arfordir a moroedd Cymru. Noda'r prosiect bod \"... y rhyfel yn erbyn llongau tanfor yr Almaen ar hyd arfordir Cymru yn agwedd ar dreftadaeth ddiwylliannol Cymru sydd wedi\u2019i hanghofio neu\u2019n anhysbys i raddau helaeth.\" Cofnodir tua 170 o golledion llongau ac awyrennau sy'n ymwneud \u00e2 rhyfel ar y m\u00f4r yng Nghofnod Henebion Cenedlaethol Cymru. Mae gan bob safle'r potensial i fod yn ganolbwynt ar gyfer coff\u00e1u, ond dewiswyd 14 i ddechrau i'w harchwilio o dan y d\u0175r er mwyn galluogi adrodd stori'r Rhyfel Mawr o safbwyntiau'r Cynghreiriaid a'r Almaen. Dolenni Fforograffau a Chyhoeddiadau'n ymwneud \u00e2 cholledion ar y m\u00f4r Dtganiad ar y prosiect a dolenni i erthyglau ar agweddau penodol ar y rhyfel ar y m\u00f4r ac oddi tan y m\u00f4r ar hyd arfordir Cymru Cyfeiriadau","200":"Gweriniaeth yng ngogledd-ddwyrain Ewrop yw Lithwania (hefyd weithiau Lithwania, yn swyddogol Gweriniaeth Lithwania; ceir y ffurf Llethaw mewn un geiriadur Cymraeg). Saif ar lan y M\u00f4r Baltig. Un o'r Gwledydd Baltig yw Lithwania, ynghyd ag Estonia a Latfia. Mae Lithwania yn ffinio \u00e2 Latfia i'r gogledd, \u00e2 Belarws i'r de-ddwyrain, ac \u00e2 Gwlad Pwyl a Kaliningrad Oblast, sy'n ran o Rwsia, i'r de-orllewin. Daeth Lithwania yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd ar 1 Mai 2004.  Hanes Lithwania Prif-bwyntiau Hanes Lithwania  10 Ganrif \u2013 Llywthau Lithwnaiad-Prwsiaid paganaid. 980au \u2013 Cristnogaeth yn dod i gymdogion y Lithwaniaid-Prwsiaid. 997 \u2013 Merthyrdod St Adalbert ym Mrwsia. 1007 \u2013 Son cyntaf am Lithwania mewn dogfen. 1147 \u2013 Croesgad cyntaf yn erbyn paganiaid Baltaidd \u2013 tranc y Prwsiaid. 1200 \u2013 Ail groesgad yn erbyn y Lithwaniaid. 1215 \u2013 Esgob cyntaf y Lithwaniaid ond y wlad yn bagan o hyd. 1219 \u2013 Mindaugas Brenin cyntaf y Lithwaniaid 1219\u201363. 1236 \u2013 Lithwaniaid yn gorfygu y croesgadwyr ym mrwydr Siaulai. 1315 \u2013 Gediminas yn arwain Lithwania 1315\u201341. 1385 \u2013 Jogaila yn cael ei bedyddio, Lithwania yn troi yn Gristnogol a ffurfio Brenhiniaeth Lithwania-Pwyl. 1410 \u2013 Lithwania-Pwyl yn trechu'r Almaenwyr ym mrwydr Grunwald. Ffyniant y wlad. 1569 \u2013 Lithwania-Pwyl yn ffurfio \"Cymanwlad\". 16C \u2013 Twf Rwsia a Sweden yn raddol dileu tiroedd y Lithwaniaid, mae'r wlad yn cael ei rhannu dro ar \u00f4l tro dros y dair canrif wedyn. Adnabyddir y cyfnod yn well fel \"rhaniad triphlyg Pwyl\". 19C \u2013 Lithwania dan Ymerodraeth Rwsia, mudiad am annibyniaeth yn egino. 1918\u20131939 \u2013 Ar 16\/02\/1918 mae'r Lithwaniaid yn datgan annibynniaeth, ond y Pwyliaid yn cymryd Vilnius ym 1919. Cawnas yn Brifddinas. Cyfnod annibynnol yn symud at unbenaeth. 1940 \u2013 Meddianu Lithwania gan y Rwsiaid (Sofietaidd). 1940\u201344 \u2013 Meddianu Lithwania gan y Natsiaid. 1944\u201389 \u2013 Meddianu Lithwania gan y Rwsiaid (Sofietaidd) fel Gweriniaeth Sofiet gyda Vilnius yn brifddinas. 1990 \u2013 Ar 11\/03 1990 mae'r Lithwaniaid yn datgan annibynniaeth. 2004 \u2013 Ymuno a NATO 2004 a'r Undeb Ewropeaidd. 2007 \u2013 Ymuno a Chytundeb Schengen. Hanes Fodern Mae hanes fodern Lithiwania ynglwm wrth hanes y cenhedloedd mawr yn yr 20g. Gyda chwymp ymerodraeth yr Almaen ym 1918 daeth hi, a'i chymdogion Estonia a Latfia, yn rhydd ac yn genhedloedd annibynnol. Daeth hyn i ben dan y gytundeb rhwng Rwsia a'r Almaen ym 1939. Yn ystod y rhyfel meddiannwyd y wlad gan y Natsiaid a bu farw 190,000 o ddinasyddion Iddewig Lithwania. Wedi'r rhyfel aeth y wlad i mewn i'r Undeb Sofietaidd tan 1991. O 1944 tan 1952 roedd byddin cudd gwrth-Sofiet yn y wlad a charcharwyd miloedd o Lithwaniaid yn y Gwlagau. Ers ei hannibyniaeth symudodd y wlad tuag at Ewrop, ymunodd a'r UE a NATO a bu ffyniant economaidd. Ond gydag agor y drysau i allfudo gadawodd miloedd o bobl ifainc am Brydain ac yr Almaen.  Ethnigrwydd Mae poblogaeth Lithwania yn amrywio (mae'r ffigyrau swyddogol yn cynnwys pobl sy'n byw tramor) ond honnir bod 3,349,900, 84.0% o'r rhain yn Lithwaniaid ethnig sy'n siarad yr iaith Lithwaneg sef unig iaith swyddogol y wlad. Mae lleiafrifoedd eraill yn cynnwys Pwyliaid (6.1%), Rwsiaid (4.9%) a Belarwsiaid (1.1%), yn \u00f4l \"Department of Statistics to the Government of the Republic of Lithwania\".Ffigyrau 2010 yn dangos:  Lithwaniaid \u2013 83.1% (2,765,600), Pwyliaid \u2013 6.0% (201,500), Rwsiaid \u2013 4.8% (161,700), Belarwsiaid \u2013 1.1% (35,900), Ukrainiaid \u2013 0.6% (19,700), Almaenwyr \u2013 0.1% (3,200), Iddewon \u2013 0.1% (3,200), Tatariaid \u2013 0.1% (2,800), Latfiaid \u2013 0.1% (2,300), Roma \u2013 0.1% (2,400), Eraill \u2013 0.2% (8,200), Heb ddweud \u2013 3.7% (122,500). Cyfeiriadau \"The Northern Crusades\".  Eric Christiansen. Penguin. 1997. (Hanes  y Gwledydd Baltaidd) \"Pe Bai Cymru'n Rhydd\". Gwynfor Evans. Y Lolfa. 1989. Pennod ar y Gwledydd Baltaidd. \"Lithwania\". Encyclopedia Britannica. darllenwyd 9 Hydref 2010. \"Population by ethnicity 2009 year\". DB1.stat.gov.lt. Statistics Lithwania. darllenwyd 20 Ionawr 2010. Statistics Lithwania","202":"Ysol Gynradd Gymraeg Bryntaf oedd ysgol Gymraeg gyntaf Caerdydd. Fe'i sefydlwyd yn 1949 gan ddod i ben (pan rhannwyd y disgyblion ymysg pedair ysgol arall Gymraeg newydd ar draws y ddinas) yn 1980.  Hanes Sefydlu Cafwyd ymgais ar sefydlu ysgol cyfrwng Cymraeg yng Nghaerdydd yn yr 1930au. Roedd yn fwriad gan Gwyn M. Daniel a rhai eraill o selogion T\u0177'r Cymry i sefydlu ysgol yn 1937-38 ond bu i'r ddyfodiad yr Ail Ryfel Byd ac i Arglwydd Faer Caerdydd fynnu mai cyfrifoldeb y pwyllgor addysg y ddinas oedd sefydlu pob ysgol, roi taw ar y syniad. Serch hynny, fe gynhaliwyd Ysgol Gymraeg fore Sadwrn o 1943 ymlaen yn Nh\u0177'r Cymry. Ysgol Bryntaf oedd y drydedd ysgol gynradd benodol Gymraeg ei hiaith i'w hagor yng Nghymru (agorwyd Ysgol Gymraeg yr Urdd yn Aberystwyth ym Medi 1939 lle roedd rhaid i'r rhieni dalu ffi am y blynyddoedd cyntaf) ac agorwyd Ysgol Dewi Sant, Llanelli yn 1947, yr ysgol gyntaf i'w hagor gan awdurdod leol fel ysgol benodedig Gymraeg. Lleolwyd yr ysgol, 'Ysgol Gymraeg Caerdydd' ar Heol Ninian, Caerdydd a roedd 19 o ddisgyblion yn y dosbarth cyntaf hwnnw yn 1949. Symudodd yr ysgol maes o law i ardal Highfields yn Llandaf, lle rhoddwyr yr enw Bryntaf oedd yn un topograffegol. Dyma leolpad Ysgol Gynradd Gymraeg Pencae bellach. Gwelwyd twf cyson i'r ysgol o dan arweiniad ei phrifathrawes, Enid Jones. Yn ei bennod yn y llyfr Our Children's Language galwodd Michael Jones ei chyfnod yn \"inspired leadership\".  Safle Mynachdy Oherwydd poblogrwydd yr ysgol bu'n rhaid symud i safle hen ysgol uwchradd Viriamu Jones yn st\u00e2d dai Mynachdy yn 1968 wrth ymyl lein reilffordd Caerdydd i Bontypridd.  Erbyn diwedd cyfnod y Brifathrawes Enid Jones roedd yr ysgol wedi tyfu i 426 o ddisgyblion. Noda Michael Jones yn ei erthygl fod y cyfnod hwn yn un \"turbulent\". Erbyn 1974 noda Michael Jones bod y prifathro newydd, Tom Evans, yn gwynebu drwg-deimlad gan y trigolion lleol at yr ysgol Gymraeg oedd \"almost akin to racism\". Poerwyd ar blant Bryntaf gan y trigolion lleol ac adeiladwyd bloc\u00e2d i rwystro'r bysiau oedd yn cyrchu'r plant rhag cael mynediad i'r ysgol Gymraeg. Yn \u00f4l un cyn-ddisgybl, Si\u00f4n Jobbins, bu galw enwau o bryd i'w gilydd rhwng y disgyblion Cymraeg a di-Gymraeg. Galwyd y disgyblion di-Gymraeg yn 'inglis' gan blant Bryntaf. Roedd y sefyllfa cynddrwg fel bod rhaid symud eto.  Safle Y Parade Oherwydd y drwg deimlad lleol a th\u0175f parhaus yr ysgol bu'n rhaid symud o'r safle yn Mynachdy, Gabalfa. Yn 1975 agorodd yr ysgol yn hen adeilad fawr Cardiff High School for Girls ar y Parade yng nghanol dinas Caerdydd, lleoliad Coleg Caerdydd a'r Fro bellach. Oherwydd nad oedd cae chwarae gan yr ysgol bu'n rhaid cynnal gwersi chwareon ar gaeau Blackweir oddi ar Ffordd y Gogledd a cynhaliwyd Mabolgambau'r Ysgol yn Stadiwm Maendy. Erbyn 1978-79 roedd gan yr ysgol 600 o ddisgyblion. Honir mai hon oedd yr ysgol gynradd fwyaf yn Ewrop ar y pryd. Daeth Bryntaf i ben yn haf fel yr unig ysgol gynradd Gymraeg yng Nghaerdydd yn 1980 pan agorwyd Ysgol Gymraeg Melin Gruffydd yn yr Eglwys Newydd ac yna yn 1981 Ysgol y Wern ac Ysgol Coed-y-Gof (gyda Tom Evans yn brifathro arni). Parhaodd dros 100 o blant i dderbyn eu haddysg ar yr hen safle yn yr ysgol dan yr enw newydd Ysgol y Rhodfa (yn \u00f4l Michael Jones). Ond ceir peth trafodaeth am yr enw. Yn \u00f4l llun gan Iwan Evans o'i ddosbarth Blwyddyn 1 yn 1982-93, nodir ar y bwrdd o flaen y plant yr enw 'Ysgol Gymraeg Bryntaf'. Efallai i'r enw Ysgol y Rhodfa gael ei harddel yn swyddogol ond mai Bryntaf oedd yr enw poblogaidd. Roedd y rhieni'r plant oedd yn parhau i gael eu haddysg Gymraeg ar safle Ysgol y Rhodfa (Bryntaf) anhapus gyda'r sefyllfa. Er gwaethau diffyg cefnogaeth gan MR G.O. Pearce, Dirprwy Gyfarwyddwr Addysg Sir De Morgannwg i ganfod ysgol Gymraeg arall, nodwyd bod niferoedd ysgol Saesneg Pen-yr-Heol yn cwympo a gellid symud y plant cyfrwng Cymraeg yno, er gwaetha'r ffaith bod y lleoliad yn bell o gartrefi mwyafrif helaeth y plant.  Prifathrawon ac Athrawon Bryntaf Enid Jones, Prifathrawes: 1949 - 1972 Tom Evans, Prifathro: 1972 - 1979 (bu farw yn 2013) Gemau a geirfa Efallai oherwydd mai Bryntaf oedd yr unig ysgol Gymraeg yng Nghaerdydd am ddegawdau fe ddatblygodd rhoi nodweddion unigryw. G\u00eam buarth (neu 'iard') ysgol a chwaraewyd gan blant yr ysgol yn yr 1970au oedd \"yr achi touch\" (ynganiad: 'achi' gyda'r \/\u03c7\/ yr \u00e8ch Gymraeg a 'touch' gyda \/t\u0361\u0283\/ y 'ch' Saesneg). Mae natur ddwyieithog yr enw'n adlewyrchu natur ddwyieithog buarth yr ysgol: sy'n gyfuniad o'r gair Cymraeg 'achi' (tebyg i 'ych-a-fi') a'r gair Saesneg touch. Roedd yn air arall ar y g\u00eam tag neu touch lle mae un plentyn 'arno' ac yn cael gwared ar yr 'haint' gan gyffwrdd plentyn arall. Byddai'r plentyn oedd 'arno' fel rheol yn gorfod rhedeg ar \u00f4l y plant eraill i'w cyffwrdd a phasio'r haint gyda'r 'achi touch'. Roedd modd amddiffyn eich hun rhag yr 'achi touch' drwy sefyll ar fan o'r enw 'cri' (neu gartref saff) e.e. petai'r plentyn yn cyffwrdd \u00e2 ffens ddur y buarth, sefyll oddi ar y llawr neu ar ben gorchudd draen ddur. Daw'r gair 'cri' o'r Saesneg 'cree' a ddefnyddir ar draws Morgannwg (hyd at Abertawe), Gwent, Sir Frycheiniog, Swydd Gaerloyw, rhan helaeth o Wlad yr Haf a gogledd Wiltshire. Ebychiad o bosib unigryw i Fryntaf oedd \"om\". Defnyddwyd yn sicr yn yr 1970au. Nid yw'n sicr os defnyddiwyd y gair cyn hynny nac wedi i Bryntaf ddod i ben fel ysgol ac i'r disgyblion gael eu rhannu i bedair ysgol (ac yna mwy) ar draws Caerdydd. Defnyddiwyd \"om\" fel ebychiad ar ddechrau brawddeg i nodi anhapusrwydd \u00e2 gweithred gan blentyn neu berson arall e.e. \"om, fi'n dweud arnot ti am redeg yn y coridor\"\" neu \"om, ti wedi dweud gair drwg\"\". Gellid ei ystyried yn ieithyddol fel ataliad llafar ('vocalised pause') neu 'filler' ond dydy hyn ddim yn gwneud llawn cyfiawnh\u00e2d gyda'r geiryn gan bod pwrpas benodol iddo, sef tanlinellu bod y siaradwr yn teimlo bod cam wedi digwydd. Does dim cofnod ysgrifenedig o'r geiryn ond ceir atgofion cyn-ddisgyblion o'r gair. Roedd y gair \"Inglis\" mwy na thebyg yn unigryw i blant yr ysgol. Ynganwyd gydag 's' neu 'z' ar y diwedd. Defnyddiwyd i gyfeirio at y plant a'r bobl di-Gymraeg eu hiaith oedd yn ymosod ar yr ysgol yn ystod cyfnod cythryblus yr ysgol ar safle Mynachdy yn yr 1970au cynnar. Yn \u00f4l yr awdur, Michael Jones, roedd y drwg-deimlad gan y bobl lleol di-Gymraeg tuag at bodolaeth Ysgol Bryntaf yn \"almost akin to racism\". Cofia cyn-ddisgyblion, megis Si\u00f4n Jobbins,  fel y byddai plant di-Gymraeg, yr 'inglis' yn ymosod ar blant Cymraeg gan daflu bagiau creision gweigion yn llawn d\u0175r ac ymladd law yn llaw yn y tir gwag o gylch yr ysgol.  Dolenni Clip Youtube o Mabel Gampau [sic.] Ysgol Bryntaf yn yr 1970au Rhestr Ysgolion Cynradd Caerdydd Darllen Pellach 'Brwdyr i Baradwys: Y Dylanwadau ar Dwf Ysgolin Cymraeg De Ddwyrain Cymru' - Huw Thomas e-lyfr Pennod gan Michael Jones, 'Capital Growth in Cardiff' yn llyfr 'Our Children's Language' (Gol. Iolo Wyn Williams) ar ffurf pdf Cyfeiriadau","203":"Ysol Gynradd Gymraeg Bryntaf oedd ysgol Gymraeg gyntaf Caerdydd. Fe'i sefydlwyd yn 1949 gan ddod i ben (pan rhannwyd y disgyblion ymysg pedair ysgol arall Gymraeg newydd ar draws y ddinas) yn 1980.  Hanes Sefydlu Cafwyd ymgais ar sefydlu ysgol cyfrwng Cymraeg yng Nghaerdydd yn yr 1930au. Roedd yn fwriad gan Gwyn M. Daniel a rhai eraill o selogion T\u0177'r Cymry i sefydlu ysgol yn 1937-38 ond bu i'r ddyfodiad yr Ail Ryfel Byd ac i Arglwydd Faer Caerdydd fynnu mai cyfrifoldeb y pwyllgor addysg y ddinas oedd sefydlu pob ysgol, roi taw ar y syniad. Serch hynny, fe gynhaliwyd Ysgol Gymraeg fore Sadwrn o 1943 ymlaen yn Nh\u0177'r Cymry. Ysgol Bryntaf oedd y drydedd ysgol gynradd benodol Gymraeg ei hiaith i'w hagor yng Nghymru (agorwyd Ysgol Gymraeg yr Urdd yn Aberystwyth ym Medi 1939 lle roedd rhaid i'r rhieni dalu ffi am y blynyddoedd cyntaf) ac agorwyd Ysgol Dewi Sant, Llanelli yn 1947, yr ysgol gyntaf i'w hagor gan awdurdod leol fel ysgol benodedig Gymraeg. Lleolwyd yr ysgol, 'Ysgol Gymraeg Caerdydd' ar Heol Ninian, Caerdydd a roedd 19 o ddisgyblion yn y dosbarth cyntaf hwnnw yn 1949. Symudodd yr ysgol maes o law i ardal Highfields yn Llandaf, lle rhoddwyr yr enw Bryntaf oedd yn un topograffegol. Dyma leolpad Ysgol Gynradd Gymraeg Pencae bellach. Gwelwyd twf cyson i'r ysgol o dan arweiniad ei phrifathrawes, Enid Jones. Yn ei bennod yn y llyfr Our Children's Language galwodd Michael Jones ei chyfnod yn \"inspired leadership\".  Safle Mynachdy Oherwydd poblogrwydd yr ysgol bu'n rhaid symud i safle hen ysgol uwchradd Viriamu Jones yn st\u00e2d dai Mynachdy yn 1968 wrth ymyl lein reilffordd Caerdydd i Bontypridd.  Erbyn diwedd cyfnod y Brifathrawes Enid Jones roedd yr ysgol wedi tyfu i 426 o ddisgyblion. Noda Michael Jones yn ei erthygl fod y cyfnod hwn yn un \"turbulent\". Erbyn 1974 noda Michael Jones bod y prifathro newydd, Tom Evans, yn gwynebu drwg-deimlad gan y trigolion lleol at yr ysgol Gymraeg oedd \"almost akin to racism\". Poerwyd ar blant Bryntaf gan y trigolion lleol ac adeiladwyd bloc\u00e2d i rwystro'r bysiau oedd yn cyrchu'r plant rhag cael mynediad i'r ysgol Gymraeg. Yn \u00f4l un cyn-ddisgybl, Si\u00f4n Jobbins, bu galw enwau o bryd i'w gilydd rhwng y disgyblion Cymraeg a di-Gymraeg. Galwyd y disgyblion di-Gymraeg yn 'inglis' gan blant Bryntaf. Roedd y sefyllfa cynddrwg fel bod rhaid symud eto.  Safle Y Parade Oherwydd y drwg deimlad lleol a th\u0175f parhaus yr ysgol bu'n rhaid symud o'r safle yn Mynachdy, Gabalfa. Yn 1975 agorodd yr ysgol yn hen adeilad fawr Cardiff High School for Girls ar y Parade yng nghanol dinas Caerdydd, lleoliad Coleg Caerdydd a'r Fro bellach. Oherwydd nad oedd cae chwarae gan yr ysgol bu'n rhaid cynnal gwersi chwareon ar gaeau Blackweir oddi ar Ffordd y Gogledd a cynhaliwyd Mabolgambau'r Ysgol yn Stadiwm Maendy. Erbyn 1978-79 roedd gan yr ysgol 600 o ddisgyblion. Honir mai hon oedd yr ysgol gynradd fwyaf yn Ewrop ar y pryd. Daeth Bryntaf i ben yn haf fel yr unig ysgol gynradd Gymraeg yng Nghaerdydd yn 1980 pan agorwyd Ysgol Gymraeg Melin Gruffydd yn yr Eglwys Newydd ac yna yn 1981 Ysgol y Wern ac Ysgol Coed-y-Gof (gyda Tom Evans yn brifathro arni). Parhaodd dros 100 o blant i dderbyn eu haddysg ar yr hen safle yn yr ysgol dan yr enw newydd Ysgol y Rhodfa (yn \u00f4l Michael Jones). Ond ceir peth trafodaeth am yr enw. Yn \u00f4l llun gan Iwan Evans o'i ddosbarth Blwyddyn 1 yn 1982-93, nodir ar y bwrdd o flaen y plant yr enw 'Ysgol Gymraeg Bryntaf'. Efallai i'r enw Ysgol y Rhodfa gael ei harddel yn swyddogol ond mai Bryntaf oedd yr enw poblogaidd. Roedd y rhieni'r plant oedd yn parhau i gael eu haddysg Gymraeg ar safle Ysgol y Rhodfa (Bryntaf) anhapus gyda'r sefyllfa. Er gwaethau diffyg cefnogaeth gan MR G.O. Pearce, Dirprwy Gyfarwyddwr Addysg Sir De Morgannwg i ganfod ysgol Gymraeg arall, nodwyd bod niferoedd ysgol Saesneg Pen-yr-Heol yn cwympo a gellid symud y plant cyfrwng Cymraeg yno, er gwaetha'r ffaith bod y lleoliad yn bell o gartrefi mwyafrif helaeth y plant.  Prifathrawon ac Athrawon Bryntaf Enid Jones, Prifathrawes: 1949 - 1972 Tom Evans, Prifathro: 1972 - 1979 (bu farw yn 2013) Gemau a geirfa Efallai oherwydd mai Bryntaf oedd yr unig ysgol Gymraeg yng Nghaerdydd am ddegawdau fe ddatblygodd rhoi nodweddion unigryw. G\u00eam buarth (neu 'iard') ysgol a chwaraewyd gan blant yr ysgol yn yr 1970au oedd \"yr achi touch\" (ynganiad: 'achi' gyda'r \/\u03c7\/ yr \u00e8ch Gymraeg a 'touch' gyda \/t\u0361\u0283\/ y 'ch' Saesneg). Mae natur ddwyieithog yr enw'n adlewyrchu natur ddwyieithog buarth yr ysgol: sy'n gyfuniad o'r gair Cymraeg 'achi' (tebyg i 'ych-a-fi') a'r gair Saesneg touch. Roedd yn air arall ar y g\u00eam tag neu touch lle mae un plentyn 'arno' ac yn cael gwared ar yr 'haint' gan gyffwrdd plentyn arall. Byddai'r plentyn oedd 'arno' fel rheol yn gorfod rhedeg ar \u00f4l y plant eraill i'w cyffwrdd a phasio'r haint gyda'r 'achi touch'. Roedd modd amddiffyn eich hun rhag yr 'achi touch' drwy sefyll ar fan o'r enw 'cri' (neu gartref saff) e.e. petai'r plentyn yn cyffwrdd \u00e2 ffens ddur y buarth, sefyll oddi ar y llawr neu ar ben gorchudd draen ddur. Daw'r gair 'cri' o'r Saesneg 'cree' a ddefnyddir ar draws Morgannwg (hyd at Abertawe), Gwent, Sir Frycheiniog, Swydd Gaerloyw, rhan helaeth o Wlad yr Haf a gogledd Wiltshire. Ebychiad o bosib unigryw i Fryntaf oedd \"om\". Defnyddwyd yn sicr yn yr 1970au. Nid yw'n sicr os defnyddiwyd y gair cyn hynny nac wedi i Bryntaf ddod i ben fel ysgol ac i'r disgyblion gael eu rhannu i bedair ysgol (ac yna mwy) ar draws Caerdydd. Defnyddiwyd \"om\" fel ebychiad ar ddechrau brawddeg i nodi anhapusrwydd \u00e2 gweithred gan blentyn neu berson arall e.e. \"om, fi'n dweud arnot ti am redeg yn y coridor\"\" neu \"om, ti wedi dweud gair drwg\"\". Gellid ei ystyried yn ieithyddol fel ataliad llafar ('vocalised pause') neu 'filler' ond dydy hyn ddim yn gwneud llawn cyfiawnh\u00e2d gyda'r geiryn gan bod pwrpas benodol iddo, sef tanlinellu bod y siaradwr yn teimlo bod cam wedi digwydd. Does dim cofnod ysgrifenedig o'r geiryn ond ceir atgofion cyn-ddisgyblion o'r gair. Roedd y gair \"Inglis\" mwy na thebyg yn unigryw i blant yr ysgol. Ynganwyd gydag 's' neu 'z' ar y diwedd. Defnyddiwyd i gyfeirio at y plant a'r bobl di-Gymraeg eu hiaith oedd yn ymosod ar yr ysgol yn ystod cyfnod cythryblus yr ysgol ar safle Mynachdy yn yr 1970au cynnar. Yn \u00f4l yr awdur, Michael Jones, roedd y drwg-deimlad gan y bobl lleol di-Gymraeg tuag at bodolaeth Ysgol Bryntaf yn \"almost akin to racism\". Cofia cyn-ddisgyblion, megis Si\u00f4n Jobbins,  fel y byddai plant di-Gymraeg, yr 'inglis' yn ymosod ar blant Cymraeg gan daflu bagiau creision gweigion yn llawn d\u0175r ac ymladd law yn llaw yn y tir gwag o gylch yr ysgol.  Dolenni Clip Youtube o Mabel Gampau [sic.] Ysgol Bryntaf yn yr 1970au Rhestr Ysgolion Cynradd Caerdydd Darllen Pellach 'Brwdyr i Baradwys: Y Dylanwadau ar Dwf Ysgolin Cymraeg De Ddwyrain Cymru' - Huw Thomas e-lyfr Pennod gan Michael Jones, 'Capital Growth in Cardiff' yn llyfr 'Our Children's Language' (Gol. Iolo Wyn Williams) ar ffurf pdf Cyfeiriadau","206":"Llenyddiaeth Gymraeg y 18g yw un o'r cyfnodau mwyaf diddorol a chyffrous yn hanes llenyddiaeth Gymraeg. Dyma'r ganrif a welodd ailddarganfod rhai o drysorau'r Oesoedd Canol diolch i waith hynafiaethwyr fel Edward Lhuyd ac Ieuan Fardd. Ym maes llenyddiaeth, un o effeithiau hyn oedd ysbrydoli to newydd o lenorion diwylliedig, hunanymybodol, a ymddiddorai yn y gorffennol - gan dynnu ar waith Dafydd ap Gwilym er enghraifft - ond a ysbrydolwyd hefyd gan y clasuron a llenyddiaeth gyfoes Lloegr a Ffrainc. Cafodd y newidiadau mawr ym mywyd crefyddol y genedl eu heffaith yn ogystal, wrth i'r enwadau anghydffurfiol dyfu a newid bywyd cymdeithasol a meddylfryd y Cymry. Ffactor arall holl bwysig oedd datblygiad y diwydiant cyhoeddi yn y wlad, gyda nifer o weisg bychain yn cael eu sefydlu gan bobl fel Dafydd Jones o Drefriw. Dyma pryd ffurfiwyd cymdeithasau llenyddol a gwladgarol hefyd, fel y Gwyneddigion a'r Cymmrodorion yn Llundain.  Barddoniaeth ac Anterliwtiau Ceir dwy brif ffrwd ym marddoniaeth Gymraeg y 18g, sef y canu gwerinol ei naws ar y naill law a'r farddoniaeth ddiwylliedig a ysgrifennwyd gan nifer gymharol fychan o lenorion ymwybodol ar y llall. Erbyn dechrau'r ganrif roedd yr hen draddodiad barddol wedi darfod, ond roedd canu gan feirdd gwlad yn parhau ac yn dod fwyfwy i'r amlwg wrth i'r ganrif fynd heibio. Y 18g oedd canrif fawr baledwyr Cymru. Cenid nifer o garolau (cerddi poblogaidd pur wahanol i'r garol fodern) a rhigymau ac roedd yr hen benillion mor boblogaidd ag erioed. Roedd llyfrau'n dod yn rhad i'w argraffu a cheir sawl casgliad o gerddi gan feirdd fel Elis y Cowper a Dafydd Jones, yr argraffydd o Drefriw. Cymerodd barddoniaeth Gymraeg agwedd wleidyddol yng ngwaith Jac Glan-y-gors ac Iolo Morganwg. Cafwyd adfywiad yn nhraddodiad cerdd dafod yn ystod y ganrif, diolch yn bennaf i waith yr hynafiaethwyr. Tyfodd cylch llenyddol arbennig ym M\u00f4n a adnabyddir heddiw fel Cylch y Morrisiaid, oedd yn cynnwys Lewis Morris a'i frodyr, Goronwy Owen ac Ieuan Fardd (Ieuan Brydydd Hir). Gwelir rhai o'r cerddi hyn yn y gyfrol Diddanwch Teuluaidd (1763). Beirdd eraill sy'n perthyn i'r un ysgol o feirdd clasurol a rhamantaidd yw Edward Richard a John Morgan. Un o nodweddion hynodaf y ganrif yw'r anterliwtiau. Math o ddram\u00e2u mydryddol yw'r anterliwtiau a berfformid yn y ffeiriau a'r gwyliau mabsant ac achlysuron eraill. Prif feistr yr anterliwt oedd Twm o'r Nant, a oedd yn fardd da yn ogystal. Cyfyngid yr anterliwt i'r gogledd. Dyma un o ganrifoedd mawr yr emyn yn y Gymraeg yn ogystal, canrif William Williams Pantycelyn, Morgan Rhys, Dafydd William, Dafydd Jones o Gaeo, Hugh Jones ac Ann Griffiths.  Rhyddiaith Fel yn achos yr 17g, mae'r mwyafrif helaeth o ryddiaith y 18g yn waith crefyddol, yn gyfieithiadau, traethodau ac esboniadau a thractiau duwiol amrywiol. Y tu \u00f4l i lawer o'r gwaith hwn oedd ymdrechion yr SPCK i ledaenu'r ysgrythur yn Gymraeg a gwaith Madam Bevan, Griffith Jones Llanddowror ac eraill yn sefydlu'r ysgolion cylchynol. Ond cynhyrchiodd y ganrif rhai o awduron rhyddiaith gorau'r iaith Gymraeg, yn cynnwys Iaco ab Dewi, yr eglwyswr pybyr Ellis Wynne, awdur y gwaith dychanol Gweledigaethau y Bardd Cwsc, yr hanesydd traddodiadol Theophilus Evans a ysgrifennodd y gyfrol ddylanwadol Drych y Prif Oesoedd, Edward Samuel (person Betws Gwerful Goch), Hugh Jones o Faesglasau, a Thomas Roberts, Llwynrhudol. Yn sefyll allan ar ben ei hun y mae'r gyfres o lythyrau a ysgrifennwyd gan y Morrisiaid a'r enghreifftiau prin ond gwerthfawr o ryddiaith fwrlesg gan Lewis Morris. Sefydlwyd sawl cylchgrawn Cymraeg yn ogystal, a gellir dadlau fod y wasg Gymraeg wedi'i geni yn chwarter olaf y ganrif gyda ymddangosiad cyhoeddiadau fel Seren Gomer, Y Cylch-grawn Cynmraeg gan Morgan John Rhys a'r Trysorfa Ysbrydol gan Thomas Charles o'r Bala ar fin y ganrif newydd yn 1799.  Rhai cerrig milltir 1703 - Gweledigaethau y Bardd Cwsc gan Ellis Wynne 1707 - Archaeologia Britannica gan Edward Lhuyd 1710 - Flores Poetarium Britannicorum 1714 - Sefydlu Cymdeithas yr Hen Frythoniaid 1716 - argraffiad cyntaf Drych y Prif Oesoedd gan Theophilus Evans 1718 - Isaac Carter yn sefydlu'r argraffdy parhaol cyntaf yng Nghymru, yn Atpar, Ceredigion 1723 - Mona Antiqua Restaurata gan Henry Rowlands 1735 - Tlysau yr Hen Oesoedd, blodeugerdd dan olygyddiaeth Lewis Morris 1740 - ail argraffiad, wedi'i helaethu'n sylweddol, o Drych y Prif Oesoedd 1751 - Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion yn cael ei sefydlu yn Llundain 1757 - Golwg ar Deyrnas Crist, llyfr cyntaf William Williams, Pantycelyn 1759 - Dewisol Ganiadau yr Oes Hon 1763 - Diddanwch Teuluaidd 1763-1769 - Ffarwel Weledig, William Williams, Pantycelyn 1764 - Some Specimens of the Poetry of the Antient Welsh Bards, yn cynnwys cyfieithiadau i'r Saesneg, am y tro cyntaf, o naw o gerddi'r Gogynfeirdd 1770 - Sefydlu Cymdeithas y Gwyneddigion yn Llundain 1773 - Gorchestion Beirdd Cymru 1778 - Bardd a Byrddau 1778 - Hanes y Bedyddwyr gan Joshua Thomas 1786 - Pedair Colofn Gwladwriaeth gan Twm o'r Nant 1790 - Gardd o Gerddi gan Twm o'r Nant 1792 - Iolo Morganwg yn cynnal cyfarfod cyntaf Gorsedd Beirdd Ynys Prydain 1795 - Seren Tan Gwmmwl gan Jac Glan-y-gors 1797 - Toriad y Dydd gan Jac Glan-y-gors 1798 - Cwyn yn erbyn Gorthrymder gan Thomas Roberts, Llwynrhudol Darllen pellach J. J. Evans, Cymry enwog y ddeunawfed ganrif (Aberystwyth, 1937) Idris Foster (gol.), Twf yr Eisteddfod (Llys yr Eisteddfod Genedlaethol, 1968) W. J. Gruffydd, Y Morrysiaid (Caerdydd, 1939) D. Gwenallt Jones (gol.), Blodeugerdd o'r Ddeunawfed Ganrif (Caerdydd, 1953) A. Cynfael Lake (gol.), ''Blodeugerdd Barddas o Gerddi Caeth y 18g (Cyhoeddiadau Barddas, 1992) Aneirin Lewis, Dysg a Dawn: Cyfrol Goffa Aneirin Lewis, gol. W. Alun Mathias ac E. Wyn James (Cylch Llyfryddol Caerdydd, 1992) E. G. Millward (gol.), Blodeugerdd Barddas o Gerddi Rhydd y 18g (Cyhoeddiadau Barddas, 1991) Dyfnallt Morgan (gol.), Gw\u0177r Ll\u00ean y 18g (Llyfrau'r Dryw, 1966) Prys Morgan, The Eighteenth Century Renaissance (Abertawe, 1981). Astudiaeth dda o'r cefndir diwylliannol a gwaith yr hynafiaethwyr. Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (Caerdydd, 1944; sawl argraffiad ers hynny). Pennod X: y 18g. Tom Parry, Baledi'r Ddeunawfed Ganrif (Caerdydd, 1935) Saunders Lewis, A School of Welsh Augustans (1924; argraffiad newydd, 1969) Gweler hefyd Llenyddiaeth Gymraeg Y Ddeunawfed Ganrif yng Nghymru","207":"Llenyddiaeth Gymraeg y 18g yw un o'r cyfnodau mwyaf diddorol a chyffrous yn hanes llenyddiaeth Gymraeg. Dyma'r ganrif a welodd ailddarganfod rhai o drysorau'r Oesoedd Canol diolch i waith hynafiaethwyr fel Edward Lhuyd ac Ieuan Fardd. Ym maes llenyddiaeth, un o effeithiau hyn oedd ysbrydoli to newydd o lenorion diwylliedig, hunanymybodol, a ymddiddorai yn y gorffennol - gan dynnu ar waith Dafydd ap Gwilym er enghraifft - ond a ysbrydolwyd hefyd gan y clasuron a llenyddiaeth gyfoes Lloegr a Ffrainc. Cafodd y newidiadau mawr ym mywyd crefyddol y genedl eu heffaith yn ogystal, wrth i'r enwadau anghydffurfiol dyfu a newid bywyd cymdeithasol a meddylfryd y Cymry. Ffactor arall holl bwysig oedd datblygiad y diwydiant cyhoeddi yn y wlad, gyda nifer o weisg bychain yn cael eu sefydlu gan bobl fel Dafydd Jones o Drefriw. Dyma pryd ffurfiwyd cymdeithasau llenyddol a gwladgarol hefyd, fel y Gwyneddigion a'r Cymmrodorion yn Llundain.  Barddoniaeth ac Anterliwtiau Ceir dwy brif ffrwd ym marddoniaeth Gymraeg y 18g, sef y canu gwerinol ei naws ar y naill law a'r farddoniaeth ddiwylliedig a ysgrifennwyd gan nifer gymharol fychan o lenorion ymwybodol ar y llall. Erbyn dechrau'r ganrif roedd yr hen draddodiad barddol wedi darfod, ond roedd canu gan feirdd gwlad yn parhau ac yn dod fwyfwy i'r amlwg wrth i'r ganrif fynd heibio. Y 18g oedd canrif fawr baledwyr Cymru. Cenid nifer o garolau (cerddi poblogaidd pur wahanol i'r garol fodern) a rhigymau ac roedd yr hen benillion mor boblogaidd ag erioed. Roedd llyfrau'n dod yn rhad i'w argraffu a cheir sawl casgliad o gerddi gan feirdd fel Elis y Cowper a Dafydd Jones, yr argraffydd o Drefriw. Cymerodd barddoniaeth Gymraeg agwedd wleidyddol yng ngwaith Jac Glan-y-gors ac Iolo Morganwg. Cafwyd adfywiad yn nhraddodiad cerdd dafod yn ystod y ganrif, diolch yn bennaf i waith yr hynafiaethwyr. Tyfodd cylch llenyddol arbennig ym M\u00f4n a adnabyddir heddiw fel Cylch y Morrisiaid, oedd yn cynnwys Lewis Morris a'i frodyr, Goronwy Owen ac Ieuan Fardd (Ieuan Brydydd Hir). Gwelir rhai o'r cerddi hyn yn y gyfrol Diddanwch Teuluaidd (1763). Beirdd eraill sy'n perthyn i'r un ysgol o feirdd clasurol a rhamantaidd yw Edward Richard a John Morgan. Un o nodweddion hynodaf y ganrif yw'r anterliwtiau. Math o ddram\u00e2u mydryddol yw'r anterliwtiau a berfformid yn y ffeiriau a'r gwyliau mabsant ac achlysuron eraill. Prif feistr yr anterliwt oedd Twm o'r Nant, a oedd yn fardd da yn ogystal. Cyfyngid yr anterliwt i'r gogledd. Dyma un o ganrifoedd mawr yr emyn yn y Gymraeg yn ogystal, canrif William Williams Pantycelyn, Morgan Rhys, Dafydd William, Dafydd Jones o Gaeo, Hugh Jones ac Ann Griffiths.  Rhyddiaith Fel yn achos yr 17g, mae'r mwyafrif helaeth o ryddiaith y 18g yn waith crefyddol, yn gyfieithiadau, traethodau ac esboniadau a thractiau duwiol amrywiol. Y tu \u00f4l i lawer o'r gwaith hwn oedd ymdrechion yr SPCK i ledaenu'r ysgrythur yn Gymraeg a gwaith Madam Bevan, Griffith Jones Llanddowror ac eraill yn sefydlu'r ysgolion cylchynol. Ond cynhyrchiodd y ganrif rhai o awduron rhyddiaith gorau'r iaith Gymraeg, yn cynnwys Iaco ab Dewi, yr eglwyswr pybyr Ellis Wynne, awdur y gwaith dychanol Gweledigaethau y Bardd Cwsc, yr hanesydd traddodiadol Theophilus Evans a ysgrifennodd y gyfrol ddylanwadol Drych y Prif Oesoedd, Edward Samuel (person Betws Gwerful Goch), Hugh Jones o Faesglasau, a Thomas Roberts, Llwynrhudol. Yn sefyll allan ar ben ei hun y mae'r gyfres o lythyrau a ysgrifennwyd gan y Morrisiaid a'r enghreifftiau prin ond gwerthfawr o ryddiaith fwrlesg gan Lewis Morris. Sefydlwyd sawl cylchgrawn Cymraeg yn ogystal, a gellir dadlau fod y wasg Gymraeg wedi'i geni yn chwarter olaf y ganrif gyda ymddangosiad cyhoeddiadau fel Seren Gomer, Y Cylch-grawn Cynmraeg gan Morgan John Rhys a'r Trysorfa Ysbrydol gan Thomas Charles o'r Bala ar fin y ganrif newydd yn 1799.  Rhai cerrig milltir 1703 - Gweledigaethau y Bardd Cwsc gan Ellis Wynne 1707 - Archaeologia Britannica gan Edward Lhuyd 1710 - Flores Poetarium Britannicorum 1714 - Sefydlu Cymdeithas yr Hen Frythoniaid 1716 - argraffiad cyntaf Drych y Prif Oesoedd gan Theophilus Evans 1718 - Isaac Carter yn sefydlu'r argraffdy parhaol cyntaf yng Nghymru, yn Atpar, Ceredigion 1723 - Mona Antiqua Restaurata gan Henry Rowlands 1735 - Tlysau yr Hen Oesoedd, blodeugerdd dan olygyddiaeth Lewis Morris 1740 - ail argraffiad, wedi'i helaethu'n sylweddol, o Drych y Prif Oesoedd 1751 - Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion yn cael ei sefydlu yn Llundain 1757 - Golwg ar Deyrnas Crist, llyfr cyntaf William Williams, Pantycelyn 1759 - Dewisol Ganiadau yr Oes Hon 1763 - Diddanwch Teuluaidd 1763-1769 - Ffarwel Weledig, William Williams, Pantycelyn 1764 - Some Specimens of the Poetry of the Antient Welsh Bards, yn cynnwys cyfieithiadau i'r Saesneg, am y tro cyntaf, o naw o gerddi'r Gogynfeirdd 1770 - Sefydlu Cymdeithas y Gwyneddigion yn Llundain 1773 - Gorchestion Beirdd Cymru 1778 - Bardd a Byrddau 1778 - Hanes y Bedyddwyr gan Joshua Thomas 1786 - Pedair Colofn Gwladwriaeth gan Twm o'r Nant 1790 - Gardd o Gerddi gan Twm o'r Nant 1792 - Iolo Morganwg yn cynnal cyfarfod cyntaf Gorsedd Beirdd Ynys Prydain 1795 - Seren Tan Gwmmwl gan Jac Glan-y-gors 1797 - Toriad y Dydd gan Jac Glan-y-gors 1798 - Cwyn yn erbyn Gorthrymder gan Thomas Roberts, Llwynrhudol Darllen pellach J. J. Evans, Cymry enwog y ddeunawfed ganrif (Aberystwyth, 1937) Idris Foster (gol.), Twf yr Eisteddfod (Llys yr Eisteddfod Genedlaethol, 1968) W. J. Gruffydd, Y Morrysiaid (Caerdydd, 1939) D. Gwenallt Jones (gol.), Blodeugerdd o'r Ddeunawfed Ganrif (Caerdydd, 1953) A. Cynfael Lake (gol.), ''Blodeugerdd Barddas o Gerddi Caeth y 18g (Cyhoeddiadau Barddas, 1992) Aneirin Lewis, Dysg a Dawn: Cyfrol Goffa Aneirin Lewis, gol. W. Alun Mathias ac E. Wyn James (Cylch Llyfryddol Caerdydd, 1992) E. G. Millward (gol.), Blodeugerdd Barddas o Gerddi Rhydd y 18g (Cyhoeddiadau Barddas, 1991) Dyfnallt Morgan (gol.), Gw\u0177r Ll\u00ean y 18g (Llyfrau'r Dryw, 1966) Prys Morgan, The Eighteenth Century Renaissance (Abertawe, 1981). Astudiaeth dda o'r cefndir diwylliannol a gwaith yr hynafiaethwyr. Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (Caerdydd, 1944; sawl argraffiad ers hynny). Pennod X: y 18g. Tom Parry, Baledi'r Ddeunawfed Ganrif (Caerdydd, 1935) Saunders Lewis, A School of Welsh Augustans (1924; argraffiad newydd, 1969) Gweler hefyd Llenyddiaeth Gymraeg Y Ddeunawfed Ganrif yng Nghymru","209":"Prifysgol yn ninas Abertawe, Cymru ydy Prifysgol Abertawe (Saesneg: Swansea University). Eisoes yn aelod o Brifysgol Cymru ers ei siarter swyddogol ym 1920, mae bellach yn gweithredu dan bwerau, a'i henw, ei hun wrth i Brifysgol Cymru chwarae llai o r\u00f4l yn rhediad ei sefydliadau, felly'n ddisodli ei henw diwethaf Prifysgol Cymru, Abertawe (University of Wales, Swansea). Dyma'r trydydd prifysgol fwyaf yng Nghymru o ran y nifer o fyfyrwyr. Lleolir campws y brifysgol ar yr arfordir ar ochr ogleddol Bae Abertawe, i'r dwyrain o benrhyn Gwyr. Gerllaw, mae Parc Singleton ac mae ychydig y tu allan i ganol y ddinas. Ceir elfen gref o gystadleuaeth rhwng Prifysgol Abertawe a Phrifysgol Caerdydd, ac mae t\u00eemoedd chwaraeon y ddau brifysgol yn cystadlu yn erbyn ei gilydd mewn gornest flynyddol. Caiff y cystadlaethau eu hystyried fel y fersiwn Cymreig o ddigwyddiad Rhydgrawnt, a chaiff ei alw'n y Varsity Cymreig.  Rheolaeth a strwythur Derbyniodd Abertawe ei siarter brenhinol ym 1920 ac fel nifer o brifysgolion caiff ei reoli gan ei gyfansoddiad sydd wedi ei nodi yn ei stadudau a'i siarter. Corff llywodraethol Prifysgol Abertawe yw'r Cyngor, sy'n cael ei gefnogi gan y Senedd a'r Cwrt.  Mae'r Cyngor yn cynnwys 29 o aelodau gan gynnwys y Canghellor, Dirprwy-gangellorion, Is-ganghellor, Trysorydd, Dirprwy-is-gangellorion, aelodau staff a myfyrwyr, cynrychiolaeth o gyngor y ddinas a mwyafrif o aelodau lleyg. Mae'r cyngor yn gyfrifol am holl weithgareddau'r brifysgol ac mae iddo strwythur pwyllgor cadarn i ddosrannu p\u0175er a dyletswyddau. Mae'r Senedd yn cynnwys 200 o aelodau, gyda'r mwyafrif ohonynt yn ysgolheigion er bod cynrychiolwyr o Undeb y Myfyrwyr a'r Undeb Athletau yno hefyd. Cadeirir y senedd gan yr Is-ganghellor, sy'n bennaeth ar y brifysgol yn academaidd ac yn weinyddol. Y senedd yw prif gorff academiadd y brifysgol sy'n gyfrifol am addysgu ac ymchwil. Mae'r Cwrt yn cynnwys dros 300 o aelodau, sy'n cynrychioli hapddalwyr yn y brifysgol a gallant ddod o sefydliadau lleol a chenedlaethol. Cyfarfydda'r cwrt yn flynyddol i drafod adroddiad blynyddol y brifysgol a'i chyfrifon ariannol, yn ogystal \u00e2 thrafod materion cyfoes ym maes addysg bellach. Darpariaeth Cyfrwng Cymraeg Mae Academi Hywel Teifi yn gyfrifol am ddarparu cyrsiau trwy gyfrwng y Gymraeg ym Mhrifysgol Abertawe; fe'i sefydlwyd yn 2010 ac fe'i henwyd er cof am yr Athro Hywel Teifi Edwards a fu'n dal Cadair y Gymraeg yno. Mae'r Academi'n cyd-weithio'n agos gyda'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i ehangu darpariaeth y brifysgol drwy gyfrwng y Gymraeg.  Cyn-fyfyrwyr enwog Gweler hefyd y categori Cyn-fyfyrwyr Prifysgol AbertaweYr Arglwydd Anderson of Swansea, cyn AS Annabelle Apsion actores ffilm a theledu Peter Black, AC am De-orllewin Cymru Martin Coles, Llywydd Rhyngwladol Starbucks Coffee Alan Cox (wedi rhannu gyda Phrifysgol Aberystwyth), Arloeswr Linux Andrew Davies, AC ar gyfer Gorllewin Abertawe a Gweinidog Cyllid a Gwasanaethau Cyhoeddus Cynulliad Cenedlaethol Cymru Liam Dutton, Cyflwynydd tywydd y BBC Richey Edwards a Nicky Wire o'r gr\u0175p roc Manic Street Preachers Dr Lyn Evans, CBE, Arweinydd Prosiect, CERN Hywel Francis AS, Aberavon Si\u00e2n James, AS ar gyfer Dwyrain Abertawe Val Lloyd, AC ar gyfer Dwyrain Abertawe Anne Main, AS ar gyfer St Albans John McFall, sprintiwr Paralympaidd Paul Moorcraft (ysgrifennwr) Dwayne Peel, Chwaraewr rygbi'r undeb rhyngwladol Cymreig Dewi Zephaniah Phillips, athronydd Chris Roberts, awdur Heavy Words Lightly Thrown: The Reason Behind the Rhyme Matthew Telford, ysgolhaig. Geoffrey Thomas, Llywydd Coleg Kellogg, Rhydychen Syr John Meurig Thomas, fferyllydd Charlie Williams, awdur The Mangel Trilogy Yr Athro Colin H. Williams ieithydd-cymdeithasol Simon Jones, Cricedwr Lloegr Professor Olgierd Zienkiewicz, pioneer of computational methods for engineering Professor Dame Jean Thomas, Meistr benywaidd cyntaf, Coleg y Santes Catrin, Caergrawnt Cyfeiriadau Dolenni allanol Prifysgol Abertawe","210":"Prifysgol yn ninas Abertawe, Cymru ydy Prifysgol Abertawe (Saesneg: Swansea University). Eisoes yn aelod o Brifysgol Cymru ers ei siarter swyddogol ym 1920, mae bellach yn gweithredu dan bwerau, a'i henw, ei hun wrth i Brifysgol Cymru chwarae llai o r\u00f4l yn rhediad ei sefydliadau, felly'n ddisodli ei henw diwethaf Prifysgol Cymru, Abertawe (University of Wales, Swansea). Dyma'r trydydd prifysgol fwyaf yng Nghymru o ran y nifer o fyfyrwyr. Lleolir campws y brifysgol ar yr arfordir ar ochr ogleddol Bae Abertawe, i'r dwyrain o benrhyn Gwyr. Gerllaw, mae Parc Singleton ac mae ychydig y tu allan i ganol y ddinas. Ceir elfen gref o gystadleuaeth rhwng Prifysgol Abertawe a Phrifysgol Caerdydd, ac mae t\u00eemoedd chwaraeon y ddau brifysgol yn cystadlu yn erbyn ei gilydd mewn gornest flynyddol. Caiff y cystadlaethau eu hystyried fel y fersiwn Cymreig o ddigwyddiad Rhydgrawnt, a chaiff ei alw'n y Varsity Cymreig.  Rheolaeth a strwythur Derbyniodd Abertawe ei siarter brenhinol ym 1920 ac fel nifer o brifysgolion caiff ei reoli gan ei gyfansoddiad sydd wedi ei nodi yn ei stadudau a'i siarter. Corff llywodraethol Prifysgol Abertawe yw'r Cyngor, sy'n cael ei gefnogi gan y Senedd a'r Cwrt.  Mae'r Cyngor yn cynnwys 29 o aelodau gan gynnwys y Canghellor, Dirprwy-gangellorion, Is-ganghellor, Trysorydd, Dirprwy-is-gangellorion, aelodau staff a myfyrwyr, cynrychiolaeth o gyngor y ddinas a mwyafrif o aelodau lleyg. Mae'r cyngor yn gyfrifol am holl weithgareddau'r brifysgol ac mae iddo strwythur pwyllgor cadarn i ddosrannu p\u0175er a dyletswyddau. Mae'r Senedd yn cynnwys 200 o aelodau, gyda'r mwyafrif ohonynt yn ysgolheigion er bod cynrychiolwyr o Undeb y Myfyrwyr a'r Undeb Athletau yno hefyd. Cadeirir y senedd gan yr Is-ganghellor, sy'n bennaeth ar y brifysgol yn academaidd ac yn weinyddol. Y senedd yw prif gorff academiadd y brifysgol sy'n gyfrifol am addysgu ac ymchwil. Mae'r Cwrt yn cynnwys dros 300 o aelodau, sy'n cynrychioli hapddalwyr yn y brifysgol a gallant ddod o sefydliadau lleol a chenedlaethol. Cyfarfydda'r cwrt yn flynyddol i drafod adroddiad blynyddol y brifysgol a'i chyfrifon ariannol, yn ogystal \u00e2 thrafod materion cyfoes ym maes addysg bellach. Darpariaeth Cyfrwng Cymraeg Mae Academi Hywel Teifi yn gyfrifol am ddarparu cyrsiau trwy gyfrwng y Gymraeg ym Mhrifysgol Abertawe; fe'i sefydlwyd yn 2010 ac fe'i henwyd er cof am yr Athro Hywel Teifi Edwards a fu'n dal Cadair y Gymraeg yno. Mae'r Academi'n cyd-weithio'n agos gyda'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i ehangu darpariaeth y brifysgol drwy gyfrwng y Gymraeg.  Cyn-fyfyrwyr enwog Gweler hefyd y categori Cyn-fyfyrwyr Prifysgol AbertaweYr Arglwydd Anderson of Swansea, cyn AS Annabelle Apsion actores ffilm a theledu Peter Black, AC am De-orllewin Cymru Martin Coles, Llywydd Rhyngwladol Starbucks Coffee Alan Cox (wedi rhannu gyda Phrifysgol Aberystwyth), Arloeswr Linux Andrew Davies, AC ar gyfer Gorllewin Abertawe a Gweinidog Cyllid a Gwasanaethau Cyhoeddus Cynulliad Cenedlaethol Cymru Liam Dutton, Cyflwynydd tywydd y BBC Richey Edwards a Nicky Wire o'r gr\u0175p roc Manic Street Preachers Dr Lyn Evans, CBE, Arweinydd Prosiect, CERN Hywel Francis AS, Aberavon Si\u00e2n James, AS ar gyfer Dwyrain Abertawe Val Lloyd, AC ar gyfer Dwyrain Abertawe Anne Main, AS ar gyfer St Albans John McFall, sprintiwr Paralympaidd Paul Moorcraft (ysgrifennwr) Dwayne Peel, Chwaraewr rygbi'r undeb rhyngwladol Cymreig Dewi Zephaniah Phillips, athronydd Chris Roberts, awdur Heavy Words Lightly Thrown: The Reason Behind the Rhyme Matthew Telford, ysgolhaig. Geoffrey Thomas, Llywydd Coleg Kellogg, Rhydychen Syr John Meurig Thomas, fferyllydd Charlie Williams, awdur The Mangel Trilogy Yr Athro Colin H. Williams ieithydd-cymdeithasol Simon Jones, Cricedwr Lloegr Professor Olgierd Zienkiewicz, pioneer of computational methods for engineering Professor Dame Jean Thomas, Meistr benywaidd cyntaf, Coleg y Santes Catrin, Caergrawnt Cyfeiriadau Dolenni allanol Prifysgol Abertawe","211":"Roedd Abraham Lincoln (12 Chwefror 1809 \u2013 15 Ebrill 1865), a elwir weithiau yn Abe Lincoln, yn wladweinydd Americanaidd ac yn gyfreithiwr, ac ef oedd 16eg arlywydd UDA rhwng 1861 ac 1865. Arweiniodd Lincoln y wlad adeg Rhyfel Cartref America a llwyddodd i ddiogelu'r Undeb, diddymu caethwasiaeth, atgyfnerthu'r llywodraeth ffederal a moderneiddio\u2019r economi. Ganwyd ef i deulu tlawd mewn caban pren, a magwyd ef yn bennaf mewn ardal ffiniol yn Indiana. Roedd yn hunan-addysgedig, gan gymhwyso yn gyfreithiwr, a daeth yn arweinydd y Blaid Chwigaidd, yn ddeddfwr yn nhalaith Illinois ac yn Gyngreswr yng Nghyngres UDA yn cynrychioli Illinois. Yn 1849 dychwelodd i fod yn gyfreithiwr ond cythruddwyd ef gan y tiroedd ychwanegol a roddwyd at ddefnydd caethwasiaeth yn sgil Deddf Kansas-Nebraska. Dychwelodd i\u2019r byd gwleidyddol yn 1854 gan ddod yn arweinydd y Blaid Weriniaethol newydd, a daeth i sylw cynulleidfa genedlaethol oherwydd ei ddadleuon yn 1858 gyda Stephen Douglas. Etholwyd ef yn Arlywydd UDA yn Nhachwedd 1860 ac ymgymerodd \u00e2\u2019i swydd newydd ym mis Mawrth 1861. Enillodd fuddugoliaeth ysgubol yn y taleithiau Gogleddol ond roedd cefnogwyr caethwasiaeth yn y taleithiau Deheuol yn gweld llwyddiant Lincoln fel y Gogledd yn gwrthod derbyn eu hawl i gynnal caethwasiaeth. Dechreuodd y taleithiau Deheuol dorri i ffwrdd o'r Undeb. Er mwyn sicrhau eu hannibyniaeth, dechreuodd y Taleithiau Cydffederal ymosod ar Fort Sumter, sef caer Americanaidd yn y De, ac mewn ymateb i hynny, galwodd Lincoln ar luoedd arfog i ddistewi\u2019r gwrthryfel ac adfer yr Undeb. Fel arweinydd y Gweriniaethwyr Cymedrol, roedd gan Lincoln gyfeillion a gelynion ar y ddwy ochr. Daeth y Democratiaid Rhyfel \u00e2 gr\u0175p o\u2019i gyn-wrthwynebwyr draw i\u2019r aden gymhedrol, ond roedd y Gweriniaethwyr Radicalaidd yn mynnu bod y bradychwyr yn y taleithiau Deheuol yn cael eu cosbi\u2019n llym. Roedd y Democratiaid gwrth-ryfel (a elwid yn \u2018Copperheads\u2019) yn ei gas\u00e1u ac roedd grwpiau o\u2019r Cydffederalwyr yn cynllwynio i\u2019w lofruddio. Llwyddodd Lincoln i reoli'r grwpiau gwahanol hyn drwy fanipiwleiddio eu gelyniaeth at ei gilydd, drwy wasgaru ei gefnogaeth wleidyddol yn ofalus a manteisio ar ei ap\u00eal ymhlith pobl UDA. Roedd Araith Gettysburg Lincoln yn un o\u2019r areithiau pwysicaf yn hanes UDA gan ei fod yn pwysleisio cenedlaetholdeb a gwladgarwch, egwyddorion gweriniaethol, hawliau cydradd, rhyddid a democratiaeth. Yn ystod y Rhyfel Cartref roedd Lincoln yn archwiliwr craff o\u2019r strategaethau a\u2019r tactegau a ddefnyddiwyd yn y rhyfel, gan gynnwys y cadfridogion oedd yn cael eu dewis a\u2019r bloc\u00e2d morwrol a roddwyd ar fasnach y taleithiau Deheuol.  Penderfynodd atal habeas corpus a llwyddodd i osgoi ymyrraeth oddi wrth Brydain drwy ddiffiwsio Mater Trent. Yn sgil ei arweinyddiaeth fedrus llwyddodd i roi diwedd ar gaethwasiaeth drwy lofnodi'r Datganiad Rhyddfreinio, a gorchmynnodd bod y Fyddin yn amddiffyn ac yn recriwtio cyn-gaethweision. Roedd hefyd yn annog taleithiau ar yr arfordir i anghyfreithloni caethwasiaeth ac roedd yn hyrwyddwr brwdfrydig o'r 13eg Gwelliant yng Nghyfansoddiad UDA, a oedd yn gwneud caethwasiaeth yn anghyfreithlon ar draws y wlad. Bu Lincoln yn ffigwr pwysig o ran trefnu a rheoli ei ymgyrch ei hunan i gael ei ail-ethol. Ceisiodd uno\u2019r UDA, a oedd wedi dioddef yn sgil y rhyfel. Ar 14 Ebrill 1865, ychydig ddiwrnodau wedi diwedd y rhyfel yn Appomattox, pan oedd Lincoln wedi mynd i weld drama yn Theatr Ford gyda\u2019i wraig, Mary, cafodd ei lofruddio gan gefnogwr Cydffederal, sef John Wilkes Booth. Mae Lincoln yn cael ei gofio fel merthyr yn UDA ac yn cael ei gyfrif ymhlith arlywyddion pwysicaf hanes UDA.  Bywyd cynnar Ganwyd Abraham Lincoln yn 1809 mewn caban pren yn Hardin County, Kentucky, yn fab i Thomas Lincoln a Nancy Hanks. Pan oedd yn saith oed symudodd y teulu i Indiana, ac yna yn 1830 i Illinois, y dalaith y cysylltir Lincoln \u00e2 hi'n bennaf.Mae'n debyg na chafodd Lincoln fwy na 18 mis o addysg ffurfiol ond ymdrechodd yn galed i addysgu ei hun, gan ddarllen pob llyfr y medrai gael gafael arno. Dechreuodd ei yrfa wleidyddol yn 23 oed, gan ennill etholiad i Gynulliad Illinois. Yn ddiweddarach ceisiodd ddechrau busnes sawl gwaith, ond heb lawer o lwyddiant. Yna astudiodd y gyfraith drwy ddarllen llyfrau, a daeth yn fargyfreithiwr yn Illinois yn 1837, gan symud i Springfield, Illinois yn bartner mewn cwmni o gyfreithwyr gyda Stephen T. Logan. Daeth yn gyfreithiwr llwyddiannus iawn ac yn gynrychiolydd yn Senedd Illinois, lle protestiodd yn erbyn caethwasiaeth am y tro cyntaf yn 1837. Yn 1841 priododd Mary Todd. Cawsant bedwar mab: Robert Todd Lincoln, Edward Baker Lincoln, William Wallace Lincoln a Thomas \"Tad\" Lincoln. Dim ond Robert fu fyw i fod yn ddyn.  Ymgyrch i ddod yn Arlywydd Yn 1846 etholwyd Lincoln i D\u0177'r Cynrychiolwyr yn yr Unol Daleithiau. Siaradodd yn erbyn y rhyfel yn erbyn Mecsico a chefnogodd ymgyrch Zachary Taylor i ddod yn Arlywydd. Ar ddiwedd ei dymor yno, dychwelodd i Springfield i weithio fel cyfreithiwr.Ailgydiodd yn ei yrfa wleidyddol drwy wrthwynebu Deddf Kansas-Nebraska (1854), a oedd yn ei gwneud yn bosibl i gaethwasanaeth ledaenu i rannau o'r wlad lle nad oedd yn cael ei ganiat\u00e1u yn flaenorol. Cynorthwyodd Lincoln i ffurfio'r Blaid Weriniaethol newydd. Yn 1858 cynhaliodd gyfres o ddadleuon cyhoeddus gyda Stephen Douglas o'r Blaid Ddemocrataidd, ac er mai Douglas a etholwyd i'r Senedd, daeth Lincoln i amlygrwydd cenedlaethol. Lincoln yn Arlywydd Dewiswyd Lincoln fel ymgeisydd y Blaid Weriniaethol ar gyfer etholiad 1860, ac ar 6 Tachwedd etholwyd ef yn 16eg Arlywydd yr Unol Daleithiau, gan guro Douglas ac eraill. Yn sgil enwogrwydd Lincoln fel un a oedd yn gwrthwynebu ymestyn caethwasanaeth, roedd nifer o daleithiau'r de eisoes wedi datgan y byddent yn gadael yr Undeb pe bai Lincoln yn ennill. Dyna a wnaethant, gyda De Carolina yn arwain.  Pan saethwyd tuag at filwyr y llywodraeth yn Fort Sumter, dechreuodd Rhyfel Cartref America. Yn 1862 cyhoeddodd Lincoln ryddid y caethweision yn y taleithiau oedd yn gwrthryfela gyda'r Emancipation Proclamation. Am gyfnod yn ystod y rhyfel pan orchfygwyd byddinoedd y Gogledd mewn nifer o frwydrau gan y De, yn enwedig gan filwyr Robert E. Lee, roedd Lincoln yn amhoblogaidd iawn, ac wrth i'r etholiadau yn 1864 ddynesu roedd yn disgwyl colli. Yn ffodus iddo ef, enillodd y Gogledd nifer o fuddugoliaethau pwysig ychydig cyn yr etholiad - er enghraifft, gorchfygwyd Lee ym Mrwydr Gettysburg. Ychydig fisoedd wedi'r frwydr hon, wrth gysegru mynwent i ail-gladdu'r milwyr a laddwyd, traddododd Lincoln ei araith enwocaf, Anerchiad Gettysburg. Enillodd Lincoln yr etholiad i sicrhau pedair blynedd arall fel Arlywydd. Ar 9 Ebrill 1865, ildiodd Robert E. Lee a'i fyddin yn Appomattox Court House yn nhalaith Virginia. Roedd y rhyfel bellach bron ar ben, a Lincoln eisoes yn meddwl beth i'w wneud i ail-uno'r wlad ar \u00f4l y brwydro.  Llofruddiaeth Ar 14 Ebrill 1865 (Dydd Gwener y Groglith), aeth Lincoln a'i wraig i wylio drama o'r enw Our American Cousins yn Ford's Theater. Daeth John Wilkes Booth, actor oedd yn cydymdeimlo \u00e2'r De, y tu \u00f4l iddo heb gael ei weld a'i saethu yn ei ben. Cariwyd Lincoln i d\u0177 dros y ffordd, lle bu farw'r bore wedyn. Cariwyd ei gorff yn \u00f4l i Illinois mewn tr\u00ean arbennig, gyda miloedd o bobl yn ei gwylio'n pasio.  Tras Gymreig Credir bod Lincoln o dras Gymreig: roedd ei hen nain, Sarah Evans, mae'n debyg, yn ferch i Cadwaladr ac Elin Evans o Wynedd, Pennsylvania. Ym 1860 cyhoeddodd 100,000 o bamffledi Cymraeg i geisio denu pleidleisiau'r mewnfudwyr Cymraeg. Cyhoeddwyd 50,000 yn Utica, Efrog Newydd a'r un nifer yn Pottsville, Pensylfania.  Manion Roedd Lincoln yn 6 troedfedd, 3 3\/4 modfedd o daldra, yr Arlywydd talaf yn hanes yr Unol Daleithiau. Lyndon Johnson oedd yr agosaf ato, 1\/4 modfedd yn fyrrach. Ganed Lincoln ar yr un diwrnod \u00e2 Charles Darwin, 12 Chwefror, 1809. Yn \u00f4l yr hanes pan alwodd Stephen Douglas ef yn \"ddauwynebog\" yn ystod etholiad 1858, atebodd Lincoln \"Pe bai gen i wyneb arall, ydych chi'n meddwl y buaswn i'n gwisgo'r un yma?\" Cyfeiriadau Dolenni allanol (Saesneg) Bywgraffiad swyddogol (Saesneg) The Lincoln Institute Abraham Lincoln at Find a Grave (Saesneg) Abraham Lincoln Research Site (Saesneg) Abraham Lincoln Assassination","214":"Gweinyddir Gwobr Llyfr y Flwyddyn gan yr Academi Gymreig. Gwobrwyir hi i\u2019r gweithiau gorau yn y Gymraeg a\u2019r Saesneg ym meysydd ysgrifennu creadigol a beirniadaeth lenyddol. Yn 2012, cyflwynwyd categor\u00efau i\u2019r gystadleuaeth am y tro cyntaf, gyda gwobrau ar gyfer y Ffuglen, Barddoniaeth a llyfr Ffeithiol Greadigol yn ogystal \u00e2'r brif wobr. Yn 2020, cyflwynwyd y categori newydd \"Plant a Phobl Ifanc\".  Y Wobr Gymraeg 2020 Gwobr Barn y Bobl Golwg360  Ifan Morgan Jones, BabelPrif Enillydd  Ifan Morgan Jones, BabelFfuglen  Ifan Morgan Jones, BabelBarddoniaeth  Caryl Bryn, Hwn ydy'r llais, tybad?Ffeithiol Greadigol  Alan Llwyd, Byd Gwynn: Cofiant T. Gwynn JonesPlant a Phobl Ifanc  Elidir Jones, Yr Horwth 2019 Gwobr Barn y Bobl Golwg360  Manon Steffan Ros, Llyfr Glas NeboPrif Enillydd  Manon Steffan Ros, Llyfr Glas NeboFfuglen  Manon Steffan Ros, Llyfr Glas NeboBarddoniaeth  Alan Llwyd, Cyrraedd: a Cerddi EraillFfeithiol Greadigol  Andrew Green, Cymru mewn 100 Gwrthrych 2018 Gwobr Barn y Bobl Golwg360  Peredur Lynch, Caeth a RhyddPrif Enillydd  Goronwy Wynne, Blodau CymruFfuglen  Catrin Dafydd, GwalesBarddoniaeth  Hywel Griffiths, Llif Coch AwstFfeithiol Greadigol  Goronwy Wynne, Blodau Cymru 2017 Gwobr Barn y Bobl Golwg360  Guto Dafydd, YmbelydreddPrif Enillydd  Idris Reynolds, Cofio DicFfuglen  Caryl Lewis, Y GwreiddynBarddoniaeth  Aneirin Karadog, BylchauFfeithiol Greadigol  Idris Reynolds, Cofio Dic 2016 Prif Enillydd  Caryl Lewis, Y BwthynFfuglen  Caryl Lewis, Y BwthynBarddoniaeth  Mererid Hopwood, Nes DrawFfeithiol Greadigol  Gruffydd Aled Williams, Dyddiau Olaf Owain Glyn D\u0175r 2015 Prif Enillydd  Gareth F. Williams, Awst yn AnogiaFfuglen  Gareth F. Williams, Awst yn AnogiaBarddoniaeth  Rhys Iorwerth, Un Stribedyn BachFfeithiol Greadigol  Llyr Gwyn Lewis, Rhyw Flodau RhyfelBarn y Bobl  Lleucu Roberts, Saith Oes Efa 2014 Prif Enillydd  Ioan Kidd, DewisFfuglen  Ioan Kidd, DewisBarddoniaeth  Christine James, Rhwng y LlinellauFfeithiol  Alan Llwyd, Bob: Cofiant R. Williams Parry 2013 Prif Enillydd  Heini Gruffudd, Yr ErlidFfuglen  Manon Steffan Ros, BlasuBarddoniaeth  Aneirin Karadog, O Annwn i Geltia 2012 Prif Enillydd  Jon Gower, Y Stor\u00efwrFfuglen  Jon Gower, Y Stor\u00efwrBarddoniaeth  Karen Owen, Siarad Trwy\u2019i HetFfeithiol Greadigol  Allan James, John Morris-Jones 2011 Enillydd  Ned Thomas, Bydoedd: Cofiant CyfnodY Rhestr Fer  Angharad Price, Caersaint Dewi Prysor, Lladd Duw Ned Thomas, Bydoedd: Cofiant CyfnodY Rhestr Hir  Tony Bianchi, Cyffesion Geordie Oddi Cartref Hywel Gwynfryn, Hugh Griffith Elin Haf, Ar F\u00f4r Tymhestlog Jerry Hunter, Gwenddydd William Owen, C\u00e2n yr Alarch Angharad Price, Caersaint Dewi Prysor, Lladd Duw Gwyn Thomas, Murmuron Tragwyddoldeb a Chwningod Tjioclet Ned Thomas, Bydoedd: Cofiant Cyfnod Gareth F. Williams, Creigiau Aberdaron 2010 Enillydd  John Davies, Cymru: Y 100 lle i\u2019w gweld cyn marwY Rhestr Fer  John Davies, Cymru: Y 100 lle i\u2019w gweld cyn marw Hywel Griffiths, Banerog Caryl Lewis, Naw MisY Rhestr Hir  Si\u00e2n Melangell Dafydd, Y Trydydd Peth John Davies, Cymru: Y 100 lle i\u2019w gweld cyn marw Hywel Griffiths, Banerog Caryl Lewis, Naw Mis Haf Llewelyn, Llwybrau D. Densil Morgan, Lewis Edwards Sian Owen, M\u00e2n Esgyrn Cefin Roberts, Cymer y Seren Manon Steffan Ros, Fel Aderyn Manon Rhys, Cornel Aur 2009 Enillydd  William Owen Roberts, PetrogradY Rhestr Fer  Geraint V. Jones, Teulu L\u00f2rd Bach Wiliam Owen Roberts, Petrograd Hefin Wyn, PentigilyY Rhestr Hir  Mared Lewis, Y Maison du Soleil Aled Jones Williams, Yn Hon Bu Afon Unwaith Geraint V. Jones, Teulu L\u00f2rd Bach J. Towyn Jones, Rhag Ofn Ysbrydion Wiliam Owen Roberts, Petrograd Gwilym Prys Davies, Cynhaeaf Hanner Canrif Robyn Lewis, Bwystfilod Rheibus Hefin Wyn, Pentigily Myrddin ap Dafydd, Bore Newydd Harri Parri, Iaith y Brain ac Awen Brudd 2008 Enillydd  Gareth Miles, Y Proffwyd a\u2019i Ddwy Jesebel  (Gwasg Carreg Gwalch)Y Rhestr Fer  Tony Bianchi, Pryfeta  (Y Lolfa) Ceri Wyn Jones, Dauwynebog  (Gomer) Gareth Miles, Y Proffwyd a\u2019i Ddwy Jesebel  (Gwasg Carreg Gwalch)Y Rhestr Hir  Tony Bianchi, Pryfeta  (Y Lolfa) Gwyn Jenkins, Prif Weinidog Answyddogol Cymru  (Y Lolfa) Ceri Wyn Jones, Dauwynebog  (Gomer) Richard Wyn Jones, Rhoi Cymru'n Gyntaf: Syniadaeth Plaid Cymru  (Gwasg Prifysgol Cymru) Caryl Lewis, Y Gemydd  (Y Lolfa) Alan Llwyd, Blynyddoedd y Locustiaid  (Cyhoeddiadau Barddas) Iwan Llwyd, Hanner Cant  (Gwasg Taf) Gareth Miles, Y Proffwyd a\u2019i Ddwy Jesebel  (Gwasg Carreg Gwalch) Elin Llwyd Morgan, Mae Llygaid gan y Lleuad  (Y Lolfa) Llwyd Owen, Yr Ergyd Olaf  (Y Lolfa) 2007 Enillydd  Llwyd Owen, Ffydd Gobaith Cariad (Y Lolfa)Y Rhestr Fer  Gwen Pritchard Jones, Dygwyl Eneidiau (Gwasg Gwynedd) T. Robin Chapman, Un Bywyd o Blith Nifer (Gwasg Gomer) Llwyd Owen, Ffydd Gobaith Cariad (Y Lolfa)Y Rhestr Hir  Aled Jones Williams, Ychydig Is Na\u2019r Angylion (Gwasg y Bwthyn) Gwen Pritchard Jones, Dygwyl Eneidiau (Gwasg Gwynedd) T. Robin Chapman, Un Bywyd o Blith Nifer (Gwasg Gomer) Tony Bianchi, Esgyrn Bach (Y Lolfa) John FitzGerald, Grawn Gwirionedd (Cyhoeddiadau Barddas) Arwel Vittle, Valentine: Cofiant i Lewis Valentine (Y Lolfa) Alwyn Humphreys, Yr Hunangofiant (Y Lolfa) Catrin Dafydd, Pili Pala (Y Lolfa) Herbert Hughes, Harris: G\u0175r Duw \u00e2 Thraed o Glai (Gwasg Gomer) Llwyd Owen, Ffydd Gobaith Cariad (Y Lolfa) 2006 Enillydd  Rhys Evans, Gwynfor: Rhag Pob Brad (Y Lolfa)Y Rhestr Fer  Rhys Evans, Gwynfor: Rhag Pob Brad (Y Lolfa) Dafydd Johnston, Ll\u00ean yr Uchelwyr: Hanes Beirniadol Llenyddiaeth Gymraeg 1300-1525 (Gwasg Prifysgol Cymru) Manon Rhys, Rara Avis (Gwasg Gomer)Y Rhestr Hir  Menna Baines, Yng Ngolau\u2019r Lleuad: Ffaith a Dychymyg yng Ngwaith Caradog Prichard (Gwasg Gomer) Sian Eirian Rees Davies, I Fyd Sy Well (Gwasg Gomer) Rhys Evans, Gwynfor: Rhag Pob Brad (Y Lolfa) Dafydd Johnston, Ll\u00ean yr Uchelwyr: Hanes Beirniadol Llenyddiaeth Gymraeg 1300-1525 (Gwasg Prifysgol Cymru) Meinir Pierce Jones, Y Gongol Felys (Gwasg Gomer) Alan Llwyd, Clirio'r Atig (Cyhoeddiadau Barddas) Nia Medi, Omlet (Gwasg Gwynedd) Mihangel Morgan, Digon o Fwydod (Cyhoeddiadau Barddas) Eigra Lewis Roberts, Oni Bai (Gwasg Gomer) Manon Rhys, Rara Avis (Gwasg Gomer) 2005 Enillydd  Caryl Lewis, Martha, Jac a Sianco (Y Lolfa)Y Rhestr Fer  Caryl Lewis, Martha, Jac a Sianco (Y Lolfa) Bethan Gwanas, Hi Yw fy Ffrind (Y Lolfa) Elin Llwyd Morgan, Rhwng y Nefoedd a Las Vegas  (Y Lolfa)Y Rhestr Hir  Simon Brooks, O Dan Lygaid y Gestapo (Gwasg Prifysgol Cymru) Gareth Alban Davies, Y Llaw Broffwydol (Y Lolfa) Grahame Davies, Rhaid i Bopeth Newid (Gwasg Gomer) Gwenno Ffrancon, Cyfaredd y Cysgodion (Gwasg Prifysgol Cymru) Annes Glynn, Symudliw (Gwasg Gwynedd) Bethan Gwanas, Hi yw Fy Ffrind (Y Lolfa) Alun Jones, Y Llaw Wen (Gwasg Gomer) Caryl Lewis, Martha, Jac a Sianco (Y Lolfa) Emyr Lewis, Amser Amherffaith (Gwasg Carreg Gwalch) Elin Llwyd Morgan, Rhwng y Nefoedd a Las Vegas (Y Lolfa) 2004 Enillydd  Jerry Hunter, Llwch Cenhedloedd (Gwasg Carreg Gwalch)Y Rhestr Fer  Jerry Hunter, Llwch Cenhedloedd (Gwasg Carreg Gwalch) Jason Walford Davies, Gororau'r Iaith (Gwasg Prifysgol Cymru) Owen Martell, Dyn yr Eiliad (Gwasg Gomer)Y Rhestr Hir  T. Robin Chapman, Rhywfaint o Anfarwoldeb (Gwasg Gomer) Elgan Philip Davies, Cleddyf Llym Daufiniog (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion) Jason Walford Davies, Gororau'r Iaith (Gwasg Prifysgol Cymru) Sonia Edwards, Merch Noeth (Gwasg Gwynedd) Jerry Hunter, Llwch Cenhedloedd (Gwasg Carreg Gwalch) Geraint Lewis, Daw Eto Haul (Gwasg Carreg Gwalch) Iwan Llwyd, Be 'Di Blwyddyn Rhwng Ffrindia? (Gwasg Taf) Owen Martell, Dyn yr Eiliad (Gwasg Gomer) Cefin Roberts, Brwydr y Bradwr (Gwasg Gwynedd) Ioan Roberts, Rhyfel Ni (Gwasg Carreg Gwalch) Enillwyr hyd 2003 2003: Angharad Price, O! Tyn y Gorchudd (Gwasg Gomer) 2002: Grahame Davies, Cadwyni Rhyddid (Cyhoeddiadau Barddas) 2001: Owen Martell, Cadw dy ffydd, brawd (Gwasg Gomer) 2000: Gwyneth Lewis, Y Llofrudd Iaith (Cyhoeddiadau Barddas) 1999: R. M. Jones, Ysbryd y Cwlwm: Delwedd y Genedl yn ein Llenyddiaeth (Gwasg Prifysgol Cymru) 1998: Iwan Llwyd, Dan Ddylanwad (Gwasg T\u00e2f) 1997: Gerwyn Williams, Tir Neb: Rhyddiaith Gymraeg a\u2019r Rhyfel Byd Cyntaf (Gwasg Prifysgol Cymru) 1996:  Sonia Edwards, Gl\u00f6ynnod (Gwasg Gwynedd) 1995: Aled Islwyn, Unigolion, Unigeddau (Gwasg Gomer) 1994: T. Robin Chapman, W.J. Gruffydd (Gwasg Prifysgol Cymru) 1993: Robin Llywelyn, Seren Wen ar Gefndir Gwyn (Gwasg Gomer) 1992: Gerallt Lloyd Owen, Cilmeri a Cherddi Eraill (Gwasg Gwynedd) 1988: Wiliam Owen Roberts, Y Pla (Annwn) 1987: Nesta Wyn Jones, Rhwng Chwerthin a Chrio 1986: J. Eirian Davies, Cyfrol o Gerddi 1985: Geraint Bowen, Cerddi 1984: Donald Evans, Machlud Canrif 1983: Marion Eames, Y Gaeaf Sydd Unig 1982: Alun Jones, Pan Ddaw'r Machlud 1981: Hywel Teifi Edwards, G\u0175yl Gwalia 1980: Si\u00f4n Eirian, Bob yn y Ddinas 1979: Marion Eames, I Hela Cnau 1978: Aled Islwyn, Lleuwen 1977: Owain Owain, Mical (Gwasg Gomer) 1976: J. M. Edwards, Cerddi ddoe a Heddiw 1975: J. Eirian Davies, C\u00e2n Galed 1974: David Jenkins, Thomas Gwynn Jones: Cofiant 1973: Gerallt Lloyd Owen, Cerddi'r Cywilydd 1972: Pennar Davies, Y Tlws yn y Lotws 1971: Euros Bowen, Achlysuron 1970: Marion Eames. Y Stafell Ddirgel 1969: Pennar Davies, Meibion Dargogan Y Wobr Saesneg 2020 Prif Enillydd  Niall Griffiths, Broken GhostFfuglen  Niall Griffiths, Broken GhostFfeithiol Greadigol  Mike Parker,  On the Red HillBarddoniaeth  Zo\u00eb Skoulding, Footnotes to WaterPlant a Phobl Ifanc  Sophie Anderson, The Girl Who Speaks Bear 2019 Prif Enillydd  Ailbhe Darcy, InsistenceFfuglen  Carys Davies, WestFfeithiol Greadigol  Oliver Bullough, Moneyland 2016 Prif Enillydd  Thomas Morris, We Don't Know What We're DoingFfuglen  Thomas Morris, We Don't Know What We're DoingBarddoniaeth  Philip Gross, Love Songs of CarbonFfeithiol Greadigol  Jasmine Donahaye, Losing Israel 2012 Prif Enillydd  Patrick McGuinness, The Last Hundred DaysFfuglen  Patrick McGuinness, The Last Hundred DaysBarddoniaeth  Gwyneth Lewis, Sparrow TreeFfeithiol Greadigol  Richard Gwyn, The Vagabond\u2019s Breakfast 2011 Enillydd  John Harrison, Cloud Road: A Journey through the Inca HeartlandY Rhestr Fer  John Harrison, Cloud Road: A Journey through the Inca Heartland Pascale Petit, What the Water Gave Me: Poems After Frida Kahlo Alastair Reynolds, Terminal WorldY Rhestr Hir  Gladys Mary Coles, Clay Stevie Davies, Into Suez John Harrison, Cloud Road: A Journey through the Inca Heartland Tyler Keevil, Fireball Patrick McGuinness, Jilted City Pascale Petit, What the Water Gave Me: Poems After Frida Kahlo Alastair Reynolds, Terminal World Dai Smith, In the Frame M. Wynn Thomas, In the Shadow of the Pulpit Alan Wall, Doctor Placebo 2010 Enillydd  Philip Gross, I Spy Pinhole EyeY Rhestr Fer  Philip Gross, I Spy Pinhole Eye Nikolai Tolstoy, The Compilation of the Four Branches of the Mabinogi Terri Wiltshire, Carry Me HomeY Rhestr Hir  Horatio Clare, A Single Swallow Jasmine Donahaye, Self-Portrait as Ruth Philip Gross, I Spy Pinhole Eye Emyr Humphreys, The Woman at the Window Peter Lord, The Meaning of Pictures Mike Thomas, Pocket Notebook Nikolai Tolstoy, The Compilation of the Four Branches of the Mabinogi Alun Trevor, The Songbird is Singing Richard Marggraf Turley, Wan-Hu\u2019s Flying Chair Terri Wiltshire, Carry Me Home 2009 Enillydd  Deborah Kay Davies, Grace, Tamar And Laszlo The BeautifulY Rhestr Fer  Deborah Kay Davies, Grace, Tamar And Laszlo The Beautiful Gee Williams, Blood Etc Samantha Wynne Rhydderch, Not In These ShoesY Rhestr Hir  Deborah Kay Davies, Grace, Tamar and Lazlo the Beautiful Joe Dunthorne, Submarine Matthew Francis, Mandeville Stephen May, TAG Robert Minhinnick, King Driftwood Sheenagh Pugh, Long-haul Travellers Zo\u00eb Skoulding, Remains of a Future City Dai Smith, Raymond Williams: A Warrior\u2019s Tale Gee Williams, Blood etc. Samantha Wynne-Rhydderch, Not in these shoes 2008 Enillydd  Dannie Abse, The Presence (Hutchinson)Y Rhestr Fer  Tom Bullough, The Claude Glass (Sort of Books) Dannie Abse, The Presence (Hutchinson) Nia Wyn, Blue Sky July (Seren \/ Penguin)Y Rhestr Hir  Trezza Azzopardi, Winterton Blue  (Picador) Kitty Harri, Hector\u2019s Talent for Miracles  (Honno) Malcolm Pryce, Don\u2019t Cry For Me Aberystwyth  (Bloomsbury) Tom Bullough, The Claude Glass  (Sort Of Books) Robert Lewis, Swansea Terminal  (Serpent\u2019s Tail) Nia Wyn, Blue Sky July  (Seren) John Barnie, Trouble in Heaven  (Gomer) Carys Davies, Some New Ambush  (Salt Publishing) Dannie Abse, The Presence  (Hutchinson) Tessa Hadley, The Master Bedroom  (Jonathan Cape) 2007 Enillydd  Lloyd Jones, Mr Cassini (Seren)Y Rhestr Fer  Christine Evans, Growth Rings (Seren) Lloyd Jones, Mr Cassini (Seren) Jim Perrin, The Climbing Essays (In Pinn) 2006 Enillydd  Robert Minhinnick, To Babel and Back (Seren)Y Rhestr Fer  Robert Minhinnick, To Babel and Back (Seren) Kitty Sewell, Ice Trap (Honno) Ifor Thomas, Body Beautiful (Parthian)Y Rhestr Hir  Carole Cadwalladr, The Family Tree (Doubleday) Russell Celyn Jones, Ten Seconds from the Sun (Little, Brown) Gwyneth Lewis, Two in a Boat (Fourth Estate) Jo Mazelis, Circle Games (Parthian) Christopher Meredith, The Meaning of Flight (Seren) Robert Minhinnick, To Babel and Back (Seren) Kitty Sewell, Ice Trap (Honno) Owen Sheers, Skirrid Hill (Seren) Ifor Thomas, Body Beautiful (Parthian) Nia Williams, Persons Living or Dead (Honno) 2005 Enillydd  Owen Sheers, The Dust Diaries (Faber)Y Rhestr Fer  Trezza Azzopardi, Remember Me (Picador) Richard Collins, The Land as Viewed From the Sea (Seren) Owen Sheers, The Dust Diaries (Faber)Y Rhestr Hir  Trezza Azzopardi, Remember Me (Picador) Des Barry, Cressida\u2019s Bed (Jonathon Cape) Richard Collins, The Land as Viewed From the Sea (Seren) Stevie Davies, Kith and Kin (Weidenfield & Nicolson) Trevor Fishlock, Conquerors of Time (John Murray) Mike Jenkins, The Language of Fight (Gwasg Carreg Gwalch) Deryn Rees-Jones, Quiver (Seren) Kym Lloyd, The Book of Guilt (Sceptre) Owen Sheers, The Dust Diaries (Faber) John Williams, Temperance Town (Bloomsbury) 2004 Enillydd  Niall Griffiths, Stump (Jonathan Cape)Y Rhestr Fer  Niall Griffiths, Stump (Jonathan Cape) Emyr Humphreys, Old People Are A Problem (Seren) Gwyneth Lewis, Keeping Mum (Bloodaxe Books) Enillwyr hyd 2003 2003: Charlotte Williams, Sugar and Slate (Planet) 2002: Stevie Davies, The Element of Water (Honno) 2001: Stephen Knight, Mr Schnitzel (Viking) 2000: Sheenagh Pugh, Stonelight (Seren Books) 1999: Emyr Humphreys, The Gift of a Daughter (Seren Books) 1998: Mike Jenkins, Wanting to Belong (Seren Books) 1997: Si\u00e2n James, Not Singing Exactly (Honno) 1996: Nigel Jenkins, Gwalia in Khasia (Gwasg Gomer) 1995: Duncan Bush, Masks (Seren Books) 1994: Paul Ferris, Caitlin: The Life of Caitlin Thomas (Hutchinson) 1993: Robert Minhinnick, Watching the Fire Eater (Seren Books) 1992: Emyr Humphreys, Bonds of Attachment (Macdonald\/Sphere) 1991: John Barnie, The King of Ashes (Gwasg Gomer) 1990: Christine Evans, Cometary Phases (Seren Books) 1989: Carol Ann Courtney, Morphine and Dolly Mixtures (Honno) 1988:\u00a0? 1987: Frances Thomas, Seeing Things (Gollancz) Cyfeiriadau Dolenni allanol Llyfr y Flwyddyn Gwefan Academi\/Llenyddiaeth Cymru","217":"Gweriniaeth yn ne-ddwyrain Ewrop yw Gweriniaeth Albania neu Albania. Y gwledydd cyfagos yw Montenegro yn y gogledd, Serbia yn y gogledd-ddwyrain, Gogledd Macedonia yn y dwyrain a Gwlad Groeg yn y de. Mae ar l\u00e2n M\u00f4r Adria a M\u00f4r Ionia. Ei phrif borthladd yw D\u00fcrres. Adwaenir pobl Albania fel Albaniaid - nid i'w cymysgu ag Albanwyr, pobl yr Alban.  Daearyddiaeth Mae Albania yn un o wledydd y Balcanau. Mae hi'n wlad fynyddig iawn a elwir weithiau \"Gwlad yr Eryr\". Cyfyd y mynyddoedd i uchder o hyd at 2700m (9000 troedfedd). Ceir coedwigoedd sylweddol. Mae'r tir arfordirol yn ffrwythlon iawn.  Mae'r prif ddinasoedd a threfi yn cynnwys Tiran\u00eb (y brifddinas), Durr\u00ebs (y prif borthladd), Shkod\u00ebr, Sh\u00ebngjin, Elbasan, Vlor\u00eb a Sarand\u00eb.  Hanes Sefydlwyd Durr\u00ebs gan y Groegiaid mor bell yn \u00f4l \u00e2'r 7fed ganrif CC. Rhwng diwedd y 15fed a dechrau'r 20g bu Albania'n rhan o'r Ymerodraeth Ottoman. Yn 1912 enillodd Albania ei hannibyniaeth ar yr Ottomoniaid. Yn 1925, yn sg\u00eel rhyfel cartref y cymerodd yr Eidal ran ynddo, aeth y wlad yn weriniaeth. Fodd bynnag troes yn fonarchiaeth unwaith yn rhagor yn 1928 pan gafodd ei harlywydd Ahmed Beg Zogu ei wneud yn frenin ar y wlad dan yr enw cofiadwy Brenin Zog. Cafodd y wlad ei meddiannu gan luoedd arfog yr Eidal a'r Almaen yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd troes Albania'n wlad gomiwnyddol yn 1946 dan arweinyddiaeth yr unben Enver Hoxha. Ar \u00f4l cyfnod o fod yn gynghrair triw i Stalin, troes Albania i'r Tsieina Faoaidd o 1961 ymlaen.  Pobl a diwylliant Mae'r mwyafrif o'r Albaniaid yn perthyn i ddau gr\u0175p ethnig, sef y Ghegiaid (i'r gogledd o Afon Shkumbi) a'r Tosgiaid (i'r de o'r afon honno); ychydig sy'n hysbys am eu gwreiddiau. Albaneg yw'r unig iaith swyddogol. Fel yn achos Cosofo dros y ffin, mae'r mwyafrif o'r dinesyddion yn Fwslemiaid.  Economi Mewn canlyniad i bolisi ynysigaeth llywodraeth y wlad yn y gorffennol, pan ddibynai Albania i raddau helaeth ar fasnach gyda Tsieina a Gogledd Corea, roedd economi'r wlad yn dlawd iawn mewn cymhariaeth \u00e2 gweddill Ewrop. Erys Albania yn un o wledydd tlotaf Ewrop heddiw, er bod pethau wedi gwella'n sylweddol gyda chymorth gan Undeb Ewrop.  Enwogion Y Fam Teresa (1910-1997), lleian Gatholig a chenhades Prif ddinasoedd a threfi Albania yn \u00f4l poblogaeth Tiran\u00eb - 352,900 Durr\u00ebs - 113,800 Elbasan - 96,800 Shkod\u00ebr - 85,800 Vlor\u00eb - 84,400 Kor\u00e7\u00eb - 58,800 Fier - 55,100 Borshi - 9,500 Kavaj\u00eb - 40,000 Lushnj\u00eb - 38,200 Kavaja: 28.200 Pogradeci: 23.700 La\u00e7i: 23.400 Gjirokastra: 22.800 Patosi: 21.000 Kruja: 19.400 Ku\u00e7ova: 18.000 Kuk\u00ebsi: 16.600 Lezha: 16.600 Saranda: 14.500 Peshkopia: 14.100 Burreli: 13.900 C\u00ebrrik: 13.200 \u00c7orovoda: 13.200 Shijak: 12.800 Librazhdi: 11.500 Tepelen\u00eb: 11.300 Gramsh: 10.400 Poli\u00e7an: 10.200 Bulqiz\u00eb: 10.000 P\u00ebrmet: 9.800 Fush\u00eb-Kruj\u00eb: 9.600 Kamz\u00eb: 9.300 Rr\u00ebshen: 9.200 Ballsh: 9.100 Mamurras: 7.600 Bajram Curri: 7.500 Ersek\u00eb: 7.500 Peqin: 7.200 Divjak: 7.069 Selenic\u00eb: 6.900 Dolenni allanol Amryw Lleoliad Albania ar glob 3D (Java) Archifwyd 2006-10-08 yn y Peiriant Wayback. Baneri hanesyddol Albania Archifwyd 2006-10-01 yn y Peiriant Wayback. Albania a'r Balkan: fforwm trafod Ffeithlyfr Byd y CIA \u2014 Albania Gwybodaeth gyffredinol am bobl Albania Archifwyd 2006-12-06 yn y Peiriant Wayback. Dolenni swyddogol Llawlyfr teithio am Albania Map o Albania Hanes Albania Ffeithiau am wleidyddiaeth Albania a'i hetholiadau Archifwyd 2007-09-28 yn y Peiriant Wayback. Gwefannau swyddogol y llywodraeth Swyddfa Twristiaeth Genedlaethol Albania Cyngor Gweinidogion Senedd Albania Llywyddiaeth Albania Sefydliad Ystadegau Albania Banc Cenedlaethol Albania","218":"Gweriniaeth yn ne-ddwyrain Ewrop yw Gweriniaeth Albania neu Albania. Y gwledydd cyfagos yw Montenegro yn y gogledd, Serbia yn y gogledd-ddwyrain, Gogledd Macedonia yn y dwyrain a Gwlad Groeg yn y de. Mae ar l\u00e2n M\u00f4r Adria a M\u00f4r Ionia. Ei phrif borthladd yw D\u00fcrres. Adwaenir pobl Albania fel Albaniaid - nid i'w cymysgu ag Albanwyr, pobl yr Alban.  Daearyddiaeth Mae Albania yn un o wledydd y Balcanau. Mae hi'n wlad fynyddig iawn a elwir weithiau \"Gwlad yr Eryr\". Cyfyd y mynyddoedd i uchder o hyd at 2700m (9000 troedfedd). Ceir coedwigoedd sylweddol. Mae'r tir arfordirol yn ffrwythlon iawn.  Mae'r prif ddinasoedd a threfi yn cynnwys Tiran\u00eb (y brifddinas), Durr\u00ebs (y prif borthladd), Shkod\u00ebr, Sh\u00ebngjin, Elbasan, Vlor\u00eb a Sarand\u00eb.  Hanes Sefydlwyd Durr\u00ebs gan y Groegiaid mor bell yn \u00f4l \u00e2'r 7fed ganrif CC. Rhwng diwedd y 15fed a dechrau'r 20g bu Albania'n rhan o'r Ymerodraeth Ottoman. Yn 1912 enillodd Albania ei hannibyniaeth ar yr Ottomoniaid. Yn 1925, yn sg\u00eel rhyfel cartref y cymerodd yr Eidal ran ynddo, aeth y wlad yn weriniaeth. Fodd bynnag troes yn fonarchiaeth unwaith yn rhagor yn 1928 pan gafodd ei harlywydd Ahmed Beg Zogu ei wneud yn frenin ar y wlad dan yr enw cofiadwy Brenin Zog. Cafodd y wlad ei meddiannu gan luoedd arfog yr Eidal a'r Almaen yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd troes Albania'n wlad gomiwnyddol yn 1946 dan arweinyddiaeth yr unben Enver Hoxha. Ar \u00f4l cyfnod o fod yn gynghrair triw i Stalin, troes Albania i'r Tsieina Faoaidd o 1961 ymlaen.  Pobl a diwylliant Mae'r mwyafrif o'r Albaniaid yn perthyn i ddau gr\u0175p ethnig, sef y Ghegiaid (i'r gogledd o Afon Shkumbi) a'r Tosgiaid (i'r de o'r afon honno); ychydig sy'n hysbys am eu gwreiddiau. Albaneg yw'r unig iaith swyddogol. Fel yn achos Cosofo dros y ffin, mae'r mwyafrif o'r dinesyddion yn Fwslemiaid.  Economi Mewn canlyniad i bolisi ynysigaeth llywodraeth y wlad yn y gorffennol, pan ddibynai Albania i raddau helaeth ar fasnach gyda Tsieina a Gogledd Corea, roedd economi'r wlad yn dlawd iawn mewn cymhariaeth \u00e2 gweddill Ewrop. Erys Albania yn un o wledydd tlotaf Ewrop heddiw, er bod pethau wedi gwella'n sylweddol gyda chymorth gan Undeb Ewrop.  Enwogion Y Fam Teresa (1910-1997), lleian Gatholig a chenhades Prif ddinasoedd a threfi Albania yn \u00f4l poblogaeth Tiran\u00eb - 352,900 Durr\u00ebs - 113,800 Elbasan - 96,800 Shkod\u00ebr - 85,800 Vlor\u00eb - 84,400 Kor\u00e7\u00eb - 58,800 Fier - 55,100 Borshi - 9,500 Kavaj\u00eb - 40,000 Lushnj\u00eb - 38,200 Kavaja: 28.200 Pogradeci: 23.700 La\u00e7i: 23.400 Gjirokastra: 22.800 Patosi: 21.000 Kruja: 19.400 Ku\u00e7ova: 18.000 Kuk\u00ebsi: 16.600 Lezha: 16.600 Saranda: 14.500 Peshkopia: 14.100 Burreli: 13.900 C\u00ebrrik: 13.200 \u00c7orovoda: 13.200 Shijak: 12.800 Librazhdi: 11.500 Tepelen\u00eb: 11.300 Gramsh: 10.400 Poli\u00e7an: 10.200 Bulqiz\u00eb: 10.000 P\u00ebrmet: 9.800 Fush\u00eb-Kruj\u00eb: 9.600 Kamz\u00eb: 9.300 Rr\u00ebshen: 9.200 Ballsh: 9.100 Mamurras: 7.600 Bajram Curri: 7.500 Ersek\u00eb: 7.500 Peqin: 7.200 Divjak: 7.069 Selenic\u00eb: 6.900 Dolenni allanol Amryw Lleoliad Albania ar glob 3D (Java) Archifwyd 2006-10-08 yn y Peiriant Wayback. Baneri hanesyddol Albania Archifwyd 2006-10-01 yn y Peiriant Wayback. Albania a'r Balkan: fforwm trafod Ffeithlyfr Byd y CIA \u2014 Albania Gwybodaeth gyffredinol am bobl Albania Archifwyd 2006-12-06 yn y Peiriant Wayback. Dolenni swyddogol Llawlyfr teithio am Albania Map o Albania Hanes Albania Ffeithiau am wleidyddiaeth Albania a'i hetholiadau Archifwyd 2007-09-28 yn y Peiriant Wayback. Gwefannau swyddogol y llywodraeth Swyddfa Twristiaeth Genedlaethol Albania Cyngor Gweinidogion Senedd Albania Llywyddiaeth Albania Sefydliad Ystadegau Albania Banc Cenedlaethol Albania","221":"Pentref a chymuned ym mryniau Arfon, Gwynedd, yw Llanddeiniolen (\u00a0ynganiad\u00a0). Fe'i lleolir ar y B4366, 5 milltir i'r gogledd-ddwyrain o dref Caernarfon a thua'r un pellter i'r de-orllewin o ddinas Bangor. Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Si\u00e2n Gwenllian (Plaid Cymru) a'r Aelod Seneddol yw Hywel Williams (Plaid Cymru). Yr eglwys Mae'r eglwys bresennol yn dyddio o 1843 ond yn ymgorffori rhan o'r hen eglwys yn cynnwys hen fedyddfaen garreg ddyddiedig 1643 a chofeb i'r hen reithor Robert Wynne (m. 1730). Mae'n gysegredig i'r sant Ddeiniolen, mab Deiniol Sant. Dywedir iddo sefydlu'r eglwys yn 616 ar \u00f4l ffoi i'r ardal o fynachlog Bangor Is-Coed yn sg\u00eel Brwydr Caer.  Cyfrifiad 2011 Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn: Pobl o Landdeiniolen Erasmus Jones (1817-1909), awdur a gweinidog Ysgrif o\u2019r papur bro DARLUN yw hwn [2] o fuarth Y Gors, Llanddeiniolen, yn fuan ar \u00f4l troad y ganrif. Mesur ar draws can acer oedd y fferm, o fawndir du, a chwarter y rheiny yn dir \u00e2r, ac addas i dyfu tatws a grawn. Roedd y gweddill yn gorsdir tonnenog, yn llawn migwyn, a chwrlid, lafrwyn [sic], a phlu'r gweunydd. Erbyn fy amser i yn y dau a'r tri degau, doedd fawr newid wedi bod yn y dulliau. Roedd y pren rhaffau, a'r manjiar a'r delyn a'r cordd\u0175r, a'r noe, yr og biga, a'r cambran yn dal mewn grym, a'r trymwaith yn cael ei wneud gan yr olwyn dd\u0175r a'r ceffylau. Roedd yna enwau ar y caeau yr adeg honno. Weirglodd Bifan, lle roedd yna ddarn gwndwn a rhos, a maen mawr yn ei chanol lle byddai'r gwartheg yn cosi, a chaffaeliad i raffu ebolion a'u dysgu i rensio. Tu draw iddi roedd Cors Tan Rardd; mynwent anifeiliaid. Roedd yr hen bobol wedi bod yn cloddio yno hefyd am danwydd, ac yr oedd y tyllau rheiny yn llenwi hefo d\u0175r gan adael ynysoedd bach yn y canol lle byddai'r hwyaid gwylltion yn nythu. Yn y fan honno mae yna arian daear hefyd; dau biseraid o sofrenni aur dan gladd ers tuag amser fy hen daid a nain, Morgan a Phoebe Williams. Mae nhw wedi syrnud erbyn hyn fel mae popeth yn y mawn. Roedd yna dwll yn y Gors Fawr hefyd lle bydden ni'n sglefrio yn y gaeaf ac ar nosweithia' mawr byddai'r c\u0175n d\u0175r yn dod i fyny'r ffosydd mawn ar \u00f4l yr ieir a'r gwyddau. Roedd yna weirglodd wrth y t\u0177 o'r enw y Bonc Bach, lle roedd y ffynnon wedi ei chloddio fel ogof dan godiad tir. Roedd yna ddraenen wen fawr wedi ei gosod yn ei hymyl i gadw gwres yr haul oddi ar y d\u0175r. Tu draw, roedd yna lain o'r enw Clwt Gaseg a Chyw, lle byddai'r cesig a'r cywion yn cael eu hymneilltuo ddechra'r haf oddi wrth yr anifeilaid eraill i gael cyfle iawn i fagu. Pan oedd yr haul yn isel, nos a bore, roedd yna olion cefna gwenith i'w gweld yn y fan honno ers amser y degwm. Yn gyfochrog roedd weirglodd Ty Hen - lle da i godi sgwarnog. Roedd yna afon fach glir yn rhedeg trwyddi a honno byth yn sychu yn yr haf poetha am fod yna dd\u0175r codi ar ei chwrs. Ar ei glan, yn Weirglodd Pant, roedd murddyn Ty Hen, a fyddai'n cael ei ddefnyddio yn houwal drolia gan fy nhaid. Roedd yno fwgan hefyd yn ysgwyd y carwdenni ganol nos. Ar yr ochr ddwyreiniol ar y terfyn roedd yna boncan eithin, Ponc yr Ynys Wen. Byddai yn cael ei thanio yn dymhorol er mwyn cael poethwel i ffaglu o dan y popty i grasu bara. Rhwng y ddau le roedd yna l\u00f4n fach gul wedi ei gwalio yn uchel. Ar hyd honno roedd y trolia yn symud rhwng Dinorwig a'r Felinheli. Ei henw oedd Lon Clechydd.Roedd yna dri cae arall ar derfyn a Beudy Sion Dywyll; Bryndu Bach, a Mawr, a Bryndu Twll, a thu \u00f4l i'r beudai roedd Cae lloia, lle byddai'r lloia bach yn cael eu troi allan yn y gwanwyn ar \u00f4l bod ym mwllwch y beudy drwy'r gaea. Roeddent mor hurt ar \u00f4l dod i'r golau, nes yr oedd angen eu cadw ar dennyn am awr neu ddwy rhag iddynt ruthro ar eu pennau i'r waliau ac andwyo eu hunain. Roedd yna deirw drwg yno hefyd bob amser, am fod yna, meddai rhai - garreg ateb yng nghefn y t\u0177 gwair. Ac yr oedd yn rhaid llyffetheirio a mygydu rhai ohonynt. Roedd fy ewythr Ellis - a aeth yn gaucho i'r Ariannin, ac yn ddiweddarach i ffarmio defaid i New South Wales, ac a laddwyd hefo'r Awstraliaid ar y Somme yn 'Hangard Woods' - roedd o yn dod heibio i'r Cyfar Main ar y Gors Ucha ar ryw orchwyl a chryman yn ei law, pan ddaeth y tarw o rywle a throi arno. Taflodd y cryman a'i daro yn ei egwd nes torri cymal ar ei ar, a syrthiodd i lawr fel tarw Sbaen. Clywais fy nhad yn dweud fel y darfu fy nhaid wedyn ei ladd wrth olwyn y drol. Mae yna lwybrau difyr yn mynd ar draws y corsydd le byddai cariadon yn crwydro fraich ym mraich a dwsinau o drigolion y broydd yn mynd ar Sul y Blodau hefo bwnsieidiau o Gennin Pedr tros y Cae Cam i lawr i Laniolan. Mae yna un arall yn mynd ar draws i l\u00f4n y Rhydau heibio i'r Gamfa Bum Munud lle byddai aml un yn eistedd ar noson falmaidd o haf yn dal pen rheswm, neu naddu ffyn yr un fath a Thomos Owen, Ty Newydd, a'i fwstas wedi ei wacsio yn ddau bigyn fel RSM. \"Gwranda,\" fyddai o'n ddweud gan bwnio ffyral ei ffon i fogal rhywun, \"mae gin i stori fach i ddeud wrthat ti . . .\" Hynafiaethau Dinorwig (neu Ddinas Dinorwig) - Bryngaer tua milltir i'r de-ddwyrain o'r pentref a gysylltir \u00e2'r Ordoficiaid Ffynnon Cegin Arthur - hen ffynnon \u00e2 d\u0175r meddyginiaethol Carnedd Glyn Arthur - cylch cerrig o Oes Newydd y Cerrig Castell Llanddeiniolen, sef hen domen amddiffynol o'r Oesoedd Canol tua 2 kilometr i'r dwyrain o'r pentref. Cyfeiriadau","222":"Un o'r saith cyfandir yw Ewrop, sydd, yn yr achos hwn, yn fwy o gyfandir yn yr ystyr ddiwylliannol a gwleidyddol nag yn ffisioddaearyddol. Yn ffisegol ac yn ddaearegol, mae Ewrop yn isgyfandir neu'n benrhyn mawr, sy'n ffurfio'r rhan fwyaf gorllewinol o Ewrasia. Ar y ffin i'r gogledd ceir y Cefnfor Arctig, i'r gorllewin Cefnfor Iwerydd ac i'r de ceir y M\u00f4r Canoldir a'r Cawcasws. Mae ffin Ewrop i'r dwyrain yn amhendant, ond yn draddodiadol ystyrir Mynyddoedd yr Wral a M\u00f4r Caspia i'r de-ddwyrain fel y ffin dwyreiniol. Ystyrir y mynyddoedd hyn gan y rhan fwyaf o ddaearyddwyr fel y tirffurf daearyddol a thectonig sy'n gwahanu Asia oddi wrth Ewrop. Ewrop yw'r cyfandir lleiaf ond un yn nhermau arwynebedd, sy'n cynnwys tua 10,790,000\u00a0km\u00b2 (4,170,000\u00a0mi sg) neu 7.1% o arwynebedd y Ddaear, gyda Awstralia yn unig yn llai. Yn nhermau poblogaeth, dyma'r trydydd cyfandir mwyaf (mae Asia ac Affrica yn fwy) \u00e2 phoblogaeth o dros 700,000,000, neu tua 11% o boblogaeth y byd.  Geirdarddiad Ym mytholeg Roeg, roedd Ewropa yn dywysoges Ffeniciaidd a gafodd ei herwgipio gan Zeus ar ffurf tarw, a aeth \u00e2 hi i ynys Creta, lle rhoddodd hi enedigaeth i Minos. I'r bardd Homer, roedd Eur\u1e53p\u0113 (Hen Roeg: \u0395\u1f50\u03c1\u03ce\u03c0\u03b7) yn frenhines fytholegol o Greta, yn hytrach na dynodiad daearyddol. Daeth Europa yn enw am dir mawr Groeg, ac erbyn 500 CC roedd ei ystyr wedi ehangu i gynnwys gweddill y cyfandir.  Hanes Rhannodd ffin ogleddol yr Ymerodraeth Rhufeinig y cyfandir ar hyd afonydd Rhein a Donaw am sawl canrif. Yn dilyn cwymp yr Ymerodraeth Rhufeinig, syrthiodd rhan helaeth o Ewrop i'r Oesoedd Tywyll. Ond parhaodd gwareiddiad y Rhufeinwyr i flodeuo, ond ar ffurfiau newydd, mewn rhannau o dde Ewrop ac yn y de-ddwyrain dan yr Ymerodraeth Fysantaidd. Yn raddol, troes yr Oesoedd Tywyll yn gyfnod goleuach a adnabyddir fel yr Oesoedd Canol. Blodeuodd dysg eto ond ar ffurf geidwadol a dueddai i edrych yn \u00f4l i'r Byd Clasurol a'r Beibl. Ar ddiwedd yr Oesoedd Canol, cwncwerodd Ymerodraeth yr Otomaniaid ddinas Caergystennin (Istanbwl) \u2013 gan dod \u00e2 diwedd yr Ymerodraeth Fysantaidd \u2013 a daeth yn b\u0175er pwysicaf Ewrop. Un canlyniad o hynny oedd y Dadeni, cyfnod o ddarganfyddiad, fforio a chynydd mewn gwybodaeth wyddonol. Yn ystod y bymthegfed ganrif agorodd Portiwgal yr oes o ddarganfyddiadau, efo Sbaen yn ei dilyn. Ymunodd Ffrainc, yr Iseldiroedd a Phrydain Fawr yn y ras i greu ymerodraethau trefedigaethol enfawr yn Affrica, yr Amerig, Asia ac Awstralasia. Ar \u00f4l yr oes o ddarganfyddiadau, dechreuodd cysyniadau democratiaeth gymryd drosodd yn Ewrop. Cafwyd nifer o frwydrau am annibyniaeth, er enghraifft yn Ffrainc yn ystod cyfnod y Chwyldro Ffrengig. Arweiniodd y cynydd hwn mewn democratiaeth i gynydd mewn tensiynau yn Ewrop ar ben y tensiynau oedd yn bodoli'n barod oherwydd cystadleuaeth \u00e2'r Byd Newydd. Y gwrthdaro mwyaf enwog oedd hwnnw pan daeth Napoleon Bonaparte i rym a dechrau ar gyfres o oresgyniadau a ffurfiodd yr Ymerodraeth Ffrengig, ac wedyn cwympo'n fuan iawn. Ar \u00f4l y concwestau yma, ymsadrodd Ewrop, ond roedd yr hen sefydliadau eisoes yn ddechrau cwympo. Dechreuodd y Chwyldro Diwydiannol ym Mhrydain Fawr yn hwyr yn y ddeunawfed ganrif, ac arweiniodd hyn at symud i ffwrdd o amaeth, mwy o ffyniant economaidd a chynydd cyfatebol mewn poblogaeth. O ddiwedd yr Ail Ryfel Byd tan ddiwedd y Rhyfel Oer, rhannwyd Ewrop yn ddau brif bloc gwleidyddol ac economaidd: y gwledydd Comiwnyddol yn Nwyrain Ewrop (ac eithrio Twrci a Gwlad Groeg) a gwledydd cyfalafol Gorllewin a De Ewrop. O gwmpas 1990, yn ddilyn cwymp Wal Berlin, chwalodd y Bloc Dwyreiniol.  Daearyddiaeth Ewrop Yn daearyddol mae Ewrop yn rhan o'r ehangdir fwy a elwir yn Ewrasia. Mae'r cyfandir yn dechrau ym Mynyddoedd yr Wral yn Rwsia, sy'n diffinio'r ffin rhwng dwyrain Ewrop ac Asia. Nid yw'r ffin dde-ddwyreiniol ag Asia yn cael ei diffinio'n gyffredinol; gan amlaf mae Afon Wral neu, fel arall, Afon Emba, yn cael ei disgrifio fel ffin y cyfandir yn yr ardal yma. Mae'r ffin yn parhau \u00e2 M\u00f4r Caspia, ac yna Afon Araxes yn y Cawcasws, ac ymlaen i'r M\u00f4r Du; mae'r Bosphorus, M\u00f4r Marmara, a'r Dardanelles yn diweddu'r ffin ag Asia. Mae M\u00f4r y Canoldir i'r de yn gwahanu Ewrop ac Affrica. Y Cefnfor Iwerydd sy'n ffurfio'r ffin orllewinol, ond mae Gwlad yr I\u00e2, sydd llawer pellach i ffwrdd na'r pwyntiau agosaf i'r cyfandir yn Affrica ac Asia, fel arfer yn cael ei chynnwys yn Ewrop.  Gwledydd Ewrop Gwladwriaethau annibynnol Ystyrir y gwladwriaethau annibynnol canlynol i fod yn Ewrop:  1 Nid yw Armenia a Cyprus yn rhan o Ewrop yn ddaearyddol, ond gellir eu ystyried yn Ewropeaidd yn diwylliannol. 2 Mae gan Aserbaijan and Georgia tir yn Ewrop i'r gogledd o frig y Cawcasws a'r Afon Kura. 3 Lleolir rhai rhannau o Ffrainc tu fas i Ewrop (megis Gwadelwp, Martinique, Guiana Ffrengig a R\u00e9union). 4 Mae gan Rwsia a Casachstan tir yn Ewrop i'r gorllewin o Mynyddoedd yr Wral ac yr Afonydd Wral ac Emba. 5 Mae enw'r wlad yma yn dadl ryngwladol. 6 Mae gan yr Iseldiroedd dwy endid tu fas i Ewrop (Arwba ac Antilles yr Iseldiroedd, yn y Caribi). 7 Lleolir Ynysoedd Madeira Portiwgal yng ngogledd y Cefnfor Iwerydd yn agos i tir mawr Affrica. 8 Lleolir Ynysoedd Dedwydd Sbaen yng ngogledd y Cefnfor Iwerydd; lleolir plazas de soberan\u00eda (allglofannau) ar tir mawr Affrica. 9 Mae gan Twrci tir yn Ewrop i'r gorllewin a'r gogledd o'r Bosphorus a'r Dardanelles.  Tabl o wladwriaethau, tiriogaethau a rhanbarthau Ewrop Gwelwch hefyd Hanes Ewrop Daearyddiaeth Ewrop Undeb Ewropeaidd Cyngor Ewrop Undeb Gorllewin Ewrop Ewropead Ewrasia Llys Cyfiawnder Ewrop","225":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad 1903 oedd y 21ain ornest yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad. Chwaraewyd chwe g\u00eam rhwng 10 Ionawr a 21 Mawrth. Ymladdwyd hi gan Loegr, Iwerddon, Yr Alban, a Chymru.  Cymry anwaraidd Yn hytrach na safon y chware, pwnc trafod mawr yr ornest ym mhapurau Cymru oed sylwadau a wnaed gan Harry Sheppard trysorydd Undeb Rygbi Iwerddon. Yn \u00f4l Mr Sheppard roedd y cinio a darparwyd gan ei undeb i groesawu chwaraewyr a swyddogion yr Alban i'w wlad wedi costio \u00a350. Roedd y cinio cyffelyb i d\u00eem Cymru wedi costio dim ond \u00a330. Y rheswm am y gwahaniaeth oedd mai bonheddwyr oedd yn chware dros bob t\u00eem arall ond perthyn i'r dosbarth is yw'r chwaraewyr Cymreig. Byddai chwaraewyr Cymru yn rhy anwaraidd i werthfawrogi bwyd a gwin da, gan hynny rhoddwyd bwyd mwy gwerinol a chwrw iddynt, yn hytrach na'r siamp\u00ean a bwyd cywrain a roddwyd i'r Albanwyr. Tabl Canlyniadau Y gemau Cymry v. Lloegr Cymru: John Strand-Jones (Llanelli), Fred Jowett (Abertawe), Dan Rees (Abertawe), Rhys Gabe (Llanelli), Tom Pearson (Casnewydd) capt., Dicky Owen (Abertawe), Llewellyn Lloyd (Casnewydd), Jehoida Hodges (Casnewydd), Will Joseph (Abertawe), Will Osborne (Aberpennar), Arthur Harding (Caerdydd), Alfred Brice (Aberafan), David Jones (Treherbert), George Boots (Casnewydd), George Travers (Pill Harriers) Lloegr: Herbert Gamlin (Blackheath), Jack Miles  (Caerl\u0177r), RH Spooner (Lerpwl), J T Taylor (West Hartlepool), T Simpson (Rockcliff), B Oughtred (Hartlepool Rovers) capt., Frank Croft Hulme (Birkenhead Park), G Fraser (Richmond), Vincent Cartwright (Prifysgol Rhydychen), R Bradley (West Hartlepool), J Duthie (West Hartlepool), R F A Hobbs (Blackheath), Denys Dobson (Prifysgol Rhydychen), P F Hardwick (Percy Park), R D Wood (Hen Fechgyn Lerpwl).  Yr Alban v. Cymru Yr Alban: W T Forrest (Hawick), H J Orr (Albanwyr Llundain), A N Fell (Prifysgol Caeredin), Alec Boswell Timms (Prifysgol Caeredin), JE Crabbie (Prifysgol Rhydychen), J Knox (Kelvinside Acads), E D Simson (Prifysgol Caeredin), L West (Prifysgol Caeredin), A G Cairns (Watsonians), W E Kyle (Hawick), David Bedell-Sivright (Prifysgol Caergrawnt), Mark Coxon Morrison (Royal HSFP) capt., W P Scott (Gorllewin yr Alban), James Greenlees (Kelvinside Acads.), N Kennedy (Gorllewin yr Alban) Cymru: John Strand-Jones (Llanelli), William Richard Arnold (Abertawe), Dan Rees (Abertawe), Rhys Gabe (Llanelli), Billy Trew (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe), Llewellyn Lloyd (Casnewydd) capt., Jehoida Hodges (Casnewydd), Will Joseph (Abertawe), Will Osborne (Aberpennar), Arthur Harding (Caerdydd), Alfred Brice (Aberafan), David Jones (Treherbert), George Boots (Casnewydd), George Travers (Pill Harriers)   Iwerddon v. Lloegr Iwerddon: J Fulton (C R Gogledd yr Iwerddon), H J Anderson (Old Wesley), DR Taylor (Prifysgol Queen's, Belffast), GAD Harvey (Wanderers), CC Fitzgerald (Dungannon), Louis Magee (Bective Rangers), Harry Corley (Prifysgol Dulyn) capt., Thomas Arnold Harvey (Prifysgol Dulyn), G T Hamlet (Old Wesley), M Ryan (Rockwell College), A Tedford (Malone), P Healey (Limerick), J J Coffey (Lansdowne), F Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), Robertson Smyth (Prifysgol Dulyn) Lloegr: Herbert Gamlin (Blackheath), R Forrest (Blackheath), A T Brettargh (Hen Fechgyn Lerpwl), John T Taylor (West Hartlepool), T Simpson (Rockcliff), B Oughtred (Hartlepool Rovers) capt., F C Hulme (Birkenhead Park), G Fraser (Richmond), Vincent Cartwright (Prifysgol Rhydychen), B A Hill (Blackheath), S G Williams (Devonport Albion), W G Heppell (Devonport Albion), Denys Dobson (Prifysgol Rhydychen), P F Hardwick (Percy Park), R D Wood (Hen Fechgyn Lerpwl)   Yr Alban V. Iwerddon Yr Alban: W T Forrest (Hawick), H J Orr (Albanwyr Llundain), C France (Kelvinside Acads), A S Drybrough (Edinburgh Wanderers), J E Crabbie (Prifysgol Rhydychen), J Knox (Kelvinside Acads), E D Simson (Prifysgol Caeredin), L West (Prifysgol Caeredin), A G Cairns (Watsonians), W E Kyle (Hawick), David Bedell-Sivright (Prifysgol Caergrawnt), Mark Coxon Morrison (Royal HSFP) capt., W P Scott (Gorllewin yr Alban), James Greenlees (Kelvinside Acads.), N Kennedy (Gorllewin yr Alban) Iwerddon J Fulton (C R Gogledd yr Iwerddon), H J Anderson (Old Wesley), J B Allison (Prifysgol Caeredin), G A D Harvey (Wanderers), C C Fitzgerald (Dungannon), Louis Magee (Bective Rangers), Harry Corley (Prifysgol Dulyn) capt., Jos Wallace (Wanderers), G T Hamlet (Old Wesley), C E Allen (Derry), A Tedford (Malone), P Healey (Limerick), J J Coffey (Lansdowne), Samuel Irwin (C R Gogledd yr Iwerddon), R S Smyth (Prifysgol Dulyn)   Cymru v. Iwerddon Cymru: Bert Winfield (Caerdydd), Willie Llewellyn (Cymry Llundain), Gwyn Nicholls (Caerdydd) capt., Rhys Gabe (Llanelli), Teddy Morgan (Cymry Llundain), Dicky Owen (Abertawe), Llewellyn Lloyd (Casnewydd), Jehoida Hodges (Casnewydd), Will Joseph (Abertawe), Will Osborne (Aberpennar), Arthur Harding (Caerdydd), Alfred Brice (Aberafan), David Jones (Treherbert), George Boots (Casnewydd), George Travers (Pill Harriers) Iwerddon J Fulton (C R Gogledd yr Iwerddon), G Bradshaw (Belfast Collegians), James Cecil Parke (Prifysgol Dulyn), C Reid (C R Gogledd yr Iwerddon), Gerry Doran (Lansdowne), Louis Magee (Bective Rangers), Harry Corley (Prifysgol Dulyn) capt., Jos Wallace (Wanderers), GT Hamlet (Old Wesley), C E Allen (Derry), A Tedford (Malone), P Healey (Limerick), J J Coffey (Lansdowne), F Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), TA Harvey (Monkstown)   Lloegr v. Yr Alban Lloegr: Herbert Gamlin(Blackheath), T Simpson (Rockcliff), A T Brettargh (Hen Fechgyn Lerpwl), E I M Barrett (Lennox), R Forrest (Blackheath) W V Butcher (Streatham & Croydon), P D Kendall (Birkenhead Park) capt., N C Fletcher (OMT), Vincent Cartwright (Prifysgol Rhydychen), B A Hill (Blackheath), S G Williams (Devonport Albion), Frank Stout (Richmond), Denys Dobson (Prifysgol Rhydychen), P F Hardwick (Percy Park), R Pierce (Lerpwl) Yr Alban: W T Forrest (Hawick), H J Orr (Albanwyr Llundain), Alfred N Fell (Prifysgol Caeredin), Alec Boswell Timms (Prifysgol Caeredin), JS MacDonald (Prifysgol Caeredin), J Knox (Kelvinside Acads), E D Simson (Prifysgol Caeredin), L West (Prifysgol Caeredin), A G Cairns (Watsonians), W E Kyle (Hawick), J Ross (Albanwyr Llundain), John Dallas (Watsonians), W P Scott (Gorllewin yr Alban), James Greenlees (Kelvinside Acads.) capt., N Kennedy (Gorllewin yr Alban)  Dolenni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Cyrchwyd 2021-01-31. Llyfryddiaeth Godwin, Terry (1984). The International Rugby Championship 1883-1983. Llundain: Willows Books. ISBN\u00a00-00-218060-X. Griffiths, John (1987). The Phoenix Book of International Rugby Records. Llundain: Phoenix House. ISBN\u00a00-460-07003-7. Cyfeiriadau","226":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad 1903 oedd y 21ain ornest yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad. Chwaraewyd chwe g\u00eam rhwng 10 Ionawr a 21 Mawrth. Ymladdwyd hi gan Loegr, Iwerddon, Yr Alban, a Chymru.  Cymry anwaraidd Yn hytrach na safon y chware, pwnc trafod mawr yr ornest ym mhapurau Cymru oed sylwadau a wnaed gan Harry Sheppard trysorydd Undeb Rygbi Iwerddon. Yn \u00f4l Mr Sheppard roedd y cinio a darparwyd gan ei undeb i groesawu chwaraewyr a swyddogion yr Alban i'w wlad wedi costio \u00a350. Roedd y cinio cyffelyb i d\u00eem Cymru wedi costio dim ond \u00a330. Y rheswm am y gwahaniaeth oedd mai bonheddwyr oedd yn chware dros bob t\u00eem arall ond perthyn i'r dosbarth is yw'r chwaraewyr Cymreig. Byddai chwaraewyr Cymru yn rhy anwaraidd i werthfawrogi bwyd a gwin da, gan hynny rhoddwyd bwyd mwy gwerinol a chwrw iddynt, yn hytrach na'r siamp\u00ean a bwyd cywrain a roddwyd i'r Albanwyr. Tabl Canlyniadau Y gemau Cymry v. Lloegr Cymru: John Strand-Jones (Llanelli), Fred Jowett (Abertawe), Dan Rees (Abertawe), Rhys Gabe (Llanelli), Tom Pearson (Casnewydd) capt., Dicky Owen (Abertawe), Llewellyn Lloyd (Casnewydd), Jehoida Hodges (Casnewydd), Will Joseph (Abertawe), Will Osborne (Aberpennar), Arthur Harding (Caerdydd), Alfred Brice (Aberafan), David Jones (Treherbert), George Boots (Casnewydd), George Travers (Pill Harriers) Lloegr: Herbert Gamlin (Blackheath), Jack Miles  (Caerl\u0177r), RH Spooner (Lerpwl), J T Taylor (West Hartlepool), T Simpson (Rockcliff), B Oughtred (Hartlepool Rovers) capt., Frank Croft Hulme (Birkenhead Park), G Fraser (Richmond), Vincent Cartwright (Prifysgol Rhydychen), R Bradley (West Hartlepool), J Duthie (West Hartlepool), R F A Hobbs (Blackheath), Denys Dobson (Prifysgol Rhydychen), P F Hardwick (Percy Park), R D Wood (Hen Fechgyn Lerpwl).  Yr Alban v. Cymru Yr Alban: W T Forrest (Hawick), H J Orr (Albanwyr Llundain), A N Fell (Prifysgol Caeredin), Alec Boswell Timms (Prifysgol Caeredin), JE Crabbie (Prifysgol Rhydychen), J Knox (Kelvinside Acads), E D Simson (Prifysgol Caeredin), L West (Prifysgol Caeredin), A G Cairns (Watsonians), W E Kyle (Hawick), David Bedell-Sivright (Prifysgol Caergrawnt), Mark Coxon Morrison (Royal HSFP) capt., W P Scott (Gorllewin yr Alban), James Greenlees (Kelvinside Acads.), N Kennedy (Gorllewin yr Alban) Cymru: John Strand-Jones (Llanelli), William Richard Arnold (Abertawe), Dan Rees (Abertawe), Rhys Gabe (Llanelli), Billy Trew (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe), Llewellyn Lloyd (Casnewydd) capt., Jehoida Hodges (Casnewydd), Will Joseph (Abertawe), Will Osborne (Aberpennar), Arthur Harding (Caerdydd), Alfred Brice (Aberafan), David Jones (Treherbert), George Boots (Casnewydd), George Travers (Pill Harriers)   Iwerddon v. Lloegr Iwerddon: J Fulton (C R Gogledd yr Iwerddon), H J Anderson (Old Wesley), DR Taylor (Prifysgol Queen's, Belffast), GAD Harvey (Wanderers), CC Fitzgerald (Dungannon), Louis Magee (Bective Rangers), Harry Corley (Prifysgol Dulyn) capt., Thomas Arnold Harvey (Prifysgol Dulyn), G T Hamlet (Old Wesley), M Ryan (Rockwell College), A Tedford (Malone), P Healey (Limerick), J J Coffey (Lansdowne), F Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), Robertson Smyth (Prifysgol Dulyn) Lloegr: Herbert Gamlin (Blackheath), R Forrest (Blackheath), A T Brettargh (Hen Fechgyn Lerpwl), John T Taylor (West Hartlepool), T Simpson (Rockcliff), B Oughtred (Hartlepool Rovers) capt., F C Hulme (Birkenhead Park), G Fraser (Richmond), Vincent Cartwright (Prifysgol Rhydychen), B A Hill (Blackheath), S G Williams (Devonport Albion), W G Heppell (Devonport Albion), Denys Dobson (Prifysgol Rhydychen), P F Hardwick (Percy Park), R D Wood (Hen Fechgyn Lerpwl)   Yr Alban V. Iwerddon Yr Alban: W T Forrest (Hawick), H J Orr (Albanwyr Llundain), C France (Kelvinside Acads), A S Drybrough (Edinburgh Wanderers), J E Crabbie (Prifysgol Rhydychen), J Knox (Kelvinside Acads), E D Simson (Prifysgol Caeredin), L West (Prifysgol Caeredin), A G Cairns (Watsonians), W E Kyle (Hawick), David Bedell-Sivright (Prifysgol Caergrawnt), Mark Coxon Morrison (Royal HSFP) capt., W P Scott (Gorllewin yr Alban), James Greenlees (Kelvinside Acads.), N Kennedy (Gorllewin yr Alban) Iwerddon J Fulton (C R Gogledd yr Iwerddon), H J Anderson (Old Wesley), J B Allison (Prifysgol Caeredin), G A D Harvey (Wanderers), C C Fitzgerald (Dungannon), Louis Magee (Bective Rangers), Harry Corley (Prifysgol Dulyn) capt., Jos Wallace (Wanderers), G T Hamlet (Old Wesley), C E Allen (Derry), A Tedford (Malone), P Healey (Limerick), J J Coffey (Lansdowne), Samuel Irwin (C R Gogledd yr Iwerddon), R S Smyth (Prifysgol Dulyn)   Cymru v. Iwerddon Cymru: Bert Winfield (Caerdydd), Willie Llewellyn (Cymry Llundain), Gwyn Nicholls (Caerdydd) capt., Rhys Gabe (Llanelli), Teddy Morgan (Cymry Llundain), Dicky Owen (Abertawe), Llewellyn Lloyd (Casnewydd), Jehoida Hodges (Casnewydd), Will Joseph (Abertawe), Will Osborne (Aberpennar), Arthur Harding (Caerdydd), Alfred Brice (Aberafan), David Jones (Treherbert), George Boots (Casnewydd), George Travers (Pill Harriers) Iwerddon J Fulton (C R Gogledd yr Iwerddon), G Bradshaw (Belfast Collegians), James Cecil Parke (Prifysgol Dulyn), C Reid (C R Gogledd yr Iwerddon), Gerry Doran (Lansdowne), Louis Magee (Bective Rangers), Harry Corley (Prifysgol Dulyn) capt., Jos Wallace (Wanderers), GT Hamlet (Old Wesley), C E Allen (Derry), A Tedford (Malone), P Healey (Limerick), J J Coffey (Lansdowne), F Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), TA Harvey (Monkstown)   Lloegr v. Yr Alban Lloegr: Herbert Gamlin(Blackheath), T Simpson (Rockcliff), A T Brettargh (Hen Fechgyn Lerpwl), E I M Barrett (Lennox), R Forrest (Blackheath) W V Butcher (Streatham & Croydon), P D Kendall (Birkenhead Park) capt., N C Fletcher (OMT), Vincent Cartwright (Prifysgol Rhydychen), B A Hill (Blackheath), S G Williams (Devonport Albion), Frank Stout (Richmond), Denys Dobson (Prifysgol Rhydychen), P F Hardwick (Percy Park), R Pierce (Lerpwl) Yr Alban: W T Forrest (Hawick), H J Orr (Albanwyr Llundain), Alfred N Fell (Prifysgol Caeredin), Alec Boswell Timms (Prifysgol Caeredin), JS MacDonald (Prifysgol Caeredin), J Knox (Kelvinside Acads), E D Simson (Prifysgol Caeredin), L West (Prifysgol Caeredin), A G Cairns (Watsonians), W E Kyle (Hawick), J Ross (Albanwyr Llundain), John Dallas (Watsonians), W P Scott (Gorllewin yr Alban), James Greenlees (Kelvinside Acads.) capt., N Kennedy (Gorllewin yr Alban)  Dolenni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Cyrchwyd 2021-01-31. Llyfryddiaeth Godwin, Terry (1984). The International Rugby Championship 1883-1983. Llundain: Willows Books. ISBN\u00a00-00-218060-X. Griffiths, John (1987). The Phoenix Book of International Rugby Records. Llundain: Phoenix House. ISBN\u00a00-460-07003-7. Cyfeiriadau","230":"Mae T\u0177'r Cymry yn adeilad sy'n gweithredu fel canolfan i weithgareddau a sefydliadau Cymraeg yng Nghaerdydd ers yr 1930au. Lleolir T\u0177'r Cymry yn 11, Heol Gordon, Caerdydd, CF24 3AJ.  Sefydlu Yn 1936 cyflwynodd Lewis Williams, ffermwr o Fro Morgannwg, yr adeilad ar Ffordd Gordon, y Rhath, fel man cyfarfod a man gwaith i sefydliadau, cymdeithasau, grwpiau o bobl  hyrwyddo'r Gymraeg a'i diddordebau ac i weithio \"tuag at statws dominiwn Gymraeg\" i Gymru  (hynny yw, ffurf ar hunanlywodraeth oedd gan Iwerddon neu Awstralia ar y pryd). Ers ei agor yn 1936 mae wedi bod yn fan ymgynnull a sbardun i sawl mudiad pwysig iawn yn y Gymru Gymraeg a Chymru fel gwlad. Dros y blynyddoedd, mae T\u0177'r Cymry wedi bod yn gartref i nifer o sefydliadau, gan gynnwys Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru, Eglwys Efengylaidd Gymraeg Caerdydd, Yr Urdd, Ymgyrch Senedd i Gymru, Cynghrair Celtaidd (Cangen Cymru), Mudiad Ysgolion Meithrin, y Mudiad ar gyfer Addysg Gristnogol Cymru, Menter Caerdydd (lleoliad eu swyddfa gyntaf yn 2001 ), Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Cymdeithas T\u0177'r Cymry, Undeb Credyd Plaid Cymru rhwng 2006-20, dosbarth dysgwyr Cymraeg. Ysgol Gymraeg Yn 1937-38 roedd cynlluniau ar y gweill yn Nh\u0177'r Cymry  i sefydlu ysgol cyfrwng Cymraeg yng Nghaerdydd. Roedd Gwyn M. Daniel ac eraill o'r cylch fu'n cwrdd yn y T\u0177 ar fin sefydlu ysgol yn yr adeilad ond rhoddwyd y cynlluniau i'r neilltu gan fod yr Ail Ryfel Byd ar y gorwel ac i Arglwydd Faer Caerdydd fynnu mai cyfrifoldeb pwyllgor addysg y ddinas oedd sefydlu pob ysgol. Gan nad oedd s\u00f4n am sefydlu ysgol Gymraeg o du'r awdurdodau, sefydlodd selogion T\u0177'r Cymry yr Ysgol Gymraeg Fore Sadwrn yn yr adeilad yn 1943. Roedd chwe athrawes yn dysgu yn yr ysgol Sadwrn a hynny am ddim. Ymhlith y plant a fynachai'r Ysgol Fore Sadwrn yr oedd Rhodri Morgan (cyn-Brif Weinidog Cymru) a'i frawd, yr Athro Prys Morgan. Daeth i ben yn 1947 ond ar sail yr ymdrechion sefydlu'r ysgol yn y 1930au y sefydlwyd Ysgol Gynradd Gymraeg Caerdydd yn 1949, sef yr hyn ddaeth yn Ysgol Bryntaf maes o law. Cofiai Nia Royles (un o dair merch Gwyn M. Daniel; Ethni Jones a Lona Roberts oedd y ddwy arall) fel y cynhaliodd hi a'i chwaer, Ethni, Uwch Adran yr Urdd yn yr adeilad bob nos Wener.  Sefydlu UCAC Sefydlwyd Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru (UCAC) yn Nh\u0177'r Cymry yn 1940. Y Llywydd oedd Dr Gwenan Jones, Aberystwyth; yr is-Lywydd, D.J. Williams, Abergwaun; yr Ysgrifennydd Cyffredinol, Gwyn M. Daniel; yr Ysgrifennydd oedd Hywel J. Thomas; a Victor Hampson-Jones oedd Ysgrifennydd Adran Gyfraith.  Ysgol Feithrin Gyntaf Caerdydd Yn Nh\u0177'r Cymry y sefydlwyd ysgol feithrin Gymraeg gyntaf Caerdydd gan bobl megis Gwilym E. Roberts ac Owen John Thomas. Bu cylch meithrin yn cwrdd yn festri Eglwys y Crwys ar Heol y Crwys, Caerdydd. Erys darpariaeth Mudiad Ysgolion Meithrin. Yn 2015, roedd Cylch Meithin a Cylch Ti a Fi yn cael ei chynnal yn Nh\u0177'r Cymry. Ymgyrch Senedd i Gymru Gan wireddu dymuniad gwreiddiol Lewis Williams i'r adeilad fod yn canolfan at gyrchu tuag at statws dominiwn i Gymru, T\u0177'r Cymry oedd pencadlys Ymgyrch Senedd i Gymru a sefydlwyd yn yr 1980au a bu'n weithredol nes ennill Refferendwm Datganoli Cymru 2011. Bu'r Ymgyrch yn defnyddio'r T\u0177 fel canolfan ar gyfer gweinyddu a dosbarthu miloedd o daflenni yn pledio achos dros senedd i Gymru, gyda'r Ysgrifenyddion - John Osmond, Robin Reeves ac yna Alan Jobbins - yn gweithredu o'r adeilad. Pan etholwyd un o garedigion y ganolfan, Owen John Thomas, yn Aelod Cynulliad defnyddiodd T\u0177'r Cymry fel ei swyddfa etholaeth.  Man Cymdeithasu Roedd T\u0177'r Cymry yn fan cymdeithasu ac ymgynnull. Cofiai un o hoelion wyth y Gymraeg yng Nghaerdydd, Gwilym E. Roberts fel y byddai'r adeilad yn llawn ar nos Sul wedi'r cwrdd yn y capeli Cymraeg. Mae'n cynnal cyfleoedd i bobl sy'n dysgu Cymraeg i gwrdd ac ymarfer yr iaith. Dyna hefyd fan cyfarfod cyntaf Eglwys Efengylaidd Gymraeg Caerdydd pan sefydlwyd hi yn 1979.  C\u00f4r Cyd-adrodd T\u0177'r Cymry Enillodd y c\u00f4r yn yr Eisteddfod Genedlaethol bum mlynedd o'r bron gan dderbyn sg\u00f4r o 99\/100 un flwyddyn. Awgrymodd y beirniaid eu bod yn rhoi gorau iddi er mwyn rhoi cyfle i gorau eraill.  Gweinyddu Gweinyddir T\u0177'r Cymry gan fwrdd o ymddiriedolwyr. Bu cymdeithas 'Cyfeillion T\u0177'r Cymry' yn trefnu digwyddiadau a theithiau hanesyddol a diwylliannol yng Nghaerdydd a'r cylch am flynyddoedd lawer.Mae archifau T\u0177'r Cymry ac archifau UCAC yng Nghasgliadau Arbennig ac Archifau Llyfrgell Prifysgol Caerdydd: https:\/\/www.cardiff.ac.uk\/cy\/special-collections  Gweler Hefyd Clwb Ifor Bach Dolenni Erthygl lawn yn Y Dinesydd, adeg 70 mlwyddiant T\u0177'r Cymry Cyfeiriadau","233":"Rio de Janeiro  neu Rio yw ail ddinas fwyaf Brasil, De America, y tu \u00f4l S\u00e3o Paulo a Buenos Aires. Ystyr ei henw Portiwgaleg yw \"Afon Ionawr\". Fe'i lleolir ar arfordir ddwyreiniol canolbarth Brasil sy'n enwog am ei thraethau godidog a Mynydd y Dorth Siwgr. Hi hefyd yw'r chweched dinas fwyaf o ran poblogaeth yn yr America gydag oddeutu 6,747,815 (1 Gorffennaf 2020) o bobl. Roedd y ddinas yn brifddinas ar Brasil am bron i ddwy ganrif, o 1763 tan 1822 yn ystod cyfnod trefedigaethol Portiwgal, ac o 1822 tan 1960 pan oedd yn wlad annibynnol. Rio de Janeiro oedd cyn-brifddinas yr Ymerodraeth Portiwgeaidd hefyd (1808 - 1821). Caiff y ddinas ei hadnabod yn aml fel \"Rio\", ac mae ganddi'r ffugenw A Cidade Maravilhosa, neu \"Y Ddinas Fendigedig\". Gelwir trigolion y ddinas yn \"gariocas\". C\u00e2n swyddogol Rio yw \"Cidade Maravilhosa\", gan y cyfansoddwr Andr\u00e9 Filho. Dynodwyd rhan o'r ddinas yn Safle Treftadaeth y Byd, o'r enw \"Rio de Janeiro: Tirweddau Carioca rhwng y Mynydd a'r M\u00f4r\", gan UNESCO ar 1 Gorffennaf 2012 fel 'Tirwedd Ddiwylliannol'. Mae Rio de Janeiro yn enwog am ei lleoliad naturiol, dathliadau ei charnifal, samba a cherddoriaeth arall,  a'r traethau twristaidd, fel Copacabana ac Ipanema. Yn ogystal \u00e2'r traethau, mae'r ddinas yn enwog am ei cherflun enfawr o Grist, sy'n cael ei adnabod fel Crist y Iachawdwr ('Cristo Redentor') sydd ar ben mynydd Corcovado. Mae'r ddinas hefyd yn nodedig am Fynydd y Dorth Siwgr (P\u00e3o de A\u00e7\u00facar) gyda'r cherbydau gwifren; y Samb\u00f3dromo, stand gorymdaith parhaol a ddefnyddir yn ystod Carnifal a Stadiwm Maracan\u00e3, sy'n un o stadiymau pel-droed mwyaf y byd.  Er gwaethaf ei phrydferthwch, ystyrir Rio fel un o ddinasoedd mwyaf treisgar y byd, sydd wedi ysbrydoli ffilmiau fel Bus 174, City of God ac Elite Squad sydd oll wedi amlygu nifer o faterion cymdeithasol difrifol. Lleolir llawe o'r troseddau treisgar yn y favelas neu'r trefi shanti ond fe'u gwelir hefyd mewn cymdogaethau dosbarth canol ac uwch. Yn wahanol i nifer o ddinasoedd eraill, lleolir nifer o'r slymiau gyferbyn \u00e2 rhai o ardaloedd mwyaf cefnog y ddinas. Ceir y fforest fwyaf a'r ail fwyaf yn y byd yn y ddinas hefyd: Floresta da Tijuca, neu \"Fforest Tijuca\" a'r goedwig yn Parque Estadual da Pedra Branca, sydd bron yn gysylltiedig \u00e2'r parc arall. Mae Maes Awyr Rhyngwladol Gale\u00e3o - Ant\u00f4nio Carlos Jobim yn cysylltu Rio de Janeiro gyda nifer o ddinasoedd eraill Brasil ac yn cynnig nifer o hediadau rhyngwladol hefyd. Rio de Janeiro oedd gwesteiwr Gemau Olympaidd yr Haf 2016 a Gemau Paralympaidd yr Haf 2012, gan wneud y ddinas y ddinas gyntaf yn Ne America i gynnal y digwyddiadau hyn, erioed, a'r trydydd tro i'r Gemau Olympaidd gael eu cynnal mewn dinas yn Hemisffer y De.  Cynhaliodd Stadiwm Maracan\u00e3 rowndiau terfynol Cwpan y Byd P\u00eal-droed 1950 a 2014, Cwpan Cydffederasiynau FIFA 2013, a Gemau Pan Americanaidd XV.  Hanes Hanes cyn goresgyniad yr Ewropead Mae profion DNA wedi cadarnhau bod gan yr Indiaid Botocudo (difodwyd) a arferai fyw yn rhanbarth Espiritu Santo, ychydig i'r gogledd o Rio de Janeiro, DNA Polynesaidd. Roedd y Botocudo yn fwyaf adnabyddus am eu harfer o fewnosod plygiau pren mawr yn llabedau eu clustiau a'u gwefusau isaf. Yn y cyfnod hwn, gwyddus fod dros 7 miliwn o frodorion yn byw yn yr hyn a elwir heddiw'n Brasil. Gwladychu Ewropeaidd Daeth Ewropeaid ar draws Bae Guanabara yn gyntaf ar 1 Ionawr 1502 (bathiad yr enw Rio de Janeiro, \"Afon Ionawr\"), gan alldaith Portiwgaleg o dan yr archwiliwr a'r fforiwr Gaspar de Lemos, capten llong o'r enw Pedro \u00c1lvares Cabral, neu o bosib o dan Gon\u00e7alo Coelho. Y brodorion Tupi, Puri, Botocudo a Maxakal\u00ed oedd yn byw yma cyn dyfodiad yr Ewropeaid. Y goresgynwyr Daeth Ewropeaid ar draws Bae Guanabara yn gyntaf ar 1 Ionawr 1502 (bathiad yr enw Rio de Janeiro, \"Afon Ionawr\"), gan alldaith Portiwgaleg o dan yr archwiliwr a'r fforiwr Gaspar de Lemos, capten llong o'r enw Pedro \u00c1lvares Cabral, neu o bosib o dan Gon\u00e7alo Coelho. Yn 1555, meddiannwyd un o ynysoedd Bae Guanabara, a elwir bellach yn Ynys Villegagnon, gan 500 o wladychwyr o Ffrainc o dan y llyngesydd Ffrengig Nicolas Durand de Villegaignon. O ganlyniad, adeiladodd Villegagnon Caer Coligny ar yr ynys wrth geisio sefydlu trefedigaeth Ffrainc Antarctique. Ond daeth yn ormod o fygythiad i'r Wladfa Portiwgaleg sefydledig ac ym 1560 gwnaed y gorchymyn i gael gwared ar y milwyr Ffrengig. Cychwynnwyd ymosodiad milwrol a barodd flwyddyn o hyd gan Lywodraethwr Cyffredinol newydd Brasil Mem De Sa, ac fe\u2019i parhawyd yn ddiweddarach gan ei nai Estacio De Sa. Ar Ionawr 20, 1567, gorchfygwyd lluoedd Ffrainc a chawsant eu diarddel o Frasil am byth. Sefydlwyd y Rio de Janeiro presennol gan y Portiwgaliaid ar 1 Mawrth 1565 ac fe\u2019i henwyd yn S\u00e3o Sebasti\u00e3o do Rio de Janeiro, er anrhydedd i Sant Sebastian, y sant a oedd yn enw ac yn noddwr Brenin Portiwgalaidd ar y pryd, sef Sebasti\u00e3o. Rio de Janeiro oedd enw Bae Guanabara. Tan yn gynnar yn y 18g, ymosodwyd ar y ddinas gan nifer o f\u00f4r-ladron Ffrengig, fel Jean-Fran\u00e7ois Duclerc a Ren\u00e9 Duguay-Trouin.Erbyn diwedd yr 17g, darganfu\u2019r Bandeirantes aur a diemwntau yn Minas Gerais, ardal gyfagos, ac felly daeth Rio de Janeiro yn borthladd llawer mwy ymarferol ar gyfer allforio cyfoeth (aur, cerrig gwerthfawr a'r siwgr) na Salvador, Bahia, ymhellach i'r gogledd-ddwyrain. Ar 27 Ionawr 1763, symudwyd y ganolfan weinyddol o Salvador i Rio de Janeiro. Arhosodd y ddinas yn brifddinas drefedigaethol yn bennaf tan 1808, pan symudodd teulu brenhinol Portiwgal a'r rhan fwyaf o uchelwyr Lisbon cysylltiedig, a oedd yn ffoi rhag goresgyniad Napoleon o Bortiwgal, i Rio de Janeiro.  Daearyddiaeth Mae Rio de Janeiro ar ran orllewinol bellaf llain o arfordir M\u00f4r Iwerydd (rhwng culfor i'r dwyrain i Ilha Grande ar y Costa Verde, a'r Cabo Frio), yn agos at DTrofan yr Afr (neu Drofan Capricorn), ac mae'r draethlin yn gogwyddo o'r dwyrain i'r gorllewin. Yn wynebu'r de i raddau helaeth, sefydlwyd y ddinas ar gilfach o'r darn hwn o'r arfordir, Bae Guanabara (Ba\u00eda de Guanabara), ac mae ei fynedfa wedi'i nodi gan bwynt o dir o'r enw y Mynydd Siwgwr (P\u00e3o de A\u00e7\u00facar).Mae'r rhan fwyaf o'r ddinas, y cyfeirir ati'n aml fel \"Parth y Gogledd\" (Zona Norte, Rio de Janeiro [pt]), yn ymestyn i'r gogledd-orllewin ar wastadeddau sy'n cynnwys gwaddodion morol a chyfandirol ac ar fryniau a sawl mynydd creigiog. Mae \"Parth De\" (Zona Sul) y ddinas, sy'n cyrraedd y traethau ar gyrion y m\u00f4r agored, yn cael ei dorri i ffwrdd o'r canol ac o Barth y Gogledd gan fynyddoedd arfordirol. Mae'r mynyddoedd a'r bryniau hyn yn ardaloedd anghysbell o'r Serra do Mar i'r gogledd-orllewin, y gadwyn fynyddoedd gneis-wenithfaen hynafol sy'n ffurfio llethrau deheuol Ucheldir Brasil. Mae'r Parth Gorllewinol mawr (Zona Oeste), a gafodd ei dorri i ffwrdd gan y tir mynyddig miliynau o flynyddoedd yn ol, yn fwy hygyrch ac agored i'r rhai ym Mharth y De oherwydd codi ffyrdd a thorri twneli newydd erbyn diwedd yr 20g. Adeiladau a chofadeiladau Arcos da Lapa Cerfddelw Crist Gwaredwr Museu Nacional de Belas Artes (amgueddfa) Stadiwm Engenh\u00e3o Enwogion Maria II, brenhines Portiwgal (1819-1853) Joaquim Maria Machado de Assis (1839-1908), awdur Alberto Dines (g. 1932), newyddiadurwr Paulo Coelho (g. 1947), nofelydd Jo\u00e3o W. Nery (1950-2018), awdur ac actifydd Nelson Piquet (g. 1952) Ronaldo (g. 1976), chwaraewr p\u00eal-droed Cyfeiriadau","236":"Cyn chwaraewr p\u00eal-droed rhyngwladol Cymru a chlybiau Lerpwl a Wrecsam ydy Joey Jones (ganwyd Joseph Patrick Jones ar 4 Mawrth 1955 ym Mangor, Gwynedd). Jones oedd y Cymro cyntaf i ennill Cwpan Pencampwyr Ewrop pan oedd yn aelod o d\u00eem Lerpwl drechodd Borussia M\u00f6nchengladbach ym 1977. Gyrfa Clwb Wrecsam Ymunodd Jones \u00e2 Wrecsam ym 1971 gan wneud ei ymddangosiad cyntaf i'r clwb yn erbyn Caer yng Nghwpan Cymru. Er i Wrecsam golli'r g\u00eam, gwnaeth ei ymddangosiad cyntaf yn y gynghrair yn erbyn Rotherham United yn y g\u00eam nesaf.Aeth Jones ymlaen i fod yn aelod allweddol o\u2019r t\u00eem gyrhaeddodd rownd yr wyth olaf o Gwpan FA Lloegr am y tro cyntaf yn hanes Wrecsam ym 1973-74 a llwyddodd i ennill Cwpan Cymru ym 1974-75 wrth i Wrecsam drechu Caerdydd yn y rownd derfynol. Lerpwl Yn ystod yr haf ym 1975 cafodd Jones ei brynnu gan Lerpwl am \u00a3110,000 a gwaneth ei ymddangosiad cyntaf yn erbyn Queens Park Rangers yng ng\u00eam agoriadol tymor 1975-76. Er na llwyddodd i wneud ei farc yn ystod ei dymor cyntaf, llwyddodd i ddod yn aelod allweddol o'r t\u00eem ar gyfer tymor 1975-76 wrth i Lerpwl ennill Cynghrair Lloegr, Cwpan Pencampwyr Ewrop a chyrraedd rownd derfynol Cwpan FA Lloegr. Er ei lwyddiant ym 1976-77, roedd Jones yn ei chael yn anodd i gadw ei le yn y t\u00eem y tymor canlynol. Roedd yn eilydd yn rownd derfynol Cwpan Pencampwyr Ewrop yn erbyn Club Brugge yn Stadiwm Wembley a dychwelodd i Wrecsam yn ystod haf 1978 ar \u00f4l gwneud 100 o ymddangosiadau dros Lerpwl. Wrecsam Dychwelodd i Wrecsam ar gyfer tymor 1978-79 am \u00a3210,000, ffi sy'n parhau i fod yn record i'r clwb. Chelsea Wedi pedwar tymor gyda Wrecsam, cafodd Jones ei brynnu gan Chelsea am \u00a334,000 ym 1982 gan ailymuno \u00e2 chyn reolwr Wrecsam, John Neal yn Stamford Bridge. Roedd yn rhan o'r t\u00eem lwyddodd i osgoi disgyn i'r Drydedd Adran ar ddiwrnod olaf y tymor cyn sicrhau pencampwriaeth yr Ail Adran a dyrchafiad i'r Adran Gyntaf yn nhymor 1983-84. Ond wedi tymor yn y brif adran cafodd Jones ei werthu i Huddersfield Town am \u00a335,000 yn Awst 1985. Huddersfield a Wrecsam Treuliodd Jones dau dymor gyda Huddersfield, a cafodd ei enwebu'n Chwaraewr y Tymor gan y cefnogwyr yn ystod ei dymor cyntaf. Dychwelodd i Wrecsam ym 1987 a cafodd ei benodi'n chwaraewr\/hyfforddwr y clwb pan benodwyd Brian Flynn yn rheolwr yn Rhagfyr 1989. Cyhoeddodd ei ymddeoliad o chwarae p\u00eal-droed ym Mawrth 1992. Gyrfa Rhyngwladol Gwnaeth Jones ei ymddangosiad cyntaf dros Gymru yn erbyn Awstria ar Y Cae Ras, Wrecsam yn ystod gemau rhagbrofol Euro 76. Llwyddodd Jones i dorri record Ivor Allchurch am y nifer fwyaf o gapiau dros ei wlad wrth ennill cap rhif 69 yn erbyn Gweriniaeth Iwerddon ym 1986. Aeth ymlaen i ennill 72 o gapiau dros Gymru - record oedd yn sefyll hyd nes i Peter Nicholas ennill cap rhif 73 yn 1991 Anrhydeddau WrecsamCwpan Cymru (1): 1974\u201375LerpwlCynghrair Lloegr (1): 1976-77 Cwpan Pencampwyr Ewrop (2): 1976-77, 1977-78 Cwpan UEFA (1): 1975-76 Super Cup UEFA (1): 1977ChelseaAil Adran Cynghrair Lloegr (1): 1983-84 Cyfeiriadau","238":"Y corff llenyddol a gynhyrchwyd gan y Walwniaid yn eu tafodiaith, Walwneg, yw llenyddiaeth Walwneg. Yng nghanol y 12g, ysgrifennwyd croniclau lleol a dram\u00e2u crefyddol yn Walwneg. Yn ddiweddarach, cyfansoddwyd caneuon, dram\u00e2u a libretos yn Walwneg. Sefydlwyd y Soci\u00e9t\u00e9 Li\u00e8geoise de Litt\u00e9rature Wallonne yn 1856 i hyrwyddo llenyddiaeth Walwneg. Cafodd sillafu a gramadeg yr iaith Walwneg eu safoni gan ysgolheigion yn yr 20g, gan greu ffurf lenyddol fodern ar Walwneg.  Llenyddiaeth ysgrifenedig cynnar Disgynnai'r Walwniaid yn bennaf o'r Belgae, llwyth Celtaidd Galaidd a roddasant ei enw i Wlad Belg. Yn ystod yr oes Rufeinig, cafodd y boblogaeth yn yr ardal a elwir heddiw yn Walonia ei Ladineiddio i raddau helaeth, yn fwy felly na'r Ffrancod. Parhaodd y boblogaeth yn ne'r ardal i siarad iaith y G\u00e2l-Rhufeiniaid, sef ffurf ar Ladin llafar. Dros amser, datblygodd y dafodiaith leol yn un o'r langues d'o\u00efl, ar y cyd a'r Ffrangeg, ac yn un o sawl iaith Rom\u00e1wns sydd yn tarddu o Ladin. Er datblygiad yr iaith lafar yn iaith Rom\u00e1wns, Lladin oedd prif iaith lenyddol Walonia o'r 9g i'r 11g, oherwydd yr honno oedd iaith yr abaty, yr unig ganolfan ddeallusol yn ystod yr Oesoedd Canol Cynnar. Yr enghraifft hynaf o l\u00ean yn y langues d'o\u00efl, neu Hen Ffrangeg, yw'r Cantil\u00e8ne de Sainte Eulalie (tua 900). Mae'r gwaith hwnnw yn dangos elfennau o Walwneg, Picardeg, a Champenois. Yng nghanol y 12g, ysgrifennwyd croniclau lleol a dram\u00e2u crefyddol yn Walwneg. Mae hefyd traethodau dienw yn dyddio o'r cyfnod hwnnw, gan gynnwys y gerdd alecsandrinaidd Po\u00e8me moral. 17eg ganrif Ymddangosodd gweithiau ysgrifenedig yn nhafodieithoedd y Walwniaid yn nechrau'r 17g, yn enwedig yn ardal Li\u00e8ge. Enghraifft gynnar o lenyddiaeth Walwneg yw'r caniad a gyfansoddwyd yn nhafodiaith Li\u00e8ge tua'r flwyddyn 1620. Traddodiad yn yr 17g oedd y pasqu\u00e8yes (paskeyes, paskeilles), cerddi ar bynciau lleol yn iaith y werin. 18fed ganrif Ymledodd y defnydd o iaith y werin yn y 18g. Cyfansoddwyd caneuon, dram\u00e2u, a libretos yn Walwneg. Yn Li\u00e8ge bu'r opera gomig yn cynhyrchu sawl libreto poblogaidd, gan gynnwys Li Voyadjue di Tchaudfontaine (1757), Li L\u00eedjw\u00e8s egag\u00ee, a Les Hypocondres, ac yno sefydlwyd y Th\u00e9\u00e2tre Li\u00e9geois. Datblygodd hefyd ffurfiau megis y cramignon, barddoniaeth delynegol ar gyfer dawns, a'r No\u00ebls, carolau ac ymgomion Nadoligaidd. 19eg ganrif Dechreuodd mwy a mwy o feirdd a rhyddieithwyr Walwnaidd ysgrifennu drwy gyfrwng y Walwneg yn y 19g, ac ardal Li\u00e8ge oedd canolfan lenyddol yr iaith. Yno sefydlwyd y Soci\u00e9t\u00e9 Li\u00e8geoise de Litt\u00e9rature Wallonne yn 1856 i hyrwyddo llenyddiaeth Walwneg, a bu adfywiad llenyddol yn y 1880au adeg y cylchgronau La Jeune Belgique a La Wallonie. Y prif feirdd yn yr iaith oedd Charles-Nicolas Simonon (1774\u20131847), Fran\u00e7ois Bailleux (1817\u201366), a Nicolas Defr\u00eacheux (1825\u201374). Cyfieithwyd hefyd nifer o weithiau i'r Walwneg, gan gynnwys La Fontaine, Ofydd, ac Horas. Blodeuai llenyddiaeth Walwneg mewn rhannau eraill o'r wlad hefyd, gan gynnwys Namur, cartref i Charles W\u00e9rotte (1795\u20131870) a Nicolas Bosret (1799\u20131876), sy'n adnabyddus am yr emyn Li bea bouket.  Erbyn diwedd y 19g, trodd nifer o lenorion Walwneg at realaeth i bortreadu bywyd y werin. Ymhlith y prif feirdd oedd Joseph Vrindts (1855\u20131940) ac Henri Simon (1856\u20131939). Enwau pwysig ym myd y theatr Walwneg oedd y dramodwyr Andr\u00e9 Delchef (1835\u20131902) ac \u00c9douard Remouchamps (1836\u20131900), awdur y gomedi fydr T\u00e2t\u00ee l\u2019p\u00e8riqu\u00ee a berfformiwyd gyntaf yn 1885.  20fed ganrif Datblygodd ysgolheictod a thafodieitheg Walwneg yn yr 20g, a chafodd sillafu a gramadeg yr iaith eu safoni, gan greu ffurf lenyddol fodern ar Walwneg. Roedd nifer o awduron, gan gynnwys \u00c9mile Lempereur (1909\u20132009), ar flaen y gad yn y mudiad cenedlaetholgar Walwnaidd. Ymhlith beirdd yr iaith yn yr 20g mae Franz Dewandelaer (1909\u201352), Charles Geerts (1900\u201381), Willy Bal (1916\u20132013), Henri Collette (1905\u201381), \u00c9mile Gilliard (g. 1928), Jean Guillaume (1918\u20132001), Marcel Hicter (1918\u201379), Albert Maquet (1922\u20132009), Georges Smal (1928\u201388), a Jenny d'Inverno (g. 1926). Ymhlith y nofelwyr a'r awduron straeon byrion mae L\u00e9on Mahy (1900\u201365), Dieudonn\u00e9 Boverie (1905\u201391), a L\u00e9on Marquet (1919\u20132018). Ymhlith y dramodwyr o nod mae Fran\u00e7ois Roland, Jules Evrard (1887\u20131968), Georges Charles, Charles-Henri Derache, Fran\u00e7ois Masset, a Jean Rathm\u00e8s (1909\u201386).  21ain ganrif Mae'r rhyngrwyd wedi creu cyfleoedd newydd i l\u00ean Walwneg yn yr 21g, er enghraifft y Wicipedia Walwneg.  Gweler hefyd Llenyddiaeth Almaeneg Gwlad Belg Llenyddiaeth Fflemeg Llenyddiaeth Ffrangeg Gwlad Belg Llenyddiaeth Ffrangeg Lwcsembwrg Llenyddiaeth Iseldireg Gwlad Belg Cyfeiriadau","240":"Tony ac Aloma oedd un o'r ddeuawdau fwyaf poblogaidd y byd pop Cymraeg yn ystod y 1960au. Yr aelodau oedd Aloma Jones o Lannerch-y-medd a Tony Jones o Rosmeirch Dechreuad Bu Aloma a Tony yn perfformio\u2019n rheolaidd mewn nosweithiau llawen ac eisteddfodau lleol ar Ynys M\u00f4n yng nghanol y 1960au cyn iddynt ffurfio deuawd. Ym 1964 roedd Tony wedi cael cais i drefnu noson lawen yn Llanfair-yng-Nghornwy. Aeth i gartref Lligwy Jones, a oedd yn canu mewn gr\u0175p sgiffl lleol, The Beach Brothers i ofyn iddo fod yn rhan o'r noson. Doedd Lligwy ddim adref ar y pryd ond awgrymodd ei fam bod Tony yn rhoi clyweliad i nith Lligwy, Aloma. Gwahoddwyd Aloma a'i ffrind, Christine Lee i berfformio yn y noson lawen. Wedi hynny bu Aloma a Christine yn aml yn canu lleisiau cefndir pan oedd Tony yn canu. Wedi perfformio mewn noson lawen dan arweiniad Charles Williams awgrymodd mab Charles, Idris Charles bod Tony, Aloma, Christine ac ef yn ffurfio parti noson lawen. Roedd parti Idris Charles yn cynig set noson lawen gyflawn gydag Idris yn ddweud jocs, Christine ac Aloma yn canu deuawdau a Tony yn unawdydd. Roedd Mam Christine yn poeni bod dyletswyddau'r parti yn effeithio ar ei gwaith ysgol ac ymadawodd a'r parti. Wedi i Christine ymadael dechreuodd Aloma canu deuawdau gyda Tony yn nosweithiau'r Parti. Ym mis Medi 1965 cafodd Tony ac Aloma gwahoddiad i ganu tair gan ar y rhaglen Llafar Gwlad i'w darlledu ar Wasanaeth Radio Cartref Cymru'r BBC; eu hymddangosiad radio cyntaf. Bu Tony ac Aloma yn cystadlu ar gystadleuaeth gan bop Eisteddfod Llanddona ym mis Ebrill 1967. Yn arwain rhan o'r eisteddfod oedd Ifan Roberts, un o gyfarwyddwyr rhaglen TWW Y Dydd. Rhaglen newyddion Cymraeg oedd Y Dydd, oedd yn gorffen pob darllediad efo can gan gr\u0175p neu ganwr poblogaidd. Ac eithrio bod cantorion protest, megis Dafydd Iwan, yn manteisio ar y cyfle, doedd dim cysylltiad rhwng can diweddglo Y Dydd a'r newyddion. Rhoddodd Roberts gwahoddiad i Tony ac Aloma i ganu'r gan ddiweddglo. Eu hymddangosiad teledu cyntaf. Roedd arddull Tony ac Aloma yn ysgafn ei naws. Yn groes i nifer o\u2019u cyfoedion \u2014 hyd yn oed y rhai hynny a oedd yn debyg iddynt o ran arddull \u2014 nodweddir y rhan fwyaf o\u2019u cerddoriaeth a\u2019u geiriau gan sentimentaliaeth bur. Fel perfformwyr, nid oedd ganddynt fawr ddim i\u2019w ddweud wrth ganu protest y cyfnod. Edmygwyd eu harmon\u00efau clir a soniarus, ac alawon co\ufb01adwy baledi Tony Jones, gan lawer.  Ar frig y Siartiau Perfformiodd Tony ac Aloma yn yr \u0175yl bop Gymraeg gyntaf, Pinaclau Pop, ym Mhontrhydfendigaid ym Mehefin 1968. Erbyn diwedd yr haf hwnnw roedd eu perfformiadau wedi dod i sylw Josiah Jones, perchennog label Cambrian. Rhyddhawyd eu EP gyntaf, Un, Dau, Tri, ym Medi 1968. Bu\u2019n eithriadol o lwyddiannus, gan ddod i frig Deg Uchaf Y Cymro mewn llai na phythefnos. Arhosodd yno am ddeg Wythnos, ac aros wedyn ymhlith y pump uchaf am dair wythnos ar ddeg ychwanegol, camp unigryw ar y pryd. Yn Rhagfyr 1968 daeth EP arall yr un mor llwyddiannus, sef Caffi Gaerwen. Erbyn diwedd 1968 roedd y ddwy record wedi gwerthu cyfanswm o 76,000 o gop\u00efau. Cadarnhaodd y ddwy EP safle\u2019r ddeuawd ar frig y byd pop Cymraeg. Daeth cydnabyddiaeth bellach o\u2019u statws pan ffurfiwyd clwb dilynwyr yn Ebrill 1969, Cornel Tony ac Aloma, y clwb cyntaf o\u2019i fath yn hanes artistiaid y byd pop Cymraeg. Ym Mehefin yr un flwyddyn darlledwyd y rhaglen gyntaf yn y gyfres Tony ac Aloma a gyflwynwyd ganddynt at Deledu Harlech. Rhyddhawyd EP rhif 1 arall, Dim Ond Ti a Mi, yn ystod yr un mis. Serch hynny, erbyn 1970 roedd y ddau wedi dechrau edrych y tu hwnt i Gymru am gyfleoedd ac wedi dechrau diflasu ar gyflwr gwael y rhan fwyaf o stiwdios Cymreig y cyfnod. Trafodwyd y posibilrwydd o fynd i Lundain i wneud \u2018record dechnegol dda\u2019, a gwyntyllwyd y syniad o deithio ledled Ewrop. Fodd bynnag, cyn bo hir daeth yn amlwg fod ddau yn awyddus i ddilyn llwybrau gwahanol. Er i\u2019w LP gyntaf, Tony ac Aloma (1972), werthu\u2019n dda roedd eu poblogrwydd fymryn ar drai a gwahanodd y ddau ym Mehefin 1972. Bu Aloma yn canu gyda'r Hennessys am gyfnod, ac aeth Tony ati i ffurfio band roc ysgafn Y Tir Newydd. Bu aduniad y ddau yn 1974 yn gymharol lwyddiannus. Sefydlwyd label Gwawr ganddynt, ac aeth EP a ryddhawyd arno i frig y siartiau Cymreig. Mae'r ddeuawd yn parhau i berfformio yn achlysurol. Diau fod caneuon Tony ac Aloma wedi dyddio braidd o\u2019u cymharu \u00e2 rhai o\u2019u cyfoedion. Fodd bynnag, anodd gwadu pwysigrwydd eu hap\u00eal i gynulleidfaoedd Cymraeg mewn cyfnod pan oedd y cystadlu am sylw yn y byd pop yn frwd. Bu eu hagwedd broffesiynol at berfformio a\u2019u hymroddiad i waith hefyd yn fodd o greu safonau uwch yn hanes cerddoriaeth boblogaidd Gymraeg.  Disgyddiaeth Caffi Gaerwen [EP] (Cambrian CEP427, 1968) Mae Geni Gariad [EP] (Cambrian CEP425, 1968) Tony ac Aloma [EP] (Cambrian CEP44O, 1969) Oes Mae Na Le [EP] (Cambrian CEP466, 1970) Diolch i Ti [EP] (Cambrian CEP462, 1970) Tony ac Aloma [EP] (Cambrian CEP473, 1971) Tony ac Aloma (Cambrian SCLP602, 1971) Tony ac Aloma [EP] (Gwawr, GWAWR 101, 1974) Clychau Nadolig [EP] (Gwawr, GWAWR 103, 1974) Tipyn o G\u00e2n (Gwawr GWA 105D, 1976) Dwi wedi Newid Dim (Gwawr GWA109C, 1984) Ar y Teli (Gwawr GWA309R, 1985) Casgliadau Goreuon Sain (Sain SCD2042, 1993) Cyfeiriadau FfynonellauTony ac Aloma - Cofion Gorau, Tony Jones, Aloma Jones, Alun Gibbard. Y Lolfa 2011. ISBN 9781847713759","241":"Tony ac Aloma oedd un o'r ddeuawdau fwyaf poblogaidd y byd pop Cymraeg yn ystod y 1960au. Yr aelodau oedd Aloma Jones o Lannerch-y-medd a Tony Jones o Rosmeirch Dechreuad Bu Aloma a Tony yn perfformio\u2019n rheolaidd mewn nosweithiau llawen ac eisteddfodau lleol ar Ynys M\u00f4n yng nghanol y 1960au cyn iddynt ffurfio deuawd. Ym 1964 roedd Tony wedi cael cais i drefnu noson lawen yn Llanfair-yng-Nghornwy. Aeth i gartref Lligwy Jones, a oedd yn canu mewn gr\u0175p sgiffl lleol, The Beach Brothers i ofyn iddo fod yn rhan o'r noson. Doedd Lligwy ddim adref ar y pryd ond awgrymodd ei fam bod Tony yn rhoi clyweliad i nith Lligwy, Aloma. Gwahoddwyd Aloma a'i ffrind, Christine Lee i berfformio yn y noson lawen. Wedi hynny bu Aloma a Christine yn aml yn canu lleisiau cefndir pan oedd Tony yn canu. Wedi perfformio mewn noson lawen dan arweiniad Charles Williams awgrymodd mab Charles, Idris Charles bod Tony, Aloma, Christine ac ef yn ffurfio parti noson lawen. Roedd parti Idris Charles yn cynig set noson lawen gyflawn gydag Idris yn ddweud jocs, Christine ac Aloma yn canu deuawdau a Tony yn unawdydd. Roedd Mam Christine yn poeni bod dyletswyddau'r parti yn effeithio ar ei gwaith ysgol ac ymadawodd a'r parti. Wedi i Christine ymadael dechreuodd Aloma canu deuawdau gyda Tony yn nosweithiau'r Parti. Ym mis Medi 1965 cafodd Tony ac Aloma gwahoddiad i ganu tair gan ar y rhaglen Llafar Gwlad i'w darlledu ar Wasanaeth Radio Cartref Cymru'r BBC; eu hymddangosiad radio cyntaf. Bu Tony ac Aloma yn cystadlu ar gystadleuaeth gan bop Eisteddfod Llanddona ym mis Ebrill 1967. Yn arwain rhan o'r eisteddfod oedd Ifan Roberts, un o gyfarwyddwyr rhaglen TWW Y Dydd. Rhaglen newyddion Cymraeg oedd Y Dydd, oedd yn gorffen pob darllediad efo can gan gr\u0175p neu ganwr poblogaidd. Ac eithrio bod cantorion protest, megis Dafydd Iwan, yn manteisio ar y cyfle, doedd dim cysylltiad rhwng can diweddglo Y Dydd a'r newyddion. Rhoddodd Roberts gwahoddiad i Tony ac Aloma i ganu'r gan ddiweddglo. Eu hymddangosiad teledu cyntaf. Roedd arddull Tony ac Aloma yn ysgafn ei naws. Yn groes i nifer o\u2019u cyfoedion \u2014 hyd yn oed y rhai hynny a oedd yn debyg iddynt o ran arddull \u2014 nodweddir y rhan fwyaf o\u2019u cerddoriaeth a\u2019u geiriau gan sentimentaliaeth bur. Fel perfformwyr, nid oedd ganddynt fawr ddim i\u2019w ddweud wrth ganu protest y cyfnod. Edmygwyd eu harmon\u00efau clir a soniarus, ac alawon co\ufb01adwy baledi Tony Jones, gan lawer.  Ar frig y Siartiau Perfformiodd Tony ac Aloma yn yr \u0175yl bop Gymraeg gyntaf, Pinaclau Pop, ym Mhontrhydfendigaid ym Mehefin 1968. Erbyn diwedd yr haf hwnnw roedd eu perfformiadau wedi dod i sylw Josiah Jones, perchennog label Cambrian. Rhyddhawyd eu EP gyntaf, Un, Dau, Tri, ym Medi 1968. Bu\u2019n eithriadol o lwyddiannus, gan ddod i frig Deg Uchaf Y Cymro mewn llai na phythefnos. Arhosodd yno am ddeg Wythnos, ac aros wedyn ymhlith y pump uchaf am dair wythnos ar ddeg ychwanegol, camp unigryw ar y pryd. Yn Rhagfyr 1968 daeth EP arall yr un mor llwyddiannus, sef Caffi Gaerwen. Erbyn diwedd 1968 roedd y ddwy record wedi gwerthu cyfanswm o 76,000 o gop\u00efau. Cadarnhaodd y ddwy EP safle\u2019r ddeuawd ar frig y byd pop Cymraeg. Daeth cydnabyddiaeth bellach o\u2019u statws pan ffurfiwyd clwb dilynwyr yn Ebrill 1969, Cornel Tony ac Aloma, y clwb cyntaf o\u2019i fath yn hanes artistiaid y byd pop Cymraeg. Ym Mehefin yr un flwyddyn darlledwyd y rhaglen gyntaf yn y gyfres Tony ac Aloma a gyflwynwyd ganddynt at Deledu Harlech. Rhyddhawyd EP rhif 1 arall, Dim Ond Ti a Mi, yn ystod yr un mis. Serch hynny, erbyn 1970 roedd y ddau wedi dechrau edrych y tu hwnt i Gymru am gyfleoedd ac wedi dechrau diflasu ar gyflwr gwael y rhan fwyaf o stiwdios Cymreig y cyfnod. Trafodwyd y posibilrwydd o fynd i Lundain i wneud \u2018record dechnegol dda\u2019, a gwyntyllwyd y syniad o deithio ledled Ewrop. Fodd bynnag, cyn bo hir daeth yn amlwg fod ddau yn awyddus i ddilyn llwybrau gwahanol. Er i\u2019w LP gyntaf, Tony ac Aloma (1972), werthu\u2019n dda roedd eu poblogrwydd fymryn ar drai a gwahanodd y ddau ym Mehefin 1972. Bu Aloma yn canu gyda'r Hennessys am gyfnod, ac aeth Tony ati i ffurfio band roc ysgafn Y Tir Newydd. Bu aduniad y ddau yn 1974 yn gymharol lwyddiannus. Sefydlwyd label Gwawr ganddynt, ac aeth EP a ryddhawyd arno i frig y siartiau Cymreig. Mae'r ddeuawd yn parhau i berfformio yn achlysurol. Diau fod caneuon Tony ac Aloma wedi dyddio braidd o\u2019u cymharu \u00e2 rhai o\u2019u cyfoedion. Fodd bynnag, anodd gwadu pwysigrwydd eu hap\u00eal i gynulleidfaoedd Cymraeg mewn cyfnod pan oedd y cystadlu am sylw yn y byd pop yn frwd. Bu eu hagwedd broffesiynol at berfformio a\u2019u hymroddiad i waith hefyd yn fodd o greu safonau uwch yn hanes cerddoriaeth boblogaidd Gymraeg.  Disgyddiaeth Caffi Gaerwen [EP] (Cambrian CEP427, 1968) Mae Geni Gariad [EP] (Cambrian CEP425, 1968) Tony ac Aloma [EP] (Cambrian CEP44O, 1969) Oes Mae Na Le [EP] (Cambrian CEP466, 1970) Diolch i Ti [EP] (Cambrian CEP462, 1970) Tony ac Aloma [EP] (Cambrian CEP473, 1971) Tony ac Aloma (Cambrian SCLP602, 1971) Tony ac Aloma [EP] (Gwawr, GWAWR 101, 1974) Clychau Nadolig [EP] (Gwawr, GWAWR 103, 1974) Tipyn o G\u00e2n (Gwawr GWA 105D, 1976) Dwi wedi Newid Dim (Gwawr GWA109C, 1984) Ar y Teli (Gwawr GWA309R, 1985) Casgliadau Goreuon Sain (Sain SCD2042, 1993) Cyfeiriadau FfynonellauTony ac Aloma - Cofion Gorau, Tony Jones, Aloma Jones, Alun Gibbard. Y Lolfa 2011. ISBN 9781847713759","244":"Casgliad o bedair chwedl yn seiliedig ar y traddodiad llafar Cymreig yw'r Mabinogi. Eu henw traddodiadol yw Pedair Cainc y Mabinogi (mae cainc yn golygu \"cangen\", sef \"chwedl o fewn chwedl\"). Oherwydd i'r Arglwyddes Charlotte Guest gamddeall y gair Cymraeg Canol mabynogion (sy'n digwydd unwaith yn unig, mewn testun o chwedl Pwyll mewn dwy o'r llawysgrifau), fe ddefnyddir y gair 'Mabinogion' ers iddi hi gyhoeddi ei chyfieithiad Saesneg dylanwadol o'r Pedair Cainc ac wyth chwedl arall i gyfeirio at y chwedlau mytholegol Cymreig yn eu crynswth. Mae rhai o'r chwedlau hynny'n chwedlau llafar sy'n cynnwys elfennau hanesyddol o'r Oesoedd Canol yng Nghymru, ond ceir ynddynt hefyd elfennau cynharach o lawer sy'n deillio yn y pen draw o fyd y Celtiaid a'u mytholeg. Cedwir testunau pwysicaf y chwedlau mewn dwy lawysgrif ganoloesol arbennig, sef Llyfr Gwyn Rhydderch a ysgrifennwyd rywbryd oddeutu 1350, a Llyfr Coch Hergest a ysgrifennwyd rywbryd rhwng tua 1382 a 1410.  Y Pedair Cainc Casgliad o bedair chwedl sy'n perthyn i'r un cylch yw Pedair Cainc y Mabinogi. Y pedair chwedl yw:  Pwyll Pendefig Dyfed Branwen ferch Ll\u0177r Manawydan fab Ll\u0177r Math fab MathonwyCawsant eu llunio gan lenor dawnus, tua chanol yr 11g o bosibl. Y llinyn sy'n eu cydio wrth ei gilydd, er yn denau braidd mewn mannau, yw hanes Pryderi, mab Pwyll Pendefig Dyfed a Rhiannon.  Y Chwedlau Brodorol Cyfieithodd a chyhoeddodd yr Arglwyddes Guest saith chwedl arall yn ei chasgliad. Mae pedair ohonynt yn chwedlau sy'n cynnwys deunydd o chwedloniaeth a thraddodiadau Cymreig, ac am y rheswm hynny yn cael eu galw yn Y Chwedlau Brodorol gan ysgolheigion. Eu teitlau yw:  Breuddwyd Macsen Wledig Cyfranc Lludd a Llefelys Culhwch ac Olwen Breuddwyd RhonabwyGan fod traddodiadau cynnar am y brenin Arthur i'w cael yn Culhwch ac Olwen a Breuddwyd Rhonabwy, mae'r stor\u00efau hyn o ddiddordeb arbennig i ysgolheigion Arthuraidd. Culhwch ac Olwen yw'r chwedl Cymraeg Canol gynharaf ar glawr tra bod Breuddwyd Rhonabwy yn chwedl fwrlesg o ddiwedd yr Oesoedd Canol sy'n fath o barodi o'r chwedlau cynharach. Mae Breuddwyd Macsen Wledig yn adrodd hanes yr Ymerawdwr Rhufeinig Magnus Maximus ac yn ei gysylltu \u00e2 Segontiwm, y gaer Rufeinig ger Caernarfon. Mae dylanwad Historia Regum Britanniae Sieffre o Fynwy i'w gweld yn amlwg yn Cyfranc Lludd a Llefelys.  Y Tair Rhamant Mae'r tair stori a adnabyddir wrth yr enw Y Tair Rhamant yn chwedlau Arthuraidd sydd i'w cael yn rhannol yng ngwaith yr awdwr Ffrangeg Chr\u00e9tien de Troyes yn ogystal. Erbyn hyn cred ysgolheigion fod y ddau gylch o chwedlau yn annibynnol ar ei gilydd ond bod elfennau ynddynt yn seiliedig ar waith h\u0177n. Y Tair Rhamant yw:  Iarlles y Fynnon (neu Owain) Peredur fab Efrawg Geraint ac EnidMae'r Tair Rhamant yn perthyn i fyd sifalri a'i defodau ac mae lleoliad yr anturiaethau niferus yn amwys fel rheol, mewn cyferbyniaeth \u00e2 daearyddiaeth y Pedair Cainc.  Hanes Taliesin Yn ogystal \u00e2'r chwedlau hyn mae'r Arglwyddes Guest yn cynnwys wythfed chwedl nad yw yn y Llyfr Gwyn na'r Llyfr Coch (nid yw'n arfer ei chynnwys mewn argraffiadau diweddarach chwaith). Hanes geni a mabolaeth y Taliesin chwedlonol yw'r chwedl, a adwaenir fel,  Hanes Taliesin (neu Chwedl Taliesin neu Ystorya Taliesin)Ceir nifer o gerddi sy'n gysylltiedig \u00e2'r chwedl, gyda rhai ohonynt i'w cael yn y testun ei hun.  Addasiadau Ffilm Gwnaed y ffilm animeiddiedig Y Mabinogi (90 munud; cyfarwyddwr: Derec Hayes) ym 2002.  Gweler hefyd Pwyll Branwen Manawydan Ll\u0177r Math fab Mathonwy Mathonwy Efnysien Pair Dadeni Lludd Llefelys Culhwch Olwen Peredur Geraint ab Erbin Owain ab Urien Lleu Llaw Gyffes Taliesin Ben Beirdd","246":"Mudiad protest sy'n ymgyrchu dros y Gymraeg ers 1962 yw Cymdeithas yr Iaith. Y cadeirydd presennol yw Mabli Siriol. Ers ei sefydlu mae\u2019r Gymdeithas wedi cynnal ei hymgyrchoedd, ei phrotestiadau a'i gweithgareddau er mwyn hyrwyddo\u2019r defnydd o\u2019r Gymraeg ym mywydau bob dydd pobl Cymru ac ennill statws swyddogol iddi. Yn ystod y 1960au a\u2019r 1970au canolbwyntiodd ar gael dogfennaeth fel trwyddedau, tystysgrifau a biliau wedi eu darparu yn y Gymraeg, bod y Gymraeg yn cael ei rhoi ar arwyddion ffyrdd a bod gwasanaeth radio a theledu yn cael ei ddarparu yn y Gymraeg. Defnyddiwyd dulliau di-drais fel cynnal ral\u00efau, gwrthod derbyn gwasanaethau os nad oeddent yn y Gymraeg, a gwrthod talu am drwyddedau teledu. Cynhaliwyd protestiadau 'eistedd' torfol ar Bont Trefechan, Aberystwyth, pan eisteddodd protestwyr ar draws y bont er mwyn rhwystro\u2019r traffig rhag mynd drosti. Am gyfnod peintiwyd neu difrodwyd arwyddion ffyrdd uniaith Saesneg, dringwyd mastiau darlledu a bu rhai protestwyr yn ymyrryd \u00e2 stiwdios teledu. Wedi i Gwynfor Evans fygwth y byddai\u2019n ymprydio oni byddai\u2019r Llywodraeth Geidwadol yn cadw at ei haddewid i sefydlu sianel deledu ar gyfer rhaglenni Cymraeg, gorfodwyd y Llywodraeth i gadw at ei gair a sefydlwyd S4C yn 1982. Cafodd aelodau oedd yn torri\u2019r gyfraith eu dirwyo a chafodd eraill eu dedfrydu a\u2019u carcharu wrth iddynt ymgyrchu gyda\u2019r Gymdeithas dros yr iaith.  Mae gweithgareddau ac ymgyrchoedd y Gymdeithas wedi gwneud cyfraniad pwysig at basio deddfau iaith - er enghraifft, yn 1967 a 1993, ac ar ddiwedd yr 20g bu\u2019n hollbwysig wrth sicrhau bod y Gymraeg yn cael ei chynnig gan wasanaethau cyhoeddus Cymru. Ers dechrau\u2019r 21ain ganrif mae ei hymgyrchoedd wedi pwysleisio pwysigrwydd polis\u00efau ym maes tai a chynllunio ar gyfer dyfodol y Gymraeg mewn cymunedau lleol ar draws Cymru, dyfodol darlledu a'r cyfryngau newydd yn Gymraeg fel y we a\u2019r chwyldro digidol, a sut gellir sicrhau lle blaenllaw i'r Gymraeg yn y datblygiadau hynny. Mae hefyd wedi protestio yn erbyn penderfyniad y Llywodraeth i drosglwyddo cyllid S4C i\u2019r BBC ac yn galw am ddeddf iaith newydd. Roedd hefyd yn ddylanwad pwysig wrth basio Mesur y Gymraeg yn 2011 a oedd yn rhoi statws swyddogol i\u2019r Gymraeg. Llwyddodd hefyd i helpu i sefydlu swydd newydd, sef Comisiynydd y Gymraeg. Ers ei sefydlu, mae enghreifftiau yn hanes y Gymdeithas lle mae wedi defnyddio cyfrifiadau fel un o ffyn mesur cyflwr y Gymraeg, fel y gwnaeth yn 1962 wrth sefydlu\u2019r Gymdeithas ar \u00f4l canlyniadau Cyfrifiad 1961 am gyflwr y Gymraeg. Dyma a wnaeth hefyd wedi Cyfrifiad 2011. Mae Maniffesto Byw y Gymdeithas, a lansiwyd mewn ymateb i ganlyniadau ieithyddol Cyfrifiad 2011, yn ddogfen sy\u2019n amlinellu beth yw amcanion y Gymdeithas er mwyn diogelu dyfodol a lles y Gymraeg yn yr 21ain ganrif. Hanes ac ymgyrchoedd y Gymdeithas 'Tynged yr Iaith\u2019 a sefydlu Cymdeithas yr Iaith  Sefydlwyd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn 1962 gan gr\u0175p o bobl ifanc a oedd wedi mynd i ysgol haf Plaid Cymru ym Mhontarddulais. Ei nod oedd gwella statws yr iaith Gymraeg a\u2019i hatal rhag diflannu drwy roi\u2019r hawl i siaradwyr Cymraeg ddefnyddio\u2019r iaith yn eu bywyd o ddydd i ddydd. Cafodd y bwriad hwn ei ysbrydoli gan ddarlith Saunders Lewis, sef un o sefydlwyr Plaid Cymru, ar Radio\u2019r BBC. Tynged yr Iaith oedd ei theitl. Galwodd Saunders Lewis ar bobl Cymru i weithredu\u2019n uniongyrchol er mwyn \u201cei gwneud hi\u2019n amhosibl dwyn ymlaen fusnes llywodraeth leol na busnes llywodraeth ganol heb y Gymraeg\u201d. Roedd wedi gobeithio y byddai Plaid Cymru\u2019n gwneud hyn ond dywedodd Gwynfor Evans, arweinydd y Blaid, nad oedd yn bosibl \u201ccyfuno brwydr effeithiol dros yr iaith Gymraeg a bod yn blaid wleidyddol\u201d.'Nid dim llai na chwyldro yw adfer yr iaith Gymraeg yng Nghymru. Trwy ddulliau chwyldro yn unig y mae llwyddo'. Dyna oedd byrdwn datganiad herfeiddiol Saunders Lewis mewn un o'r darllediadau pwysicaf yn hanes Cymru, sef Darlith Radio flynyddol y BBC a draddodwyd ar 13 Chwefror 1962. Galwodd Saunders Lewis ar Gymry i wrthod llenwi ffurflenni, talu trethi na thalu am drwyddedau os nad oedd yn bosibl gwneud hynny drwy'r Gymraeg. Yn ei farn ef, byddai angen i ymgyrchwyr fod yn barod i dalu dirwyon a wynebu carchar am eu daliadau.  Er bod nifer y siaradwyr Cymraeg yn gostwng, datganodd: 'Fe ellir achub y Gymraeg'. Dulliau protestio\u2019r Gymdeithas Roedd y Gymdeithas yn annog ei haelodau i weithredu\u2019n ddi-drais ac yn uniongyrchol er mwyn cyflawni eu hamcanion. Cawsant eu hysbrydoli gan lwyddiant Gandhi yn India a Martin Luther King yn Unol Daleithiau America gan iddynt hwythau ddefnyddio\u2019r dulliau hyn. Gwelwyd dulliau tebyg yn cael eu defnyddio mewn protestiadau yn erbyn boddi Cwm Tryweryn hefyd, ond ni chawsant lawer o effaith. Roedd Saunders Lewis wedi amlinellu sut gallai hyn weithio drwy ddefnyddio achos Trefor ac Eileen Beasley o Langennech, a wrthododd dalu eu trethi lleol rhwng 1952 ac 1960 oni fyddai\u2019r gorchmynion treth yn y Gymraeg. Ar y cyfan, Cymraeg oedd iaith Dosbarth Gwledig Llanelli yn 1951. Ar ddiwedd yr achos llys hir, anfonwyd gorchymyn treth dwyieithog yn y pen draw, ar \u00f4l i feil\u00efaid (pobl sy\u2019n casglu eiddo er mwyn talu dyledion) gymryd dodrefn y Beasleys oddi arnynt deirgwaith.Roedd y brotest gyntaf yn 1963 ym Mhont Trefechan, Aberystwyth i orfodi Swyddfa'r Post i gynnig ffurflenni yn y Gymraeg yn ogystal \u00e2 Saesneg. Cafodd adeiladau eu gorchuddio \u00e2 phosteri a daeth y traffig i stop gan fod y bont wedi cael ei 'meddiannu' gan y protestwyr am hanner awr. Yn yr un flwyddyn, sefydlodd Owain Owain unig gyhoeddiad y Gymdeithas, sef Tafod y Ddraig - ef hefyd oedd y golygydd a\u2019r un a ddyluniodd y logo.  Ymgyrchoedd y 1960au a\u2019r 1970au Canolbwyntiodd Cymdeithas yr Iaith ar dair prif ymgyrch yn y 1960au a\u2019r 1970au:  Sicrhau bod y Gymraeg yn cael ei chydnabod ar ddogfennau swyddogol.  Golygai hyn bod protestwyr yn gwrthod llenwi ffurflenni, talu biliau na phrynu trwyddedau oni bai eu bod yn medru gwneud hynny yn y Gymraeg Rhoi\u2019r Gymraeg ar arwyddion ffyrdd. Yn y 1970au cynnar, roedd protestwyr yn peintio arwyddion yn wyrdd fel nad oedd pobl yn gallu darllen yr enwau Saesneg fel Newtown neu Lampeter, neu roedden nhw\u2019n tynnu\u2019r arwyddion i lawr ac yn eu gadael y tu allan i adeiladau\u2019r llywodraeth Cael gwasanaeth radio a theledu yn yr iaith Gymraeg. Er mwyn gwireddu\u2019r amcan hwn, dechreuodd protestwyr yn ddiweddarach yn y 1970au wrthod talu eu trwyddedau teledu, ac yn hytrach brotestio drwy ddringo mastiau radio a theledu, torri i mewn i stiwdios teledu i darfu ar ddarllediadau, ac aeth rhai ar streic newyn.Gwelwyd ffyrdd eraill o brotestio hefyd, wedi\u2019u creu er mwyn denu cymaint o gyhoeddusrwydd \u00e2 phosib - meddiannu eiddo, torri i mewn, streiciau newyn, tarfu ar weithrediadau yn y llys, taflu awyrennau papur i mewn i D\u0177\u2019r Cyffredin o\u2019r oriel gyhoeddus. Roedden nhw\u2019n peintio sloganau Cymraeg ar adeiladau busnesau, siopau a swyddfeydd nad oeddent yn darparu eu gwasanaethau yn y Gymraeg. Roedd y protestwyr yn fodlon mynd i\u2019r carchar pe bai angen. Erbyn 1976, roedd 697 o brotestwyr wedi ymddangos yn y llys i wynebu cyhuddiadau o ddifrod troseddol - cafodd 143 ohonynt eu hanfon i\u2019r carchar a bu\u2019n rhaid i lawer mwy ohonynt dalu dirwyon. Golygai hyn mai\u2019r Gymdeithas oedd y gr\u0175p protest mwyaf ers y swffragetiaid. Yn ystod y 1960au a'r 1970au bu nifer o brotestiadau di-drais tebyg, a charcharwyd neu dirwywyd ymgyrchwyr. Ymhlith y rhain roedd y canwr poblogaidd Dafydd Iwan. Enillwyd rhai consesiynau gan y Llywodraeth, gan gynnwys Deddf Iaith 1967, a chynhyrchwyd ffurflenni dwyieithog gan rai cyrff cyhoeddus. Arweiniodd y cyfnod peintio a difrodi arwyddion ffyrdd uniaith Saesneg ar hyd a lled Cymru gan gefnogwyr y Gymdeithas at sefydlu'r egwyddor o arwyddion dwyieithog yng Nghymru. Er nad oedd gan y Gymdeithas erioed fwy na 2,000 o gefnogwyr swyddogol, roedd llawer yn cydymdeimlo ag achos yr iaith Gymraeg, er nad oedden nhw o reidrwydd yn cytuno \u00e2\u2019r ffordd roedden nhw\u2019n mynd o\u2019i chwmpas hi. Newidiadau o ganlyniad i ymgyrchu Llwyddodd y Gymdeithas i ennill a sicrhau newidiadau yn sgil eu protestiadau.  Yn 1964, sefydlwyd Swyddfa Gymreig gydag Ysgrifennydd Gwladol \u00e2 chyfrifoldeb dros Gymru, yn rhannol er mwyn ymdrin \u00e2\u2019r materion a godwyd gan y Gymdeithas a Phlaid Cymru Sefydlodd y llywodraeth bwyllgor i astudio statws cyfreithiol yr iaith Gymraeg; yn 1965, cafwyd argymhelliad yn ei adroddiad y dylai 'unrhyw beth a wneir yn y Gymraeg yng Nghymru fod \u00e2\u2019r un grym cyfreithiol \u00e2 phe bai yn Saesneg'; Roedd Deddf yr Iaith Gymraeg 1967 yn nodi y gallai pobl ddewis defnyddio\u2019r Gymraeg neu Saesneg yn y llys, ac y byddai adroddiadau swyddogol yn cael eu cyhoeddi yn y ddwy iaith Erbyn 1969 roedd 250 o ffurflenni\u2019r llywodraeth ar gael yn y Gymraeg; 11 yn unig oedd ar gael yn 1964 er enghraifft, a chyflwynwyd disgiau treth ceir yn y Gymraeg yn 1967 O 1970, penderfynodd y Swyddfa Gymreig mai dim ond enwau llefydd yn y Gymraeg fyddai\u2019n cael eu harddangos ar arwyddion gan eu bod yn poeni y byddai arwyddion dwyieithog yn rhy ddryslyd; Caerdydd oedd y cyntaf i arbrofi ag arwyddion enwau strydoedd dwyieithog; aeth y cynghorau lleol ati i wneud arwyddion yn fwy Cymraeg mewn ardaloedd lle'r oedd y mwyafrif yn siarad Cymraeg e.e. aeth Dolgelley yn Dolgellau, Llanelly yn Llanelli, Conway yn Conwy Gwelwyd cynnydd yn nifer yr ysgolion cynradd ac uwchradd cyfrwng Cymraeg. Gwelwyd newidiadau ym myd darlledu hefyd. Ar ddechrau'r 1970au dechreuodd Cymdeithas yr Iaith ymgyrchu dros wasanaeth darlledu radio a theledu Cymraeg. Cynyddodd y pwysau ar yr awdurdodau darlledu i gynnig gwasanaeth Cymraeg, ac yn 1977 sefydlwyd Radio Cymru gan y BBC. Erbyn 1971-2, roedd rhaglenni teledu Cymraeg ymlaen am 12 awr yr wythnos, gyda rhaglenni o ansawdd gwell e.e. rhaglen gomedi Fo a Fe o 1970 a oedd yn chwarae ar y gwahaniaethau rhwng gogledd a de Cymru, a darlledwyd yr opera sebon boblogaidd Pobol y Cwm am y tro cyntaf yn 1974.  Roedd cynlluniau hefyd i sefydlu sianel deledu ar wah\u00e2n ar gyfer rhaglenni Cymraeg ond yn 1979 cyhoeddodd y Llywodraeth Geidwadol na fyddai'n cadw at ei haddewid i sefydlu'r fath sianel. Gan hynny, cyhoeddodd Gwynfor Evans y byddai'n dechrau ymprydio oni byddai'r Llywodraeth yn anrhydeddu ei haddewid. Achosodd y penderfyniad hwn gryn gynnwrf, ac ofnid y gallai arwain at ymgyrchu treisgar. Yn y pen draw ildiodd y Llywodraeth i'r pwysau a chyhoeddwyd ym mis Medi 1980 y darlledid rhaglenni teledu Cymraeg ar y bedwaredd sianel newydd. Lansiwyd Sianel Pedwar Cymru (S4C) yn 1982. \u2018Gwnewch bopeth yn Gymraeg\u2019 Cyn y 1960au tueddai'r Gymraeg fod yn iaith yr aelwyd a'r capel a phrin oedd y defnydd o'r iaith mewn cylchoedd eraill. Ond gyda'r adfywiad yn y diddordeb yn y Gymraeg a'r ymgyrchu ar ei rhan, gwelwyd cynnydd yn y mudiadau a chymdeithasau a hyd yn oed busnesau a weithredai drwy gyfrwng y Gymraeg. Cyhoeddwyd llawer mwy o lyfrau Cymraeg a sefydlwyd dwsinau o bapurau bro Cymraeg ledled Cymru. Defnyddiwyd y Gymraeg fwyfwy mewn bywyd cyhoeddus ac roedd y Cynulliad Cenedlaethol a sefydlwyd yn 1999 wedi ei gyfundrefnu i weithredu'n ddwyieithog.  Yr 21ain ganrif Erbyn heddiw, mae Cymdeithas yr Iaith yn galw am drafodaeth agored ar ddyfodol darlledu a'r cyfryngau newydd yn Gymraeg, a sut gellir sicrhau lle blaenllaw i'r Gymraeg yn y datblygiadau hyn.  Y trafodaethau yngl\u0177n \u00e2 dyfodol S4C Papur gwyrdd y llywodraeth ar siarter newydd y BBC Effaith diffodd signalau teledu analog o fewn tair blynedd Cyfleoedd newydd radio a theledu lleol Y we a phlatfformau cyfathrebu newydd Ariannu'r chwyldro digidol yn Gymraeg Hybu'r rhithfroYm mis Ionawr 2011, cyhoeddwyd fod yr academydd Dr Simon Brooks, llywydd Plaid Cymru - Jill Evans, yn ogystal \u00e2'r cerddorion Gai Toms, Bryn F\u00f4n a Dafydd Iwan, ymhlith cant o bobl a wrthododd dalu eu trwydded teledu, fel rhan o brotest Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn erbyn y cynlluniau arfaethedig i dorri cyllideb sianel deledu Gymraeg S4C, a'r bwriad i drosglwyddo cyfrifoldeb ariannu'r sianel i ddwylo'r BBC. Deddf Eiddo Cred Cymdeithas yr Iaith fod dyfodol yr iaith Gymraeg yn dibynnu ar sefydlu dyfodol i gymunedau lleol ym mhob rhan o Gymru. Credant fod polis\u00efau teg ym maes tai a chynllunio yn gwbl hanfodol. Maent yn galw am i'r awdurdodau sicrhau bod gan bobl y gallu i brynu neu rentu tai yn eu cymunedau, ac i beidio \u00e2 rhoi caniat\u00e2d i ddatblygiadau tai a all niweidio'r gymuned leol, yr iaith Gymraeg neu'r amgylchedd naturiol. Ar ddechrau 2004, cychwynnodd Cymdeithas yr Iaith ar flwyddyn o ymgyrchu, er mwyn tynnu sylw at yr angen am Ddeddf Eiddo i Gymru. Ar Fawrth 11 2014, lansiodd aelodau'r mudiad \"Fil Eiddo a Chynllunio er budd ein Cymunedau (Cymru)\" yn y Senedd ym Mae Caerdydd.  Hawliau i'r Gymraeg Ar ddechrau'r 21g, galwodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg am Ddeddf Iaith Newydd i Gymru, a fyddai'n ateb anghenion y Gymraeg yn yr oes fodern ac yn sicrhau bod gan bawb yr hawl i ddefnyddio'r iaith ym mhob agwedd ar fywyd, gan gynnwys:  rhoi statws swyddogol i'r Gymraeg sicrhau gwasanaeth Cymraeg gan y sector preifat (cymharer \u00e2 Qu\u00e9bec, lle mae deddfau iaith yn effeithio ar fusnesau preifat hefyd) sicrhau lle i'r Gymraeg yn y chwyldro technolegolDadleuodd y dylai pethau, megis biliau ff\u00f4n neu ffurflenni, er enghraifft, fod ar gael yn ddwyieithog i bawb yng Nghymru. Credant na ddylai siaradwyr Cymraeg orfod mynd allan o'u ffordd i ofyn am wasanaeth yn eu hiaith eu hunain, na bodloni ar ddefnyddio'r Saesneg, gan nad oes gwasanaeth Cymraeg ar gael. Dyma paham eu bod yn galw am Ddeddf Iaith Newydd i sicrhau bod pob math o wasanaethau ar gael yn ddwyieithog. Yn ystod yr 1980au, dechreuodd Cymdeithas yr Iaith ymgyrchu dros Ddeddf Iaith i sicrhau bod pob cyhoeddiad a hysbysiad swyddogol yn dod yn naturiol ddwyieithog heb orfod gofyn. Ar \u00f4l ymgyrchu caled, gorfodwyd y Llywodraeth Geidwadol i ymateb. Serch hynny, cred llawer fod Deddf Iaith 1993 yn rhy wan. Yn \u00f4l y Ddeddf byddai bwrdd statudol yn cael ei sefydlu i hyrwyddo'r Gymraeg, a byddai cyrff cyhoeddus yn gorfod paratoi cynlluniau iaith i ddangos sut roeddent am drin y Gymraeg yn deg. Cred y Gymdeithas fod y mesurau hyn yn 'ddi-ddannedd, yn ddiddim.'Ar ddechrau 2007, cyhoeddodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ei Mesur yr Iaith Gymraeg, mesur a lwyddodd i arwain at basio Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011 a sefydlodd statws swyddogol i'r Gymraeg, bron i 50 mlynedd wedi i aelodau'r mudiad eistedd ar bont Trefechan yn galw am y polisi. Fodd bynnag, ni sefydlodd y Mesur hawl statudol cyffredinol i'r Gymraeg, ac o ganlyniad ail-enwodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ei gr\u0175p ymgyrchu o'r \"ymgyrch deddf iaith\" i'r \"gr\u0175p hawliau\".  Ymateb i ganlyniadau Cyfrifiad 2011 Yn dilyn canlyniadau argyfyngus Cyfrifiad 2011, cynhaliodd y mudiad gyfres o ral\u00efau ar hyd a lled Cymru. Yn y rali gyntaf yng Nghaernarfon cyhoeddodd y mudiad Maniffesto Byw ar gyfer Cymunedau Byw gyda degau o bolisiau wedi eu llunio er mwyn cryfhau'r Gymraeg. Lansiodd y gr\u0175p ymgyrchu slogan \"Dwi eisiau byw yn Gymraeg\" yn yr un rali. Ar Chwefror 6ed 2013 a Gorffennaf 4ydd 2013, aeth dirprwyiaeth o\u2019r Gymdeithas i gwrdd \u00e2'r Prif Weinidog Carwyn Jones i bwyso am newidiadau polisi. Ar Chwefror 6ed 2013, addawodd Carwyn Jones i'r Gymdeithas y byddai\u2019n asesu effaith y gyllideb ar y Gymraeg.[angen ffynhonnell] Hyd heddiw, nid oes asesiad wedi ei gyhoeddi. Cyhoeddwyd fersiwn diwygiedig o'r Maniffesto Byw ym mis Gorffennaf 2013, yn dilyn ymgynghoriad cyhoeddus a chyfarfod cyffredinol arbennig pan basiwyd nifer o welliannau i'r Maniffesto. Ym mis Awst 2013, ysgrifennodd y mudiad at y Prif Weinidog Carwyn Jones gan roi chwe mis iddo ddatgan ei fwriad i gyflawni chwe newid polisi er lles yr iaith: 1. Addysg Gymraeg i Bawb 2. Tegwch Ariannol i'r Gymraeg 3. Gweinyddu'n fewnol yn Gymraeg 4. Safonau Iaith i Greu Hawliau Clir 5. Trefn Gynllunio er budd ein Cymunedau 6. Y Gymraeg yn greiddiol i Ddatblygu Cynaliadwy Ni chafwyd datganiad o fwriad gan Carwyn Jones erbyn 1 Chwefror 2014, felly cychwynodd y mudiad ymgyrch weithredol a chynhaliwyd nifer o brotestiadau ar hyd a lled y wlad.  Ymgyrch NA i 8000 o dai yng Ngwynedd a M\u00f4n Cynhaliwyd protest gan Gymdeithas yr Iaith yng Nghaernarfon ddydd Sadwrn y 29ain o Fawrth 2014 yn gwrthwynebu'r cynlluniau i adeiladu 8000 o dai yng Ngwynedd a M\u00f4n. Yn \u00f4l erthygl ar wefan Cymdeithas yr Iaith, daeth 300 o brotestwyr yno. Ymysg y siaradwyr roedd yr awdures a'r ymgyrchwraig, Angharad Tomos, a Robin Farrar, cyn-Gadeirydd Cymdeithas yr Iaith. Y pryder yw na fydd y bobl a fydd yn symud i'r tai newydd yn siarad y Gymraeg, a bydd hynny'n rhoi 'mwy o bwysau ar yr iaith Gymraeg'.  Aelodau nodedig, cyd-aelodau a chefnogwyr John Davies Tedi Millward Gareth Miles Meic Stephens Owain Owain Emyr Llewelyn Ned Thomas Meredydd Evans Pennar Davies Eirian Llwyd R. Tudur Jones Bobi Jones Ffred Ffransis Meinir Ffransis Meirion Pennar Meri Huws Steve Eaves Bryn F\u00f4n Steffan Cravos Gwenno Teifi Jamie Bevan Dafydd Iwan Enfys Llwyd Helen Greenwood Angharad Tomos Sioned Elin Ann Rhys Marged Tomos Gweler hefyd Rhestr cadeiryddion Cymdeithas yr Iaith Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (1885) Undeb Cymru Fydd Adfer Abri - Cyfres o gigs yng Nghaerdydd rhwng 2003 a 2005 Dolenni allanol Gwefan Cymdeithas yr Iaith Gwefan Owain Owain yn ymwneud \u00e2 sefydlu'r Gymdeithas Cylchgrawn Y Tafod Mwydro Ynfyd Dedwydd - Mudiad y Dysgwyr Archifwyd 2011-09-20 yn y Peiriant Wayback. - Cyfarfodydd sgwrs a gweithgareddau trwy gyfrwng y Gymraeg Erthygl 'Na i 8000 o dai yng Ngwynedd a M\u00f4n' Erthygl 'Cynllun Datblygu: angen balans' Cofnodion Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru Cyfeiriadau","247":"Mudiad protest sy'n ymgyrchu dros y Gymraeg ers 1962 yw Cymdeithas yr Iaith. Y cadeirydd presennol yw Mabli Siriol. Ers ei sefydlu mae\u2019r Gymdeithas wedi cynnal ei hymgyrchoedd, ei phrotestiadau a'i gweithgareddau er mwyn hyrwyddo\u2019r defnydd o\u2019r Gymraeg ym mywydau bob dydd pobl Cymru ac ennill statws swyddogol iddi. Yn ystod y 1960au a\u2019r 1970au canolbwyntiodd ar gael dogfennaeth fel trwyddedau, tystysgrifau a biliau wedi eu darparu yn y Gymraeg, bod y Gymraeg yn cael ei rhoi ar arwyddion ffyrdd a bod gwasanaeth radio a theledu yn cael ei ddarparu yn y Gymraeg. Defnyddiwyd dulliau di-drais fel cynnal ral\u00efau, gwrthod derbyn gwasanaethau os nad oeddent yn y Gymraeg, a gwrthod talu am drwyddedau teledu. Cynhaliwyd protestiadau 'eistedd' torfol ar Bont Trefechan, Aberystwyth, pan eisteddodd protestwyr ar draws y bont er mwyn rhwystro\u2019r traffig rhag mynd drosti. Am gyfnod peintiwyd neu difrodwyd arwyddion ffyrdd uniaith Saesneg, dringwyd mastiau darlledu a bu rhai protestwyr yn ymyrryd \u00e2 stiwdios teledu. Wedi i Gwynfor Evans fygwth y byddai\u2019n ymprydio oni byddai\u2019r Llywodraeth Geidwadol yn cadw at ei haddewid i sefydlu sianel deledu ar gyfer rhaglenni Cymraeg, gorfodwyd y Llywodraeth i gadw at ei gair a sefydlwyd S4C yn 1982. Cafodd aelodau oedd yn torri\u2019r gyfraith eu dirwyo a chafodd eraill eu dedfrydu a\u2019u carcharu wrth iddynt ymgyrchu gyda\u2019r Gymdeithas dros yr iaith.  Mae gweithgareddau ac ymgyrchoedd y Gymdeithas wedi gwneud cyfraniad pwysig at basio deddfau iaith - er enghraifft, yn 1967 a 1993, ac ar ddiwedd yr 20g bu\u2019n hollbwysig wrth sicrhau bod y Gymraeg yn cael ei chynnig gan wasanaethau cyhoeddus Cymru. Ers dechrau\u2019r 21ain ganrif mae ei hymgyrchoedd wedi pwysleisio pwysigrwydd polis\u00efau ym maes tai a chynllunio ar gyfer dyfodol y Gymraeg mewn cymunedau lleol ar draws Cymru, dyfodol darlledu a'r cyfryngau newydd yn Gymraeg fel y we a\u2019r chwyldro digidol, a sut gellir sicrhau lle blaenllaw i'r Gymraeg yn y datblygiadau hynny. Mae hefyd wedi protestio yn erbyn penderfyniad y Llywodraeth i drosglwyddo cyllid S4C i\u2019r BBC ac yn galw am ddeddf iaith newydd. Roedd hefyd yn ddylanwad pwysig wrth basio Mesur y Gymraeg yn 2011 a oedd yn rhoi statws swyddogol i\u2019r Gymraeg. Llwyddodd hefyd i helpu i sefydlu swydd newydd, sef Comisiynydd y Gymraeg. Ers ei sefydlu, mae enghreifftiau yn hanes y Gymdeithas lle mae wedi defnyddio cyfrifiadau fel un o ffyn mesur cyflwr y Gymraeg, fel y gwnaeth yn 1962 wrth sefydlu\u2019r Gymdeithas ar \u00f4l canlyniadau Cyfrifiad 1961 am gyflwr y Gymraeg. Dyma a wnaeth hefyd wedi Cyfrifiad 2011. Mae Maniffesto Byw y Gymdeithas, a lansiwyd mewn ymateb i ganlyniadau ieithyddol Cyfrifiad 2011, yn ddogfen sy\u2019n amlinellu beth yw amcanion y Gymdeithas er mwyn diogelu dyfodol a lles y Gymraeg yn yr 21ain ganrif. Hanes ac ymgyrchoedd y Gymdeithas 'Tynged yr Iaith\u2019 a sefydlu Cymdeithas yr Iaith  Sefydlwyd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn 1962 gan gr\u0175p o bobl ifanc a oedd wedi mynd i ysgol haf Plaid Cymru ym Mhontarddulais. Ei nod oedd gwella statws yr iaith Gymraeg a\u2019i hatal rhag diflannu drwy roi\u2019r hawl i siaradwyr Cymraeg ddefnyddio\u2019r iaith yn eu bywyd o ddydd i ddydd. Cafodd y bwriad hwn ei ysbrydoli gan ddarlith Saunders Lewis, sef un o sefydlwyr Plaid Cymru, ar Radio\u2019r BBC. Tynged yr Iaith oedd ei theitl. Galwodd Saunders Lewis ar bobl Cymru i weithredu\u2019n uniongyrchol er mwyn \u201cei gwneud hi\u2019n amhosibl dwyn ymlaen fusnes llywodraeth leol na busnes llywodraeth ganol heb y Gymraeg\u201d. Roedd wedi gobeithio y byddai Plaid Cymru\u2019n gwneud hyn ond dywedodd Gwynfor Evans, arweinydd y Blaid, nad oedd yn bosibl \u201ccyfuno brwydr effeithiol dros yr iaith Gymraeg a bod yn blaid wleidyddol\u201d.'Nid dim llai na chwyldro yw adfer yr iaith Gymraeg yng Nghymru. Trwy ddulliau chwyldro yn unig y mae llwyddo'. Dyna oedd byrdwn datganiad herfeiddiol Saunders Lewis mewn un o'r darllediadau pwysicaf yn hanes Cymru, sef Darlith Radio flynyddol y BBC a draddodwyd ar 13 Chwefror 1962. Galwodd Saunders Lewis ar Gymry i wrthod llenwi ffurflenni, talu trethi na thalu am drwyddedau os nad oedd yn bosibl gwneud hynny drwy'r Gymraeg. Yn ei farn ef, byddai angen i ymgyrchwyr fod yn barod i dalu dirwyon a wynebu carchar am eu daliadau.  Er bod nifer y siaradwyr Cymraeg yn gostwng, datganodd: 'Fe ellir achub y Gymraeg'. Dulliau protestio\u2019r Gymdeithas Roedd y Gymdeithas yn annog ei haelodau i weithredu\u2019n ddi-drais ac yn uniongyrchol er mwyn cyflawni eu hamcanion. Cawsant eu hysbrydoli gan lwyddiant Gandhi yn India a Martin Luther King yn Unol Daleithiau America gan iddynt hwythau ddefnyddio\u2019r dulliau hyn. Gwelwyd dulliau tebyg yn cael eu defnyddio mewn protestiadau yn erbyn boddi Cwm Tryweryn hefyd, ond ni chawsant lawer o effaith. Roedd Saunders Lewis wedi amlinellu sut gallai hyn weithio drwy ddefnyddio achos Trefor ac Eileen Beasley o Langennech, a wrthododd dalu eu trethi lleol rhwng 1952 ac 1960 oni fyddai\u2019r gorchmynion treth yn y Gymraeg. Ar y cyfan, Cymraeg oedd iaith Dosbarth Gwledig Llanelli yn 1951. Ar ddiwedd yr achos llys hir, anfonwyd gorchymyn treth dwyieithog yn y pen draw, ar \u00f4l i feil\u00efaid (pobl sy\u2019n casglu eiddo er mwyn talu dyledion) gymryd dodrefn y Beasleys oddi arnynt deirgwaith.Roedd y brotest gyntaf yn 1963 ym Mhont Trefechan, Aberystwyth i orfodi Swyddfa'r Post i gynnig ffurflenni yn y Gymraeg yn ogystal \u00e2 Saesneg. Cafodd adeiladau eu gorchuddio \u00e2 phosteri a daeth y traffig i stop gan fod y bont wedi cael ei 'meddiannu' gan y protestwyr am hanner awr. Yn yr un flwyddyn, sefydlodd Owain Owain unig gyhoeddiad y Gymdeithas, sef Tafod y Ddraig - ef hefyd oedd y golygydd a\u2019r un a ddyluniodd y logo.  Ymgyrchoedd y 1960au a\u2019r 1970au Canolbwyntiodd Cymdeithas yr Iaith ar dair prif ymgyrch yn y 1960au a\u2019r 1970au:  Sicrhau bod y Gymraeg yn cael ei chydnabod ar ddogfennau swyddogol.  Golygai hyn bod protestwyr yn gwrthod llenwi ffurflenni, talu biliau na phrynu trwyddedau oni bai eu bod yn medru gwneud hynny yn y Gymraeg Rhoi\u2019r Gymraeg ar arwyddion ffyrdd. Yn y 1970au cynnar, roedd protestwyr yn peintio arwyddion yn wyrdd fel nad oedd pobl yn gallu darllen yr enwau Saesneg fel Newtown neu Lampeter, neu roedden nhw\u2019n tynnu\u2019r arwyddion i lawr ac yn eu gadael y tu allan i adeiladau\u2019r llywodraeth Cael gwasanaeth radio a theledu yn yr iaith Gymraeg. Er mwyn gwireddu\u2019r amcan hwn, dechreuodd protestwyr yn ddiweddarach yn y 1970au wrthod talu eu trwyddedau teledu, ac yn hytrach brotestio drwy ddringo mastiau radio a theledu, torri i mewn i stiwdios teledu i darfu ar ddarllediadau, ac aeth rhai ar streic newyn.Gwelwyd ffyrdd eraill o brotestio hefyd, wedi\u2019u creu er mwyn denu cymaint o gyhoeddusrwydd \u00e2 phosib - meddiannu eiddo, torri i mewn, streiciau newyn, tarfu ar weithrediadau yn y llys, taflu awyrennau papur i mewn i D\u0177\u2019r Cyffredin o\u2019r oriel gyhoeddus. Roedden nhw\u2019n peintio sloganau Cymraeg ar adeiladau busnesau, siopau a swyddfeydd nad oeddent yn darparu eu gwasanaethau yn y Gymraeg. Roedd y protestwyr yn fodlon mynd i\u2019r carchar pe bai angen. Erbyn 1976, roedd 697 o brotestwyr wedi ymddangos yn y llys i wynebu cyhuddiadau o ddifrod troseddol - cafodd 143 ohonynt eu hanfon i\u2019r carchar a bu\u2019n rhaid i lawer mwy ohonynt dalu dirwyon. Golygai hyn mai\u2019r Gymdeithas oedd y gr\u0175p protest mwyaf ers y swffragetiaid. Yn ystod y 1960au a'r 1970au bu nifer o brotestiadau di-drais tebyg, a charcharwyd neu dirwywyd ymgyrchwyr. Ymhlith y rhain roedd y canwr poblogaidd Dafydd Iwan. Enillwyd rhai consesiynau gan y Llywodraeth, gan gynnwys Deddf Iaith 1967, a chynhyrchwyd ffurflenni dwyieithog gan rai cyrff cyhoeddus. Arweiniodd y cyfnod peintio a difrodi arwyddion ffyrdd uniaith Saesneg ar hyd a lled Cymru gan gefnogwyr y Gymdeithas at sefydlu'r egwyddor o arwyddion dwyieithog yng Nghymru. Er nad oedd gan y Gymdeithas erioed fwy na 2,000 o gefnogwyr swyddogol, roedd llawer yn cydymdeimlo ag achos yr iaith Gymraeg, er nad oedden nhw o reidrwydd yn cytuno \u00e2\u2019r ffordd roedden nhw\u2019n mynd o\u2019i chwmpas hi. Newidiadau o ganlyniad i ymgyrchu Llwyddodd y Gymdeithas i ennill a sicrhau newidiadau yn sgil eu protestiadau.  Yn 1964, sefydlwyd Swyddfa Gymreig gydag Ysgrifennydd Gwladol \u00e2 chyfrifoldeb dros Gymru, yn rhannol er mwyn ymdrin \u00e2\u2019r materion a godwyd gan y Gymdeithas a Phlaid Cymru Sefydlodd y llywodraeth bwyllgor i astudio statws cyfreithiol yr iaith Gymraeg; yn 1965, cafwyd argymhelliad yn ei adroddiad y dylai 'unrhyw beth a wneir yn y Gymraeg yng Nghymru fod \u00e2\u2019r un grym cyfreithiol \u00e2 phe bai yn Saesneg'; Roedd Deddf yr Iaith Gymraeg 1967 yn nodi y gallai pobl ddewis defnyddio\u2019r Gymraeg neu Saesneg yn y llys, ac y byddai adroddiadau swyddogol yn cael eu cyhoeddi yn y ddwy iaith Erbyn 1969 roedd 250 o ffurflenni\u2019r llywodraeth ar gael yn y Gymraeg; 11 yn unig oedd ar gael yn 1964 er enghraifft, a chyflwynwyd disgiau treth ceir yn y Gymraeg yn 1967 O 1970, penderfynodd y Swyddfa Gymreig mai dim ond enwau llefydd yn y Gymraeg fyddai\u2019n cael eu harddangos ar arwyddion gan eu bod yn poeni y byddai arwyddion dwyieithog yn rhy ddryslyd; Caerdydd oedd y cyntaf i arbrofi ag arwyddion enwau strydoedd dwyieithog; aeth y cynghorau lleol ati i wneud arwyddion yn fwy Cymraeg mewn ardaloedd lle'r oedd y mwyafrif yn siarad Cymraeg e.e. aeth Dolgelley yn Dolgellau, Llanelly yn Llanelli, Conway yn Conwy Gwelwyd cynnydd yn nifer yr ysgolion cynradd ac uwchradd cyfrwng Cymraeg. Gwelwyd newidiadau ym myd darlledu hefyd. Ar ddechrau'r 1970au dechreuodd Cymdeithas yr Iaith ymgyrchu dros wasanaeth darlledu radio a theledu Cymraeg. Cynyddodd y pwysau ar yr awdurdodau darlledu i gynnig gwasanaeth Cymraeg, ac yn 1977 sefydlwyd Radio Cymru gan y BBC. Erbyn 1971-2, roedd rhaglenni teledu Cymraeg ymlaen am 12 awr yr wythnos, gyda rhaglenni o ansawdd gwell e.e. rhaglen gomedi Fo a Fe o 1970 a oedd yn chwarae ar y gwahaniaethau rhwng gogledd a de Cymru, a darlledwyd yr opera sebon boblogaidd Pobol y Cwm am y tro cyntaf yn 1974.  Roedd cynlluniau hefyd i sefydlu sianel deledu ar wah\u00e2n ar gyfer rhaglenni Cymraeg ond yn 1979 cyhoeddodd y Llywodraeth Geidwadol na fyddai'n cadw at ei haddewid i sefydlu'r fath sianel. Gan hynny, cyhoeddodd Gwynfor Evans y byddai'n dechrau ymprydio oni byddai'r Llywodraeth yn anrhydeddu ei haddewid. Achosodd y penderfyniad hwn gryn gynnwrf, ac ofnid y gallai arwain at ymgyrchu treisgar. Yn y pen draw ildiodd y Llywodraeth i'r pwysau a chyhoeddwyd ym mis Medi 1980 y darlledid rhaglenni teledu Cymraeg ar y bedwaredd sianel newydd. Lansiwyd Sianel Pedwar Cymru (S4C) yn 1982. \u2018Gwnewch bopeth yn Gymraeg\u2019 Cyn y 1960au tueddai'r Gymraeg fod yn iaith yr aelwyd a'r capel a phrin oedd y defnydd o'r iaith mewn cylchoedd eraill. Ond gyda'r adfywiad yn y diddordeb yn y Gymraeg a'r ymgyrchu ar ei rhan, gwelwyd cynnydd yn y mudiadau a chymdeithasau a hyd yn oed busnesau a weithredai drwy gyfrwng y Gymraeg. Cyhoeddwyd llawer mwy o lyfrau Cymraeg a sefydlwyd dwsinau o bapurau bro Cymraeg ledled Cymru. Defnyddiwyd y Gymraeg fwyfwy mewn bywyd cyhoeddus ac roedd y Cynulliad Cenedlaethol a sefydlwyd yn 1999 wedi ei gyfundrefnu i weithredu'n ddwyieithog.  Yr 21ain ganrif Erbyn heddiw, mae Cymdeithas yr Iaith yn galw am drafodaeth agored ar ddyfodol darlledu a'r cyfryngau newydd yn Gymraeg, a sut gellir sicrhau lle blaenllaw i'r Gymraeg yn y datblygiadau hyn.  Y trafodaethau yngl\u0177n \u00e2 dyfodol S4C Papur gwyrdd y llywodraeth ar siarter newydd y BBC Effaith diffodd signalau teledu analog o fewn tair blynedd Cyfleoedd newydd radio a theledu lleol Y we a phlatfformau cyfathrebu newydd Ariannu'r chwyldro digidol yn Gymraeg Hybu'r rhithfroYm mis Ionawr 2011, cyhoeddwyd fod yr academydd Dr Simon Brooks, llywydd Plaid Cymru - Jill Evans, yn ogystal \u00e2'r cerddorion Gai Toms, Bryn F\u00f4n a Dafydd Iwan, ymhlith cant o bobl a wrthododd dalu eu trwydded teledu, fel rhan o brotest Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn erbyn y cynlluniau arfaethedig i dorri cyllideb sianel deledu Gymraeg S4C, a'r bwriad i drosglwyddo cyfrifoldeb ariannu'r sianel i ddwylo'r BBC. Deddf Eiddo Cred Cymdeithas yr Iaith fod dyfodol yr iaith Gymraeg yn dibynnu ar sefydlu dyfodol i gymunedau lleol ym mhob rhan o Gymru. Credant fod polis\u00efau teg ym maes tai a chynllunio yn gwbl hanfodol. Maent yn galw am i'r awdurdodau sicrhau bod gan bobl y gallu i brynu neu rentu tai yn eu cymunedau, ac i beidio \u00e2 rhoi caniat\u00e2d i ddatblygiadau tai a all niweidio'r gymuned leol, yr iaith Gymraeg neu'r amgylchedd naturiol. Ar ddechrau 2004, cychwynnodd Cymdeithas yr Iaith ar flwyddyn o ymgyrchu, er mwyn tynnu sylw at yr angen am Ddeddf Eiddo i Gymru. Ar Fawrth 11 2014, lansiodd aelodau'r mudiad \"Fil Eiddo a Chynllunio er budd ein Cymunedau (Cymru)\" yn y Senedd ym Mae Caerdydd.  Hawliau i'r Gymraeg Ar ddechrau'r 21g, galwodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg am Ddeddf Iaith Newydd i Gymru, a fyddai'n ateb anghenion y Gymraeg yn yr oes fodern ac yn sicrhau bod gan bawb yr hawl i ddefnyddio'r iaith ym mhob agwedd ar fywyd, gan gynnwys:  rhoi statws swyddogol i'r Gymraeg sicrhau gwasanaeth Cymraeg gan y sector preifat (cymharer \u00e2 Qu\u00e9bec, lle mae deddfau iaith yn effeithio ar fusnesau preifat hefyd) sicrhau lle i'r Gymraeg yn y chwyldro technolegolDadleuodd y dylai pethau, megis biliau ff\u00f4n neu ffurflenni, er enghraifft, fod ar gael yn ddwyieithog i bawb yng Nghymru. Credant na ddylai siaradwyr Cymraeg orfod mynd allan o'u ffordd i ofyn am wasanaeth yn eu hiaith eu hunain, na bodloni ar ddefnyddio'r Saesneg, gan nad oes gwasanaeth Cymraeg ar gael. Dyma paham eu bod yn galw am Ddeddf Iaith Newydd i sicrhau bod pob math o wasanaethau ar gael yn ddwyieithog. Yn ystod yr 1980au, dechreuodd Cymdeithas yr Iaith ymgyrchu dros Ddeddf Iaith i sicrhau bod pob cyhoeddiad a hysbysiad swyddogol yn dod yn naturiol ddwyieithog heb orfod gofyn. Ar \u00f4l ymgyrchu caled, gorfodwyd y Llywodraeth Geidwadol i ymateb. Serch hynny, cred llawer fod Deddf Iaith 1993 yn rhy wan. Yn \u00f4l y Ddeddf byddai bwrdd statudol yn cael ei sefydlu i hyrwyddo'r Gymraeg, a byddai cyrff cyhoeddus yn gorfod paratoi cynlluniau iaith i ddangos sut roeddent am drin y Gymraeg yn deg. Cred y Gymdeithas fod y mesurau hyn yn 'ddi-ddannedd, yn ddiddim.'Ar ddechrau 2007, cyhoeddodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ei Mesur yr Iaith Gymraeg, mesur a lwyddodd i arwain at basio Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011 a sefydlodd statws swyddogol i'r Gymraeg, bron i 50 mlynedd wedi i aelodau'r mudiad eistedd ar bont Trefechan yn galw am y polisi. Fodd bynnag, ni sefydlodd y Mesur hawl statudol cyffredinol i'r Gymraeg, ac o ganlyniad ail-enwodd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ei gr\u0175p ymgyrchu o'r \"ymgyrch deddf iaith\" i'r \"gr\u0175p hawliau\".  Ymateb i ganlyniadau Cyfrifiad 2011 Yn dilyn canlyniadau argyfyngus Cyfrifiad 2011, cynhaliodd y mudiad gyfres o ral\u00efau ar hyd a lled Cymru. Yn y rali gyntaf yng Nghaernarfon cyhoeddodd y mudiad Maniffesto Byw ar gyfer Cymunedau Byw gyda degau o bolisiau wedi eu llunio er mwyn cryfhau'r Gymraeg. Lansiodd y gr\u0175p ymgyrchu slogan \"Dwi eisiau byw yn Gymraeg\" yn yr un rali. Ar Chwefror 6ed 2013 a Gorffennaf 4ydd 2013, aeth dirprwyiaeth o\u2019r Gymdeithas i gwrdd \u00e2'r Prif Weinidog Carwyn Jones i bwyso am newidiadau polisi. Ar Chwefror 6ed 2013, addawodd Carwyn Jones i'r Gymdeithas y byddai\u2019n asesu effaith y gyllideb ar y Gymraeg.[angen ffynhonnell] Hyd heddiw, nid oes asesiad wedi ei gyhoeddi. Cyhoeddwyd fersiwn diwygiedig o'r Maniffesto Byw ym mis Gorffennaf 2013, yn dilyn ymgynghoriad cyhoeddus a chyfarfod cyffredinol arbennig pan basiwyd nifer o welliannau i'r Maniffesto. Ym mis Awst 2013, ysgrifennodd y mudiad at y Prif Weinidog Carwyn Jones gan roi chwe mis iddo ddatgan ei fwriad i gyflawni chwe newid polisi er lles yr iaith: 1. Addysg Gymraeg i Bawb 2. Tegwch Ariannol i'r Gymraeg 3. Gweinyddu'n fewnol yn Gymraeg 4. Safonau Iaith i Greu Hawliau Clir 5. Trefn Gynllunio er budd ein Cymunedau 6. Y Gymraeg yn greiddiol i Ddatblygu Cynaliadwy Ni chafwyd datganiad o fwriad gan Carwyn Jones erbyn 1 Chwefror 2014, felly cychwynodd y mudiad ymgyrch weithredol a chynhaliwyd nifer o brotestiadau ar hyd a lled y wlad.  Ymgyrch NA i 8000 o dai yng Ngwynedd a M\u00f4n Cynhaliwyd protest gan Gymdeithas yr Iaith yng Nghaernarfon ddydd Sadwrn y 29ain o Fawrth 2014 yn gwrthwynebu'r cynlluniau i adeiladu 8000 o dai yng Ngwynedd a M\u00f4n. Yn \u00f4l erthygl ar wefan Cymdeithas yr Iaith, daeth 300 o brotestwyr yno. Ymysg y siaradwyr roedd yr awdures a'r ymgyrchwraig, Angharad Tomos, a Robin Farrar, cyn-Gadeirydd Cymdeithas yr Iaith. Y pryder yw na fydd y bobl a fydd yn symud i'r tai newydd yn siarad y Gymraeg, a bydd hynny'n rhoi 'mwy o bwysau ar yr iaith Gymraeg'.  Aelodau nodedig, cyd-aelodau a chefnogwyr John Davies Tedi Millward Gareth Miles Meic Stephens Owain Owain Emyr Llewelyn Ned Thomas Meredydd Evans Pennar Davies Eirian Llwyd R. Tudur Jones Bobi Jones Ffred Ffransis Meinir Ffransis Meirion Pennar Meri Huws Steve Eaves Bryn F\u00f4n Steffan Cravos Gwenno Teifi Jamie Bevan Dafydd Iwan Enfys Llwyd Helen Greenwood Angharad Tomos Sioned Elin Ann Rhys Marged Tomos Gweler hefyd Rhestr cadeiryddion Cymdeithas yr Iaith Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (1885) Undeb Cymru Fydd Adfer Abri - Cyfres o gigs yng Nghaerdydd rhwng 2003 a 2005 Dolenni allanol Gwefan Cymdeithas yr Iaith Gwefan Owain Owain yn ymwneud \u00e2 sefydlu'r Gymdeithas Cylchgrawn Y Tafod Mwydro Ynfyd Dedwydd - Mudiad y Dysgwyr Archifwyd 2011-09-20 yn y Peiriant Wayback. - Cyfarfodydd sgwrs a gweithgareddau trwy gyfrwng y Gymraeg Erthygl 'Na i 8000 o dai yng Ngwynedd a M\u00f4n' Erthygl 'Cynllun Datblygu: angen balans' Cofnodion Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru Cyfeiriadau","251":"Roedd y Chwyldro Diwydiannol yng Nghymru yn gyfnod o newid mewn cymdeithas pan ddatblygodd diwydiant i'r fath raddau fel y bu newidiadau mawr yn y ffordd roedd pobl yn gweithio ac yn byw.\u00a0 Yn 1750 roedd Prydain yn wlad lle'r oedd y mwyafrif o\u2019r bobl yn byw ac yn gweithio mewn ardaloedd gwledig, ond erbyn 1850 datblygodd i fod yn wlad ddiwydiannol lle'r oedd y mwyafrif yn byw mewn trefi a dinasoedd ac yn gweithio gyda pheiriannau.\u00a0 Erbyn hynny roedd Prydain yn cael ei gweld gan weddill y byd fel \u2018gweithdy\u2019r byd\u2019 gan ei bod yn cynhyrchu 66% o lo y byd, 50% o haearn y byd a 50% o fetel y byd. Roedd yn gyfnod, rhwng tua 1750 a 1850, a welodd ddulliau newydd o gynhyrchu nwyddau a bwyd ar draws Ewrop ac yn Unol Daleithiau America.\u00a0 Dyma gyfnod pan welwyd:  Newid o ddulliau llaw i ddyfeisio a defnyddio peiriannau Newidiadau yn y ffordd o gynhyrchu haearn Mwy o ddefnydd yn cael ei wneud o b\u0175er st\u00eam a ph\u0175er d\u0175r Datblygu systemau ffatri gyda pheiriannau mecanyddol Twf aruthrol ym mhoblogaeth y wlad.Gwelodd Gymru newidiadau yn ei ffordd o fyw ac yn ei ffordd o weithio yn sgil y Chwyldro Diwydiannol.\u00a0Yn sgil datblygu'r gweithfeydd haearn yng Nghymru yn ardal Merthyr a\u2019r de-ddwyrain yn sir Fynwy gwelwyd trefi diwydiannol yn tyfu o gwmpas y gweithfeydd a\u2019r ffatr\u00efoedd. Yn y gogledd-ddwyrain sefydlwyd gweithfeydd Bersham ac wedyn Brymbo gan y Brodyr Wilkinson ar ddiwedd y 18g, ac roedd y gweithfeydd copr yn Abertawe ac Amlwch wedi troi'r ardaloedd hynny yn rhai diwydiannol.\u00a0Daeth peiriannau yn rhan o fywyd gwaith pobl, a chyda hynny daeth ffyrdd newydd o deithio a chludo nwyddau gyda\u2019r camlesi a\u2019r rheilffyrdd. Roedd p\u0175er corfforol a ph\u0175er anifeiliaid a\u2019r elfennau bellach wedi cael eu disodli gan b\u0175er st\u00eam ac yn nes ymlaen gan drydan.\u00a0 Datblygodd trefi diwydiannol fel Merthyr, Abertawe ac yn nes ymlaen Caerdydd, ond er mor ddeniadol oedd y cyflogau da yn y gweithfeydd, roedd pris i\u2019w dalu am hynny.\u00a0Roedd peryglon y gwaith yn ofid cyson ac roedd amodau byw yn y trefi diwydiannol yn frwnt ac yn anodd.  Achosion y Chwyldro Diwydiannol Nodweddion daearyddol Prydain \u2013 roedd gan Brydain adnoddau mwyn cyfoethog wedi eu lleoli ar draws y wlad yng ngogledd Lloegr, canolbarth Lloegr, de Cymru, Cernyw a thiroedd isel yr Alban. \u00a0Roedd digonedd o fwynau fel haearn, plwm, tun a chopr ar gael, a Phrydain oedd yn meddu ar yr ansawdd gorau o lo yn Ewrop.\u00a0 Roedd ganddi hefyd ddigonedd o b\u0175er d\u0175r a chalch i helpu i ddatblygu ac ehangu gwahanol ddiwydiannau.\u00a0 Roedd calch yn cael ei ddefnyddio i buro haearn er mwyn ei gryfhau ar gyfer gwahanol bwrpas a defnydd. Roedd hinsawdd laith y tywydd yng ngogledd-orllewin Lloegr - er enghraifft, yn ardal Manceinion - yn darparu\u2019r amodau gorau posibl ar gyfer troelli cotwm.\u00a0Roedd hwn yn gynnyrch allweddol i\u2019r diwydiant tecstilau. Trafnidiaeth \u2013 roedd gan Brydain nifer o borthladdoedd ac afonydd y medrid hwylio arnynt. Roedd arfordir eang Prydain hefyd yn hollbwysig wrth fewnforio ac allforio nwyddau, ac yn help wrth gludo nwyddau ar draws un rhan o\u2019r wlad i\u2019r llall. Heddwch - bu cyfnod o heddwch ym Mhrydain yn ystod y 18g ac arweiniodd hyn at sefydlogrwydd, lle'r oedd diwydiant a masnach yn medru llwyddo Masnach rydd - roedd Prydain yn farchnad lle nad oedd tollau na threthi mewnol rhwng y gwahanol wledydd, er enghraifft, yr Alban, Lloegr a Chymru.\u00a0Roedd hyn yn help o ran hwyluso gwerthu nwyddau. R\u00f4l unigolion \u2013 roedd mentergarwch dynion busnes y cyfnod yn golygu bod ganddynt yr arian i fuddsoddi a datblygu'r adnoddau crai, fel haearn a glo a oedd yn gyrru\u2019r Chwyldro Diwydiannol - er enghraifft, teuluoedd fel y Crawshays, Guests, Homfrays a\u2019r Hills yn ne Cymru.\u00a0Yn y diwydiant tecstilau dyfeisiodd nifer o ddynion beiriannau newydd i gyflymu\u2019r broses o wneud dillad, ac ym 1709 dyfeisiodd Abraham Darby ei ffwrnais haearn chwyth oedd yn defnyddio golosg, sef math o lo, i doddi\u2019r haearn amhur.\u00a0Arweiniodd hyn at dwf yn y diwydiant glo. Gweithlu \u2013 roedd gan Brydain ddigon o weithlu a oedd yn medru cwrdd \u00e2\u2019r galw am fwy o bobl i weithio mewn gwahanol ddiwydiannau.\u00a0Roedd newidiadau mawr ym myd amaeth, fel y Chwyldro Amaethyddol, wedi gweddnewid safon byw pobl. Bu dynion fel Jethro Tull, Robert Bakewell a \u2018Turnip\u2019 Townshend yn arbrofi wrth dyfu cnydau a bridio anifeiliaid, gan gyflwyno dulliau mwy gwyddonol o ffermio.\u00a0O ganlyniad i\u2019w hymdrechion roedd mwy o fwyd yn cael ei dyfu a\u2019i gynhyrchu, a'r bwyd hwnnw o safon well.\u00a0Roedd hyn yn ei dro yn gwella safon byw pobl ac yn y pendraw yn arwain at gynnydd yn nifer y genedigaethau. Rhyfel \u2013 creodd rhyfeloedd fel y Rhyfel Saith Mlynedd (1756-1763), Rhyfel Annibyniaeth America (1775-1783) a Rhyfeloedd Napoleon (1803-1815) alw mawr am gynhyrchu mwy o arfau. Mewnfudo y tu allan a thu mewn i Gymru Y 18g oedd dechrau\u2019r Chwyldro Diwydiannol yng Nghymru wrth i gyfoeth mwynol y wlad gael ei ecsbloetio'n fwy systematig. Er mai Cymry oedd rhai o\u2019r diwydianwyr cynnar, daeth llawer ohonynt hefyd o Loegr, gan ddod \u00e2 gwybodaeth dechnegol a gweithwyr medrus gyda hwy i ddechrau busnesau newydd. Er enghraifft agorodd Dr John Lane o Fryste y gwaith copr cyntaf yn Abertawe yn 1714. Agorodd Isaac Wilkinson o Swydd Gaerhirfryn waith haearn yn y Bers ger Wrecsam yn 1753. Ym Merthyr, roedd y prif feistri haearn \u2013 Richard Crawshay, John Guest, Anthony Bacon a Samuel Homfray - i gyd yn Saeson. Symudodd pobl o bob rhan o Gymru i ardaloedd diwydiannol, wedi eu denu gan gyflogau da. Daeth gweithwyr hefyd o Iwerddon a Lloegr, a thros amser cyflwynodd hyn yr iaith Saesneg i lawer o gymunedau Cymraeg ar raddfa fawr am y tro cyntaf. Wrth i brosesau diwydiannol yng Nghymru gyflymu ar ddiwedd y 18g, gwelwyd twf cynyddol drwy gydol y 19eg ganrif. Ar ddechrau\u2019r 19eg ganrif, gweithfeydd haearn yng nghymoedd y De, gweithfeydd copr yng nghwm Tawe a chwareli llechi yn y Gogledd oedd y prif gyflogwyr. Fodd bynnag, erbyn diwedd y 19eg ganrif, glo oedd y diwydiant mwyaf. Erbyn dechrau\u2019r 20g, roedd un o bob pedwar gweithiwr yng Nghymru yn l\u00f6wr.  Yn ystod y rhan fwyaf o\u2019r 19eg ganrif, daeth y mwyafrif o ymfudwyr i\u2019r ardaloedd diwydiannol hyn o siroedd gwledig Cymru, a Chymraeg oedd iaith bob dydd y gweithwyr yn y ffwrneisi haearn a chopr a\u2019r chwareli llechi. Roedd ymfudwyr Saesneg eu hiaith hefyd, ond nid oeddent yn gyffredin. Gan fod y rhan fwyaf o\u2019u cydweithwyr yn uniaith Gymraeg, roeddent yn dueddol o ddysgu\u2019r iaith. Yn y 1840au, arweiniodd y Newyn Mawr yn Iwerddon at y don fawr gyntaf o fewnfudwyr i Gymru. Gwelwyd rhai mewnfudwyr o Iwerddon cyn hynny, ond gorfodwyd pobl i adael y wlad oherwydd y newyn. Fe wnaeth y swm mawr o bobl a fewnfudodd o Iwerddon yng nghanol y 19eg ganrif helpu i ddatblygu economi Cymru hefyd, er na chawsant eu croesawu i\u2019r fath raddau i ddechrau. Roedd llawer o bobl yng Nghymru wedi dychryn wrth weld y niferoedd mawr o fewnfudwyr hanner newynog a oedd yn cyrraedd y wlad. Er bod cyfnodau ac ardaloedd penodol lle cafwyd gwrthwynebiad i bresenoldeb y Gwyddelod, roeddent yn weithwyr caled ar y cyfan ac felly\u2019n ei chael hi\u2019n gymharol hawdd dod o hyd i waith. Roeddent yn aml yn fodlon gwneud y math o waith brwnt, amhleserus nad oedd pobl eraill yn awyddus i\u2019w wneud. Erbyn 1861, roedd bron i 30,000 o Wyddelod yn byw yng Nghymru, y gr\u0175p mwyaf o fewnfudwyr o bell ffordd. Fe wnaethant ymgartrefu\u2019n bennaf yn y pedair tref fwyaf yn ne Cymru - Caerdydd, Abertawe, Casnewydd a Merthyr. Roeddent yn weithwyr caled a daethant o hyd i swyddi yn y diwydiant adeiladu - er enghraifft, adeiladu dociau Caerdydd, y rhwydwaith rheilffyrdd a oedd yn ehangu, yn ogystal \u00e2'r pyllau glo a\u2019r gweithfeydd dur. Buont yn rhedeg tai llety hefyd, yn aml yn yr ardaloedd tlotaf o\u2019r dref - er enghraifft, ardal Newtown yng Nghaerdydd a adeiladwyd gan yr Ardalydd Bute. Er bod y rhain yn aml yn orlawn, roeddent yn cynnig llety rhad iawn i\u2019w cydwladwyr wrth i\u2019r ymfudo o Iwerddon i Brydain barhau tuag at ddiwedd y 19eg ganrif. Erbyn 1881, roedd traean o drigolion Caerdydd yn Wyddelod. Yn ystod ail hanner y 19eg ganrif, fe wnaeth poblogaeth Cymru fwy na dyblu o 1,163,000 yn 1851 i 2,421,000 erbyn 1911. Gwelwyd mewnlifiad enfawr o bobl i gymoedd y De lle\u2019r oedd y diwydiant glo yn ehangu. Rhwng 1851 a 1911, amcangyfrifir bod 366,000 o bobl wedi ymfudo i\u2019r ardal, gan gynnwys 129,000 rhwng 1901 a 1911. Roedd de Cymru yn denu mwy o ymfudwyr nag unrhyw le y tu allan i Unol Daleithiau America. Yn 1901, roedd y twf yn y boblogaeth yn y tair sir fwyaf diwydiannol \u2013 Clwyd, Gwent a Morgannwg \u2013 10 gwaith yn fwy na\u2019r cyfartaledd cenedlaethol. Cynyddodd y nifer o fewnfudwyr o Loegr yn ddiweddarach yn y 19eg ganrif, yn enwedig ymhlith pobl o dde-orllewin Lloegr. Clywyd yr iaith Saesneg yn amlach yn y gweithle ac ar y strydoedd. Erbyn dechrau\u2019r 20g, roedd Saesneg wedi dechrau disodli\u2019r Gymraeg fel iaith bob dydd yn y rhan fwyaf o ardaloedd diwydiannol y De. Unigolion a diwydiannau Cymru Yn ystod y Chwyldro Diwydiannol sefydlwyd a datblygwyd gwahanol ddiwydiannau mewn gwahanol ardaloedd yng Nghymru.\u00a0 Yng nghymoedd de a de-ddwyrain Cymru, haearn, glo a dur oedd y prif ddiwydiannau, gyda gweithfeydd copr yn Abertawe a thunplat yn cael ei gynhyrchu yn ardal y de-orllewin yn Llanelli.\u00a0Yn ystod y 19eg ganrif gwelodd y diwydiant llechi yng ngogledd Cymru \u2018oes aur\u2019 yn y galw am ei chynnyrch, ac roedd glo hefyd yn cael ei gynhyrchu yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Roedd Cymru yn meddu ar yr adnoddau crai a'r gweithlu, a llwyddodd hefyd i ddenu buddsoddiad ariannol er mwyn sicrhau bod y Chwyldro Diwydiannol yn llwyddo yng Nghymru.\u00a0 Bu mentergarwch teuluoedd fel y Crawshays o Swydd Efrog a\u2019r Guests o ardal Amwythig yn allweddol i lewyrch gweithfeydd haearn Cyfarthfa a Dowlais ym Merthyr, a bu sgiliau entrepreneuraidd Thomas Williams o gymorth i Fynydd Parys ennill ei blwyf fel canolfan gopr fyd-eang.\u00a0Daeth gwyddonwyr a dynion busnes i Abertawe yn y 18g i fanteisio ar gyfoeth naturiol yr ardal - er enghraifft, bu cefnogaeth ariannol ac arbenigedd Henry Hussey Vivian mewn gwaith metelau a mwynau yn hollbwysig i lwyddiant Gwaith Copr Hafod.Unigolyn pwysig yn nhwf Caerdydd oedd John Crichton-Stuart, ail Ardalydd Bute, a fuddsoddodd arian enfawr yn natblygiad Caerdydd fel porthladd.\u00a0Bu'n allweddol o ran adeiladu Dociau Bute yng Nghaerdydd ganol y 19eg ganrif, a ddaeth yn brif borthladd de Cymru ac yn un o brif borthladdoedd glo\u2019r byd. Yn yr un modd David Davies, Llandinam, y diwydiannwr a anwyd yn Llandinam, Sir Drefaldwyn, a sefydlodd Ddociau'r Barri a gwblhawyd yn 1889. Roedd David Davies, fel diwydiannwr pwysig arall o\u2019r cyfnod, sef D.A. Thomas, yn berchen ar gwmni glo enfawr.\u00a0Roedd Davies yn berchen ar yr Ocean Coal Company Ltd ac roedd Thomas yn berchen ar Gwmni Cyfunol y Cambrian a oedd yn berchen ar sawl pwll glo yn ne Cymru ac a oedd yn cyflogi miloedd o lowyr. Haearn - \u00a0Mae Merthyr yn cael ei hystyried fel \u2018crud\u2019 y Chwyldro Diwydiannol yng Nghymru. Buddsoddwyd yn adnoddau naturiol ardal Merthyr gan ddynion busnes a welodd eu cyfle i wneud eu ffortiwn yn y gweithfeydd haearn.\u00a0 Erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif roedd meistri haearn fel y Crawshays, y Guests, yr Homfrays a\u2019r Hills wedi creu ymerodraethau haearn ym Merthyr wrth sefydlu gweithfeydd fel Cyfarthfa, Dowlais, Penydarren a Plymouth, a oedd yn cyflogi miloedd o weithwyr yn ddynion, menywod a phlant.\u00a0I\u2019r dwyrain o Ferthyr agorwyd gweithfeydd haearn yn Nant-y-glo, Blaenafon a Thredegar yn Sir Fynwy.\u00a0Erbyn 1830 roedd Sir Fynwy a dwyrain Morgannwg yn cynhyrchu 50% o\u2019r haearn a gynhyrchid ym Mhrydain gyfan.Copr - Yn \u00f4l Cyfrifiad 1801 Abertawe oedd un o drefi mwyaf Cymru, gyda thros 10,000 o bobl yn byw yno.\u00a0Yn ystod y 18g hyd at gychwyn y 19eg ganrif daeth y dref a\u2019r ardal gyfagos yn enwog fel canolfan gopr y byd, ac yn adnabyddus fel \u2018Copperopolis\u2019.\u00a0Mewnforiwyd copr o Gernyw, Gogledd America a Chiwba i gael ei fwyndoddi yng Nghwm Tawe ac allforiwyd ef ar draws cyfandiroedd y byd i Affrica, Ewrop, Siapan a Tsieina.Roedd gan Gymru hefyd ganolfan bwysig gopr arall yng ngogledd Cymru.\u00a0Erbyn diwedd y 18g, roedd gwaith copr Mynydd Parys, ger Amlwch ar Ynys M\u00f4n, yn cynhyrchu\u2019r mwyafrif o gopr y byd.\u00a0Credwyd bod pobl wedi bod yn cloddio am gopr yno yng nghyfnod y Rhufeiniaid, ac erbyn 1778 roedd y gwaith copr yn cael ei reoli gan Thomas Williams, Llanidan, twrne o Lundain.\u00a0O dan arweinyddiaeth Thomas Williams datblygodd Mynydd Parys i fod yn waith gyda thros 1,000 o weithlu ar ei anterth a datblygwyd porthladd Amlwch er mwyn cludo\u2019r cynnyrch copr i Lerpwl. Roedd y copr o Amlwch yn cael ei gludo draw mewn llongau i weithfeydd copr a phres Thomas Williams yn Nhreffynnon, a byddai\u2019r llongau hefyd yn mynd \u00e2\u2019r copr i lawr i\u2019r smeltrau naill ai yn Abertawe neu yn swydd Gaerhirfryn, a oedd hefyd wedi eu hadeiladu dan gyfarwyddyd Thomas Williams.\u00a0Roedd y gwaith yn galed, gyda phlant bach yn cael eu cyflogi yn y gwaith, ac achosodd budreddi yn y gwaith niwed i\u2019r amgylchedd yn ardal Amlwch.\u00a0Erbyn canol y 19eg ganrif roedd y nifer a gyflogwyd yn y gwaith wedi lleihau\u2019n sylweddol ac fe\u2019i caewyd ar ddechrau\u2019r 20g.Diwydiant Gwl\u00e2n - Yn ystod degawdau cyntaf y 19g datblygodd \u2018trefi gwl\u00e2n\u2019 yn y Canolbarth \u2013 y Drenewydd, y Trallwng a Llanidloes.\u00a0 Roedd y melinau gwl\u00e2n niferus a ymddangosodd yn Nyffryn Hafren yn gallu manteisio ar y system gamlesi gyfagos a fyddai\u2019n cludo nwyddau gwl\u00e2n i Fanceinion.\u00a0Yn y Drenewydd roedd 35 o ffatr\u00efoedd nyddu ac 82 o weithdai gweu.\u00a0Erbyn canol y ganrif roedd llewyrch y diwydiant yn prysur ddiflannu, ac un o\u2019r rhesymau am hynny oedd diffyg cyflenwad o lo yn agos at y gweithdai a'r ffatr\u00efoedd gwl\u00e2n.Llechi gogledd Cymru\u00a0- Bu pobl yn cloddio am lechi yng ngogledd Cymru ers dros 1,800 o flynyddoedd. Yn ystod y chwyldro diwydiannol daeth galw mawr am lechi ac fe dyfodd y diwydiant llechi yn syfrdanol. Yn 1898 cyrhaeddodd y fasnach lechi yng Nghymru ei hanterth pan gynhyrchodd 17,000 o ddynion 485,000 tunnell o lechi. Cymru a gynhyrchai dros bedwar rhan o bump o holl lechi Prydain yn y cyfnod hwn, a Sir Gaernarfon oedd ar y brig o blith holl siroedd Cymru.\u00a0Roedd Chwarel y Penrhyn ger Bethesda a Chwarel Llanberis wedi eu lleoli yn sir Gaernarfon ac yn enwog ar draws y byd am safon y llechi roedden nhw\u2019n eu cynhyrchu.   Glo\u00a0- Erbyn 1913 glo oedd prif ddiwydiant Cymru.\u00a0Roedd cymoedd de Cymru yn mwyngloddio glo a oedd yn cael ei ddefnyddio ar draws y byd.\u00a0Roedd y diwydiant haearn wedi tyfu ochr yn ochr \u00e2\u2019r diwydiant glo.\u00a0 Erbyn 1913 roedd traean o weithwyr Cymru yn gweithio yn y pyllau glo ac roedd yn waith peryglus a brwnt. Yn 1913, fe gyrhaeddodd pyllau glo Cymru uchafbwynt cynhyrchu glo. Cynhyrchwyd mwy o lo yn y flwyddyn hon nag ar unrhyw adeg arall yn ein hanes. Glo oedd tanwydd trenau, llongau a ffatr\u00efoedd. Daeth de Cymru yn fan pwysig iawn ym Mhrydain a\u2019r byd oherwydd y glo a gynhyrchwyd yno.Cyfraniad glo ati dwf Caerdydd - Erbyn dechrau\u2019r 20g, Caerdydd oedd un o\u2019r cymunedau amlddiwylliannol mwyaf ym Mhrydain, gyda\u2019r fasnach lo ryngwladol yn denu ymfudwyr o fwy na 50 o wledydd gwahanol i\u2019r ddinas. Cafodd glo o Gymru, yn enwedig glo st\u00eam o\u2019r Rhondda, ei allforio i bob cwr o\u2019r byd. Yn wir, anfonwyd y llwyth cyntaf erioed o lo o Gaerdydd i ynysoedd bach Cape Verde oddi ar arfordir Gorllewin Affrica, ac roedd morwyr o\u2019r ynysoedd hynny yn cyrraedd Tiger Bay mor gynnar \u00e2'r 17g. Gwelwyd cynnydd mawr yn y glo a allforiwyd o Gaerdydd yn ystod y 19eg ganrif. Yn aml, c\u00e2i\u2019r llongau glo eu criwio gan bobl o wahanol rannau o\u2019r ymerodraeth Brydeinig, yn enwedig y Carib\u00ee, Iemen, Somalia a Gorllewin Affrica, felly nid yw\u2019n syndod bod rhai o\u2019r morwyr hyn wedi ymgartrefu yn y porthladd. Roedd y rhan fwyaf ohonynt yn byw yn Tiger Bay neu Dre-biwt, ger y porthladd. Trafnidiaeth Gyda thwf diwydiant daeth gwelliannau o ran ffyrdd o deithio, gan fod angen cludo cynnyrch o un lleoliad i\u2019r llall ar draws y wlad.\u00a0Bu camlesi yn gam mawr ymlaen o gymharu \u00e2 cheffyl a chert, fel yr oedd pethau ar ddechrau\u2019r Chwyldro Diwydiannol ganol y 18g.\u00a0Adeiladwyd Camlas Sir Forgannwg yn ystod y 1790au a oedd yn cysylltu Merthyr \u00e2 Chaerdydd, ac roedd hyn yn ddull llawer mwy cyflym na chario nwyddau ar yr hewl.\u00a0Gyda ph\u0175er st\u00eam a glo daeth cyfnod y rheilffyrdd ac roedd y datblygiad hwn yn rhoi mynediad at farchnadoedd ehangach. Newidiodd trenau ffordd o fyw ac arferion gwaith pobl yn y 19eg ganrif.\u00a0Erbyn 1850 roedd tua 5,000 milltir o gledrau rheilffyrdd wedi eu gosod ym Mhrydain.\u00a0Defnyddiodd cwmn\u00efau mawr fel y rhai glo a haearn y rheilffyrdd i fynd \u00e2 nwyddau o un lle i\u2019r llall.\u00a0Trawsnewidiwyd y dull o gludo glo o Ferthyr i Gaerdydd yn sgil agor Rheilffordd Cwm Taf yn 1841.Roedd angen glo hefyd i bweru\u2019r rheilffyrdd, ac yng nghanol y 19eg ganrif glo oedd y tanwydd pwysicaf yn y byd.\u00a0Yn ffodus, roedd digonedd o lo yn eistedd yn ddwfn yn nhir Cymru, ac roedd yn lo arbennig o dda.\u00a0De Cymru oedd un o brif ganolfannau tanwydd y byd yn yr 19eg ganrif.\u00a0Roedd y rheilffyrdd wedi ei gwneud hi\u2019n hawdd allforio\u2019r glo. Rhedai rheilffyrdd o\u2019r cymoedd i borthladdoedd mawr, fel Caerdydd, ac wedyn rhoddwyd y glo ar longau i\u2019w ddosbarthu i weddill y byd.\u00a0Roedd glo yn danwydd da ac yn ddefnyddiol i drenau, llongau, gwresogi cartrefi a ffatr\u00efoedd haearn.  Amodau gwaith a byw yn y trefi diwydiannol Un datblygiad arall a ddigwyddodd o ganlyniad i\u2019r Chwyldro Diwydiannol oedd ymddangosiad trefi diwydiannol.\u00a0Roedd amodau byw yn wael iawn mewn trefi diwydiannol. Symudodd pobl i fyw mewn trefi lle'r oedd ffatr\u00efoedd.\u00a0Gan fod y datblygiad hwn yn digwydd mor gyflym, adeiladwyd tai yn sydyn, yn agos i\u2019r ffatr\u00efoedd, heb fawr o sylw yn cael ei roi i\u2019w hansawdd, a gan amlaf heb gyflenwad o dd\u0175r gl\u00e2n na system garthffosiaeth.Doedd dim deddfau cynllunio pan gafodd y trefi eu hadeiladu ac oherwydd hyn roedd y tai'n aml wedi eu hadeiladu'n agos iawn at ei gilydd heb fawr o ystyriaeth i'r bobl a fyddai'n byw ynddyn nhw. Fe'u hadeiladwyd gan ddefnyddio deunyddiau adeiladu o ansawdd gwael - er enghraifft, tywodfaen, a oedd yn golygu bod lleithder yn dod i mewn i\u2019r t\u0177 gan ei fod mor fandyllog. Doedd y tai ddim yn cael eu hadeiladu'n ddigon cyflym i'r nifer cynyddol o weithwyr, a byddai pobl yn aml yn symud i fyw at berthnasau a theuluoedd, ac roedd hyn yn arwain at orlenwi. Canlyniad arall tai wedi eu hadeiladu'n wael a gorlenwi oedd bod heintiau'n gallu lledu'n gyflym. Lladdodd clefydau fel y frech goch a'r frech wen lawer o bobl, yn enwedig ymysg y rhai ifanc iawn a'r henoed. Anfonodd y llywodraeth arolygwyr o gwmpas y wlad i ymchwilio i amgylchiadau'r trefi diwydiannol newydd am ei bod yn poeni am haint o'r enw colera. Pan ledaenodd achosion o'r colera yn 1849, ym Merthyr Tudful y cafwyd yr ail gyfradd farwolaeth uchaf ym Mhrydain. Dim ond yn Hull yn Lloegr y bu farw rhagor o bobl. Roedd amodau gweithio'n wael iawn yng Nghymru'r 19eg ganrif, er ei bod hi'r un fath dros Brydain gyfan. Roedd y gwaith yn aml yn beryglus iawn, ac roedd y cyflogau\u2019n isel.\u00a0Achosodd amodau gwaith anfodlonrwydd mawr ymhlith y gweithwyr.\u00a0Yn y 19eg ganrif darganfuwyd bod llawer iawn o blant yn gweithio o dan ddaear mewn pyllau glo neu'n cael eu defnyddio i roi help i wneud haearn. Roedd mwy o blant yn gweithio yn Ne Cymru nag mewn unrhyw ardal arall o Brydain. Nid oedd gweithio sifft o 16 awr yn beth anghyffredin, gyda phlant 5 mlwydd oed yn gweithio 14 awr y dydd.\u00a0Roedd gwaith y plant yn aml yn beryglus. Bydden nhw'n cael eu hanfon i'r gwaith yn ifanc iawn i roi cymorth i gynnal eu teuluoedd. Tensiynau a therfysgoedd Achosodd y Chwyldro Diwydiannol lawer o ddioddefaint.\u00a0Rhan bwysig o\u2019r chwyldro oedd bod peiriannau yn cael eu dyfeisio, a byddai\u2019r rhain yn gwneud y gwaith yr arferai gweithwyr ei wneud.\u00a0 Golygai hyn bod pobol yn colli eu gwaith, neu ar y lleiaf yn gweld gostyngiad sylweddol yn eu cyflogau. Achoswyd Terfysgoedd y Ludiaid (The Luddite Riots) yn Lloegr rhwng 1811 a 1817 ar \u00f4l i nifer o weithwyr amaethyddol golli eu gwaith yn sgil dyfodiad peiriannau i fyd amaeth. Dechreuodd y protestwyr falu\u2019r peiriannau o dan arweinyddiaeth Ned Ludd.\u00a0Cosbwyd y protestwyr yn llym, gyda rhai yn cael eu crogi yn 1813.Yng nghanolbarth Cymru roedd y Chwyldro Diwydiannol yn cael effaith ar y gweithlu yn y diwydiant gwl\u00e2n.\u00a0Roedd amodau yn y melinau gwl\u00e2n yn llym, ac roedd yr amodau byw yr un mor wael.\u00a0Yn ogystal, arweiniodd yr anfodlonrwydd cyffredinol tuag at gyflwyno Deddf Newydd y Tlodion yn 1834 at ffurfio canghennau o\u2019r Siartwyr yn y Canolbarth.\u00a0Sefydlwyd y gangen gyntaf yn y Drenewydd yn 1837.Roedd cefnogwyr y Teirw Scotch yn gweithredu yn ne-ddwyrain maes glo de Cymru ac yn cael eu hystyried yn fath o undeb llafur cyntefig.\u00a0Gweithwyr yn y diwydiannau trwm oedd trwch yr aelodau ac roedd wedi dod i fodolaeth oherwydd y gwrthdaro rhwng cyflogwyr a gweithwyr.\u00a0Bwriad y \u2018Teirw\u2019 oedd sicrhau undod ymhlith y gweithwyr. Ym Merthyr arweiniodd cyfuniad o effeithiau\u2019r Chwyldro Diwydiannol at Derfysg Merthyr yn 1831.\u00a0Roedd yr amodau byw ffiaidd a\u2019r amodau gwaith annheg wedi gyrru\u2019r gweithwyr haearn i brotestio yn erbyn anghyfiawnderau ac annhegwch eu sefyllfa.\u00a0 Roedd yn gas ganddynt hefyd y System Dryc, sef system a ddefnyddiwyd gan y meistri haearn i dalu\u2019r gweithwyr \u00e2 thocynnau yn hytrach nag arian parod.\u00a0Achosodd hyn iddynt fynd i ddyled yn aml, ac oherwydd hynny byddai sawl un yn cael ei hun o flaen Llys y Deisyfion, a oedd yn atgas yng ngolwg llawer. Yn ychwanegol at hyn, roedd y ffaith nad oedd ganddynt bleidlais i ddangos eu hanfodlonrwydd yn rhwystredigaeth arall oedd yn gwaethygu eu sefyllfa. Cyn dechrau\u2019r Chwyldro Diwydiannol, roedd y nifer fach o fewnfudwyr a ddaeth i Gymru wedi integreiddio\u2019n hawdd i mewn i\u2019w cymunedau lleol. Fodd bynnag, adeg y Chwyldro Diwydiannol, pan gyrhaeddodd nifer fawr o Wyddelod yn y 1840au, achosodd hyn densiynau, ac arweiniodd at y terfysgoedd hiliol cyntaf yng Nghaerdydd yn 1848, ar \u00f4l i Gymro, Thomas Lewis, gael ei drywanu gan Wyddel, John Conners. Achosodd y mewnfudo o Iwerddon broblemau am nifer o resymau - er enghraifft, cyrhaeddodd y mewnfudwyr yn ystod dirwasgiad economaidd. Roedd gweithwyr lleol yn ei chael hi\u2019n anodd dod o hyd i waith ac yn honni bod y Gwyddelod yn barod i weithio am gyflog llai. Fe wnaethant gyrraedd mewn niferoedd mawr ac mewn cyflwr enbydus. Pan gafwyd achosion o golera yng Nghaerdydd yn 1849, y Gwyddelod, a oedd yn byw yn slymiau tlotaf a mwyaf gorlawn y ddinas, gafodd y bai am ledaenu\u2019r clefyd. Roedd papurau newydd lleol yn wrthwynebus ac yn cyfeirio atynt yn aml fel \u201cMud Crawlers\u201d (oherwydd y ffaith eu bod yn cael eu gollwng weithiau wrth y draethlin gan gapteiniaid llongau, yn frwnt ac yn gorfod dod o hyd i\u2019w ffordd eu hunain i\u2019r dref agosaf.) Roedd Cymru yn wlad Brotestannaidd, anghydffurfiol gan fwyaf, ac roedd y rhan fwyaf o\u2019r mewnfudwyr Gwyddelig yn Gatholigion Rhufeinig. Yn ystod y 19eg ganrif, bu cynifer ag 20 o derfysgoedd gwrth-Wyddelig ledled y wlad, mewn lleoedd mor bell oddi wrth ei gilydd \u00e2 Chaerdydd a Chaergybi. Roedd tensiynau ethnig yn eithriadol o wael yn Sir Fynwy a Morgannwg, lle cafodd y newydd-ddyfodiaid eu cyhuddo o weithio am gyflogau is. Fodd bynnag, wrth i\u2019r economi gryfhau, daeth yn haws i fewnfudwyr Gwyddelig ddod o hyd i waith. Roeddent yn fodlon gwneud gwaith anodd, yn aml o dan yr amodau mwyaf brwnt a pheryglus. Ledled Cymru, fe\u2019u gwelwyd yn gweithio ar brosiectau adeiladu - er enghraifft, adeiladu dociau Caerdydd a\u2019r rhwydwaith rheilffordd a oedd yn ehangu, yn ogystal ag yn y pyllau glo a\u2019r gweithfeydd dur. Nid oes unrhyw dystiolaeth gadarn ychwaith bod y Gwyddelod wedi tandorri cyflogau gweithwyr lleol. Mae\u2019n debygol mai bychod dihangol cyfleus oeddent pan fyddai pethau\u2019n wael. Trychinebau Un o\u2019r digwyddiadau sy\u2019n dangos pa mor beryglus oedd amodau gwaith y pyllau glo oedd Tanchwa Senghennydd ar 14 Hydref 1913.\u00a0 Lladdodd y danchwa 439 gl\u00f6wr yn siafft Lancaster, a oedd yn eiddo i Bwll Glo Universal, yn Senghennydd, ger Caerffili. Roedd perchnogion y pwll glo wedi anwybyddu rhybuddion am y peryglon yn y pwll yn ddiweddar iawn cyn y trychineb. Roedd Senghennydd yn adnabyddus am fod yn bwll lle'r oedd llawer o nwy a llwch.  Cymaint oedd nerth y ffrwydrad fel y cafodd pen y banciwr a oedd yn sefyll ar ben y pwll ei dorri i ffwrdd gan blanc o bren a oedd wedi ei  yrru am i fyny gan gryfder y ffrwydrad. Teimlodd y pentref cyfan y ffrwydrad a thorrwyd ffenestri tua hanner milltir i ffwrdd. Roedd llawer o'r glowyr wedi cael eu llosgi mor ddrwg fel mai dim ond drwy eitemau fel esgidiau, tuniau baco neu oriawr yr oedd modd i'r achubwyr a'r teuluoedd adnabod eu perthnasau. Dinistriodd y trychineb y gymuned, a oedd yn un Gymraeg ei hiaith ar y cyfan. Collwyd cenhedlaeth o weithwyr, yr oedd llawer ohonynt yn ddynion ifanc ac yn fechgyn. Cymerodd dros fis i'r mwyafrif o'r cyrff ddod i wyneb y pwll. O safbwynt nifer y colledion Tanchwa Senghennydd yw'r trychineb gwaethaf yn hanes y diwydiant glo ym Mhrydain. Cyfeiriadau","253":"Roedd y Chwyldro Diwydiannol yng Nghymru yn gyfnod o newid mewn cymdeithas pan ddatblygodd diwydiant i'r fath raddau fel y bu newidiadau mawr yn y ffordd roedd pobl yn gweithio ac yn byw.\u00a0 Yn 1750 roedd Prydain yn wlad lle'r oedd y mwyafrif o\u2019r bobl yn byw ac yn gweithio mewn ardaloedd gwledig, ond erbyn 1850 datblygodd i fod yn wlad ddiwydiannol lle'r oedd y mwyafrif yn byw mewn trefi a dinasoedd ac yn gweithio gyda pheiriannau.\u00a0 Erbyn hynny roedd Prydain yn cael ei gweld gan weddill y byd fel \u2018gweithdy\u2019r byd\u2019 gan ei bod yn cynhyrchu 66% o lo y byd, 50% o haearn y byd a 50% o fetel y byd. Roedd yn gyfnod, rhwng tua 1750 a 1850, a welodd ddulliau newydd o gynhyrchu nwyddau a bwyd ar draws Ewrop ac yn Unol Daleithiau America.\u00a0 Dyma gyfnod pan welwyd:  Newid o ddulliau llaw i ddyfeisio a defnyddio peiriannau Newidiadau yn y ffordd o gynhyrchu haearn Mwy o ddefnydd yn cael ei wneud o b\u0175er st\u00eam a ph\u0175er d\u0175r Datblygu systemau ffatri gyda pheiriannau mecanyddol Twf aruthrol ym mhoblogaeth y wlad.Gwelodd Gymru newidiadau yn ei ffordd o fyw ac yn ei ffordd o weithio yn sgil y Chwyldro Diwydiannol.\u00a0Yn sgil datblygu'r gweithfeydd haearn yng Nghymru yn ardal Merthyr a\u2019r de-ddwyrain yn sir Fynwy gwelwyd trefi diwydiannol yn tyfu o gwmpas y gweithfeydd a\u2019r ffatr\u00efoedd. Yn y gogledd-ddwyrain sefydlwyd gweithfeydd Bersham ac wedyn Brymbo gan y Brodyr Wilkinson ar ddiwedd y 18g, ac roedd y gweithfeydd copr yn Abertawe ac Amlwch wedi troi'r ardaloedd hynny yn rhai diwydiannol.\u00a0Daeth peiriannau yn rhan o fywyd gwaith pobl, a chyda hynny daeth ffyrdd newydd o deithio a chludo nwyddau gyda\u2019r camlesi a\u2019r rheilffyrdd. Roedd p\u0175er corfforol a ph\u0175er anifeiliaid a\u2019r elfennau bellach wedi cael eu disodli gan b\u0175er st\u00eam ac yn nes ymlaen gan drydan.\u00a0 Datblygodd trefi diwydiannol fel Merthyr, Abertawe ac yn nes ymlaen Caerdydd, ond er mor ddeniadol oedd y cyflogau da yn y gweithfeydd, roedd pris i\u2019w dalu am hynny.\u00a0Roedd peryglon y gwaith yn ofid cyson ac roedd amodau byw yn y trefi diwydiannol yn frwnt ac yn anodd.  Achosion y Chwyldro Diwydiannol Nodweddion daearyddol Prydain \u2013 roedd gan Brydain adnoddau mwyn cyfoethog wedi eu lleoli ar draws y wlad yng ngogledd Lloegr, canolbarth Lloegr, de Cymru, Cernyw a thiroedd isel yr Alban. \u00a0Roedd digonedd o fwynau fel haearn, plwm, tun a chopr ar gael, a Phrydain oedd yn meddu ar yr ansawdd gorau o lo yn Ewrop.\u00a0 Roedd ganddi hefyd ddigonedd o b\u0175er d\u0175r a chalch i helpu i ddatblygu ac ehangu gwahanol ddiwydiannau.\u00a0 Roedd calch yn cael ei ddefnyddio i buro haearn er mwyn ei gryfhau ar gyfer gwahanol bwrpas a defnydd. Roedd hinsawdd laith y tywydd yng ngogledd-orllewin Lloegr - er enghraifft, yn ardal Manceinion - yn darparu\u2019r amodau gorau posibl ar gyfer troelli cotwm.\u00a0Roedd hwn yn gynnyrch allweddol i\u2019r diwydiant tecstilau. Trafnidiaeth \u2013 roedd gan Brydain nifer o borthladdoedd ac afonydd y medrid hwylio arnynt. Roedd arfordir eang Prydain hefyd yn hollbwysig wrth fewnforio ac allforio nwyddau, ac yn help wrth gludo nwyddau ar draws un rhan o\u2019r wlad i\u2019r llall. Heddwch - bu cyfnod o heddwch ym Mhrydain yn ystod y 18g ac arweiniodd hyn at sefydlogrwydd, lle'r oedd diwydiant a masnach yn medru llwyddo Masnach rydd - roedd Prydain yn farchnad lle nad oedd tollau na threthi mewnol rhwng y gwahanol wledydd, er enghraifft, yr Alban, Lloegr a Chymru.\u00a0Roedd hyn yn help o ran hwyluso gwerthu nwyddau. R\u00f4l unigolion \u2013 roedd mentergarwch dynion busnes y cyfnod yn golygu bod ganddynt yr arian i fuddsoddi a datblygu'r adnoddau crai, fel haearn a glo a oedd yn gyrru\u2019r Chwyldro Diwydiannol - er enghraifft, teuluoedd fel y Crawshays, Guests, Homfrays a\u2019r Hills yn ne Cymru.\u00a0Yn y diwydiant tecstilau dyfeisiodd nifer o ddynion beiriannau newydd i gyflymu\u2019r broses o wneud dillad, ac ym 1709 dyfeisiodd Abraham Darby ei ffwrnais haearn chwyth oedd yn defnyddio golosg, sef math o lo, i doddi\u2019r haearn amhur.\u00a0Arweiniodd hyn at dwf yn y diwydiant glo. Gweithlu \u2013 roedd gan Brydain ddigon o weithlu a oedd yn medru cwrdd \u00e2\u2019r galw am fwy o bobl i weithio mewn gwahanol ddiwydiannau.\u00a0Roedd newidiadau mawr ym myd amaeth, fel y Chwyldro Amaethyddol, wedi gweddnewid safon byw pobl. Bu dynion fel Jethro Tull, Robert Bakewell a \u2018Turnip\u2019 Townshend yn arbrofi wrth dyfu cnydau a bridio anifeiliaid, gan gyflwyno dulliau mwy gwyddonol o ffermio.\u00a0O ganlyniad i\u2019w hymdrechion roedd mwy o fwyd yn cael ei dyfu a\u2019i gynhyrchu, a'r bwyd hwnnw o safon well.\u00a0Roedd hyn yn ei dro yn gwella safon byw pobl ac yn y pendraw yn arwain at gynnydd yn nifer y genedigaethau. Rhyfel \u2013 creodd rhyfeloedd fel y Rhyfel Saith Mlynedd (1756-1763), Rhyfel Annibyniaeth America (1775-1783) a Rhyfeloedd Napoleon (1803-1815) alw mawr am gynhyrchu mwy o arfau. Mewnfudo y tu allan a thu mewn i Gymru Y 18g oedd dechrau\u2019r Chwyldro Diwydiannol yng Nghymru wrth i gyfoeth mwynol y wlad gael ei ecsbloetio'n fwy systematig. Er mai Cymry oedd rhai o\u2019r diwydianwyr cynnar, daeth llawer ohonynt hefyd o Loegr, gan ddod \u00e2 gwybodaeth dechnegol a gweithwyr medrus gyda hwy i ddechrau busnesau newydd. Er enghraifft agorodd Dr John Lane o Fryste y gwaith copr cyntaf yn Abertawe yn 1714. Agorodd Isaac Wilkinson o Swydd Gaerhirfryn waith haearn yn y Bers ger Wrecsam yn 1753. Ym Merthyr, roedd y prif feistri haearn \u2013 Richard Crawshay, John Guest, Anthony Bacon a Samuel Homfray - i gyd yn Saeson. Symudodd pobl o bob rhan o Gymru i ardaloedd diwydiannol, wedi eu denu gan gyflogau da. Daeth gweithwyr hefyd o Iwerddon a Lloegr, a thros amser cyflwynodd hyn yr iaith Saesneg i lawer o gymunedau Cymraeg ar raddfa fawr am y tro cyntaf. Wrth i brosesau diwydiannol yng Nghymru gyflymu ar ddiwedd y 18g, gwelwyd twf cynyddol drwy gydol y 19eg ganrif. Ar ddechrau\u2019r 19eg ganrif, gweithfeydd haearn yng nghymoedd y De, gweithfeydd copr yng nghwm Tawe a chwareli llechi yn y Gogledd oedd y prif gyflogwyr. Fodd bynnag, erbyn diwedd y 19eg ganrif, glo oedd y diwydiant mwyaf. Erbyn dechrau\u2019r 20g, roedd un o bob pedwar gweithiwr yng Nghymru yn l\u00f6wr.  Yn ystod y rhan fwyaf o\u2019r 19eg ganrif, daeth y mwyafrif o ymfudwyr i\u2019r ardaloedd diwydiannol hyn o siroedd gwledig Cymru, a Chymraeg oedd iaith bob dydd y gweithwyr yn y ffwrneisi haearn a chopr a\u2019r chwareli llechi. Roedd ymfudwyr Saesneg eu hiaith hefyd, ond nid oeddent yn gyffredin. Gan fod y rhan fwyaf o\u2019u cydweithwyr yn uniaith Gymraeg, roeddent yn dueddol o ddysgu\u2019r iaith. Yn y 1840au, arweiniodd y Newyn Mawr yn Iwerddon at y don fawr gyntaf o fewnfudwyr i Gymru. Gwelwyd rhai mewnfudwyr o Iwerddon cyn hynny, ond gorfodwyd pobl i adael y wlad oherwydd y newyn. Fe wnaeth y swm mawr o bobl a fewnfudodd o Iwerddon yng nghanol y 19eg ganrif helpu i ddatblygu economi Cymru hefyd, er na chawsant eu croesawu i\u2019r fath raddau i ddechrau. Roedd llawer o bobl yng Nghymru wedi dychryn wrth weld y niferoedd mawr o fewnfudwyr hanner newynog a oedd yn cyrraedd y wlad. Er bod cyfnodau ac ardaloedd penodol lle cafwyd gwrthwynebiad i bresenoldeb y Gwyddelod, roeddent yn weithwyr caled ar y cyfan ac felly\u2019n ei chael hi\u2019n gymharol hawdd dod o hyd i waith. Roeddent yn aml yn fodlon gwneud y math o waith brwnt, amhleserus nad oedd pobl eraill yn awyddus i\u2019w wneud. Erbyn 1861, roedd bron i 30,000 o Wyddelod yn byw yng Nghymru, y gr\u0175p mwyaf o fewnfudwyr o bell ffordd. Fe wnaethant ymgartrefu\u2019n bennaf yn y pedair tref fwyaf yn ne Cymru - Caerdydd, Abertawe, Casnewydd a Merthyr. Roeddent yn weithwyr caled a daethant o hyd i swyddi yn y diwydiant adeiladu - er enghraifft, adeiladu dociau Caerdydd, y rhwydwaith rheilffyrdd a oedd yn ehangu, yn ogystal \u00e2'r pyllau glo a\u2019r gweithfeydd dur. Buont yn rhedeg tai llety hefyd, yn aml yn yr ardaloedd tlotaf o\u2019r dref - er enghraifft, ardal Newtown yng Nghaerdydd a adeiladwyd gan yr Ardalydd Bute. Er bod y rhain yn aml yn orlawn, roeddent yn cynnig llety rhad iawn i\u2019w cydwladwyr wrth i\u2019r ymfudo o Iwerddon i Brydain barhau tuag at ddiwedd y 19eg ganrif. Erbyn 1881, roedd traean o drigolion Caerdydd yn Wyddelod. Yn ystod ail hanner y 19eg ganrif, fe wnaeth poblogaeth Cymru fwy na dyblu o 1,163,000 yn 1851 i 2,421,000 erbyn 1911. Gwelwyd mewnlifiad enfawr o bobl i gymoedd y De lle\u2019r oedd y diwydiant glo yn ehangu. Rhwng 1851 a 1911, amcangyfrifir bod 366,000 o bobl wedi ymfudo i\u2019r ardal, gan gynnwys 129,000 rhwng 1901 a 1911. Roedd de Cymru yn denu mwy o ymfudwyr nag unrhyw le y tu allan i Unol Daleithiau America. Yn 1901, roedd y twf yn y boblogaeth yn y tair sir fwyaf diwydiannol \u2013 Clwyd, Gwent a Morgannwg \u2013 10 gwaith yn fwy na\u2019r cyfartaledd cenedlaethol. Cynyddodd y nifer o fewnfudwyr o Loegr yn ddiweddarach yn y 19eg ganrif, yn enwedig ymhlith pobl o dde-orllewin Lloegr. Clywyd yr iaith Saesneg yn amlach yn y gweithle ac ar y strydoedd. Erbyn dechrau\u2019r 20g, roedd Saesneg wedi dechrau disodli\u2019r Gymraeg fel iaith bob dydd yn y rhan fwyaf o ardaloedd diwydiannol y De. Unigolion a diwydiannau Cymru Yn ystod y Chwyldro Diwydiannol sefydlwyd a datblygwyd gwahanol ddiwydiannau mewn gwahanol ardaloedd yng Nghymru.\u00a0 Yng nghymoedd de a de-ddwyrain Cymru, haearn, glo a dur oedd y prif ddiwydiannau, gyda gweithfeydd copr yn Abertawe a thunplat yn cael ei gynhyrchu yn ardal y de-orllewin yn Llanelli.\u00a0Yn ystod y 19eg ganrif gwelodd y diwydiant llechi yng ngogledd Cymru \u2018oes aur\u2019 yn y galw am ei chynnyrch, ac roedd glo hefyd yn cael ei gynhyrchu yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Roedd Cymru yn meddu ar yr adnoddau crai a'r gweithlu, a llwyddodd hefyd i ddenu buddsoddiad ariannol er mwyn sicrhau bod y Chwyldro Diwydiannol yn llwyddo yng Nghymru.\u00a0 Bu mentergarwch teuluoedd fel y Crawshays o Swydd Efrog a\u2019r Guests o ardal Amwythig yn allweddol i lewyrch gweithfeydd haearn Cyfarthfa a Dowlais ym Merthyr, a bu sgiliau entrepreneuraidd Thomas Williams o gymorth i Fynydd Parys ennill ei blwyf fel canolfan gopr fyd-eang.\u00a0Daeth gwyddonwyr a dynion busnes i Abertawe yn y 18g i fanteisio ar gyfoeth naturiol yr ardal - er enghraifft, bu cefnogaeth ariannol ac arbenigedd Henry Hussey Vivian mewn gwaith metelau a mwynau yn hollbwysig i lwyddiant Gwaith Copr Hafod.Unigolyn pwysig yn nhwf Caerdydd oedd John Crichton-Stuart, ail Ardalydd Bute, a fuddsoddodd arian enfawr yn natblygiad Caerdydd fel porthladd.\u00a0Bu'n allweddol o ran adeiladu Dociau Bute yng Nghaerdydd ganol y 19eg ganrif, a ddaeth yn brif borthladd de Cymru ac yn un o brif borthladdoedd glo\u2019r byd. Yn yr un modd David Davies, Llandinam, y diwydiannwr a anwyd yn Llandinam, Sir Drefaldwyn, a sefydlodd Ddociau'r Barri a gwblhawyd yn 1889. Roedd David Davies, fel diwydiannwr pwysig arall o\u2019r cyfnod, sef D.A. Thomas, yn berchen ar gwmni glo enfawr.\u00a0Roedd Davies yn berchen ar yr Ocean Coal Company Ltd ac roedd Thomas yn berchen ar Gwmni Cyfunol y Cambrian a oedd yn berchen ar sawl pwll glo yn ne Cymru ac a oedd yn cyflogi miloedd o lowyr. Haearn - \u00a0Mae Merthyr yn cael ei hystyried fel \u2018crud\u2019 y Chwyldro Diwydiannol yng Nghymru. Buddsoddwyd yn adnoddau naturiol ardal Merthyr gan ddynion busnes a welodd eu cyfle i wneud eu ffortiwn yn y gweithfeydd haearn.\u00a0 Erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif roedd meistri haearn fel y Crawshays, y Guests, yr Homfrays a\u2019r Hills wedi creu ymerodraethau haearn ym Merthyr wrth sefydlu gweithfeydd fel Cyfarthfa, Dowlais, Penydarren a Plymouth, a oedd yn cyflogi miloedd o weithwyr yn ddynion, menywod a phlant.\u00a0I\u2019r dwyrain o Ferthyr agorwyd gweithfeydd haearn yn Nant-y-glo, Blaenafon a Thredegar yn Sir Fynwy.\u00a0Erbyn 1830 roedd Sir Fynwy a dwyrain Morgannwg yn cynhyrchu 50% o\u2019r haearn a gynhyrchid ym Mhrydain gyfan.Copr - Yn \u00f4l Cyfrifiad 1801 Abertawe oedd un o drefi mwyaf Cymru, gyda thros 10,000 o bobl yn byw yno.\u00a0Yn ystod y 18g hyd at gychwyn y 19eg ganrif daeth y dref a\u2019r ardal gyfagos yn enwog fel canolfan gopr y byd, ac yn adnabyddus fel \u2018Copperopolis\u2019.\u00a0Mewnforiwyd copr o Gernyw, Gogledd America a Chiwba i gael ei fwyndoddi yng Nghwm Tawe ac allforiwyd ef ar draws cyfandiroedd y byd i Affrica, Ewrop, Siapan a Tsieina.Roedd gan Gymru hefyd ganolfan bwysig gopr arall yng ngogledd Cymru.\u00a0Erbyn diwedd y 18g, roedd gwaith copr Mynydd Parys, ger Amlwch ar Ynys M\u00f4n, yn cynhyrchu\u2019r mwyafrif o gopr y byd.\u00a0Credwyd bod pobl wedi bod yn cloddio am gopr yno yng nghyfnod y Rhufeiniaid, ac erbyn 1778 roedd y gwaith copr yn cael ei reoli gan Thomas Williams, Llanidan, twrne o Lundain.\u00a0O dan arweinyddiaeth Thomas Williams datblygodd Mynydd Parys i fod yn waith gyda thros 1,000 o weithlu ar ei anterth a datblygwyd porthladd Amlwch er mwyn cludo\u2019r cynnyrch copr i Lerpwl. Roedd y copr o Amlwch yn cael ei gludo draw mewn llongau i weithfeydd copr a phres Thomas Williams yn Nhreffynnon, a byddai\u2019r llongau hefyd yn mynd \u00e2\u2019r copr i lawr i\u2019r smeltrau naill ai yn Abertawe neu yn swydd Gaerhirfryn, a oedd hefyd wedi eu hadeiladu dan gyfarwyddyd Thomas Williams.\u00a0Roedd y gwaith yn galed, gyda phlant bach yn cael eu cyflogi yn y gwaith, ac achosodd budreddi yn y gwaith niwed i\u2019r amgylchedd yn ardal Amlwch.\u00a0Erbyn canol y 19eg ganrif roedd y nifer a gyflogwyd yn y gwaith wedi lleihau\u2019n sylweddol ac fe\u2019i caewyd ar ddechrau\u2019r 20g.Diwydiant Gwl\u00e2n - Yn ystod degawdau cyntaf y 19g datblygodd \u2018trefi gwl\u00e2n\u2019 yn y Canolbarth \u2013 y Drenewydd, y Trallwng a Llanidloes.\u00a0 Roedd y melinau gwl\u00e2n niferus a ymddangosodd yn Nyffryn Hafren yn gallu manteisio ar y system gamlesi gyfagos a fyddai\u2019n cludo nwyddau gwl\u00e2n i Fanceinion.\u00a0Yn y Drenewydd roedd 35 o ffatr\u00efoedd nyddu ac 82 o weithdai gweu.\u00a0Erbyn canol y ganrif roedd llewyrch y diwydiant yn prysur ddiflannu, ac un o\u2019r rhesymau am hynny oedd diffyg cyflenwad o lo yn agos at y gweithdai a'r ffatr\u00efoedd gwl\u00e2n.Llechi gogledd Cymru\u00a0- Bu pobl yn cloddio am lechi yng ngogledd Cymru ers dros 1,800 o flynyddoedd. Yn ystod y chwyldro diwydiannol daeth galw mawr am lechi ac fe dyfodd y diwydiant llechi yn syfrdanol. Yn 1898 cyrhaeddodd y fasnach lechi yng Nghymru ei hanterth pan gynhyrchodd 17,000 o ddynion 485,000 tunnell o lechi. Cymru a gynhyrchai dros bedwar rhan o bump o holl lechi Prydain yn y cyfnod hwn, a Sir Gaernarfon oedd ar y brig o blith holl siroedd Cymru.\u00a0Roedd Chwarel y Penrhyn ger Bethesda a Chwarel Llanberis wedi eu lleoli yn sir Gaernarfon ac yn enwog ar draws y byd am safon y llechi roedden nhw\u2019n eu cynhyrchu.   Glo\u00a0- Erbyn 1913 glo oedd prif ddiwydiant Cymru.\u00a0Roedd cymoedd de Cymru yn mwyngloddio glo a oedd yn cael ei ddefnyddio ar draws y byd.\u00a0Roedd y diwydiant haearn wedi tyfu ochr yn ochr \u00e2\u2019r diwydiant glo.\u00a0 Erbyn 1913 roedd traean o weithwyr Cymru yn gweithio yn y pyllau glo ac roedd yn waith peryglus a brwnt. Yn 1913, fe gyrhaeddodd pyllau glo Cymru uchafbwynt cynhyrchu glo. Cynhyrchwyd mwy o lo yn y flwyddyn hon nag ar unrhyw adeg arall yn ein hanes. Glo oedd tanwydd trenau, llongau a ffatr\u00efoedd. Daeth de Cymru yn fan pwysig iawn ym Mhrydain a\u2019r byd oherwydd y glo a gynhyrchwyd yno.Cyfraniad glo ati dwf Caerdydd - Erbyn dechrau\u2019r 20g, Caerdydd oedd un o\u2019r cymunedau amlddiwylliannol mwyaf ym Mhrydain, gyda\u2019r fasnach lo ryngwladol yn denu ymfudwyr o fwy na 50 o wledydd gwahanol i\u2019r ddinas. Cafodd glo o Gymru, yn enwedig glo st\u00eam o\u2019r Rhondda, ei allforio i bob cwr o\u2019r byd. Yn wir, anfonwyd y llwyth cyntaf erioed o lo o Gaerdydd i ynysoedd bach Cape Verde oddi ar arfordir Gorllewin Affrica, ac roedd morwyr o\u2019r ynysoedd hynny yn cyrraedd Tiger Bay mor gynnar \u00e2'r 17g. Gwelwyd cynnydd mawr yn y glo a allforiwyd o Gaerdydd yn ystod y 19eg ganrif. Yn aml, c\u00e2i\u2019r llongau glo eu criwio gan bobl o wahanol rannau o\u2019r ymerodraeth Brydeinig, yn enwedig y Carib\u00ee, Iemen, Somalia a Gorllewin Affrica, felly nid yw\u2019n syndod bod rhai o\u2019r morwyr hyn wedi ymgartrefu yn y porthladd. Roedd y rhan fwyaf ohonynt yn byw yn Tiger Bay neu Dre-biwt, ger y porthladd. Trafnidiaeth Gyda thwf diwydiant daeth gwelliannau o ran ffyrdd o deithio, gan fod angen cludo cynnyrch o un lleoliad i\u2019r llall ar draws y wlad.\u00a0Bu camlesi yn gam mawr ymlaen o gymharu \u00e2 cheffyl a chert, fel yr oedd pethau ar ddechrau\u2019r Chwyldro Diwydiannol ganol y 18g.\u00a0Adeiladwyd Camlas Sir Forgannwg yn ystod y 1790au a oedd yn cysylltu Merthyr \u00e2 Chaerdydd, ac roedd hyn yn ddull llawer mwy cyflym na chario nwyddau ar yr hewl.\u00a0Gyda ph\u0175er st\u00eam a glo daeth cyfnod y rheilffyrdd ac roedd y datblygiad hwn yn rhoi mynediad at farchnadoedd ehangach. Newidiodd trenau ffordd o fyw ac arferion gwaith pobl yn y 19eg ganrif.\u00a0Erbyn 1850 roedd tua 5,000 milltir o gledrau rheilffyrdd wedi eu gosod ym Mhrydain.\u00a0Defnyddiodd cwmn\u00efau mawr fel y rhai glo a haearn y rheilffyrdd i fynd \u00e2 nwyddau o un lle i\u2019r llall.\u00a0Trawsnewidiwyd y dull o gludo glo o Ferthyr i Gaerdydd yn sgil agor Rheilffordd Cwm Taf yn 1841.Roedd angen glo hefyd i bweru\u2019r rheilffyrdd, ac yng nghanol y 19eg ganrif glo oedd y tanwydd pwysicaf yn y byd.\u00a0Yn ffodus, roedd digonedd o lo yn eistedd yn ddwfn yn nhir Cymru, ac roedd yn lo arbennig o dda.\u00a0De Cymru oedd un o brif ganolfannau tanwydd y byd yn yr 19eg ganrif.\u00a0Roedd y rheilffyrdd wedi ei gwneud hi\u2019n hawdd allforio\u2019r glo. Rhedai rheilffyrdd o\u2019r cymoedd i borthladdoedd mawr, fel Caerdydd, ac wedyn rhoddwyd y glo ar longau i\u2019w ddosbarthu i weddill y byd.\u00a0Roedd glo yn danwydd da ac yn ddefnyddiol i drenau, llongau, gwresogi cartrefi a ffatr\u00efoedd haearn.  Amodau gwaith a byw yn y trefi diwydiannol Un datblygiad arall a ddigwyddodd o ganlyniad i\u2019r Chwyldro Diwydiannol oedd ymddangosiad trefi diwydiannol.\u00a0Roedd amodau byw yn wael iawn mewn trefi diwydiannol. Symudodd pobl i fyw mewn trefi lle'r oedd ffatr\u00efoedd.\u00a0Gan fod y datblygiad hwn yn digwydd mor gyflym, adeiladwyd tai yn sydyn, yn agos i\u2019r ffatr\u00efoedd, heb fawr o sylw yn cael ei roi i\u2019w hansawdd, a gan amlaf heb gyflenwad o dd\u0175r gl\u00e2n na system garthffosiaeth.Doedd dim deddfau cynllunio pan gafodd y trefi eu hadeiladu ac oherwydd hyn roedd y tai'n aml wedi eu hadeiladu'n agos iawn at ei gilydd heb fawr o ystyriaeth i'r bobl a fyddai'n byw ynddyn nhw. Fe'u hadeiladwyd gan ddefnyddio deunyddiau adeiladu o ansawdd gwael - er enghraifft, tywodfaen, a oedd yn golygu bod lleithder yn dod i mewn i\u2019r t\u0177 gan ei fod mor fandyllog. Doedd y tai ddim yn cael eu hadeiladu'n ddigon cyflym i'r nifer cynyddol o weithwyr, a byddai pobl yn aml yn symud i fyw at berthnasau a theuluoedd, ac roedd hyn yn arwain at orlenwi. Canlyniad arall tai wedi eu hadeiladu'n wael a gorlenwi oedd bod heintiau'n gallu lledu'n gyflym. Lladdodd clefydau fel y frech goch a'r frech wen lawer o bobl, yn enwedig ymysg y rhai ifanc iawn a'r henoed. Anfonodd y llywodraeth arolygwyr o gwmpas y wlad i ymchwilio i amgylchiadau'r trefi diwydiannol newydd am ei bod yn poeni am haint o'r enw colera. Pan ledaenodd achosion o'r colera yn 1849, ym Merthyr Tudful y cafwyd yr ail gyfradd farwolaeth uchaf ym Mhrydain. Dim ond yn Hull yn Lloegr y bu farw rhagor o bobl. Roedd amodau gweithio'n wael iawn yng Nghymru'r 19eg ganrif, er ei bod hi'r un fath dros Brydain gyfan. Roedd y gwaith yn aml yn beryglus iawn, ac roedd y cyflogau\u2019n isel.\u00a0Achosodd amodau gwaith anfodlonrwydd mawr ymhlith y gweithwyr.\u00a0Yn y 19eg ganrif darganfuwyd bod llawer iawn o blant yn gweithio o dan ddaear mewn pyllau glo neu'n cael eu defnyddio i roi help i wneud haearn. Roedd mwy o blant yn gweithio yn Ne Cymru nag mewn unrhyw ardal arall o Brydain. Nid oedd gweithio sifft o 16 awr yn beth anghyffredin, gyda phlant 5 mlwydd oed yn gweithio 14 awr y dydd.\u00a0Roedd gwaith y plant yn aml yn beryglus. Bydden nhw'n cael eu hanfon i'r gwaith yn ifanc iawn i roi cymorth i gynnal eu teuluoedd. Tensiynau a therfysgoedd Achosodd y Chwyldro Diwydiannol lawer o ddioddefaint.\u00a0Rhan bwysig o\u2019r chwyldro oedd bod peiriannau yn cael eu dyfeisio, a byddai\u2019r rhain yn gwneud y gwaith yr arferai gweithwyr ei wneud.\u00a0 Golygai hyn bod pobol yn colli eu gwaith, neu ar y lleiaf yn gweld gostyngiad sylweddol yn eu cyflogau. Achoswyd Terfysgoedd y Ludiaid (The Luddite Riots) yn Lloegr rhwng 1811 a 1817 ar \u00f4l i nifer o weithwyr amaethyddol golli eu gwaith yn sgil dyfodiad peiriannau i fyd amaeth. Dechreuodd y protestwyr falu\u2019r peiriannau o dan arweinyddiaeth Ned Ludd.\u00a0Cosbwyd y protestwyr yn llym, gyda rhai yn cael eu crogi yn 1813.Yng nghanolbarth Cymru roedd y Chwyldro Diwydiannol yn cael effaith ar y gweithlu yn y diwydiant gwl\u00e2n.\u00a0Roedd amodau yn y melinau gwl\u00e2n yn llym, ac roedd yr amodau byw yr un mor wael.\u00a0Yn ogystal, arweiniodd yr anfodlonrwydd cyffredinol tuag at gyflwyno Deddf Newydd y Tlodion yn 1834 at ffurfio canghennau o\u2019r Siartwyr yn y Canolbarth.\u00a0Sefydlwyd y gangen gyntaf yn y Drenewydd yn 1837.Roedd cefnogwyr y Teirw Scotch yn gweithredu yn ne-ddwyrain maes glo de Cymru ac yn cael eu hystyried yn fath o undeb llafur cyntefig.\u00a0Gweithwyr yn y diwydiannau trwm oedd trwch yr aelodau ac roedd wedi dod i fodolaeth oherwydd y gwrthdaro rhwng cyflogwyr a gweithwyr.\u00a0Bwriad y \u2018Teirw\u2019 oedd sicrhau undod ymhlith y gweithwyr. Ym Merthyr arweiniodd cyfuniad o effeithiau\u2019r Chwyldro Diwydiannol at Derfysg Merthyr yn 1831.\u00a0Roedd yr amodau byw ffiaidd a\u2019r amodau gwaith annheg wedi gyrru\u2019r gweithwyr haearn i brotestio yn erbyn anghyfiawnderau ac annhegwch eu sefyllfa.\u00a0 Roedd yn gas ganddynt hefyd y System Dryc, sef system a ddefnyddiwyd gan y meistri haearn i dalu\u2019r gweithwyr \u00e2 thocynnau yn hytrach nag arian parod.\u00a0Achosodd hyn iddynt fynd i ddyled yn aml, ac oherwydd hynny byddai sawl un yn cael ei hun o flaen Llys y Deisyfion, a oedd yn atgas yng ngolwg llawer. Yn ychwanegol at hyn, roedd y ffaith nad oedd ganddynt bleidlais i ddangos eu hanfodlonrwydd yn rhwystredigaeth arall oedd yn gwaethygu eu sefyllfa. Cyn dechrau\u2019r Chwyldro Diwydiannol, roedd y nifer fach o fewnfudwyr a ddaeth i Gymru wedi integreiddio\u2019n hawdd i mewn i\u2019w cymunedau lleol. Fodd bynnag, adeg y Chwyldro Diwydiannol, pan gyrhaeddodd nifer fawr o Wyddelod yn y 1840au, achosodd hyn densiynau, ac arweiniodd at y terfysgoedd hiliol cyntaf yng Nghaerdydd yn 1848, ar \u00f4l i Gymro, Thomas Lewis, gael ei drywanu gan Wyddel, John Conners. Achosodd y mewnfudo o Iwerddon broblemau am nifer o resymau - er enghraifft, cyrhaeddodd y mewnfudwyr yn ystod dirwasgiad economaidd. Roedd gweithwyr lleol yn ei chael hi\u2019n anodd dod o hyd i waith ac yn honni bod y Gwyddelod yn barod i weithio am gyflog llai. Fe wnaethant gyrraedd mewn niferoedd mawr ac mewn cyflwr enbydus. Pan gafwyd achosion o golera yng Nghaerdydd yn 1849, y Gwyddelod, a oedd yn byw yn slymiau tlotaf a mwyaf gorlawn y ddinas, gafodd y bai am ledaenu\u2019r clefyd. Roedd papurau newydd lleol yn wrthwynebus ac yn cyfeirio atynt yn aml fel \u201cMud Crawlers\u201d (oherwydd y ffaith eu bod yn cael eu gollwng weithiau wrth y draethlin gan gapteiniaid llongau, yn frwnt ac yn gorfod dod o hyd i\u2019w ffordd eu hunain i\u2019r dref agosaf.) Roedd Cymru yn wlad Brotestannaidd, anghydffurfiol gan fwyaf, ac roedd y rhan fwyaf o\u2019r mewnfudwyr Gwyddelig yn Gatholigion Rhufeinig. Yn ystod y 19eg ganrif, bu cynifer ag 20 o derfysgoedd gwrth-Wyddelig ledled y wlad, mewn lleoedd mor bell oddi wrth ei gilydd \u00e2 Chaerdydd a Chaergybi. Roedd tensiynau ethnig yn eithriadol o wael yn Sir Fynwy a Morgannwg, lle cafodd y newydd-ddyfodiaid eu cyhuddo o weithio am gyflogau is. Fodd bynnag, wrth i\u2019r economi gryfhau, daeth yn haws i fewnfudwyr Gwyddelig ddod o hyd i waith. Roeddent yn fodlon gwneud gwaith anodd, yn aml o dan yr amodau mwyaf brwnt a pheryglus. Ledled Cymru, fe\u2019u gwelwyd yn gweithio ar brosiectau adeiladu - er enghraifft, adeiladu dociau Caerdydd a\u2019r rhwydwaith rheilffordd a oedd yn ehangu, yn ogystal ag yn y pyllau glo a\u2019r gweithfeydd dur. Nid oes unrhyw dystiolaeth gadarn ychwaith bod y Gwyddelod wedi tandorri cyflogau gweithwyr lleol. Mae\u2019n debygol mai bychod dihangol cyfleus oeddent pan fyddai pethau\u2019n wael. Trychinebau Un o\u2019r digwyddiadau sy\u2019n dangos pa mor beryglus oedd amodau gwaith y pyllau glo oedd Tanchwa Senghennydd ar 14 Hydref 1913.\u00a0 Lladdodd y danchwa 439 gl\u00f6wr yn siafft Lancaster, a oedd yn eiddo i Bwll Glo Universal, yn Senghennydd, ger Caerffili. Roedd perchnogion y pwll glo wedi anwybyddu rhybuddion am y peryglon yn y pwll yn ddiweddar iawn cyn y trychineb. Roedd Senghennydd yn adnabyddus am fod yn bwll lle'r oedd llawer o nwy a llwch.  Cymaint oedd nerth y ffrwydrad fel y cafodd pen y banciwr a oedd yn sefyll ar ben y pwll ei dorri i ffwrdd gan blanc o bren a oedd wedi ei  yrru am i fyny gan gryfder y ffrwydrad. Teimlodd y pentref cyfan y ffrwydrad a thorrwyd ffenestri tua hanner milltir i ffwrdd. Roedd llawer o'r glowyr wedi cael eu llosgi mor ddrwg fel mai dim ond drwy eitemau fel esgidiau, tuniau baco neu oriawr yr oedd modd i'r achubwyr a'r teuluoedd adnabod eu perthnasau. Dinistriodd y trychineb y gymuned, a oedd yn un Gymraeg ei hiaith ar y cyfan. Collwyd cenhedlaeth o weithwyr, yr oedd llawer ohonynt yn ddynion ifanc ac yn fechgyn. Cymerodd dros fis i'r mwyafrif o'r cyrff ddod i wyneb y pwll. O safbwynt nifer y colledion Tanchwa Senghennydd yw'r trychineb gwaethaf yn hanes y diwydiant glo ym Mhrydain. Cyfeiriadau","255":"Gweler hefyd Wrecsam (gwahaniaethu).Tref yng ngogledd-ddwyrain Cymru yw Wrecsam (Saesneg: Wrexham). Hi yw prif dref Bwrdeistref Sirol Wrecsam a'r dref fwyaf o ran poblogaeth yng ngogledd Cymru, gyda phoblogaeth o dros 42,576 yn Cyfrifiad y Deyrnas Unedig 2001, ac roedd gan Ardal Drefol Wrecsam, fel y diffinwyd gan y Swyddfa Ystadegau Cenedlaethol, boblogaeth o 63,084. Mae gan ardal ehanagach Bwrdeistref Sirol Wrecsam, sy'n gorchuddio ardal o 50,500 hectar, boblogaeth o dros 130,000. Hon yw'r dref nawfed fwyaf yng Nghymru yn \u00f4l poblogaeth, ond y pedwrydd yn \u00f4l ei hardal drefol. Yn hanesyddol bu'n rhan o'r hen Sir Ddinbych, ac mae'n rhan o sir seremon\u00efol Clwyd. Yr enw Saesneg Wristleham yw tarddiad yr enw Wrecsam yn Gymraeg, mae'r enw Saesneg hefyd wedi newid i Wrexham erbyn heddiw.  Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Lesley Griffiths (Llafur) a'r Aelod Seneddol yw Sarah Atherton (Ceidwadwyr). Hanes Mae tystiolaeth o weithgaredd dyn yn ardal Wrecsam yn dyddio'n hyd i 8,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Mae cofnod o Edward I, brenin Lloegr yn aros yn Wrecsam am gyfnod byr yn ystod ei ymgyrch i atal gwrthryfel Madog ap Llywelyn ym 1294. Daeth y dref yn rhan o Sir Ddinbych pan grewyd y sir ym 1536. Roedd Wrecsam wedi ei rannu'n ddwy drefgordd gwahanol, Wrexham Regis (dan reolaeth Brenin Lloegr) a Wrexham Abbot (rhannau hynaf y dref yn gyffredinol, a fu'n eiddo i Abaty Glyn y Groes, Llangollen yn wreiddiol). Digwyddodd un o'r trychinebau mwyaf erchyll yn hanes pyllau glo Prydain yng Nglofa Gresffordd ger Wrecsam, pan laddwyd 265 o l\u00f6wyr ar \u00f4l ffrwydrad nwy yn y pwll ar yr 22 Medi 1934. Clwb P\u00eal-droed Wrecsam ydyw'r clwb p\u00eal-droed proffesiynol hynaf yng Nghymru. Mewn rhigwm adnabyddus mae clochdy eglwys Wrecsam yn un o Saith Rhyfeddod Cymru.  Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Wrecsam ym 1888, 1912, 1933, 1977 a 2011.  Addysg uwch Mae yna berthynas freintiedig rhwng Wrecsam (Prifysgol Glynd\u0175r - Athrofa Addysg Uwch Gogledd Ddwyrain Cymru cynt) a Saint-Di\u00e9-des-Vosges (Institut universitaire de technologie), yn Ffrainc.  Pobol enwog Brent Cockbain - Chwaraewr rygbi rhyngwladol, yn byw ac wedi priodi merch o Gresffordd Karen Davies - golffwraig broffesiynol ar yr LPGA Tour ers 1990 Charles Harold Dodd (1884-1973) - ysgolhaig Testament Newydd Arthur Herbert Dodd (1891-1975) - Hanesydd ac athro Hanes Prifysgol Cymru, Bangor Sant Richard Gwyn - (1535-1584) - Merthyr Catholig a Nawddsant Wrecsam Edwin Hughes - (\"Balaclava Ned\") (1830-1927), goroesydd olaf Charge of the Light Brigade ym Malaklava adeg rhyfel y Crimea Mark Hughes - cyn-peldroedwr a rheolydd Manchester City George Jeffreys - (1645-1689), Plas Acton neu Gwaunyterfyn. 'The Hanging Judge' o Lys Acton yn Acton Darren Jeffries - actor yn Hollyoaks David Jones - Cynt yn chwarae p\u00eal-droed i Manchester United a Derby County, ar hyn o bryd i Wolverhampton Wanderers. Joey Jones - Cyn chwaraewr p\u00eal-droed Liverpool, Chelsea a Wrecsam Jason Koumas - chwaraewr p\u00eal-droed Wigan Athletic Andy Moore - Chwaraewr rygbi rhyngwladol. Dennis Taylor -  cyn pencampwr y byd Snwcer, yn byw yn Llai Ricky Tomlinson - (ganwyd 1939), actor enwog am ei r\u00f4l yn The Royle Family. Tim Vincent - cynt yn gyflwynydd Blue Peter Robert Waithman - (1764-1833), a anwyd yn Wrecsam, daeth yn  Arglwydd Maer Llundain 1823 John Wilkinson - (1728-1808) Mab i Isaac, sefydlydd Gwaith Haearn y Bers i gynhyrchu canonau dros rhyfel cartref America. Ll\u0177r Williams - Pianydd a enillodd 'Outstanding Young Artist Award' Elihu Yale - (1649-1721), dyn busnes, llywodraethwr Madras, India a chymwynaswr mawr Prifysgol Yale yn yr Unol Daleithiau William Lloyd (mynyddwr) Gefeilldrefi Oriel         Gweler hefyd Wrecsam (y fwrdeistref sirol) Wrecsam (gwahaniaethu) Cyfeiriadau","256":"Gweler hefyd Wrecsam (gwahaniaethu).Tref yng ngogledd-ddwyrain Cymru yw Wrecsam (Saesneg: Wrexham). Hi yw prif dref Bwrdeistref Sirol Wrecsam a'r dref fwyaf o ran poblogaeth yng ngogledd Cymru, gyda phoblogaeth o dros 42,576 yn Cyfrifiad y Deyrnas Unedig 2001, ac roedd gan Ardal Drefol Wrecsam, fel y diffinwyd gan y Swyddfa Ystadegau Cenedlaethol, boblogaeth o 63,084. Mae gan ardal ehanagach Bwrdeistref Sirol Wrecsam, sy'n gorchuddio ardal o 50,500 hectar, boblogaeth o dros 130,000. Hon yw'r dref nawfed fwyaf yng Nghymru yn \u00f4l poblogaeth, ond y pedwrydd yn \u00f4l ei hardal drefol. Yn hanesyddol bu'n rhan o'r hen Sir Ddinbych, ac mae'n rhan o sir seremon\u00efol Clwyd. Yr enw Saesneg Wristleham yw tarddiad yr enw Wrecsam yn Gymraeg, mae'r enw Saesneg hefyd wedi newid i Wrexham erbyn heddiw.  Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Lesley Griffiths (Llafur) a'r Aelod Seneddol yw Sarah Atherton (Ceidwadwyr). Hanes Mae tystiolaeth o weithgaredd dyn yn ardal Wrecsam yn dyddio'n hyd i 8,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Mae cofnod o Edward I, brenin Lloegr yn aros yn Wrecsam am gyfnod byr yn ystod ei ymgyrch i atal gwrthryfel Madog ap Llywelyn ym 1294. Daeth y dref yn rhan o Sir Ddinbych pan grewyd y sir ym 1536. Roedd Wrecsam wedi ei rannu'n ddwy drefgordd gwahanol, Wrexham Regis (dan reolaeth Brenin Lloegr) a Wrexham Abbot (rhannau hynaf y dref yn gyffredinol, a fu'n eiddo i Abaty Glyn y Groes, Llangollen yn wreiddiol). Digwyddodd un o'r trychinebau mwyaf erchyll yn hanes pyllau glo Prydain yng Nglofa Gresffordd ger Wrecsam, pan laddwyd 265 o l\u00f6wyr ar \u00f4l ffrwydrad nwy yn y pwll ar yr 22 Medi 1934. Clwb P\u00eal-droed Wrecsam ydyw'r clwb p\u00eal-droed proffesiynol hynaf yng Nghymru. Mewn rhigwm adnabyddus mae clochdy eglwys Wrecsam yn un o Saith Rhyfeddod Cymru.  Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Wrecsam ym 1888, 1912, 1933, 1977 a 2011.  Addysg uwch Mae yna berthynas freintiedig rhwng Wrecsam (Prifysgol Glynd\u0175r - Athrofa Addysg Uwch Gogledd Ddwyrain Cymru cynt) a Saint-Di\u00e9-des-Vosges (Institut universitaire de technologie), yn Ffrainc.  Pobol enwog Brent Cockbain - Chwaraewr rygbi rhyngwladol, yn byw ac wedi priodi merch o Gresffordd Karen Davies - golffwraig broffesiynol ar yr LPGA Tour ers 1990 Charles Harold Dodd (1884-1973) - ysgolhaig Testament Newydd Arthur Herbert Dodd (1891-1975) - Hanesydd ac athro Hanes Prifysgol Cymru, Bangor Sant Richard Gwyn - (1535-1584) - Merthyr Catholig a Nawddsant Wrecsam Edwin Hughes - (\"Balaclava Ned\") (1830-1927), goroesydd olaf Charge of the Light Brigade ym Malaklava adeg rhyfel y Crimea Mark Hughes - cyn-peldroedwr a rheolydd Manchester City George Jeffreys - (1645-1689), Plas Acton neu Gwaunyterfyn. 'The Hanging Judge' o Lys Acton yn Acton Darren Jeffries - actor yn Hollyoaks David Jones - Cynt yn chwarae p\u00eal-droed i Manchester United a Derby County, ar hyn o bryd i Wolverhampton Wanderers. Joey Jones - Cyn chwaraewr p\u00eal-droed Liverpool, Chelsea a Wrecsam Jason Koumas - chwaraewr p\u00eal-droed Wigan Athletic Andy Moore - Chwaraewr rygbi rhyngwladol. Dennis Taylor -  cyn pencampwr y byd Snwcer, yn byw yn Llai Ricky Tomlinson - (ganwyd 1939), actor enwog am ei r\u00f4l yn The Royle Family. Tim Vincent - cynt yn gyflwynydd Blue Peter Robert Waithman - (1764-1833), a anwyd yn Wrecsam, daeth yn  Arglwydd Maer Llundain 1823 John Wilkinson - (1728-1808) Mab i Isaac, sefydlydd Gwaith Haearn y Bers i gynhyrchu canonau dros rhyfel cartref America. Ll\u0177r Williams - Pianydd a enillodd 'Outstanding Young Artist Award' Elihu Yale - (1649-1721), dyn busnes, llywodraethwr Madras, India a chymwynaswr mawr Prifysgol Yale yn yr Unol Daleithiau William Lloyd (mynyddwr) Gefeilldrefi Oriel         Gweler hefyd Wrecsam (y fwrdeistref sirol) Wrecsam (gwahaniaethu) Cyfeiriadau","262":"Arlunydd Catalanaidd oedd Salvador Domingo Felipe Jacinto Dal\u00ed i Dom\u00e8nech, markies de Dal\u00ed de Pubol (11 Mai 1904 \u2013 23 Ionawr 1989). Ganed Dal\u00ed yn Figueres, tref fechan ger troed y Pyreneau yng Nghatalonia. Cafodd hyfforddiant cynnar a datblygodd ddiddordeb mewn arlunwyrclasurol fel El Greco, Francisco Goya, Michelangelo a Diego Vel\u00e1zquez.Astudiodd ym Madrid o 1921 hyd 1924, a thynnodd sylw oherwydd ei ymddygiad anarferol. Yn 1929 aeth i Baris, lle daeth i adnabod Pablo Picasso ac Andr\u00e9 Breton a mabwysiadu arddull swrealaeth. Bu\u2019n cydweithio a\u2019r gwneuthurwr ffilmiau Luis Bu\u00f1uel. Efallai ei ddarlun mwyaf adnabyddus yw La persist\u00e8ncia de la mem\u00f2ria, (Dyfalbarhad y Cof), 1931 sydd yn dangos clociau'n toddi mewn tirwedd afreal. Yn 1940 aeth i fyw i\u2019r Unol Daleithiau, lle bu am 25 mlynedd cyn dychwelyd i Sbaen. Ystyrir y cyfnod yma fel ei gyfnod \u201cclasurol\u201d. Bu farw yn Figueres ym 1989.  Bywyd cynnar Roedd ei dad, Salvador Dal\u00ed y Cusi, yn gyfreithiwr dosbarth canol gydag agwedd lem tuag at fagu plant - yn dra gwahanol i'w fam Felipa Domench Ferres a oedd yn hapus i annog ei ddiddordeb yng nghelfyddyd a thueddiadau ecsentrig.Dywedir iddo fod yn blentyn bywiog, deallus a digywilydd, yn debygol o golli ei dymer gyda'i rieni a disgyblion eraill. Fel canlyniad fe gafodd ei drin yn galed gan ei dad a phlant h\u0177n. Ni chafodd Dal\u00ed berthynas da gyda'i dad fel canlyniad i'r gosbi gan arwain at gystadleuaeth rhwng Dal\u00ed a'i dad am sylw Felipa. Bu ganddo frawd, 9 mis yn h\u0177n, hefyd yn Salvador, a bu farw yn ifanc. Yn ddiweddarach fe ddywedodd Dal\u00ed'n aml hanes cael ei hebrwng i fedd ei frawd gan ei rieni pan roedd yn 5 oed. Dywedodd ei rieni wrtho ei fod yn ailymgnawdoliad (reincarnation) ei frawd. Amlygwyd talent Dal\u00ed yn ifanc iawn yn creu darluniau soffistigedig iawn am ei oed. Fe'i anfonwyd i'r coleg gelf leol ym 1916. Ond nid oedd yn fyfyriwr cydwybodol, yn treillio\u2019r dydd yn breuddwydio gan wisgo dillad gwahanol i'r myfiwr eraill ac yn tyfu ei wallt yn hir.Ym 1921, bu farw mam Dal\u00ed o ganser. Roedd Dal\u00ed yn 16 oed ar y pryd, ac fe effeithiodd y golled yn fawr arno. Priododd ei dad chwaer ei wraig ymadawiad a oedd yn anodd i Dal\u00ed dygymod gan achosi straen pellach rhyngddo a'i dad.  Coleg Celf a Swrealaeth Ym 1922, aeth Dal\u00ed i Academia de San Fernando ym Madrid ac fe ddaeth ei ymddygiad a'i wisg yn fwy rhyfedd byth. Arbrofodd gyda sawl steil o beintio yn cynnwys yr arddull newydd Ciwbiaeth. Ym 1923, fe ddisgyblwyd gan yr Academi wedi iddo feirniadu'r darlithwyr ac am achosi'r myfyrwyr creu helynt dros ddewis uwch ddarlithydd. Fe ddaeth i sylw Federico Garc\u00eda Lorca a Luis Bu\u00f1uel a ddaeth yn enwau mawr y byd celf mewn blynyddoedd i ddod. Er iddo fod yn ffrind gyda Lorca, yn y pendraw gwrthododd Dal\u00ed gobeithion Lorca i ffurfio perthynas agosachYn 1924 darluniodd ei lyfr cyntaf, darluniau i gyd fynd gyda'r cerddi iaith Catalaneg Les Bruixes de Llers gan Carles Fages de Climent. Tua'r adeg yma fe ymddiddorodd yn syniadaeth Dada \u2013 mudiad celf radicalaidd newydd a ffurfiwyd yn y Swistir a'r Almaen a fu'n ddylanwad mawr arno am weddill ei fywyd. Yn \u00f4l rhai hanesion fe arestiwyd Dal\u00ed yn Gerona am gefnogi mudiad annibyniaeth Catalonia. Yn 1926 fe daflwyd o'r Academia yn fuan cyn ei arholiadau terfynol am fynnu nad oedd aelodau'r staff \u00e2'r gallu i farcio ei waith. Rhwng 1926 a 1929, teithiodd sawl tro i Baris, ble cyfarfu \u00e2 pheintwyr dylanwadol fel Pablo Picasso a Joan Mir\u00f3. Cyflwynodd Mir\u00f3, y bardd Paul \u00c9luard a'r peintiwr Ren\u00e9 Magritte syniadaeth y mudiad celfyddydol swrealaeth iddo.Fe ddaeth Dal\u00ed i fod prif ffigiwr swrealaeth ac un o brif enwau celfydd yr 20g. Roedd gwaith Dal\u00ed yn seiliedig ar freuddwydion a'r is-ymwybod ac wedi'i ddylanwadu gan syniadaeth y seiciatrydd Sigmund Freud. Defnyddiodd Dal\u00ed dechnegau clasurol i greu darluniau a oedd yn gymysgedd o'r afreal-dychmygol yn aml yn gwrthgyferbynnu yn erbyn cefndiroedd o wir natur neu gydag elfennau'r byd go iawn. Ym 1929, mentrodd Dal\u00ed i'r byd ffilmiau, yn cydweithio gyda Luis Bu\u00f1uel ar Un Chien andalou a L'Age d'Or. Mae'r Chien Andalou yn adnabyddus am yr olygfa gychwynnol arswydus o lygaid merch yn cael ei thorri gyda rasel. Rhai blynyddoedd yn ddiweddarach fe gyd weithiodd gydag Alfred Hitchcock ar ei ffilm Spellbound, (1945). Defnyddiodd Hitchcock darluniau Dal\u00ed i bortreadau golygfeydd o freuddwydion. Hefyd ym 1929, cyfarfu a Gala (Elena Dmitrievna Diakonova), Rwsiad a oedd yn wraig i'r ysgrifennwr Paul \u00c9luard. Yn 10 mlynedd yn h\u0177n na Dal\u00ed fe ddatblygodd perthynas cryf ac fe adwelodd ei g\u0175r. Roedd Diakonova'n ddylanwad a chytbwysedd perffaith i Dal\u00ed a fe briododd y cwpl ym 1934. Gofalodd Gala am ochr busnes ac ariannol Dal\u00ed, yntau'n ormod o freuddwydiwr gwyllt i ymdrin \u00e2 materion busnes yn ddoeth. Erbyn canol y 1930au, roedd Salvador Dal\u00ed yn enwog cymaint am ei bersonlaeth, ymddygiad hynod, ei wisg a'i fwstash ac am ei gelf. Diarddel o'r Swrrealwyr Gyda bygythiad ffasgiaeth ar draws Ewrop, yn arbennig yn Nghatalonia a Sbaen, siomwyd a syfrdanwyd y cyhoedd a'r Swrrealwyr eraill gan agwedd Dal\u00ed. Gwrthododd gymryd safiad yn erbyn Ffasgwyr Sbaen ac Hitler \u2013 er i'r rhan mwyaf o'r artistiaid eriall fel Luis Bu\u00f1uel, Picasso a Mir\u00f3 eu gwrthwynebu'n gryf. Roedd syniadaeth y Ffasgwyr yn gwbl groes i gelfyddyd fodern a rhyddid barn, pan gipwyr y Ffasgwyr grym llofruddiasant artistiaid ac ysgrifennwr di-ri, yn cynnwys ei hen ffrind Fredrico Garcia Lorca. Yn y diwedd fe daflwyd Dal\u00ed o gr\u0175p y Swrrealwyr ac bu cryn feirniadaeth o agwedd Dal\u00ed byth ers hynny.Pan feddiannwyd y Ffasgwyr y rhan mwyaf o Ewrop ar ddechrau'r ail ryfel byd fe ddihangodd Dal\u00ed a Gala i'r Unol Daleithiau. Ar ddiwedd y rhyfel fe ddychwelon i Gatalonia ym 1948 er i unbennaeth Franco ormesu arlunwyr a phobl eraill Sbaen am ddegawdau i ddod.  Amgueddfa Dal\u00ed, Figueres Dros y blynyddoedd canlynol beintiodd 19 o gynfasau mawrion yn cynnwys themau gwyddonol, henesyddol neu grefyddol. Fel alwodd yr cyfnod yn 'Hudoliaeth Niwclear'. Dros y cyfnod yma, fe ddatblygodd ei waith ddisgleirdeb technegol gan gyfuno manylion manwl gyda dychymyg hynod. O 1960 \u2013 1974 rhoddodd Dal\u00ed lawer o ymdrech i greu'r \u2018Teatre Museu Dal\u00ed\u2019 yn yr un adeilad ble cynhaliwyd ei arddangosfa gyntaf yn 14 oed yn Figueres. Agorwyd yr amgueddfa ym 1974 fel yr 'adeilad swrreal mwyaf y byd' yn arddangos casgliadau cynhwysfawr o'i waith ac yn denu miloedd o ymwelwyr o bob cwr o'r byd bob blwyddyn.  Paentiadau a gwaith celf arall Shirley Temple, Anghenfil Sinema Ieuangaf, Sancteiddiaf, ei Hoes Sofa gwefusau Mae West    Cyfeiriadau","264":"Mae Gweriniaeth yr Ariannin (Sbaeneg: Rep\u00fablica Argentina \u00a0ynganiad\u00a0) neu'r Ariannin yn wlad yn ne-ddwyrain De America. Mae'n gorwedd rhwng mynyddoedd yr Andes a rhan ddeheuol y M\u00f4r Iwerydd. Mae'n ffinio \u00e2 Wrwgw\u00e1i, Brasil, Paragw\u00e2i, Bolifia a Tsile. Sbaeneg yw'r iaith swyddogol. Mae'r enwau Sbaeneg a Chymraeg yn dod o'r Lladin argentum \u2018arian\u2019, metel gwerthfawr a anogodd yr ymgartrefu cynnar Ewropeaidd. Gelwir person a anwyd yn yr Ariannin yn Archentwr.  Hanes Prif Erthygl: Hanes yr Ariannin Ceir olion y trigolion cyntaf yn y tiroedd sy'n awr yn ffurfio yr Ariannin yn rhan ddeheuol Patagonia tua 13,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Daeth gogledd-orllewin o wlad yn rhan o ymerodraeth yr Inca yn ail hanner y 15g, a ceir y cofnodion cynharaf yn ffurf quipu yn y cyfnod hwnnw. Dechreuodd hanes ysgrifenedig y wlad gyda dyfodiad yr Ewropeaid i'r rhanbarth yn gynnar yn yr 16g. Y cyntaf i gyrraedd yno oedd y Sbaenwr Juan D\u00edaz de Sol\u00eds a'i \u0175yr yn 1516. Yn 1776 sefydlodd y Sbaenwyr y Virreinato del R\u00edo de la Plata o nifer o diriogaethau blaenorol. Wedi Gwrthryfel Mis Mai yn 1810, sefydlwyd nifer o wladwriaethau annibynnol, yn cynnwys un yn dwyn yr enw Provincias Unidas del R\u00edo de la Plata. Cyhoeddwyd annibyniaeth ar 9 Gorffennaf 1816, a gorchfygwyd y Sbaenwyr mewn brwydr yn 1824. Sefydlwyd Gweriniaeth yr Ariannin rhwng 1853 a 1861, Roedd adegau o groestyniad gwleidyddol rhwng y ceidwadwyr a'r rhyddfrydwyr, ac rhwng ymbleidiau sifil a milwrol. ar \u00f4l yr Ail Rhyfel y Byd gwelwyd dyrchafiad y mudiad poblogol Peronistaidd. Roedd juntas gwaedlyd bob yn ail efo llywodraethau democratig tan 1983, yn dilyn problemau economaidd mawr, a'r trechiad yn Rhyfel y Falklands. Ers dymchwel y junta milwrol ym 1983, mae pedwar etholiad rhydd wedi cadarhau lle'r Ariannin fel gweriniaeth ddemocrataidd, er gwaethaf gwaethygiad economaidd difrifol yn 2001 a dechrau 2002.  Gwleidyddiaeth Prif Erthygl: Gwleidyddiaeth yr Ariannin Mae cyfansoddiad yr Ariannin, sydd yn dyddio o 1853 (wedi'i ddiwygio yn 1994), yn gwahanu nerthoedd y canghennau gweithredol, deddfwriaethol a barnwrol ar y lefelau cenedlaethol a thaleithiol. Ni all yr arlywydd na'r is-arlywydd gael eu hethol am fwy na dau dymor o bedair blynedd yn olynol. Gellir sefyll am drydydd tymor neu fwy ar \u00f4l egwyl o un tymor neu fwy. Mae'r arlywydd yn penodi gwenidogion y llywodraeth ac mae'r cyfansoddiad yn rhoi llawer o rym iddo fe fel pennaeth y wladwriaeth a phennaeth y llywodraeth, yn cynnwys yr awdurdod i wneud cyfreithiau trwy ddyfarniad arlywyddol pan fo amodau \"pwysig ac anghenrheidiol\". Senedd yr Ariannin yw'r Gyngres Genedlaethol dwy siambr, neu'r Congreso Naci\u00f3nal, sy'n cynnwys y senedd (y Senado) o 72 o seddi a Siambr Dirpwyon (y C\u00e1mara de Diputados) o 257 o aelodau. Ers 2001 mae pob talaith, gan gynnwys y Brifddinas Ffederal, yn ethol 3 seneddwr. Mae'r Seneddwyr yn cael eu ethol am dymor o 6 blynedd, gydag etholiadau am draean o'r Senedd pob dwy flynedd. Mae aelodau Siambr y Dirpwyon yn cael eu hethol am 4 blynedd, a hanner y Siambr yn cael ei ethol bob dwy flynedd.  Taleithiau Prif Erthygl: Taleithiau'r Ariannin Mae gan yr Ariannin 23 talaith (provincias, unigol provincia), ac un rhanbarth ffederal (distrito federal; a nodir gyda *)  Buenos Aires * Talaith Buenos Aires Catamarca Chaco Chubut (yn cynnwys yr Wladfa) C\u00f3rdoba Corrientes Entre Rios Formosa Jujuy La Pampa La Rioja Mendoza Misiones Neuqu\u00e9n R\u00edo Negro Salta San Juan San Luis Santa Cruz Santa Fe Santiago del Estero Tierra del Fuego, Antarctica ac Ynysoedd y De Iwerydd Tucum\u00e1n Daearyddiaeth Prif Erthygl: Daearyddiaeth yr Ariannin  Gellir rhannu'r Ariannin yn dri darn: gwastadedd ffrwythlon y Pampas dros hanner gogleddol y wlad, calon cyfoeth amaethyddol yr Ariannin; y llwyfandir Patagonia yn hanner de'r wlad ac yn ymestyn i lawr i ynys Tierra del Fuego; a mynyddoedd yr Andes yn y gorllewin. Mae mynyddoedd uchaf yr Andes ar y ffin ogleddol rhwng Tsile ac Ariannin, Y mynydd uchaf yw Aconcagua, sydd 6,959 m uwchlaw lefel y m\u00f4r \u2013 y mynydd uchaf ar gyfandir America a'r mynydd uchaf yn y byd tu allan i Asia. Mynyddoedd uchaf yr Ariannin yw:  Aconcagua (6,962); Monte Pissis (6,882); Ojos del Salado (llosgfynydd; 6,864); Mercedario (6,770); Bonete Chico (6,759).Mae'r prif afonydd yn cynnwys y Paragw\u00e2i, Bermejo, Colorado, Wrwgw\u00e1i a'r hwyaf, y Paran\u00e1. Mae'r ddwy olaf yn ymuno \u00e2'i gilydd cyn cyrraedd y M\u00f4r Iwerydd, i ffurfio aber y R\u00edo de la Plata (Afon Pl\u00e2t). Mae hinsawdd yr Ariannin yn dymherus gan fwyaf, ond gyda hinsawdd isdrofannol yn y gogledd a sych\/is-Antarctig yn y de pell.  Economi Prif Erthygl: Economi'r Ariannin Mae gan yr Ariannin adnoddau naturiol gwerthfawr, poblogaeth wybodus iawn, amaeth da, a sylfaen ddiwydiannol amrywiol. Fodd bynnag, yn y 1980au hwyr bu dyledion rhyngwladol yr Ariannin yn codi'n enfawr, a graddfa chwyddiant wedi cyrraedd 200% y mis, a cynnyrch economaidd yn syrthio. I wella'r argyfwng economaidd, dechreuodd y llywodraeth ar ffordd i rhyddfrydoli masnach, di-rheoli, a preifateiddio. Yn 1991 daeth y peso eu sefydlu i'r Doler Americanaidd. Roedd y diwygiadau yn llwyddiannus yn y dechrau, ond roedd argyfyngau economaidd hwyrach yn Mecsico, Asia, Rwsia a Brasil yn gwaethygu pethau o 1999 i flaen. Yn 2001 dymchwelodd y system bancio, ac roedd y peso yn nofio yn erbyn y doler ers Chwefror 2002. Ers hynny mae'r sefyllfa economaidd wedi gwella'n sylweddol.  Demograffaeth Prif Erthygl: Demograffaeth yr Ariannin Mae pobl yr Ariannin yn dod o lawer o grwpiau cenedlaethol ac ethnig, gyda disgynyddion pobl o'r Eidal a Sbaen yn y mwyafrif. Mae tua 500,000 o bobl o'r Canol Ddwyrain (Syria, Libanus, a gwledydd eraill) yn byw yn y dinasoedd. Y Sbaeneg yw'r unig iaith swyddogol.  Diwylliant Llenyddiaeth Daeth llenyddiaeth yr Ariannin i sylw rhyngwladol yn rhan olaf y 19g gyda chyhoeddi'r llyfr Mart\u00edn Fierro gan Jos\u00e9 Hern\u00e1ndez. Cyfieithwyd y llyfr yma i dros 70 iaith. Ymhlith prif lenorion yr 20g mae Jorge Luis Borges, Julio Cort\u00e1zar a Juan Gelman, ill tri ymhlith awduron Sbaeneg pwysicaf yr 20g. Cyhoeddwyd cryn dipyn o lenyddiaeth Gymraeg gan drigolion y Wladfa hefyd. Yr enwocaf o lenorion y Wladfa yw Eluned Morgan ac R. Bryn Williams.  Cerddoriaeth a dawns Daeth y tango yn enwog fel dull o ddawnsio ac arddull cerddorol, gyda Buenos Aires fel canolbwynt. Gelwir Carlos Gardel yn \"Frenin y Tango\".  Chwaraeon P\u00eal-droed yw'r mwyaf poblogaidd o'r chwaraeon yn yr Ariannin. Enillodd y t\u00eem cenedlaethol Gwpan P\u00eal-droed y Byd yn 1978 a 1986. Y mwyaf adnabyddus o b\u00eal-droedwyr y wlad yw Diego Armando Maradona. Mae bocsio hefyd yn boblogaidd, ac mae mwy na 30 o Archentwyr wedi dal pencampwriaeth y byd. Enillodd yr Ariannin bencampwriaeth p\u00eal-fasged y byd yn 1950. Cafwyd cryn lwyddiant mewn tenis hefyd, gyda Guillermo Vilas a Gabriela Sabatini yn nodedig. Daeth T\u00eem rygbi'r undeb cenedlaethol yr Ariannin yn drydydd yng Nghwpan y Byd yn 2007. Enw adnabyddus arall ym maes chwaraeon yw'r gyrrwr Fformiwla Un Juan Manuel Fangio, a enillodd bencampwriaeth y byd bum gwaith yn y 1950au.  Cysylltiadau allanol (Sbaeneg) Gwefan swyddogol y llywodraeth (Sbaeneg) Gwefan swyddogol yr Arlywydd Archifwyd 2010-11-13 yn y Peiriant Wayback. (Sbaeneg) Gwefan swyddogol y Senedd (Sbaeneg) Gwefan swyddogol y T\u00fd Isaf (Sbaeneg) \u00c1lbum de Estampillas","267":"Gweriniaeth yn ne-ddwyrain Ewrop yw'r Weriniaeth Helenaidd neu Gwlad Groeg. Gwledydd cyfagos yw Albania, Gogledd Macedonia, Bwlgaria a Thwrci. I'r gogledd mae'r M\u00f4r Egeaidd ac i'r de a'r dwyrain M\u00f4r Ionia a'r M\u00f4r Canoldir. Ystyrir Groeg gan lawer fel crud diwylliant y Gorllewin a man geni democratiaeth, athroniaeth orllewinol, campau chwaraeon, llenyddiaeth orllewinol, gwleidyddiaeth a drama. Mae ganddi hanes hir a chyfoethog. Ymunodd \u00e2'r Undeb Ewropeaidd yn 1981 a chyflwynwyd yr ewro fel arian y wlad yn 2001. Yn Olympia gwlad Groeg y cynhaliwyd y Gemau Olympaidd Gwreiddiol o 776 CC hyd 393 OC. Yn 2004 cynhaliwyd y G\u00eamau Olympaidd Modern yn Athen.  Daearyddiaeth Saif Gwlad Groeg yn ne-ddwyrain Ewrop, ar ran ddeheuol Penrhyn y Balcanau a'r ynysoedd o'i amgylch ym M\u00f4r y Canoldir. Dim ond darn cul o dir sy'n cysylltu rhan ddeheuol y penrhyn, y Peloponnesos, a'r tir mawr. Yn y gogledd, mae Groeg yn ffinio ar Bwlgaria, Weriniaeth Macedonia ac Albania, ac yn y dwyrain ar Twrci. Mae rhwng 1,400 a 2,000 o ynysoedd yng Ngwlad Groeg, yn dibynnu sut y diffinir ynys, ond dim ond ar 227 ohonynt mae poblogaeth barhaol, a dim ond ar 78 o'r rhain mae mwy na 100 o drigolion. Ymhlith y rhain mae Creta, Euboea, Lesbos, Chios, Rhodos, Kerkyra, y Dodecanese a'r Cyclades. Gwlad fynyddig yw Groeg, gyda tua 80% o'i harwynebedd yn fynyddig. Ynghanol y penrhyn, mae mynyddoedd y Pindus yn ymestyn o'r gogledd-orllewin i'r de-ddwyrain, ac yn codi i 2637 medr o uchder. Copa uchaf Groeg yw Mynydd Olympus, 2919 medr o uchder. Ar y ffin rhwng Groeg a Bwlgaria mae Mynyddoedd Rhodope.  Macedonia Rhestr o Ynysoedd Groeg Hanes Ar lannau'r M\u00f4r Aegeaidd y datblygodd gwareiddiadau cyntaf Ewrop. Y cynharaf oedd y Gwareiddiad Minoaidd ar ynys Creta, gyda Knossos fel ei ganolfan. Yn ddiweddarach, datblygodd y Gwareiddiad Myceneaidd ar y tir mawr. Wedi diwedd y gwareiddiad yma, bu cyfnod a adwaenir fel Oesodd Tywyll Groeg, ond yna blodeuodd y cyfnod clasurol. Yn draddodiadol, dyddir hwn o ddyddiad cynnal y Gemau Olympaidd cyntaf yn 776 CC. Y ffurf nodweddiadol ar lywodraeth yn y cyfnod yma oedd y polis (dinas-wladwriaeth). Lledaenodd y diwylliant Groegaidd a gwladychwyr Groegaidd i Asia Leiaf a de yr Eidal (Magna Graecia). Ymladdodd Athen a Sparta gyda'i gilydd i drechu ymosodiad Ymerodraeth Persia yn y 5 CC. Yn ddiweddarach, ymladdwyd Rhyfel y Peloponnesos rhyngddynt, gyda Sparta yn gorchfygu Athen i ddod yn brif rym milwrol Groeg am gyfnod. Yn ddiweddarch, gorchfygwyd Sparta gan Thebai. Daeth Macedonia yn feistr ar y dinas-wladwriaethau Groegaidd gan Philip II, brenin Macedon, a than ei fab ef, Alecsander Fawr, gorchfygwyd a dinistriwyd yr Ymerodraeth Bersaidd. Dechreuodd hyn y Cyfnod Helenistaidd. Wedi marwolaeth Alecsander, bu ymladd rhwng ei gadfridogion, a rhannwyd ei ymerodraeth. Concrwyd Groeg yn derfynol gan y Rhufeiniaid yn 146 CC, a daeth yn rhan o Ymerodraeth Rhufain. Wedi cwymp yr ymerodraeth Rufeinig yn y gorllewin, datblygodd yr Ymerodraeth Fysantaidd, gyda Chaergystennin fel prifddinas. Parhaodd yr ymerodraeth hyd at gwymp Caergystennin yn 1453. Daeth Groeg yn rhan o'r Ymerodraeth Otomanaidd, a pharhaodd dan reolaeth Otomanaidd hyd at Ryfel Annibyniaeth Groeg (1821\u20131829). Sefydlwyd teyrnas gan y brenin Otto. Wedi diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, ymladdodd Groeg yn erbyn Twrci (1919-1922), gan feddiannu tiriogaethau sylweddol am gyfnod cyn cael eu gyrru'n \u00f4l gan |Mustafa Kemal Atat\u00fcrk. Yn 1940, ymosododd yr Eidal ar Wlad Groeg, ond gorchfygwyd yr Eidalwyr gan y Groegiaid, a bu'n rhaid i fyddin yr Almaen ymyrryd a meddiannu Groeg. Ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd, ymladdwyd Rhyfel Cartref Groeg rhwng byddinoedd Comiwnyddol a Brenhinol. Yn 1967, cipiwyd grym gan junta milwrol adain-dde. Adferwyd democratiaeth yn 1975. Ymunodd Groeg a'r Undeb Ewropeaidd ar 1 Ionawr 1981, ac arweiniodd hyn at gynnydd economaidd sylweddol. Mabwysiadwyd yr Ewro yn 2001.  Demograffiaeth Yn \u00f4l Cyfrifiad 2001, roedd poblogaeth Groeg yn 10,964,020. Yn Ionawr 2008, amcangyfrifwyd fod y boblogaeth yn 11,240,000. Yn 2005. roedd y boblogaeth yn cynyddu o 0.19% y flwyddyn. Roedd disgwyliad bywyd yn 76.59 mlynedd i ddynion a 81.76 mlynedd i ferched. O ran crefydd, mae tua 98% yn perthyn i Eglwys Uniongred y Dwyrain, gyda 1.3% yn ddilynwyr Islam. Ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf, bu cyfnewid poblogaeth ar raddfa fawr rhwng Groeg a gwledydd fel Twrci a Bwlgaria, gyda tua 2 filiwn o Roegiaid o ardaloedd megis Asia Leiaf, Bwlgaria, Albania a'r Balcanau yn symud i Wlad Groeg, a nifer cyffelyb yn gadael. Dinasoedd mwyaf Groeg yw Athen, Thessaloniki, Piraeus a Patras.  Rhaniadau Gweinyddol Rhennir Gwlad Groeg yn dair ar ddeg o raniadau a elwir yn \"peripheriau\". Rhennir y rhain yn 54 o nomau.  Diwylliant Groeg Safleoedd Treftadaeth y Byd yng Ngwlad Groeg","269":"Math o adloniant a chelf yw ffilm, lle caiff lluniau symudol eu creu drwy recordio pobl neu bethau gan ddefnyddio camer\u00e2u, neu drwy ddefnyddio animeiddiad neu effeithiau arbennig. Mae'r gair ffilm hefyd yn cyfeirio at brosiectau lluniau symudol eu hunain. Mae nifer yn ystyried ffilm fel ffurf celf pwysig; maent yn adlonni, addysgu, hysbysu ac ysbrydoli cynulleidfaoedd. Nid oes angen cyfieithiad ar elfennau gweledol sinema, felly mae gan y llun symudol y p\u0175er byd-eang o gyfathrebiad. Mae ffilm yn rhan o ddiwylliant pob dydd ar draws y byd. Mae mynd i'r sinema neu gwylio ffilm ar deledu neu DVD wedi dod yn rhan o fywydau miliynau o bobl.  Hanes ffilm Mae hanes ffilm yn mynd n\u00f4l i'r 1860au, wrth i declynnau cael eu dyfeisio oedd yn gwibio delweddau dau-ddimensiwn heibio wrth greu'r argraff bod y ffigwr ar y delweddau yn symud. Daeth hyn yn egwyddor sylfaenol animeiddiad ffilm. Gyda datblygiad ffilm seliwloid am ffotograffiaeth lonydd daeth yn bosib i gipio gwrthrychau symudol mewn amser real yn syth. Erbyn y 1880au, roedd y camera llun symudol yn caniat\u00e1u i'r delweddau cydrannol unigol cael eu cipio a'u cadw ar un r\u00eel. Arweiniodd hyn yn fuan at ddatblygiad y taflunydd llun symudol er mwyn chwyddo'r ffilmiau arno sgrin ar gyfer cynulleidfa. Ar ddechrau'r ugeinfed ganrif gwelodd poblogrwydd y ffilmiau mud. Cynhyrchwyd ffilmiau comedi fel rhai Charlie Chaplin a Buster Keaton, straeon rhamantus yn serennu actorion fel Rudolph Valentino, hanesion arwrol (neu epigau) fel Ben Hur, ac hyd yn oedd cartwnau cynnar fel Felix the Cat.  Wrth i'r Rhyfel Byd Cyntaf ymyrru ar ddiwydiant ffilm Ewrop, ffynnodd diwydiant ffilm yr Unol Daleithiau gyda chodiad Hollywood. Yn y 1920au, roedd technoleg newydd yn caniat\u00e1u gwneuthurwyr ffilm i redeg trac sain ar gydamseriad \u00e2'r ffilm. Gelwir y ffilmiau sain yma yn talkies, sef talfyriad o \"talking pictures\". Y cam mawr nesaf o fewn datblygiad sinema oedd cylfwyniad lliw. Tra cysgododd ychwanegiad sain ffilm fud yn gyflym, mabwysiadir lliw yn mwy raddol. Roedd y cyhoedd yn gymharol ddi-fraw i ffotograffiaeth lliw o gymharu \u00e2 du-a-gwyn. Ond wrth i brosesau lliw gwella a dod mor rad a ffilm ddu-a-gwyn, ffilmir mwy a mwy o ffilmiau mewn lliw ar \u00f4l ddiwedd yr Ail Rhyfel Byd, wrth i'r diwydiant yn America ystyried lliw fel anghenraid er mwyn denu cynulleidfaoedd mewn ei chystadleuaeth efo theledu, wnaeth aros yn gyfrwng du-a-gwyn nes canol y 1960au. Erbyn diwedd y 1960au, roedd lliw wedi dod yn y norm am wneuthurwyr ffilm. Roedd ail hanner yr 20g yn gyfnod nifer o newidiadau o fewn cynhyrchiad ac arddull ffilm, gyda chodiad New Hollywood, Nouvelle Vague, ysgolion ffilm a gwneuthurwyr ffilm annibynnol. Gwelodd datblygiadau ffilmiau cwlt, ffilmiau plant a nifer o fathau arall o ffilmiau. Mae technoleg ddigidol wedi bod yn bwnc pwysig yn ystod y 1990au a dechrau'r unfed ganrif ar hugain wrth i effeithiau arbennig ac animeddiad dod yn gryf yn y diwydiant.  Theori ffilm Mae theori ffilm yn ceisio i ddatblygu cysyniadau systematig a chryno sy'n cymhwyso at astudiaeth sinema fel celf.  Y diwydiant ffilm Yn yr Unol Daleithiau heddiw, mae llawer o'r diwydiant ffilm wedi'i chanoli o gwmpas Hollywood. Mae canolfannau rhanbarthol eraill yn bodoli ar draws y byd, ac mae diwydiant ffilm India (wedi'i chanoli o gwmpas Bollywood yn bennaf) yn cynhyrchu'r nifer mwyaf o ffilmiau yn flynyddol yn y byd. Mae elw yn rym allweddol yn y diwydiant, gan fod gwneuthuriad ffilmiau mor gostus. Mae hysbysebu ac adolygiadau positif yn ffyrdd o ddenu gwylwyr, er nad yw'r diwethaf o fewn rheolaeth gwneuthurwyr y ffilm. Mae gwobrau hefyd yn bwysig wrth godi proffil ffilmiau: Gwobrau'r Academi a G\u0175yl Ffilm Cannes yw dau o'r seremon\u00efau enwocaf.  Gwneuthuriad ffilm Mae cylchred cynhyrchiad arferol Hollywood yn cynnwys pum prif gam:  Datblygiad Rhag-gynhyrchiad Cynhyrchiad \u00d4l-gynhyrchiad DosbarthiadMae'r cylchred cynhyrchiad hwn fel arfer yn cymryd tair blynedd. Llenwir y flwyddyn gyntaf gan ddatblygiad. Mae'r ail flwyddyn yn cynnwys rhag-gynhyrchiad a chynhyrchiad. Ac yn olaf, \u00f4l-gynhyrchiad a dosbarthiad yn ystod y drydedd flwyddyn.  Ffilm yng Nghymru Prif erthygl: Ffilm yng NghymruMae ffilm yng Nghymru, ai mewn Cymraeg neu Saesneg, wedi bod yn symbol o ddiwylliant y wlad ers blynyddoedd, ac wedi hyrwyddo enw Cymru ar draws y byd. Mae nifer o actorion a chyfarwyddwyr enwog wedi dod o Gymru, yn cynnwys Richard Burton a Peter Greenaway.  Gwelwch hefyd Rhestri Rhestr ffilmiau Cymraeg Ffilm erotig Dolenni allanol BBC Cymru'r Byd \u2013 Ffilm pictiwrs.com Archifwyd 2016-03-09 yn y Peiriant Wayback. \"Sinema a theledu trwy lygaid Cymraeg\" Gwyliau Ffilm S4C (Saesneg) The Internet Movie Databse (IMDb)","271":"Gwlad Arabaidd yng Ngogledd Affrica, sy'n gorwedd rhwng Algeria yn y gorllewin a Libia yn y dwyrain, ac yn wynebu Sisili a de'r Eidal a M\u00f4r y Canoldir yn y gogledd yw Gweriniaeth Tiwnisia. Ei phrifddinas yw Tiwnis.  Daearyddiaeth Lleolir Tiwnisia ar ran fwyaf gogleddol cyfandir Affrica, ar ganol arfordir y gogledd. Ynys Sicilia yw'r tir Ewropeaidd agosaf, 80\u00a0km i'r gogledd-ddwyrain dros Gulfor Sicilia. Ar y tir Algeria a Libia yw ei chymdogion. Mae ganddi arfordir 1400\u00a0km hir ac amrywiol ar y M\u00f4r Canoldir.  Gydag arwynebedd tir o ddim ond 164,000\u00a0km\u00b2, Tiwnisia yw'r wlad leiaf yng Ngogledd Affrica. Mae'n mesur 750\u00a0km o'r anialwch yn y de i'r Cap Blanc, pwynt mwyaf gogleddol cyfandir Affrica, yn y gogledd, ond dim ond 150\u00a0km ar ei lletaf o'r dwyrain i'r gorllewin. Yn dopograffyddol mae'r wlad yn ymrannu'n ddwy ardal; y gogledd mynyddig a'r de lled-wastad. Y prif gadwyn mynydd yw'r Dorsal, sy'n estyniad dwyreiniol i gadwyn hir Mynyddoedd yr Atlas sy'n cychwyn ym Moroco yn Atlas Uchel. Mae'n rhedeg ar gwrs gogledd-ddwyreiniol o T\u00e9bessa ar y ffin ag Algeria hyd Zaghouan i'r de o Diwnis. Mae'n cynnwys y pwynt uchaf yn y wlad, Jebel Chambi (1544m), i'r gorllewin o Kasserine. Mae'r Dorsal yn gorffen mewn cyfres o fryniau isel yng ngorynys Cap Bon. Gorwedd y rhan fwyaf o dir amaethyddol da y wlad i'r gogledd o'r llinell hon. Yn hanesyddol hon oedd grawnfa y Rhufain hynafol. Mae'n cynnwys gwastadeddau uchel y Dorsal ei hun, sef y Tell, a dyffryn ffwrythlon afon Medjerda. Afon Medjerda yw'r unig afon barhaol yn y wlad. I'r gogledd o ddyfryn Medjerda ceir mynyddoedd coediog y Kroumirie, sy'n ymestyn ar hyd arfordir y gogledd o'r ffin ag Algeria, ger Tabarka, i gyfeiriad Bizerte, ger Tiwnis, lle mae'n rhedeg allan mewn gwastadedd arfordirol isel.  I'r de o'r Dorsal ceir ardal eang o wastadedd di-goed, rhwng 200m-400m uwch lefel y m\u00f4r. Dyma'r Sahel, sy'n enwog am ei holewydd a'i d\u00eats. Ymhellach i'r de mae'r tir yn troi'n fwyfwy sych a cheir sawl chott (llyn halen) yma ac acw. Serch hynny mae'r tir ar hyd yr arfordir yn ffrwythlon lle ceir d\u0175r ac yn cynnal rhai trefi mawr megis Sousse a Sfax. I lawr yn y de ei hun mae'r rhan fwyaf o'r wlad yn orchuddiedig gan y rhan ddwyreiniol yr Erg Mawr Dwyreiniol, sy'n llenwi rhan fawr o dde-ddwyrain Algeria yn ogystal ac yn rhan o aniladiroedd y Sahara. Yr unig dir ffrwythlon yw'r gwerddonau a'r stribed o dir ar yr arfordir.  Gweler hefyd:Rhestr dinasoedd a threfi yn Nhiwnisia Hinsawdd Mae gan ogledd Tiwnisia hinsawdd sy'n nodweddiadol o'r M\u00f4r Canoldir, gyda hafau hir, sych a phoeth a gaeafau cymhedrol a gwlyb. Mae mynyddoedd y Dorsal a Kroumirie yn cael eira weithiau. Wrth fynd i'r de mae'r hinsawdd yn troi'n boethach a sychach gyda phrin modfedd o law yn disgyn mewn blwyddyn yn yr Erg Mawr.  Hanes Mae gan Tiwnisia hanes hir a chyfoethog. Berberiaid oedd y trigolion brodorol. Glaniodd y Ffeniciaid yn yr 8g CC a sefydlu dinas Carthago (Carthag) a dyfodd i fod yn un o ddinasoedd grymusaf yr Henfyd gyda thir a dinasoedd yn ei meddiant ar hyd arfordir y Maghreb (Moroco ac Algeria heddiw), yn Sisili, Sardinia a'r Ynysoedd Balearig a dwyrain Sbaen. Yn Nhiwnisia ei hun roedd 'na ddinasoedd pwysig yn Utica, Kerkouane, Hadrametum (Sousse heddiw) a lleoedd eraill. Yn yr olaf o'r tri Rhyfel Pwnig syrthiodd Carthago a'i chwaer-ddinasoedd yn Nhiwnisia i ddwylo'r Rhufeiniaid. Daeth y rhan fwyaf o Diwnisia yn dalaith Rufeinig a elwid Affrica am mai Ifriquiya oedd yr enw brodorol am ogledd Tiwnisia gan y Berberiaid. Blodeuodd Carthago eto fel dinas Rufeinig a chodwyd nifer o ddinasoedd a threfi eraill sy'n cynnwys rhai o'r safleoedd archaeolegol Rhufeinig gorau yn y byd heddiw, e.e. Dougga, Bulla Regia, El Djem a Sbeitla.  Iaith a Diwylliant Mae Tiwnisia yn wlad ddwyieithog gyda dwy iaith swyddogol, sef Arabeg a Ffrangeg. Arabeg yw mamiaith pawb bron ond mae Ffrangeg yn cael ei siarad yn dda gan bobl sydd wedi derbyn addysg. Defnyddir Ffrangeg i gyd ag Arabeg mewn sefydliadau addysg uwch. Ceir rhaglenni Ffrangeg ar y teledu ac mae radio yn yr iaith yn gwasanaethu'r wlad o Diwnis. Cyhoeddir sawl papur newydd a chylchgrawn Ffrangeg yn ogystal. Mae gan Tiwnisia lenyddiaeth fywiog yn yr iaith Ffrangeg hefyd. Mewn rhannau o'r de a'r dwyrain ceir ychydig o siaradwr iaith Berber. Mae hanes llenyddiaeth Tiwnisia yn gyfoethog. Llenyddiaeth Ffrangeg yw'r diweddaraf i ymuno \u00e2'i ffrwd. Cyn hynny roedd gan y wlad lenorion yn yr iaith Ffeniceg a'r iaith Ladin. Cynhyrchodd y wlad llenorion enwog fel Terens, Apuleius a Sant Awstin yn ystod y cyfnod clasurol. Arabeg yw iaith bwysicaf hanes llenyddiaeth Tiwnisia, wrth gwrs, ac yn cynnwys yn ei datblygiad ffigurau fel yr hanesydd enwog Ibn Khaldun. Y llenor diweddar mwyaf dylanwadol oedd Chebbi. O ran crefydd, mae 99% o'r boblogaeth yn Fwslemiaid ond ceir rhai Cristnogion hefyd, yn arbennig yn nhrefi'r gogledd. Ar un adeg bu gan y wlad boblogaeth bur sylweddol o Iddewon, yn arbennig yn y brifddinas ac yn Djerba, ond ymudodd y mwyafrif ohonynt yn sg\u00eel sefydlu Israel.  Economi Mae Tiwnisia yn wlad gymharol ddatblygedig sy'n un o sefydlwyr Undeb y Maghreb Arabaidd.  Gweler hefyd Chwyldro Tiwnisia Cyfeiriadau Dolenni Allanol Llywodraeth Tiwnisia a Newyddion am y wlad Llywodraeth Tiwnisia (Ffrangeg) AllAfrica.com - Tiwnisia - penawdau newyddion Cyfryngau Tiwnisia Arlein (swyddogol) Archifwyd 2008-10-09 yn y Peiriant Wayback. The North Africa Journal - newyddion economaidd a busnes Archifwyd 2008-09-07 yn y Peiriant Wayback. Newyddion am y Maghreb Arolygon Proffeil gwlad Newyddion BBC - Tiwnisia Encyclopaedia Britannica, Tiwnisia Ffeithlyfr y CIA - Tiwnisia Gwybodaeth gyffredinol a bywgraffiadur Twristiaeth ac amryw gwybodaeth twristaidd Nawaat Carcharorion gwleidyddol TunisiaOnline Cyfraith Tiwnisia Archifwyd 2005-12-25 yn y Peiriant Wayback. Tunisia Daily (papur)","272":"Gwlad Arabaidd yng Ngogledd Affrica, sy'n gorwedd rhwng Algeria yn y gorllewin a Libia yn y dwyrain, ac yn wynebu Sisili a de'r Eidal a M\u00f4r y Canoldir yn y gogledd yw Gweriniaeth Tiwnisia. Ei phrifddinas yw Tiwnis.  Daearyddiaeth Lleolir Tiwnisia ar ran fwyaf gogleddol cyfandir Affrica, ar ganol arfordir y gogledd. Ynys Sicilia yw'r tir Ewropeaidd agosaf, 80\u00a0km i'r gogledd-ddwyrain dros Gulfor Sicilia. Ar y tir Algeria a Libia yw ei chymdogion. Mae ganddi arfordir 1400\u00a0km hir ac amrywiol ar y M\u00f4r Canoldir.  Gydag arwynebedd tir o ddim ond 164,000\u00a0km\u00b2, Tiwnisia yw'r wlad leiaf yng Ngogledd Affrica. Mae'n mesur 750\u00a0km o'r anialwch yn y de i'r Cap Blanc, pwynt mwyaf gogleddol cyfandir Affrica, yn y gogledd, ond dim ond 150\u00a0km ar ei lletaf o'r dwyrain i'r gorllewin. Yn dopograffyddol mae'r wlad yn ymrannu'n ddwy ardal; y gogledd mynyddig a'r de lled-wastad. Y prif gadwyn mynydd yw'r Dorsal, sy'n estyniad dwyreiniol i gadwyn hir Mynyddoedd yr Atlas sy'n cychwyn ym Moroco yn Atlas Uchel. Mae'n rhedeg ar gwrs gogledd-ddwyreiniol o T\u00e9bessa ar y ffin ag Algeria hyd Zaghouan i'r de o Diwnis. Mae'n cynnwys y pwynt uchaf yn y wlad, Jebel Chambi (1544m), i'r gorllewin o Kasserine. Mae'r Dorsal yn gorffen mewn cyfres o fryniau isel yng ngorynys Cap Bon. Gorwedd y rhan fwyaf o dir amaethyddol da y wlad i'r gogledd o'r llinell hon. Yn hanesyddol hon oedd grawnfa y Rhufain hynafol. Mae'n cynnwys gwastadeddau uchel y Dorsal ei hun, sef y Tell, a dyffryn ffwrythlon afon Medjerda. Afon Medjerda yw'r unig afon barhaol yn y wlad. I'r gogledd o ddyfryn Medjerda ceir mynyddoedd coediog y Kroumirie, sy'n ymestyn ar hyd arfordir y gogledd o'r ffin ag Algeria, ger Tabarka, i gyfeiriad Bizerte, ger Tiwnis, lle mae'n rhedeg allan mewn gwastadedd arfordirol isel.  I'r de o'r Dorsal ceir ardal eang o wastadedd di-goed, rhwng 200m-400m uwch lefel y m\u00f4r. Dyma'r Sahel, sy'n enwog am ei holewydd a'i d\u00eats. Ymhellach i'r de mae'r tir yn troi'n fwyfwy sych a cheir sawl chott (llyn halen) yma ac acw. Serch hynny mae'r tir ar hyd yr arfordir yn ffrwythlon lle ceir d\u0175r ac yn cynnal rhai trefi mawr megis Sousse a Sfax. I lawr yn y de ei hun mae'r rhan fwyaf o'r wlad yn orchuddiedig gan y rhan ddwyreiniol yr Erg Mawr Dwyreiniol, sy'n llenwi rhan fawr o dde-ddwyrain Algeria yn ogystal ac yn rhan o aniladiroedd y Sahara. Yr unig dir ffrwythlon yw'r gwerddonau a'r stribed o dir ar yr arfordir.  Gweler hefyd:Rhestr dinasoedd a threfi yn Nhiwnisia Hinsawdd Mae gan ogledd Tiwnisia hinsawdd sy'n nodweddiadol o'r M\u00f4r Canoldir, gyda hafau hir, sych a phoeth a gaeafau cymhedrol a gwlyb. Mae mynyddoedd y Dorsal a Kroumirie yn cael eira weithiau. Wrth fynd i'r de mae'r hinsawdd yn troi'n boethach a sychach gyda phrin modfedd o law yn disgyn mewn blwyddyn yn yr Erg Mawr.  Hanes Mae gan Tiwnisia hanes hir a chyfoethog. Berberiaid oedd y trigolion brodorol. Glaniodd y Ffeniciaid yn yr 8g CC a sefydlu dinas Carthago (Carthag) a dyfodd i fod yn un o ddinasoedd grymusaf yr Henfyd gyda thir a dinasoedd yn ei meddiant ar hyd arfordir y Maghreb (Moroco ac Algeria heddiw), yn Sisili, Sardinia a'r Ynysoedd Balearig a dwyrain Sbaen. Yn Nhiwnisia ei hun roedd 'na ddinasoedd pwysig yn Utica, Kerkouane, Hadrametum (Sousse heddiw) a lleoedd eraill. Yn yr olaf o'r tri Rhyfel Pwnig syrthiodd Carthago a'i chwaer-ddinasoedd yn Nhiwnisia i ddwylo'r Rhufeiniaid. Daeth y rhan fwyaf o Diwnisia yn dalaith Rufeinig a elwid Affrica am mai Ifriquiya oedd yr enw brodorol am ogledd Tiwnisia gan y Berberiaid. Blodeuodd Carthago eto fel dinas Rufeinig a chodwyd nifer o ddinasoedd a threfi eraill sy'n cynnwys rhai o'r safleoedd archaeolegol Rhufeinig gorau yn y byd heddiw, e.e. Dougga, Bulla Regia, El Djem a Sbeitla.  Iaith a Diwylliant Mae Tiwnisia yn wlad ddwyieithog gyda dwy iaith swyddogol, sef Arabeg a Ffrangeg. Arabeg yw mamiaith pawb bron ond mae Ffrangeg yn cael ei siarad yn dda gan bobl sydd wedi derbyn addysg. Defnyddir Ffrangeg i gyd ag Arabeg mewn sefydliadau addysg uwch. Ceir rhaglenni Ffrangeg ar y teledu ac mae radio yn yr iaith yn gwasanaethu'r wlad o Diwnis. Cyhoeddir sawl papur newydd a chylchgrawn Ffrangeg yn ogystal. Mae gan Tiwnisia lenyddiaeth fywiog yn yr iaith Ffrangeg hefyd. Mewn rhannau o'r de a'r dwyrain ceir ychydig o siaradwr iaith Berber. Mae hanes llenyddiaeth Tiwnisia yn gyfoethog. Llenyddiaeth Ffrangeg yw'r diweddaraf i ymuno \u00e2'i ffrwd. Cyn hynny roedd gan y wlad lenorion yn yr iaith Ffeniceg a'r iaith Ladin. Cynhyrchodd y wlad llenorion enwog fel Terens, Apuleius a Sant Awstin yn ystod y cyfnod clasurol. Arabeg yw iaith bwysicaf hanes llenyddiaeth Tiwnisia, wrth gwrs, ac yn cynnwys yn ei datblygiad ffigurau fel yr hanesydd enwog Ibn Khaldun. Y llenor diweddar mwyaf dylanwadol oedd Chebbi. O ran crefydd, mae 99% o'r boblogaeth yn Fwslemiaid ond ceir rhai Cristnogion hefyd, yn arbennig yn nhrefi'r gogledd. Ar un adeg bu gan y wlad boblogaeth bur sylweddol o Iddewon, yn arbennig yn y brifddinas ac yn Djerba, ond ymudodd y mwyafrif ohonynt yn sg\u00eel sefydlu Israel.  Economi Mae Tiwnisia yn wlad gymharol ddatblygedig sy'n un o sefydlwyr Undeb y Maghreb Arabaidd.  Gweler hefyd Chwyldro Tiwnisia Cyfeiriadau Dolenni Allanol Llywodraeth Tiwnisia a Newyddion am y wlad Llywodraeth Tiwnisia (Ffrangeg) AllAfrica.com - Tiwnisia - penawdau newyddion Cyfryngau Tiwnisia Arlein (swyddogol) Archifwyd 2008-10-09 yn y Peiriant Wayback. The North Africa Journal - newyddion economaidd a busnes Archifwyd 2008-09-07 yn y Peiriant Wayback. Newyddion am y Maghreb Arolygon Proffeil gwlad Newyddion BBC - Tiwnisia Encyclopaedia Britannica, Tiwnisia Ffeithlyfr y CIA - Tiwnisia Gwybodaeth gyffredinol a bywgraffiadur Twristiaeth ac amryw gwybodaeth twristaidd Nawaat Carcharorion gwleidyddol TunisiaOnline Cyfraith Tiwnisia Archifwyd 2005-12-25 yn y Peiriant Wayback. Tunisia Daily (papur)","276":"Mae hanes diwydiant copr Cymru yn mynd yn \u00f4l i'r Oes Efydd. Mae olion cloddfeydd copr o'r cyfnod hwn wedi eu darganfod yng Nghwmystwyth, Mynydd Parys ar Ynys M\u00f4n ac yn arbennig ar Ben y Gogarth ger Llandudno, lle'r oedd siafftiau hyd at ddyfnder o 70 metr. Dechreuwyd mwyngloddio copr ar Ben y Gogarth tua 4000 o flynyddoedd yn \u00f4l, a chafodd mwy na phedair milltir o dwneli ac ogof\u00e2u eu cloddio yn ystod yr Oes Efydd, pan ddefnyddiwyd cerrig igneaidd yn ogystal ag esgyrn gwartheg, defaid, geifr ac ati fel offer cloddio. Mae'n bosibl bod copr wedi cael ei allforio o Ben y Gogarth i gyfandir Ewrop, hyd yn oed, yn ystod yr Oes Efydd. Bu'r Rhufeiniaid hefyd yn cloddio am gopr yng Nghymru - er enghraifft, ar Fynydd Parys a Phen y Gogarth. Yn ogystal, roedd nifer o fwyngloddiau copr yn Eryri - er enghraifft, Drws-y-coed a Sygun, ger Beddgelert, ac yn Nyffryn Conwy. Roedd mwyngloddiau pur gynhyrchiol ym Meirionnydd hefyd, e.e. ger Llanfachreth. Un o'r mwyngloddiau hyn oedd Glasdir, a weithiwyd rhwng 1852 a 1914, lle dyfeisiodd y perchennog Alexander Elmore ddull o dynnu copr o'r mwyn drwy ddefnyddio arnofiad olew. Hanes cynnar Tua 4000 o flynyddoedd yn \u00f4l, dechreuodd y Brythoniaid, neu Geltiaid brodorol ynysoedd Prydain, gloddio am gopr mewn safleoedd yng nghanolbarth a gogledd Cymru. Ymhlith y safleoedd hyn roedd Mynydd Parys ar Ynys M\u00f4n a Chwmystwyth yng Ngheredigion. Defnyddiai mwynwyr offer cyntefig a wnaed o gerrig, pren ac asgwrn. O tua 2200CC ymlaen cymysgwyd copr gyda phlwm a thun er mwyn cynhyrchu offer, gemwaith ac arfau efydd.Parhawyd i gloddio\u2019n eang am gopr yn ystod cyfnod y Rhufeiniaid, ac roedd presenoldeb copr ar Ynys M\u00f4n yn un o\u2019r prif resymau pam penderfynodd y fyddin Rufeinig lansio ymosodiadau ar yr ynys yn 60 O.C. Yn ystod y goresgyniad hwn lladdwyd derwyddon yr ynys a sefydlwyd caer yng Nghaergybi er mwyn amddiffyn y cloddfeydd copr yn Amlwch.Erbyn diwedd y Canol Oesoedd roedd y diwydiant copr yng Nghymru wedi dirywio\u2019n sylweddol ac roedd yr wybodaeth am lawer o\u2019r mwynfeydd copr hynafol wedi ei cholli.Sefydlwyd y gweithfeydd smeltio copr cyntaf yng Nghymru yn Aberdulais yn 1584 ac roedd hwn yn dynodi cychwyn y chwyldro copr yng Nghymru. Yn ystod y ganrif nesaf agorwyd nifer o weithfeydd copr yn ne Cymru, gan gychwyn y broses o sefydlu diwydiant copr yng Nghymru.Yn 1786 fe wnaeth mwynwr o\u2019r enw Rowland Pugh ailddarganfod hen wythiennau Mynydd Parys ac unwaith eto dechreuodd Cymru gloddio am gopr ar raddfa fawr yn ogystal \u00e2\u2019i brosesu hefyd.  Mynydd Parys Dechreuodd mwyngloddio ar raddfa fawr ym Mynydd Parys yn 1768, pan ddarganfuwyd gwyth\u00efen fawr o gopr yno. Erbyn y 1780au Mynydd Parys oedd yn cynhyrchu'r mwyafrif o gopr y byd. Erbyn 1778 roedd y cwmni'n cael ei redeg gan Thomas Williams, Llanidan, a ddaeth yn un o ddiwydianwyr mwyaf ei gyfnod. Yn y blynyddoedd cynnar, roedd y copr yn cael ei weithio oddi ar yr wyneb, ond yn ddiweddarach o siafftiau. Roedd y darnau o graig a oedd yn cynnwys y copr wedyn yn cael eu malu'n ddarnau llai \u00e2 morthwyl gan ferched, y \"Copr Ladis\", cyn cael eu gyrru o borthladd Amlwch i borthladd Abertawe i'w smeltio, neu i Swydd Gaerhirfryn ar adegau. Erbyn diwedd y 18g roedd poblogaeth Amlwch wedi cynyddu i tua 10,000, gan ei gwneud yr ail dref fwyaf yng Nghymru ar \u00f4l Merthyr Tudful. Estynnwyd yr harbwr gwreiddiol i wneud lle i longau mwy ar gyfer y fasnach cludo mwyn copr. O ganlyniad, datblygodd diwydiant llongau llwyddiannus yn yr harbwr. Erbyn 1800 roedd 8 siop gigydd, 13 siop deiliwr, 6 haearnwerthwr a  60 o dai tafarn! Gwaith y Friars Coat Cyfeiriodd Elizabeth Baker yn ei dyddiadur ar gyfer 3 Rhagfyr 1770 fel a ganlyn:   ...work [on?] the upper part is from the bottom of the level where the Friars Coat was got - but as I told you in my last [letter], the snow and the winds are such that the men cannot work there yet - so high on the mountain.Roedd Elizabeth Baker yn berchen ar fwynfeydd yn ardal Dolgellau. Tybed beth yw \u201cfriar\u2019s coat\u201d? Cyfeiriad at Frodyr Gwynion Abaty Cymer, efallai? Dywed yr hanesydd Steffan ab Owain mai enw ar waith copr, ac o bosib yr un lle \u00e2 \u201cThyllau Mwyn\u201d (SH844205 ar y map) oedd y 'Friar's coat'. Dyma gyfeiriad ato oddi ar y we:  A remote location marked on old OS maps as Tyllau mwyn (mine shafts). Thought to be the site of an unsuccessful trial referred to under the name of Friar's Coat in 1770. According to the Geological Survey, iron ore (bedded oolitic ironstone with magnetite) was raised here in about 1878, 1910 and 1920.Mae cyfeiriad Elizabeth Baker ato yn 1770 fel ymgais (aflwyddiannus) i godi copr yn mynd \u00e2 hanes y safle ymhellach yn \u00f4l, felly, o bosibl.  Abertawe a Llanelli Datblygodd nifer o weithfeydd toddi copr yn ardal Abertawe, Castell-nedd a Llanelli, yn defnyddio'r glo lleol i doddi mwynau o Gernyw a Mynydd Parys. Agorwyd y gwaith copr cyntaf yn Abertawe yn 1717. Sefydlwyd nifer o'r cwmn\u00efau gyda chyfalaf o Gernyw, yn cynnwys y mwyaf, sef Vivian & Sons. Am gyfnod cafodd Abertawe yr enw Copperopolis, ac roedd yn allforio copr i bob rhan o'r byd. O 1843 ymlaen, dechreuwyd mewnforio mwy o fwyn tramor i Abertawe. Daliodd y diwydiant i dyfu, gan gyrraedd ei anterth rhwng 1860 a 1875. Dirywiodd y diwydiant yn ne Cymru yn chwarter olaf y 19 ganrif, pan adeiladwyd gweithfeydd yn nes at y mwyngloddiau copr.  Dirywiad y diwydiant copr Dirywiodd diwydiant copr Cymru tua chanol y 1850au, gyda'r copr yn rhai o'r cloddfeydd yn darfod a datblygu mwyngloddiau mewn rhannau eraill o'r byd, yn enwedig yn Tsile ac Awstralia. Yn 1914 cloddiwyd tua 1,500 tunnell o gopr yng Nghymru (885 tunnell ohono ym Meirionnydd, 172 yn Sir Gaernarfon). Caewyd Mynydd Parys ar ddechrau'r 20g, a chaewyd nifer o'r gweithfeydd llai tua'r un adeg. Ail-agorwyd cloddfeydd copr Pen y Gogarth a Sygun yn ddiweddar fel atyniad i dwristiaid.  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth David E. Bick, The old copper mines of Snowdonia (Newent: Pound House, c1982) ISBN0906885027 J. R. Harris, The Copper King: A biography of Thomas Williams of Llanidan (Gwasg Prifysgol Lerpwl, 1964). John Rowlands, Copper mountain (Cymdeithas Hynafiaethwyr M\u00f4n, 1966) Don Smith, The Great Orme copper mines (Llandudno: Creuddyn Publications, 1988) Ben Bowen Thomas, Braslun o hanes economaidd Cymru (Caerdydd, 1941)","281":"Mae Almaeneg (Deutsch:\u00a0ynganiad Almaeneg\u00a0) (Uchel Almaeneg ac Isel Almaeneg) yn perthyn i gangen Germanig Orllewinol yr ieithoedd Indo-Ewropeaidd. Mae'n perthyn i'r un teulu ieithyddol \u00e2 Saesneg, Iseldireg a Norwyeg. Mae Uchel Almaeneg yn un o ieithoedd pwysicaf y byd gyda llenyddiaeth helaeth yn perthyn iddi. Almaeneg sydd \u00e2'r nifer mwyaf o siaradwyr brodorol o holl ieithoedd Ewrop (tua 100 miliwn yn 2004 neu 13.3% o'r boblogaeth).  Hanes Yn ystod yr Oesoedd Canol (neu yr Oesau Canol, y Canol Oesoedd) cynnar fe ddigwyddodd symudiad sain mewn rhai tafodieithoedd Germanig a elwir yn ail symudiad sain neu yn symudiad sain Hen Almaeneg Uchel. Gelwir y tafodieithoedd hyn, sef Alemanneg, Bafareg, Ffranconeg y Dwyrain, Ffranconeg y Rhein, Canol Ffranconeg ac Canol Almaeneg y Dwyrain, yn dafodieithoedd Hochdeutsch, sef Uchel Almaeneg neu Almaeneg Safonol. Ar y llaw arall, fe gyfrifir bod y tafodieithoedd na ddigwyddodd yr ail symudiad sain iddynt (neu lle na ddigwyddodd ond i raddau cyfyngedig iawn) yn perthyn i deulu Isel Almaeneg (neu Isalmaeneg), o'r cyfnod modern cynnar ymlaen. Yr adeg honno yr ymddangosodd y gair theodiscus (Deutsch yn Uchel Almaeneg Diweddar) yn y Lladin, wedi ei seilio ar y gair Germanig am 'bobl' sef thioda, thiodisk. Golygai iaith y bobl nad oeddynt yn siarad Lladin na iaith Rom\u00e1wns. Bu i'r gair h\u0177n Fr\u00e4nkisch am eu hiaith eu hunain ddiflannu'n araf tua'r 9g yn sgil y newidiadau canlynol. Ar y naill law bu i'r bobl Westfr\u00e4nkisch a reolai diroedd y gorllewin (a fyddai yn ddiweddarach yn Ffrainc) fabwysiadu iaith Rom\u00e1wns y brodorion; ar y llaw arall roedd pobl y tiroedd dwyreiniol, yr Ostfrankenreich, yn cynnwys llwythau eraill heblaw am y Ffranconiaid, megis yr Alemaniaid, y Fafariaid, y Thwringiaid a'r Sacsoniaid. Yn ystod yr Oesoedd Canol roedd cyfundrefnau gwleidyddol tiroedd y Teutschen (y llwythau Almaenig) yn ddrylliog, pob llwyth yn mynd ei ffordd ei hun, yn wahanol i'r gwledydd cyfagos, lle y canolwyd grym gwleidyddol ynghynt (ni ffurfiwyd yr ymerodraeth Almaenig hyd 1871). Gwahanwyd y bobloedd hefyd gan fynyddoedd uchel a fforestydd trwchus. Oherwydd hyn datblygodd tafodieithoedd Almaenig am gyfnod hir ar wah\u00e2n i'w gilydd gan achosi gwahaniaethau sylweddol rhwng y tafodieithoedd. Honnir y gellir gweld y cam cyntaf tuag at gysoni'r tafodieithoedd rhanbarthol yn iaith farddol beirdd yr uchelwyr adeg yr Uwch Almaeneg Ganol, tua 1200. Yn wir fe welir yn eu cerddi eu bod i ryw raddau yn osgoi defnyddio geirfa nad oedd yn gyfarwydd ymhobman na defnyddio ynganiad arbennig i un ardal, a hynny er mwyn sicrhau y byddai'r cerddi yn ddealladwy ledled y llwythau Almeinig. Eto i gyd rhaid barnu mai bach iawn oedd dylanwad y beirdd hyn a weithient yn y llys, ar adeg pan nad oedd prin neb yn llythrennog nac \u00e2'r cyfle i ymwneud \u00e2 diwylliant y llys. Gellir dirnad dechreuadau Uchel Almaeneg Gyfoes ysgrifenedig a safonol yn well yn y broses o gysoni iaith rhwng y rhanbarthau a ddigwyddodd yn yr Oesoedd Canol diweddar ac ar ddechrau'r Cyfnod Modern. Yn wahanol i fwyafrif gwledydd Ewrop, lle mae'r iaith safonol yn seiliedig ar dafodiaith y brifddinas, mae Almaeneg safonol yn deillio o ryw fath o gyfaddawd rhwng y tafodieithoedd Canol ac Uwch sy'n perthyn i'r tiroedd i'r de o'r llinell Benrather. Rhed y llinell hon yn fras trwy drefi D\u00fcsseldorf, Kassel, Magdeburg, a Berlin. Dros gyfnod, yn enwedig yn sgil y Diwygiad Protestannaidd, fe ymdreiddiodd Uchel Almaeneg drwy ogledd yr Almaen hefyd, fel iaith ysgolion a materion swyddogol, ar draul y tafodieithoedd Isel Almaeneg (neu Isalmaeneg), sef Plattdeutsch, Nieders\u00e4chsisch, a Niederfr\u00e4nkisch. Ond cyn hynny, yn ystod y cyfnod pan oedd y Cynghrair Hanseatig ar ei anterth (yn ystod y 14eg a'r 15g) defnyddid Isel Almaeneg fel iaith gyffredin (neu lingua franca) o amgylch moroedd y Gogledd a'r Baltig. Mae Iseldireg hithau yn dafodiaith o'r Isel Almaeneg. Cyfieithodd Martin Luther y Testament Newydd ym 1521 a'r Hen Destament ym 1534 i Uchel Almaeneg Diweddar (Neuhochdeutsch) ysgrifenedig, iaith a oedd bryd hynny yn dal i ddatblygu. Oherwydd pwysigrwydd crefyddol Luther a'i Feibl fe ymdreiddiodd yr iaith a ddefnyddiodd, oedd \u00e2 blas Almaeneg Canol Dwyreiniol (Ostmitteldeutsch) iddi, drwy genedlaethau lawer. O edrych yn \u00f4l, fe welir fod cyfraniad Luther i ddatblygiad iaith ysgrifenedig safonol wedi cael ei orbwysleisio am hir amser. Ers y 14g bu eisoes ddatblygiad graddol a lledaeniad yn nefnydd iaith ysgrifenedig wedi ei safoni rhwng y rhanbarthau, a elwid yn Uchel Almaeneg Diweddar Cynnar (Fr\u00fchneuhochdeutsch). Roedd Beibl Luther felly yn adeiladu ar seiliau a osodwyd gan lenorion cynharach. Pan gyhoeddwyd y Beibl gyntaf cafodd rhestr o eiriau ei hatodi oedd yn trosi geiriau anghyfarwydd i eiriau'r dafodiaith leol, pob ardal \u00e2'i rhestr ei hun. Parhawyd i ddatblygu iaith safonol ac erbyn yr 17g yr oedd datblygiad iaith ysgrifenedig safonol yn gyflawn.   Yn lle mabwysiadu teip Rhufeinig tueddai'r Almaen i lynu wrth deip llythyren-ddu, yn arbennig yr amrywiadau Almaenig schwabacher a fraktur arni, ac erbyn y 18g daethpwyd i ystyried llythyren ddu, a ddefnyddiwyd gan Luther a D\u00fcrer, fel symbol o'r hunaniaeth Almaenig. Ar y dechrau fe gefnogodd y Nats\u00efaid lythyren ddu yn hytrach na Rhufeinig, a ddefnyddiwyd i gryn raddau hefyd (yn arbennig ar gyfer llyfrau \u00e2 chylchrediad rhyngwladol megis gweithiau gwyddonol; Rhufeinig a ddefnyddid ar deipiaduron), ond yn ystod yr Ail Ryfel Byd gyda golwg ar draarglwyddiaethu'r byd fe wnaethon nhw wahardd llythyren ddu gan ddisgrifio schwabacher yn gwbl gyfeiliornus fel teip Iddewig. Erbyn heddiw dim ond yn achlysurol i gyfleu naws hynafol, er enghraifft mewn hysbysebion, y defnyddir llythyren ddu, sy'n dal i fod \u00e2 chynodiadau Nats\u00efaidd. Arferid dysgu plant ysgol sut i ysgrifennu'r llaw Rufeinig a'r llaw Othig redegog kurrentschrift at ei gilydd. Cafwyd ymgyrch aflwyddiannus ar ddechrau'r 20g i beidio \u00e2 dysgu plant ysgol i sgrifennu'r llaw kurrentschrift, a oedd yn arbennig i'r Almaen, gan ddysgu'r llaw Rufeinig yn unig iddynt. Yna ordeiniwyd i bawb ysgrifennu'r llaw Rufeinig gan y Nats\u00efaid yn ystod yr Ail Ryfel Byd a dyna fu diwedd defnydd cyffredinol kurrentschrift. Fe rennir hanes Almaeneg yn aml yn bedwar cyfnod:  750-1050: Althochdeutsch (Hen Almaeneg Uchel) 1050-1350: Mittelhochdeutsch (Uchel Almaeneg Ganol) 1350-1650: Fr\u00fchneuhochdeutsch (Uchel Almaeneg Diweddar Gynnar) Ers 1650: Neuhochdeutsch (Uchel Almaeneg Diweddar)Cyhoeddodd Johann Christoph Adelung y geiriadur Almaeneg swmpus cyntaf yn 1781. Dechreuodd Jacob a Wilhelm Grimm y gwaith o gyhoeddi geiriadur cynhwysfawr ym 1852, gwaith nas cwblhawyd hyd 1961. Mae'r gwaith o ddiwygio'r geiriadur hwn yn mynd rhagddo. Fe safonwyd fwyfwy ar orgraff yr Almaeneg yn ystod y 19ed ganrif. Cafwyd cam ymlaen tuag at safoni Almaeneg ysgrifenedig ym 1880 pan gyhoeddwyd Orthographischen W\u00f6rterbuch der deutschen Sprache (Geiriadur Almaeneg Orgraffyddol) gan Konrad Duden. Diwygiwyd rhyw ychydig ar hwn erbyn 1901, pan gyhoeddwyd canllawiau Almaeneg ysgrifenedig ar gyfer sefydliadau cyhoeddus. Dim ond ym 1996 y diwygiwyd orgraff yr Almaeneg unwaith eto. Mae diwygiad sillafu 1996 yn bwnc llosg. Mae'r sillafiad diwygiedig wedi ei ddysgu mewn ysgolion ers 1996 ond heb ei dderbyn gan bawb eto, e.e. rhai papurau newydd. Mae'r newidiadau eisoes wedi eu derbyn a'u gweithredu yn ymarferol mewn llawer o wledydd Almaeneg ei hiaith. Ers 1 Awst 2005 mae'n rhaid i bawb yn yr Almaen ddefnyddio'r sillafiad diwygiedig heblaw am ddwy ardal nad ydynt wedi derbyn y sillafiad diwygiedig. Ehangodd defnydd Uchel Almaeneg gyda thwf yr Ymerodraeth Habsbwrg. Hi oedd iaith y canolfannau gweinyddol a masnachol ar draws y tiroedd Habsbwrg hyd at ganol y 19eg ganrif, e.e. ym Mhr\u00e2g a Bwdapest, ond nid pob tref Habsbwrg a siaradai Almaeneg, e.e. arhosodd Milan yn Eidaleg ei hiaith.  Defnydd Almaeneg fel iaith swyddogol Yn yr Almaen mae Uchel Almaeneg yn:  iaith y weinyddiaeth wladol yn unol \u00e2 Deddf Gweithrediad Gweinyddiaeth (Verwaltungsverfahrensgesetz). iaith dogfennau notar\u00efol yn unol \u00e2 Deddf Ardystio (Beurkundungsgesetz). iaith y llys yn unol \u00e2 Deddf Cyfansoddiad y Llysoedd (Gerichtverfassungsgesetz).Mae rheolau arbennig ar gyfer y lleiafrifoedd sy'n siarad Daneg yn Schleswig-Holstein a'r Sorbeg yn Brandenburg a Sacsoni, ac ar gyfer siaradwyr Isel Almaeneg yn rhanbarthau gogleddol yr Almaen. Yn Awstria Almaeneg yw iaith swyddogol y wlad. Mae Croateg a Slofeneg hefyd yn ieithoedd swyddogol yn y rhanbarthau lle mae'r lleiafrifoedd hynny'n byw. Almaeneg yw un o 20 iaith swyddogol yr Undeb Ewropeaidd ac un o ieithoedd gwaith y Cenhedloedd Unedig.  Gwledydd lle y siaredir Almaeneg Yn brif iaith swyddogol Yr Almaen Awstria Liechtenstein (a'r unig iaith swyddogol) Yn iaith swyddogol ymhlith ieithoedd eraill Rhanbarth Als\u00e1s yn Ffrainc ardal Tirol y De yn yr Eidal (iaith frodorol i 2\/3) Gwlad Belg rhanbarth Galisia yn yr Wcr\u00e1in Lwcsembwrg Y Swistir (iaith frodorol i 2\/3 o'r bobl) Namibia hyd y flwyddyn 1990 Rwsia yn ardaloedd y lleiafrifoedd Almaeneg, yn Asowo (ardal Omsk) a Halbstadt (rhanbarth Altai) rhanbarth Schleswig yn Nenmarc rhanbarth Siebenburgen yn RomaniaFfugdybiad yw hi bod Almaeneg ymron \u00e2 chael lle iaith swyddogol yn UDA.  Yn iaith leiafrifol Yr Ariannin (300,000) Awstralia (200,000 neu ragor o blith y 2,000,000 o dras Almaenig) Brasil (1,900,000) Canada (500,000 neu ragor o blith y 2,800,000 o dras Almaenig) Croatia (11,000) Denmarc (20,000) Yr Eidal (225,000 \u2013 1987 \u2013 Vincent yn B. Comrie) Estonia (3,460) Ffrainc: o blith y 1,200,000 o drigolion Als\u00e1s a Lorraine dim ond canran fechan sydd yn dal i siarad y dafodiaith Almaeneg frodorol. Gweriniaeth Tsiec (50,000 - 1998) yn yr Erzgebirge Gwlad Belg (112,458) (150,000 \u2013 1988 \u2013 Hawkins yn B. Comrie) Gwlad Pwyl (50,000-120,000) Hwngari (145,000) (250,000 \u2013 1988 \u2013 Hawkins yn B. Comrie) Yr Iseldiroedd (47,775) Kazakhstan (358,000) Latfia (3,780) Lithwania (2,060) Lwcsembwrg (10,900 \u2013 2001 \u2013 Johnstone a Mandryk) Moldofa (7,300) Namibia (30,000) Paragw\u00e2i (200,000) Romania (70,000) (45,129 \u2013 cyfrifiad 2002) Rwsia: y rhan Ewropeaidd (75.000), Siberia (767,300) Slofacia (12,000) (15,000 \u2013 1998) Togo Tsile (200,000) UDA, yn enwedig Pennsylvania (6,100,000) Wcr\u00e1in (38,000) Yn ail iaith Mae llawer dros y byd yn dysgu Almaeneg fel ail iaith mewn ysgolion. Yn Ewrop Almaeneg sydd wedi lledaenu'r fwyaf ac eithrio'r Saesneg. Honna 38% o ddinasyddion Ewrop (heblaw am siaradwyr Almaeneg fel mamiaith) eu bod yn gallu cynnal sgwrs yn Almaeneg. Ceir niferoedd sylweddol o ddysgwyr Almaeneg yn yr Iseldiroedd, Sgandinafia, o amgylch y m\u00f4r Baltig, Slofenia, Croatia, Gwlad Pwyl, Japan, Bosnia-Hertsegofina, ardaloedd Rwmanaidd y Swistir, Serbia, Hwngari, Montenegro, Macedonia a Bwlgaria. Yn rhai o'r gwledydd hyn Almaeneg yw'r iaith dramor gyntaf a ddysgir yn yr ysgolion, o flaen Saesneg. Yn Belarws hefyd dysgir Almaeneg yn aml mewn ysgolion. Mewn rhannau o ddwyrain Ewrop hybir dysgu Almaeneg gan ei bod yn bosibl derbyn telediad Almaeneg trwy gebl neu oddi ar loeren. Mewn gwledydd eraill, e.e. Ffrainc ac UDA, mae Almaeneg yn colli tir i'r Sbaeneg. Yn \u00f4l ymholiad y St\u00e4ndigen Arbeitsgruppe Deutsch als Fremdsprache (Pwyllgor Gwaith Almaeneg fel Ail Iaith) sydd yn perthyn i Swyddfa Dramor yr Almaen a Sefydliad Goethe, ymhlith cyrff eraill, roedd y niferoedd mwyaf o ddysgwyr Almaeneg yn 2000 i'w cael yn y gwledydd canlynol:  Ffrainc: 1,603,813 Hwngari: 629,472 Yr Iseldiroedd: 591,190 Kazakhstan: 629,874 Gwlad Pwyl: 2,202,708 Y Ffederasiwn Rwsiaidd: 4,657,500 Y Weriniaeth Tsiec: 799,071 UDA: 551,274 Yr Wcr\u00e1in: 629,742Erbyn heddiw Almaeneg yw'r iaith a ddefnyddir amlaf ar y rhyngrwyd ac eithrio'r Saesneg. Mae mwy nag 8% o dudalennau'r rhyngrwyd yn Almaeneg.  Fel creoliaith Yn sgil gwladychu datblygodd yr iaith 'Unserdeutsch' yn yr ynysoedd a elwir heddiw yn Brydain Newydd Dwyreiniol. Erbyn hyn mae'r iaith hon ymron \u00e2 diflannu gan fod mwyafrif y siaradwyr wedi mudo oddi yno. Heblaw hyn mae rhyw 150 o eiriau Almaeneg eu tarddiad i'w cael yn iaith Tok Pisin Papua Gini Newydd.  Yr Wyddor Almaeneg Mae'r wyddor Almaeneg yn cynnwys 26 llythyren. Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gf, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz Yn ogystal \u00e2'r 26 llythyren yn yr wyddor Ladin mae Almaeneg yn defnyddio \u00df (eszett) ac \u00c4\u00e4, \u00d6\u00f6, \u00dc\u00fc - llythrennau ag Umlaut arnynt. Er bod gan yr Umlaut yr un ffurf \u00e2'r didolnod a ddefnyddir yn y Gymraeg a ieithoedd eraill, mae ei swyddogaeth yn wahanol, sef newid natur y llafariad.  Gramadeg Cyflwr (Fall) Mae enwau Almaeneg naill ai yn wrywaidd, yn fenywaidd neu yn ddiryw.  Der Hund \u2018y ci\u2019 (gwrywaidd) Die Mutter \u2018y fam\u2019 (benywaidd) Das Auto \u2018y car\u2019 (diryw)Caiff lluosogion eu creu mewn nifer o ffyrdd:  Gellir ychwanegu -en at ddiwedd enw. Gellir ychwanegu -n at ddiwedd enw. Gellir ychwanegu -s at ddiwedd gair os daw o iaith arall, e.e. Das Auto (un.) \u2013 Die Autos (ll.). Gellir affeithio llafariad b\u00f4n y gair. Gellir affeithio llafariad b\u00f4n y gair ac ychwanegu'r terfyniadau -en neu -n ar yr un pryd.Fel arfer defnyddir y fannod benodol die yn y lluosog ac felly mewn ffordd mae'r lluosog yn ymddwyn fel pedwerydd cenedl. Mae gan Almaeneg bedwar cyflwr, er enghraifft:  Der Hund ist klein. \u2013 Mae'r ci yn fach. (Y cyflwr enwol, Nominativ, gan mai'r ci yw'r goddrych) Ich habe den Hund. \u2013 Mae gen i'r ci. (Y cyflwr gwrthrychol, Akkusativ, gan mai'r ci yw'r gwrthrych uniongyrchol) Ich gebe dem Hund den Ball. \u2013 Rwy'n rhoi'r b\u00eal i'r ci. (Y cyflwr derbyniol, Dativ, gan mai'r ci yw'r gwrthrych anuniongyrchol) Das ist das Haus des Hundes. \u2013 Dyma d\u0177'r ci. (Y cyflwr genidol, Genitiv, gan fod y ci yn berchen ar y t\u0177). Trefn geiriau (Wortstellung) Mae trefn y geiriau yn Almaeneg yn cynnig nifer o broblemau i ddysgwr sydd \u00e2 Saesneg, Cymraeg neu'r ieithoedd Rom\u00e1wns fel eu mamiaith. Mae yna reolau caeth yn pennu trefn y berfau:  Mewn brawddeg Almaeneg mae'n rhaid i'r ferf fod yn yr ail syniad bob tro:Mit meinem Bruder gehe ich in den Park. (Gyda fy mrawd, af i'r parc.)  Mae'r prif ferf yn dod ar \u00f4l rhagenw fel arfer gyda gweddill y berfau yn mynd i ddiwedd yr adnod:Ich werde in der Schule singen. (Byddaf yn canu yn yr ysgol.)  Mewn adnod isradd, mae'n rhaid i'r berfau i gyd fynd i ddiwedd yr adnod gyda'r ferf ffurfdroedig ar ddiwedd yr adnod:Ich denke, dass wir die Arbeit machen m\u00fcssen. (Rwy'n credu bod rhaid i ni wneud y gwaith.)  Os yw brawddeg yn dechrau gydag adnod isradd, mae'r berfau yn cwrdd yn y canol gyda gweddill y rheolau cyffredin yn parhau yn y brif adnod:Da du die Arbeit gemacht hast, sehe ich dich morgen. (Gan dy fod wedi gwneud y gwaith, wela i di yfory.) Mae disgrifiadau berfenwol yn dilyn y drefn, amser + dull + lle: Ich will Montag mit meinem Vater in dem Haus reden. (Rwy eisiau siarad gyda fy nhad yn y t\u0177 ar Ddydd Llun.) Heblaw am y rheolau caeth ar safle'r ferf, mae trefn frawddeg yn weddol lac oherwydd defnydd cyflyrau enwau. Er enghraifft, mae gan y ddwy frawddeg ganlynol union yr un ystyr. Der Hund bei\u00dft den Mann a Den Mann bei\u00dft der Hund Mae'r ddwy frawddeg uchod yn golygu Mae'r ci yn cnoi'r dyn, ac felly yn anhebyg i nifer o ieithoedd eraill nid yw'r ystyr yn dibynnu ar drefn y geiriau ond yn hytrach ar ffurfdroadau.  Iaith lafar a thafodieithoedd Almaeneg Nid oes ynganiad Almaeneg safonol cyffelyb i ynganiad Saesneg y BBC. Yn ystod y 19eg ganrif bu ehangu mawr ar addysg a hynny trwy gyfrwng Uchel Almaeneg. Wrth geisio ynganu geiriau Uchel Almaeneg fe ffurfiwyd iaith lafar tra gwahanol yn y wahanol ranbarthau, yn gymysgedd o Uchel Almaeneg a thafodiaith wreiddiol yr ardal. Ers canol yr 20g mae'r wahanol ieithoedd llafar hyn wedi ymdreiddio tafodieithoedd traddodiadol. Fe fydd siaradwyr yn addasu eu hiaith i fod yn fwy neu yn llai tafodieithol yn \u00f4l y galw. Ar y teledu a'r radio fe glywch y cyflwynwyr gan amlaf yn siarad Uchel Almaeneg ond gydag acen ranbarthol. Ond nid acen yw'r unig wahaniaeth rhwng yr ieithoedd llafar gan fod geirfa a chystrawen hefyd yn amrywio o un ardal i'r llall, yn enwedig rhwng gwledydd am fod pob gwlad \u00e2'i diwylliant \u00e2'i gweinyddiaeth ei hun ac yn bathu termau newydd, gwahanol i'w gilydd. Erbyn hyn ceir rhai dinasoedd yn yr Almaen ac Awstria lle mae'r dafodiaith draddodiadol wedi diflannu'n gyfan gwbl. Fe erys digon o wahaniaeth rhwng y tafodieithoedd a siaredir heddiw trwy'r tiroedd Almaenig fel bod angen is-deitlau Uchel Almaeneg ar rai ffilmiau tafodieithol o'r gwahanol ranbarthau. Mater o raid yw defnyddio Uchel Almaeneg pan fydd rhywrai sy'n hanu o ranbarthau pellenig am gael sgwrs. Mae Almaeneg y Swistir yn anodd iawn i'w deall gan Almaenwyr ac felly hefyd y tafodieithoedd Isel Almaeneg. Bu ymdrechion i ffurfio iaith lafar safonol yn seiliedig ar Uchel Almaeneg tua diwedd y 19eg ganrif i'w defnyddio yn y theatr yn bennaf. Cyhoeddwyd canllawiau 'Ynganiad Almaeneg ar gyfer y llwyfan' ym 1898. Roedd ynganiad y geiriau yn gyfaddawd rhwng ynganiad y gwahanol ranbarthau ond yn ymdebygu fwyaf i ynganiad Gogledd yr Almaen. Gan fod pobl o Ogledd yr Almaen yn siarad tafodieithoedd Isel Almaeneg a oedd mor wahanol i Uchel Almaeneg, pan aethant ati i ddysgu Uchel Almaeneg roedd fel petai eu bod yn dysgu iaith wahanol. Dyfeisiasant ynganiad yn \u00f4l y llythrennau ysgrifenedig yn hytrach na dilyn patrwm eu tafodiaith eu hunain. Bu feirniadu ar 'iaith y llwyfan' fod ei sain yn annaturiol, ac aflwyddiannus fu'r ymdrech i ehangu'r defnydd o'r iaith hon tu allan i'r theatr. Ond pan aethpwyd ati i ysgrifennu canllawiau ynganu ar gyfer dysgwyr dilynwyd yr un trywydd \u00e2 'iaith y llwyfan' trwy gyfaddawdu rhwng y gwahanol ranbarthau ond gyda dylanwad cryf iaith y Gogledd. Gelwir hon yn Ynganiad Safonol er nad yw'n perthyn yn union gywir i neb o blith Almaenwyr.  Fe rennir y tafodieithoedd traddodiadol yn dair prif ran, sef Uwch Almaeneg (tua'r de), Almaeneg Canol (y deilliodd Uchel Almaeneg yn bennaf ohono) ac Isel Almaeneg (tua'r gogledd). Fesul cam y gwelir newidiadau wrth symud o un ardal i ardal gyfagos, gan gynnwys yr ymdoddiad ieithyddol o diroedd Almaeneg Canol i diroedd Isel Almaeneg. Mae'n bwnc llosg a ddylid ystyried Isel Almaeneg, sy'n cynnwys Iseldireg a Fflemeg, yn iaith ar wah\u00e2n i Uchel Almaeneg. Mae rhanbarthau Hambwrg, Schleswig-Holstein, Niedersachsen, Mecklenburg-Vorpommern a Bremen wedi cael cydnabyddiaeth gan Gyngor Ewrop fod yr iaith Isel Almaeneg (sef y tafodieithoedd Nieder S\u00e4chsisch) yn iaith ranbarthol swyddogol. Fodd bynnag, y mae'n bosib mai marwolaeth fydd tynged yr Isel Almaeneg, serch yr ymdrechion gwleidyddol i'w harbed. Yn hanesyddol mae pobl ardaloedd tafodieithol cyfagos Isel Almaeneg, o ogledd yr Almaen draw at wlad Belg a'r Iseldiroedd, yn deall ei gilydd. Yn \u00f4l y diffiniad ieithyddiaeth felly maent yn perthyn i'r un teulu ieithyddol. Ond mae'r tafodieithoedd yn yr Iseldiroedd a'r Almaen yn tyfu fwyfwy ar wah\u00e2n trwy fod ffin wleidyddol rhyngddynt. Hefyd mae llawer o'r tafodieithoedd Isel Almaeneg yn colli tir i Iseldireg neu Almaeneg Safonol, a rhai ohonynt bron \u00e2 bod yn farw. Trwy'r broses hon gellir gweld ffin ieithyddol yn ymddangos rhwng Iseldireg ac Almaeneg.  Dylanwadau ieithoedd tramor ar Almaeneg Gan fod siaradwyr Almaeneg yn byw yng Nghanolbarth Ewrop y mae Almaeneg wedi dylanwadu arni drwy'r canrifoedd gan ieithoedd eraill. Yn ystod yr Oesoedd Canol ac ynghynt cafwyd benthyg geiriau o'r Lladin yn bennaf. Benthycwyd geiriau o'r Lladin yn ymwneud \u00e2 phensaern\u00efaeth, crefydd, a rhyfela, ymhlith pynciau eraill, e.e. Fenster \u2018ffenestr\u2019, Keller \u2018seler\u2019, Karren \u2018cert\u2019, dominieren \u2018goruchafu\u2019, Kloster \u2018mynachlog\u2019. Cafwyd benthyg hefyd o'r Groeg ym meysydd crefydd, gwyddoniaeth, ac athroniaeth, e.e. Philiosphie \u2018athroniaeth\u2019, Physik \u2018ffiseg\u2019, Demokratie \u2018democratiaeth\u2019. Yn ddiweddarach Ffrangeg oedd yr iaith fwyaf dylanwadol ar Almaeneg. Ffrangeg a siaredid mewn llawer lys wedi'r Rhyfel Deng Mlynedd ar Hugain, a ddaeth i ben ym 1648. Mae'n debyg bu afael gwell gan Dywysogion Prwsia ar Ffrangeg nag ar Almaeneg. Gan hynny codwyd geirfa helaeth yn ymwneud \u00e2 byd y boneddigion o'r Ffrangeg, e.e. Boulevard \u2018rhodfa\u2019, Trottoir \u2018palmant\u2019, Konfit\u00fcre \u2018jam\u2019. Benthycwyd i raddau llai o'r ieithoedd Slafaidd, e.e. Grenze \u2018ffin\u2019, Pistole \u2018llawddryll\u2019, o'r Iddew-Almaeneg a Rotwelsch, e.e. meschugge \u2018yn wirion bost\u2019. Gwelir dylanwad Arabeg ym meysydd masnach, botaneg, a meddygaeth, dylanwad oedd ar ei anterth yn ystod yr Oesoedd Canol, gan gynnwys adeg y croesgadau, e.e. Koffer (cist), Benzin (petrol), Limonade (lemon\u00ead). Ers canol yr 20g mae Saesneg wedi dylanwadu fwyfwy ar Almaeneg. Mae'r datblygiad hwn yn ddadleuol. Achwynir bod llawer o'r geiriau benthyg ffug-Saesneg, e.e. Handy (ff\u00f4n symudol) yn disodli geiriau cyfystyr Almaeneg sy'n bodoli eisoes neu y gellid fod wedi bathu geiriau \u00e2 gwreiddiau Almaeneg. Erbyn hyn mae ffilmiau wedi eu trosleisio'n wael o'r Saesneg hefyd yn dylanwadu ar Almaeneg. Er mwyn cadw cydwefusiad ar ffilmiau Saesneg (ac oherwydd anwybodusrwydd) fe greir geiriau ac ymadroddion nad ydynt yn gyfarwydd yn Almaeneg ond sydd ar fyr dro yn ymgartrefu yn yr iaith lafar, e.e. Oh mein Gott am 'Oh my God' Saesneg, yn hytrach na'r ymadrodd draddodiadol Um Gottes Willen. Fe elwir yr iaith sydd yn gymysgedd o Almaeneg a Saesneg yn Denglish. Mewn llawer o wledydd, e.e. Ffrainc a Gwlad yr I\u00e2, ceir ymdrechion gwleidyddol i arbed yr iaith frodorol rhag ymdreiddiad o du'r Saesneg. Nid felly y mae hyn yn yr Almaen am fod cymaint o ofn unrhyw bolis\u00efau sy'n debyg i bolis\u00efau'r Nats\u00efaid. Mae eraill yn collfarnu ymdrechion o'r fath gan eu cyfrif yn buryddiaeth ieithyddol afiach.  Dylanwad Almaeneg ar ieithoedd eraill Mae llawer o eiriau wedi eu benthyg o'r Almaeneg i ieithoedd eraill, gan gynnwys Saesneg. Tardda trwch y geiriau benthyg o ddyfeisiadau Almaenig, o adeg y rhyfeloedd byd, neu o'r ymfudwyr i UDA a siaradent Almaeneg neu Iddew-Almaeneg. Enghreifftiau o'r geiriau benthyg yma yw:  Abseilen Angst Blitzkrieg Eisberg (rhewfryn) Doppelg\u00e4nger (rhywun o'r un ffunud ac un arall) Glockenspiel Glitz jodeln (iodlo) kaputt (wedi torri) Kindergarten Kitsch M\u00fcsli Rucksack Schadenfreude (ymhyfrydu yn nhrafferthion rhywrai arall) Vorsprung durch Technik (cam ymlaen trwy dechnoleg) Waltz Wunderkind (plentyn rhyfeddol) Zigzag (igam ogam) Zeppelin Diwylliant Almaeneg Llenyddiaeth Almaeneg Mae'r Almaeneg ysgrifenedig gynharaf sydd wedi goroesi yn dyddio o'r 8g, ar ffurf llawysgrifau eglwysig a nodiadau ymyl y ddalen mewn llawysgrifau Lladin. Yng nghanol y 12g fe ledodd cwmpas llenyddiaith Almaeneg tu allan i'r byd eglwysig. Aethpwyd ati i ysgrifennu llawer o ganeuon a chwedlau o dan nawdd yr uchelwyr. Gwelir dylanwad Ffrengig ar lenyddiaeth yr Almaen yn dechrau'r adeg hon, dylanwad a fyddai'n parhau am ganrifoedd. Enghreifftiau o'r canu hwn yw Rolandslied (c\u00e2n Roland), Tristan und Isolde (Tristan ac Esyllt), Parzival (Parsifal) a'r Nibelungenlied. Fel ag yn Gymraeg bu cyhoeddi'r Beibl yn Almaeneg, ym 1522 a 1534, yn garreg filltir bwysig yn natblygiad yr iaith safonol yn ogystal ag yn natblygiad yr Eglwys Gristnogol. Mae llenyddiaeth helaeth wedi ei chyhoeddi yn Almaeneg ar hyd yr oesoedd. Ymhlith y llyfrau mwyaf enwog y mae:  Dramau a cherddi Friedrich Schiller 1759 \u2013 1805 Gweithiau Goethe gan gynnwys y ddrama drasiedi Faust ym 1808 a 1832. Rhyddiaith Franz Kafka 1883 \u2013 1924 Rainer Maria Rilke (4 Rhagfyr 1875 - 29 Rhagfyr 1926) Dramau Bertolt Brecht 1898 \u2013 1956 Nofel Die Blechtrommel (Y Drwm Tun) gan G\u00fcnter Grass (ganwyd 1927). Chwedlau gan Rafik Schami (ganwyd 1946).Bu'r Holocawst yn ysgogiad i lenyddiaeth a ffilmiau. Gellir enwi gwaith y beirdd Iddewig Paul Celan, yn arbennig ei gerdd enwog Todesfuge, a Nelly Sachs yn y cyswllt hwn. Datblygiad diweddar yw trafod dyddiau olaf y Trydydd Reich o safbwynt Hitler a'i staff yn y ffilm Der Untergang, ac yn y gyfres deledu Heimat dylunnir bywyd bob-dydd yn ystod yr 20g wrth i'r Almaenwyr geisio dod i delerau \u00e2'u hanes. Mae nifer o lyfrau Almaeneg wedi eu cyfieithu i'r Gymraeg.  Almaeneg mewn cerddoriaeth Ar draws Ewrop, yn sgil y Diwygiad Protestannaidd, dechrewyd cyfansoddi cerddoriaeth grefyddol gan ddefnyddio testunau yn yr iaith leol yn hytrach na Lladin, e.e. gweithiau J.S. Bach ar ddechrau'r 18g. Yn ddiweddarach dechrewyd cyfansoddi cerddoriaeth glasurol ar bynciau seciwlar. Pan gyfansoddodd Mozart Die Zauberfl\u00f6te (y Ffliwt Hud) ym 1791, Eidaleg oedd cyfrwng arferol oper\u00e2u. Bwriad Mozart wrth ddefnyddio testun Almaeneg oedd apelio at werin Fienna yn ogystal \u00e2'r byddigion, gan fod yr opera yn ymdrin ag Urdd y Seiri Rhyddion, yr oedd Mozart yn aelod ohoni. Yn ystod y 19eg ganrif defnyddiwyd y chwedlau Almaeneg o'r Oesoedd Canol mewn oper\u00e2u, gan gynnwys oper\u00e2u Wagner. Bu cyfansoddwyr Almaeneg yn arloeswyr canu clasurol y 19eg ganrif a elwir heddiw yn ganu 'Lieder' (sef 'caneuon' yn Almaeneg). Yn eu plith roedd Franz Schubert, Robert Schumann, a Johannes Brahms.  Dysg Almaeneg Tyfodd bri a dylanwad prifysgolion y gwledydd Almaeneg eu hiaith yn gyflym yn ystod y 19eg ganrif. Erbyn y 1870au roedd Almaeneg wedi disodli Lladin fel prif iaith addysg prifysgolion Ewrop. C\u00e2i Almaeneg ei defnyddio mewn meddygaeth yn nwyrain Asia yn hytrach na Lladin. Ym meysydd ieithyddiaeth, athroniaeth, hanes, a gwyddoniaeth, ymhlith eraill, yr oedd siaradwyr Almaeneg a phrifysgolion Almaenig ar flaen y gad academaidd. O'r herwydd ymddangosodd nifer fawr o weithiau pwysig y byd yn Almaeneg gan gynnwys:  Das Kapital (Cyfalaf) gan Karl Marx (1867) Die Traumdeutung (Dehongli breuddwydion) gan S. Freud (1899) Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie (3 Thraethawd ar elfennau rhywioldeb) gan S. Freud (1904-05) Das Unbehagen in der Kultur (Anniddigrwydd mewn gwareiddiad) gan S. Freud (1929) Zur Elektrodynamik bewegter K\u00f6rper (Ar electrodeinameg cyrff symudol) gan A. Einstein yn Annalen der Physik cyf. 17, 1905 Ist die Tr\u00e4gheit eines K\u00f6rpers von seinem Energieinhalt abh\u00e4ngig? (Ydy inertia corff yn dibynnu ar yr ynni sydd ynddo?) gan A. Einstein yn Annalen der Physik (cyf. 18, 1905) Die Grundlage der allgemeine Relativit\u00e4tstheorie (Sylfaen y theori perthynoledd cyffredinol) gan A. Einstein yn Annalen der Physik (cyf 49, 1916) \u00dcber die spezielle und allgemeinen Relativit\u00e4tstheorie (Yngl\u0177n \u00e2 theori perthynoledd arbennig a chyffredinol) gan A. Einstein (1916). Ffilm Almaeneg Ymddangosodd y ffilm hir sain Almaeneg gyntaf ym 1929, sef Melodie der Welt (C\u00e2n y byd). Ymddangosodd ffilmiau sain Almaeneg byd-enwog yn ystod y cyfnod sain cynnar, gan gynnwys ffilm gyntaf Marlene Dietrich Der Blaue Engel (Yr angel glas \u2013 1930), Berlin Alexanderplatz (1931), ac M (1931). Pan ddaeth y Nats\u00efaid i rym, buan y collwyd gwneuthurwyr ffilm mwyaf dawnus yr Almaen. Cynhyrchwyd nifer fawr o ffilmiau Almaeneg yn ystod cyfnod y Nats\u00efaid, gan fod y sinema yn hynod boblogaidd yn yr Almaen, serch neu yn hytrach oherwydd tlodi enbyd y bobl, ond prin yw'r ffilmiau y bernir eu bod yn bwysig erbyn heddiw. Wedi'r Ail Ryfel Byd cafwyd rhywfaint o adfywiad mewn ffilmiau Almaeneg eu hiaith, ond nid tan y 60au y cafodd sinema Almaeneg sylw rhyngwladol eto. Yn ystod y 70au y gwelwyd ffilmiau y Neues Deutsches Kino (y Sinema Almaenig Newydd) yn cael sylw a chlod beirniadol, yn eu plith Aguirre, der Zorn Gotte (Aguirre, digofaint Duw - 1972), Angst essen Seele auf (Ofn a lynca'r enaid \u2013 1974) a Die Ehe der Maria Braun (Priodas Maria Braun \u2013 1979). Yn ddiweddar iawn mae nifer o ffilmiau wedi ymddangos yn trin cyfnod y Nats\u00efaid gan gynnwys Das Schreckliches M\u00e4dchen (Y ferch ddychrynllyd - 1989), Der Untergang (Y dymchwel - 2004), a Sophie Scholl \u2013 die Letzten Tage (Sophie Scholl \u2013 y dyddiau olaf - 2005).  Enwau ar Almaeneg mewn ieithoedd eraill Oherwydd bod hanes y pobloedd sy'n siarad Almaeneg wedi bod mor gythryblus mae llawer rhagor o wahanol ffurfiau ar y gair 'Almaeneg' mewn ieithoedd tramor nag sydd i'r mwyafrif o ieithoedd y byd. Yn gyffredinol gellir dosbarthu'r gwahanol dermau am Almaeneg yn \u00f4l eu tarddiad i chwech gr\u0175p sef:  O'r term protogermanaidd Volk (pobl) O enw llwyth y Germaniaid O enw llwyth y Sacsoniaid O'r gair Slafaidd am 'fud' O enw llwyth yr Alemaniaid Yn ieithoedd y Baltig Cyfeirnodion Ffynonellau http:\/\/de.wikipedia.org\/wiki\/Deutsche_Sprache http:\/\/en.wikipedia.org\/wiki\/German_language Ysgriflythrennau a llawysgrifen Black letter: type and national identity, goln Peter Bain a Paul Shaw (New York, 1998) S. H. Steinberg, Five hundred years of printing, (Harmondsworth, 1966, 1996) D. B. Updike, Printing types: their history, form and use (Oxford University Press, 1952) Ystadegau siaradwyr http:\/\/de.wikipedia.org\/wiki\/Deutsche_Sprache http:\/\/www.ethnologue.com\/show_language.asp?code=deu Ar bapur Geiriadur Almaeneg-Cymraeg a Chymraeg-Almaeneg (Y Ganolfan Astudiaethau Addysg, Prifysgol Cymru Aberystwyth, 1999). Ar y we http:\/\/www.woerterbuch.info\/ geiriadur Almaeneg-Saesneg ar y we. http:\/\/www.uni-wuerzburg.de\/germanistik\/spr\/suf\/baydat-udi\/pdf\/Grob%FCbersicht%20Dialekte.pdf (map o'r tafodieithoedd Almaeneg, yn Almaeneg) http:\/\/www.wie-sagt-man-noch.de\/walisisch\/ Cwrs bach Almaeneg. Cyfeiriadau","283":"Ymestynnodd Haf Cariad neu The Summer of Love dros gyfnod haf 1967 pan ddaeth tua 100,000 o bobl ifanc, yn bennaf hipis o ran eu gwisg a\u2019u hymddygiad, i ardal Haight-Asbury yn San Francisco.Roedd hwn yn fath o arbrawf cymdeithasol lle gwnaeth pobl a oedd yn credu mewn gwerthoedd hipi ddod at ei gilydd i ddathlu ac i rannu eu gwerthoedd. Roedd y gwerthoedd a\u2019r daliadau hyn yn golygu byw bywyd yr hipi gan wrando ar gerddoriaeth hipi, defnyddio cyffuriau, coleddu agwedd gwrth-ryfel a chredu mewn cariad rhydd. Roedd yn ffordd o fyw a oedd yn boblogaidd o arfordir gorllewinol America draw hyd at Efrog Newydd.Roedd \"Plant y Blodau\", fel roedd hipis yn cael eu hadnabod hefyd, yn ddrwgdybus o\u2019r Llywodraeth, ac wedi colli ffydd yn yr awdurdodau a ffordd o fyw eu rhieni, a oedd yn cael eu gweld fel rhan o\u2019r drefn draddodiadol. Roeddent yn gwrthod gwerthoedd materol cymdeithas modern ac yn feirniadol o ymyrraeth yr Unol Daleithiau yn Rhyfel Fietnam. Ymddiddorai eraill mewn cerddoriaeth, arlunio, llenyddiaeth a barddoniaeth neu mewn crefyddau ac arferion gwahanol.  Diwylliant San Francisco Roedd awduron a oedd yn perthyn i Genhedlaeth Beat y 1950au wedi bod yn allweddol o ran helpu i greu\u2019r diwylliant a arweiniodd at Haf Cariad 1967. Roedd awduron a beirdd fel Alan Ginsberg a Jack Kerouak wedi ysgrifennu am eu hanfodlonrwydd ag agweddau eu rhieni, gan ymosod ar fywyd diogel y genhedlaeth honno. Roedd hipis 1967 yn pwysleisio gwerthoedd fel rhannu a phwysigrwydd y gymuned. Cafodd Siop Rhad ac am Ddim ei sefydlu gan y \u2018Diggers\u2019 a darparwyd triniaeth feddygol am ddim mewn Clinig Rhad ac am Ddim. Pobl ifanc yn cyrraedd Yn ystod gwanwyn 1967 dechreuodd nifer cynyddol o fyfyrwyr ysgolion uwchradd a cholegau gyrraedd ardal Haight-Ashbury yn San Francisco. Mewn ymdrech i rwystro rhagor o bobl ifanc rhag dod i\u2019r ardal ar \u00f4l i\u2019r ysgolion gau am yr haf, cyhoeddodd y swyddogion lleol bod angen lleihau\u2019r mewnlifiad. Cyhoeddwyd erthyglau mewn papurau lleol yn amlygu bod nifer cynyddol o hipis yn dod i mewn i\u2019r ardal, ac mewn ymateb i\u2019r datblygiadau hyn ffurfiwyd Cyngor gan drigolion Haight-Ashbury, sef Cyngor Haf Cariad, a roddodd yr enw i\u2019r digwyddiad. Denodd Haf Cariad 1967 sylw'r cyfryngau a\u2019r wasg ar draws America a\u2019r byd. Bu\u2019r cyfryngau yn tynnu sylw at ddigwyddiadau eraill yng Nghaliffornia a oedd yn rhan o ddigwyddiadau Haf Cariad 1967, fel \"Fantasy Fair and Magic\", \"Mountain Music Festival\", \"Monterey Pop Festival\", y naill a'r llall wedi eu cynnal ym Mehefin 1967. Denodd Monterey tua 30,000 o bobl ar ddiwrnod cyntaf yr \u0175yl gerddorol, gyda\u2019r niferoedd yn cynyddu i 60,000 ar y diwrnod olaf. Ar ddiwedd y 1960au dechreuwyd cynnal gwyliau awyr agored mawr, di-d\u00e2l, lle gallai cynulleidfaoedd wrando ar amrywiaeth eang o berfformiadau cerddorol gan rai o fandiau ac artistiaid mwyaf poblogaidd y cyfnod, fel rhan o symudiad yr hipis yn yr 1960au. Roedd digwyddiadau fel y Monterey Pop Festival yn 1967 a\u2019r \"Woodstock Music and Art Fair\" yn 1969 wedi dod \u00e2\u2019r gwyliau awyr agored hyn i\u2019r amlwg i bobl Unol Daleithiau America ac i weddill y byd. Bu darllediadau'r wasg o \u0174yl Bop Monterey yn ffordd bwysig o boblogeiddio digwyddiadau Haf Cariad 1967 wrth i nifer uchel o hipis deithio i Califfornia i glywed bandiau fel The Who, Grateful Dead, The Animals, The Jimi Hendrix Experience, Otis Redding, The Byrds a Janis Joplin yn canu. Problemau Denodd Haf Cariad 1967 i ardal Haight-Ashbury yn San Francisco, i Berkeley a dinasoedd eraill yn Ardal Bae San Francisco, gymaint \u00e2 100,000 o bobl ifanc o bob rhan o'r byd i ymuno mewn dathliad o wahanol fathau ac agweddau ar hip\u00efaeth. Methodd ardal Haight-Ashbury ymdopi \u00e2\u2019r niferoedd enfawr a gyrhaeddodd yr ardal, gyda phroblemau fel gor-boblogi, digartrefedd, tlodi, cyffuriau a chynnydd mewn tor-cyfraith yn effeithio\u2019n ddirfawr ar fywyd y trigolion lleol. Roedd defnyddio cyffuriau seicedelig yn gyffredin iawn. Gwelwyd cyffuriau fel LSD fel ffordd o chwilio am ffyrdd newydd o arbrofi, ac fel ffordd newydd o fynegi a dod yn ymwybodol o fodolaeth yr unigolyn. Roedd arbrofi gyda chyffuriau yn cael ei weld fel rhan o ddatblygiad personol unigolyn. Gwyliau awyr agored ym Mhrydain Gwnaethpwyd sawl ymgais nodedig i gynnal gwyliau am ddim yn y Deyrnas Unedig hefyd. Cynhaliodd The Rolling Stones gyngerdd awyr agored am ddim i 250,000 o gefnogwyr yn Hyde Park, Llundain, ym mis Gorffennaf 1969 \u2013 hon oedd y sioe gyntaf gyda\u2019r gitarydd newydd Mick Taylor, ac fe wnaeth y prif ganwr Mick Jagger ddarllen rhywfaint o farddoniaeth a rhyddhau glo\u00ffnnod byw gwyn er cof am gyn-aelod o\u2019r band, Brian Jones, a fu farw ychydig ddiwrnodau ynghynt. Dechreuodd G\u0175yl Ynys Wyth yn 1968, ac erbyn mis Awst 1970 cafwyd cynulleidfa o 600,000 o bobl yno; roedd y digwyddiad yn cynnwys dros hanner cant o berfformiadau cerddorol gan bobl fel The Who, Jimi Hendrix a The Doors. Aeth 1,500 o bobl i'r Pilton Pop, Blues and Folk Festival yn 1970 i weld y band Tyrannosaurus Rex (T-Rex yn ddiweddarach) yn cloi'r noson. Newidiwyd enw\u2019r digwyddiad hwn i Glastonbury Fayre yn 1971, a David Bowie oedd un o\u2019r prif artistiaid y flwyddyn honno. Cyfeiriadau","284":"Ymestynnodd Haf Cariad neu The Summer of Love dros gyfnod haf 1967 pan ddaeth tua 100,000 o bobl ifanc, yn bennaf hipis o ran eu gwisg a\u2019u hymddygiad, i ardal Haight-Asbury yn San Francisco.Roedd hwn yn fath o arbrawf cymdeithasol lle gwnaeth pobl a oedd yn credu mewn gwerthoedd hipi ddod at ei gilydd i ddathlu ac i rannu eu gwerthoedd. Roedd y gwerthoedd a\u2019r daliadau hyn yn golygu byw bywyd yr hipi gan wrando ar gerddoriaeth hipi, defnyddio cyffuriau, coleddu agwedd gwrth-ryfel a chredu mewn cariad rhydd. Roedd yn ffordd o fyw a oedd yn boblogaidd o arfordir gorllewinol America draw hyd at Efrog Newydd.Roedd \"Plant y Blodau\", fel roedd hipis yn cael eu hadnabod hefyd, yn ddrwgdybus o\u2019r Llywodraeth, ac wedi colli ffydd yn yr awdurdodau a ffordd o fyw eu rhieni, a oedd yn cael eu gweld fel rhan o\u2019r drefn draddodiadol. Roeddent yn gwrthod gwerthoedd materol cymdeithas modern ac yn feirniadol o ymyrraeth yr Unol Daleithiau yn Rhyfel Fietnam. Ymddiddorai eraill mewn cerddoriaeth, arlunio, llenyddiaeth a barddoniaeth neu mewn crefyddau ac arferion gwahanol.  Diwylliant San Francisco Roedd awduron a oedd yn perthyn i Genhedlaeth Beat y 1950au wedi bod yn allweddol o ran helpu i greu\u2019r diwylliant a arweiniodd at Haf Cariad 1967. Roedd awduron a beirdd fel Alan Ginsberg a Jack Kerouak wedi ysgrifennu am eu hanfodlonrwydd ag agweddau eu rhieni, gan ymosod ar fywyd diogel y genhedlaeth honno. Roedd hipis 1967 yn pwysleisio gwerthoedd fel rhannu a phwysigrwydd y gymuned. Cafodd Siop Rhad ac am Ddim ei sefydlu gan y \u2018Diggers\u2019 a darparwyd triniaeth feddygol am ddim mewn Clinig Rhad ac am Ddim. Pobl ifanc yn cyrraedd Yn ystod gwanwyn 1967 dechreuodd nifer cynyddol o fyfyrwyr ysgolion uwchradd a cholegau gyrraedd ardal Haight-Ashbury yn San Francisco. Mewn ymdrech i rwystro rhagor o bobl ifanc rhag dod i\u2019r ardal ar \u00f4l i\u2019r ysgolion gau am yr haf, cyhoeddodd y swyddogion lleol bod angen lleihau\u2019r mewnlifiad. Cyhoeddwyd erthyglau mewn papurau lleol yn amlygu bod nifer cynyddol o hipis yn dod i mewn i\u2019r ardal, ac mewn ymateb i\u2019r datblygiadau hyn ffurfiwyd Cyngor gan drigolion Haight-Ashbury, sef Cyngor Haf Cariad, a roddodd yr enw i\u2019r digwyddiad. Denodd Haf Cariad 1967 sylw'r cyfryngau a\u2019r wasg ar draws America a\u2019r byd. Bu\u2019r cyfryngau yn tynnu sylw at ddigwyddiadau eraill yng Nghaliffornia a oedd yn rhan o ddigwyddiadau Haf Cariad 1967, fel \"Fantasy Fair and Magic\", \"Mountain Music Festival\", \"Monterey Pop Festival\", y naill a'r llall wedi eu cynnal ym Mehefin 1967. Denodd Monterey tua 30,000 o bobl ar ddiwrnod cyntaf yr \u0175yl gerddorol, gyda\u2019r niferoedd yn cynyddu i 60,000 ar y diwrnod olaf. Ar ddiwedd y 1960au dechreuwyd cynnal gwyliau awyr agored mawr, di-d\u00e2l, lle gallai cynulleidfaoedd wrando ar amrywiaeth eang o berfformiadau cerddorol gan rai o fandiau ac artistiaid mwyaf poblogaidd y cyfnod, fel rhan o symudiad yr hipis yn yr 1960au. Roedd digwyddiadau fel y Monterey Pop Festival yn 1967 a\u2019r \"Woodstock Music and Art Fair\" yn 1969 wedi dod \u00e2\u2019r gwyliau awyr agored hyn i\u2019r amlwg i bobl Unol Daleithiau America ac i weddill y byd. Bu darllediadau'r wasg o \u0174yl Bop Monterey yn ffordd bwysig o boblogeiddio digwyddiadau Haf Cariad 1967 wrth i nifer uchel o hipis deithio i Califfornia i glywed bandiau fel The Who, Grateful Dead, The Animals, The Jimi Hendrix Experience, Otis Redding, The Byrds a Janis Joplin yn canu. Problemau Denodd Haf Cariad 1967 i ardal Haight-Ashbury yn San Francisco, i Berkeley a dinasoedd eraill yn Ardal Bae San Francisco, gymaint \u00e2 100,000 o bobl ifanc o bob rhan o'r byd i ymuno mewn dathliad o wahanol fathau ac agweddau ar hip\u00efaeth. Methodd ardal Haight-Ashbury ymdopi \u00e2\u2019r niferoedd enfawr a gyrhaeddodd yr ardal, gyda phroblemau fel gor-boblogi, digartrefedd, tlodi, cyffuriau a chynnydd mewn tor-cyfraith yn effeithio\u2019n ddirfawr ar fywyd y trigolion lleol. Roedd defnyddio cyffuriau seicedelig yn gyffredin iawn. Gwelwyd cyffuriau fel LSD fel ffordd o chwilio am ffyrdd newydd o arbrofi, ac fel ffordd newydd o fynegi a dod yn ymwybodol o fodolaeth yr unigolyn. Roedd arbrofi gyda chyffuriau yn cael ei weld fel rhan o ddatblygiad personol unigolyn. Gwyliau awyr agored ym Mhrydain Gwnaethpwyd sawl ymgais nodedig i gynnal gwyliau am ddim yn y Deyrnas Unedig hefyd. Cynhaliodd The Rolling Stones gyngerdd awyr agored am ddim i 250,000 o gefnogwyr yn Hyde Park, Llundain, ym mis Gorffennaf 1969 \u2013 hon oedd y sioe gyntaf gyda\u2019r gitarydd newydd Mick Taylor, ac fe wnaeth y prif ganwr Mick Jagger ddarllen rhywfaint o farddoniaeth a rhyddhau glo\u00ffnnod byw gwyn er cof am gyn-aelod o\u2019r band, Brian Jones, a fu farw ychydig ddiwrnodau ynghynt. Dechreuodd G\u0175yl Ynys Wyth yn 1968, ac erbyn mis Awst 1970 cafwyd cynulleidfa o 600,000 o bobl yno; roedd y digwyddiad yn cynnwys dros hanner cant o berfformiadau cerddorol gan bobl fel The Who, Jimi Hendrix a The Doors. Aeth 1,500 o bobl i'r Pilton Pop, Blues and Folk Festival yn 1970 i weld y band Tyrannosaurus Rex (T-Rex yn ddiweddarach) yn cloi'r noson. Newidiwyd enw\u2019r digwyddiad hwn i Glastonbury Fayre yn 1971, a David Bowie oedd un o\u2019r prif artistiaid y flwyddyn honno. Cyfeiriadau","287":"Roedd Bataliynau Pals yn unedau o filwyr yn y fyddin adeg y Rhyfel Byd Cyntaf. Fel arfer byddai bataliwn yn cynnwys mil o filwyr. Ffurfiwyd hwy gan wirfoddolwyr a oedd yn ffrindiau,  cydweithwyr, dynion oedd yn byw yn yr un stryd neu ardal mewn tref neu ddinas. Roeddent ymhlith y don gyntaf o wirfoddolwyr a ymunodd \u00e2\u2019r fyddin pan gyhoeddwyd rhyfel yn 1914.Pan ddechreuodd y rhyfel ar 4 Awst 1914 dim ond byddin broffesiynol fach o lai na 250,000 mewn nifer oedd gan Brydain.  Roedd 80,000 o filwyr ym Myddin Alldeithiol Prydain (British Expeditionary Force) a daeth yn amlwg iawn na fyddai\u2019r fyddin barhaol yn ddigon mawr i ymladd rhyfel ar raddfa fawr. Roedd yr Arglwydd Kitchener, yr Ysgrifennydd Gwladol newydd dros Ryfel, yn ddigon craff i ragweld y byddai\u2019r rhyfel yn para am dair blynedd o leiaf, yn groes i\u2019r farn gyffredinol, ac y byddai angen miliwn o ddynion o leiaf. Ddeuddydd ar \u00f4l i\u2019r rhyfel ddechrau, cytunodd y senedd i gynyddu maint y lluoedd arfog dros hanner miliwn o ddynion a dechreuodd ymgyrch recriwtio enfawr. Yn Awst 1914 galwodd Kitchener am 100,000 o wirfoddolwyr i gofrestru er mwyn cefnogi\u2019r lluoedd arfog arferol. Roedd yr arfer o recriwtio rhanbarth neu gr\u0175p penodol yn golygu, pan ddioddefodd \"bataliwn Pals\" anafusion trwm, y gallai'r effaith ar drefi, pentrefi, cymdogaethau a chymunedau unigol yn \u00f4l ym Mhrydain fod yn sydyn ac yn ddinistriol. Recriwtio Sefydlwyd swyddfeydd recriwtio mewn trefi a dinasoedd, ac mewn ton o wladgarwch, llwyddwyd i gyrraedd y targed erbyn diwedd mis Medi, 1914.  Roedd y recriwtiaid cyntaf yn tueddu i fod yn ddynion ifainc, sengl a oedd yn aml yn ymuno \u00e2 \u2018bataliynau pals\u2019. Roedden nhw wedi tyfu i fyny gyda\u2019i gilydd, ac yn aml fe fydden nhw\u2019n gwasanaethu gyda\u2019i gilydd ac yn marw gyda\u2019i gilydd. Codwyd y cyfyngiad oedran ar gyfer ymrestru i 35 oed a chafodd dynion priod eu hannog i gofrestru.Sylweddolodd Kitchener nad oedd yr amser yn addas i gyflwyno consgripsiwn a gwyddai y byddai dynion yn fwy parod i wirfoddoli os byddent yn ymuno gyda\u2019u ffrindiau, rhai oedd wedi mynd i\u2019r ysgol gyda\u2019i gilydd, eraill oedd yn byw yn yr un stryd neu o\u2019r un dref neu ddinas. Ymunodd eraill gyda\u2019u cydweithwyr neu aelodau o\u2019r teulu er mwyn sefydlu bataliwn 'Pals' eu hunain. Yn aml iawn hefyd byddai bataliwn yn cael ei greu a\u2019i enwi os oeddent yn rhannu yr un swydd, neu ar \u00f4l chwaraeon y byddent wedi arfer ei chwarae gyda\u2019i gilydd, er enghraifft, p\u00eal-droed, rygbi neu griced. Ffurfiwyd bataliynau ar draws Prydain fel Bataliwn Traffyrdd Glasgow ac roedd llawer yn ddigon parod i wirfoddoli a chymryd \u2018swllt y brenin\u2019 gyda\u2019r addewid oddi wrth y Llywodraeth y byddai popeth \u2018drosodd erbyn y Nadolig\u2019. I eraill roedd yn gyfle i gael antur ac i ddianc rhag swyddi diflas ac undonog. Roedd y genhedlaeth hon wedi cael ei dysgu i feddwl ei bod hi\u2019n ddyletswydd arnynt i ymladd dros eu gwlad a\u2019u Brenin.Credai\u2019r llywodraeth fod y bataliynau pals yn syniad da er mwyn annog mwy o ddynion i ymuno \u00e2\u2019r lluoedd arfog. Y broblem amlwg oedd y gallai criw mawr o ddynion o\u2019r un dref gael eu lladd ar yr un pryd pan oedd eu bataliwn yn ymladd mewn brwydr. Roedd recriwtio, derbyn hyfforddiant a mynd i ryfel gyda rhai o\u2019r un dref yn rhoi cryfder mewn amgylchiadau ofnadwy, ond golygai hefyd y medrai cymunedau cyfan cael eu difetha oherwydd rhyfel. \u00a0  Bataliynau Pals yng Nghymru Ym mis Awst 1914 tybiwyd na fyddai Cymru yn ymateb yn frwdfrydig i\u2019r alwad am wirfoddolwyr i ymuno \u00e2\u2019r fyddin, ond eto i gyd, ar ddechrau\u2019r rhyfel ysgubodd ton o wladgarwch ar draws Cymru.  Yn Llansawel ger Castell Nedd, gwirfoddolodd bron iawn pob dyn oedd o oedran cymwys. Yn y Rhondda, aeth David Watts Morgan, asiant y glowyr, ati i hyrwyddo sefydlu \u2018brig\u00e2d cyfeillion\u2019. Doedd swyddfeydd recriwtio Caerdydd ddim yn gallu ymdopi \u00e2\u2019r niferoedd a gyflwynodd eu hunain ym mis Awst. Erbyn diwedd mis Medi 1914, roedd 14 bataliwn \u2018gwasanaeth\u2019 o wirfoddolwyr wedi\u2019u sefydlu ac ymunodd llawer o Gymry \u00e2 chatrodau Seisnig, yn enwedig y Devonshires.Rhai o\u2019r bataliynau PALS enwocaf yng Nghymru oedd Bataliwn Pals Caerdydd a Bataliwn Pals Abertawe. Ffurfiwyd Bataliwn Pals Abertawe yn Rhagfyr 1915 fel 14eg Bataliwn a oedd yn rhan o\u2019r Catrawd Cymreig. Roedd bataliwn yn cynnwys 1,000 milwr o ran nifer ac yn cynnwys trawsdoriad o ddynion o wahanol gefndiroedd a swyddi - er enghraifft, gwirfoddolodd criw o weithwyr o Weithfeydd Nicel y Mond, a oedd yn gyflogwr mawr yn yr ardal, o dan arweinyddiaeth Syr Alfred Mond. Neuadd Urdd Abertawe oedd y swyddfa recriwtio gychwynnol ar gyfer y Pals, a rhoddwyd cyfraniadau ariannol hael gan bwysigion y gymdeithas a diwydiant lleol er mwyn sefydlu Pals Abertawe. Defnyddiwyd hysbysebion, apeliadau a phosteri yn y papurau newydd lleol, a chynhaliwyd paredau recriwtio a orymdeithiai drwy Abertawe er mwyn cwblhau\u2019r niferoedd i sefydlu\u2019r bataliwn. Daeth Pals Abertawe yn nes ymlaen yn rhan o\u2019r 38ain Rhaniad Cymreig a fu\u2019n ymladd ym Mrwydr Coed Mametz yng Ngorffennaf 1916 yn ogystal ag ymladd ar gychwyn Brwydr Passchendaele yn haf 1917.\u00a0Lladdwyd bron i 100 ac anafwyd tua 300 o\u2019r Bataliwn ym mrwydr erchyll Coed Mametz.Yng Nghaerdydd ffurfiwyd 11eg Bataliwn y Catrawd Cymreig, a adnabuwyd fel Bataliwn Masnachol Pals Caerdydd a chawsant eu hyfforddiant ym Marics Maendy, Caerdydd. Ymladdodd y Bataliwn yn Salonika, draw ar Ffrynt y Balcanau, rhwng 1915 a 1918. Wedi brwydro caled am dair blynedd dioddefodd Pals Caerdydd lawer o golledion ac anafiadau oherwydd yr ymladd a bu llawer farw hefyd oherwydd yr amodau byw gwael ac achosion uchel o malaria. Cyfeiriadau","288":"Yr hawl i iechyd yw'r hawl economaidd, cymdeithasol a diwylliannol i isafswm o safon iechyd gyffredinol y mae gan bob unigolyn yr hawl iddo. Mae'r cysyniad o hawl i iechyd wedi'i gyfrif mewn cytundebau rhyngwladol sy'n cynnwys y Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol, y Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol, a'r Confensiwn ar Hawliau Pobl ag Anableddau . Ceir cryn ddadlau ar sut i ddehongli a chymhwyso'r hawl i iechyd oherwydd ystyriaethau megis sut mae iechyd yn cael ei ddiffinio, pa hawliau lleiaf sy'n cael eu cynnwys o fewn yr egwyddor hon, a pha sefydliadau sy'n gyfrifol am sicrhau'r hawl i iechyd.  Diffiniad Cyfansoddiad Sefydliad Iechyd y Byd (1946) Mae rhaglith Cyfansoddiad Sefydliad Iechyd y Byd (WHO) 1946 yn diffinio iechyd yn fras fel \"cyflwr o les corfforol, meddyliol a chymdeithasol llwyr ac nid absenoldeb afiechyd neu wendid yn unig.\" Mae'r Cyfansoddiad yn diffinio'r hawl i iechyd fel \"y mwynhad o'r safon iechyd uchaf y gellir ei chyrraedd,\" ac mae'n cyfrif rhai o egwyddorion yr hawl hon ddatblygiad plant iach, lledaenu gwybodaeth feddygol a mesurau cymdeithasol a ddarperir gan y llywodraeth i sicrhau safon iechyd digonol. Mae Frank P. Grad yn nodi fod Cyfansoddiad WHO yn datgan yr hawl i bob gwladwriaeth i sefydlu'r egwyddor o hawl i iechyd fel \" yr hawl ddynol sylfaenol\" na all llywodraethau ei atal, ac yn hytrach mae'n rhaid iddynt ei amddiffyn a'i gynnal. Mae Cyfansoddiad WHO, yn benodol, yn nodi'r ffin ffurfiol gyntaf o hawl i iechyd mewn cyfraith ryngwladol.  Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol (1948) Mae Erthygl 25 o Ddatganiad Cyffredinol Hawliau Dynol 1948 y Cenhedloedd Unedig yn nodi: \"Mae gan bawb yr hawl i safon byw sy'n ddigonol ar gyfer iechyd a lles ei hun a'i deulu, gan gynnwys bwyd, dillad, tai a gofal meddygol a gwasanaethau cymdeithasol angenrheidiol. \"\"Mae'r Datganiad Cyffredinol yn cynnwys lletyaeth er mwyn diogelu person ac mae hefyd yn s\u00f4n yn arbennig am y gofal a roddir i'r rheini sydd mewn mamolaeth neu blentyndod. Ystyrir mai Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol fel y datganiad rhyngwladol cyntaf o hawliau dynol sylfaenol. Dywedodd Uchel Gomisiynydd y Cenhedloedd Unedig dros Hawliau Dynol Navanethem Pillay bod y Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol \"yn ymgorffori gweledigaeth sy'n gofyn am gymryd yr holl hawliau dynol - sifil, gwleidyddol, economaidd, cymdeithasol neu ddiwylliannol - fel cyfanwaith anwahanadwy ac organig, anwahanadwy a rhyngddibynnol.\" Yn yr un modd, mae Gruskin et al. yn dadlau bod natur gydberthynol yr hawliau a fynegir yn y Datganiad Cyffredinol yn sefydlu \"cyfrifoldeb sy'n ymestyn y tu hwnt i ddarparu gwasanaethau iechyd hanfodol i fynd i'r afael \u00e2 phenderfyniadau iechyd megis darparu addysg ddigonol, tai, bwyd, ac amodau gwaith ffafriol, gan nodi ymhellach bod y darpariaethau hyn yn hawliau dynol eu hunain ac yn angenrheidiol ar gyfer iechyd.\"  Confensiwn Rhyngwladol ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu ar sail Hil (1965) Rhoddir sylw byr i iechyd yng Nghonfensiwn Rhyngwladol y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu ar sail Hil, a fabwysiadwyd ym 1965 ac a ddaeth i rym ym 1969. Mae'r Confensiwn yn galw ar Wladwriaethau i \"Wahardd a dileu gwahaniaethu ar sail hil yn ei holl ffurfiau a gwarantu hawl pawb, heb wahaniaethu o ran hil, lliw, neu darddiad cenedlaethol neu ethnig, i gydraddoldeb gerbron y gyfraith,\" a thrwy hyn ddarparu \"Yr hawl i iechyd y cyhoedd, gofal meddygol, nawdd cymdeithasol a gwasanaethau cymdeithasol.\"  Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol (1966) Mae'r Cenhedloedd Unedig yn diffinio ymhellach yr hawl i iechyd yn Erthygl 12 o Gyfamod Rhyngwladol 1966 ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol.  Sylw Cyffredinol Rhif 14 (2000) Yn 2000, cyhoeddodd Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol Sylw Cyffredinol Rhif 14, sy'n mynd i'r afael \u00e2 \"materion sylweddol sy'n codi wrth weithredu'r Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol\" mewn perthynas ag Erthygl 12 a \" yr hawl i'r safon iechyd uchaf y gellir ei chyrraedd.\"  Mae'r Sylw Cyffredinol yn darparu iaith weithredol fwy eglur ar y rhyddid a'r hawliau a gynhwysir o dan hawl i iechyd. Mae'r Sylw Cyffredinol yn gwneud yr eglurhad uniongyrchol \"nad yw'r hawl i iechyd yn golygu yr hawl i fod yn iach. \" Yn hytrach, mynegir yr hawl i iechyd fel set o ryddid a hawliau sy'n darparu ar gyfer amodau biolegol a chymdeithasol yr unigolyn yn ogystal \u00e2'r adnoddau sydd ar gael gan y Wladwriaeth, a gall y ddau ohonynt atal yr hawl i fod yn iach am resymau y tu hwnt i ddylanwad neu reolaeth y Wladwriaeth. Mae Erthygl 12 yn gorfodi'r Wladwriaeth i gydnabod bod gan bob unigolyn yr hawl gynhenid i'r safon orau o iechyd. Fodd bynnag, nid yw'n mynnu fod y Wladwriaeth yn sicrhau bod pob unigolyn, mewn gwirionedd, yn gwbl iach, na bod pob unigolyn wedi cydnabod yn llawn yr hawliau a'r cyfleoedd a gyfrifir yn yr hawl i iechyd.  Confensiwn ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn erbyn Menywod Mae Erthygl 12 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig 1979 ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn erbyn Menywod yn amlinellu amddiffyn menywod rhag gwahaniaethu ar sail rhyw wrth dderbyn gwasanaethau iechyd a hawl menywod i ddarpariaethau gofal iechyd penodol sy'n gysylltiedig \u00e2 rhyw y person.  Confensiwn ar Hawliau'r Plentyn Sonnir am iechyd ar sawl achos yn y Confensiwn ar Hawliau'r Plentyn (1989). Mae Erthygl 3 yn galw ar bart\u00efon i sicrhau bod sefydliadau a chyfleusterau ar gyfer gofalu am blant yn cadw at safonau iechyd. Mae erthygl 17 yn cydnabod hawl y plentyn i gael gafael ar wybodaeth sy'n berthnasol i'w iechyd a'i les corfforol a meddyliol. Mae erthygl 23 yn cyfeirio'n benodol at hawliau plant anabl, lle mae'n cynnwys gwasanaethau iechyd, adsefydlu, gofal ataliol. Mae Erthygl 24 yn amlinellu iechyd plant yn fanwl, ac yn nodi, \"Mae part\u00efon yn cydnabod hawl y plentyn i fwynhau'r safon iechyd uchaf y gellir ei chyrraedd ac i gyfleusterau ar gyfer trin salwch ac adsefydlu iechyd. Bydd gwladwriaethau'n ymdrechu i sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn cael ei amddifadu o'i hawl i gael mynediad at wasanaethau gofal iechyd o'r fath.\" Confensiwn ar Hawliau Pobl ag Anableddau Mae Erthygl 25 o'r Confensiwn ar Hawliau Pobl ag Anableddau (2006) yn nodi bod gan \"bobl ag anableddau'r hawl i fwynhau'r safon iechyd uchaf y gellir ei chyrraedd heb wahaniaethu ar sail anabledd.\" Mae is-gymalau Erthygl 25 yn nodi y bydd Gwladwriaethau'n rhoi'r un \"ystod, ansawdd a safon\" o ofal iechyd i'r anabl ag y mae'n ei ddarparu i bersonau eraill, yn ogystal \u00e2'r gwasanaethau hynny sy'n ofynnol yn benodol ar gyfer atal, adnabod a rheoli anabledd. Mae darpariaethau pellach yn nodi y dylid sicrhau bod gofal iechyd i'r anabl ar gael mewn cymunedau lleol ac y dylai'r gofal fod yn deg yn ddaearyddol, gyda datganiadau ychwanegol yn erbyn gwrthod neu ddarparu gwasanaethau iechyd yn anghyfartal (gan gynnwys \"bwyd a hylifau\" ac \"yswiriant bywyd\") ar sail anabledd.  Hawl ddynol i ofal iechyd Ffordd arall o gysyniadoli un agwedd ar yr hawl i iechyd yw \"hawl ddynol i ofal iechyd.\" Mae hyn yn cwmpasu hawliau cleifion a darparwyr wrth ddarparu gwasanaethau gofal iechyd, gyda'r olaf yn yr un modd yn agored i gamdriniaeth aml gan y glwedydd.  Mae hawliau cleifion wrth ddarparu gofal iechyd yn cynnwys: yr hawl i breifatrwydd, gwybodaeth, bywyd a gofal o ansawdd, yn ogystal \u00e2 rhyddid rhag gwahaniaethu, artaith, a thriniaeth greulon, annynol neu ddiraddiol.  Mae grwpiau ymylol, fel ymfudwyr ac unigolion sydd wedi'u dadleoli, lleiafrifoedd hiliol ac ethnig, menywod, lleiafrifoedd rhywiol, a'r rhai sy'n byw gyda HIV, yn arbennig o agored i droseddau yn erbyn hawliau dynol mewn lleoliadau gofal iechyd. Mae hawliau darparwyr yn cynnwys: yr hawl i safonau ansawdd amodau gwaith, yr hawl i gysylltu'n rhydd, a'r hawl i wrthod cyflawni gwaith sy'n seiliedig ar eu moesau. Torrir hawliau darparwyr gofal iechyd yn aml. Er enghraifft, mewn gwledydd sydd \u00e2 rheolaeth gyfreithiol wan, lle mae darparwyr gofal iechyd yn aml yn cael eu gorfodi i gyflawni gweithdrefnau sy'n negyddu eu moesau, yn gwadu'r safonau gofal gorau posibl i grwpiau ar yr ymylon, yn torri cyfrinachedd cleifion, ac yn cuddio troseddau yn erbyn dynoliaeth ac artaith.  At hynny, mae darparwyr nad ydynt yn gorfodi'r pwysau hyn yn aml yn cael eu herlid.  Ar hyn o bryd, yn enwedig yn yr Unol Daleithiau, mae llawer o ddadlau yn ymwneud \u00e2 mater \"ymwybyddiaeth darparwyr\", sy'n cadw hawl darparwyr i ymatal rhag perfformio gweithdrefnau nad ydynt yn cyd-fynd \u00e2'u cod moesol, fel erthyliadau.   Hawl Gyfansoddiadol i ofal iechyd Mae llawer o gyfansoddiadau bellach yn cydnabod yr hawl i iechyd.  Weithiau, gellir cyfiawnhau'r hawliau hyn, sy'n golygu y gellir eu dilyn trwy achos yn y llys.  Yn wir, tuedd mewn diwygio cyfansoddiadol ledled y byd fu'r hawl i iechyd a'i gwneud yn gyfiawnadwy.  Mae'r UD yn rhagori ar y tueddiadau hyn, ar y lefel ffederal o leiaf.  Serch hynny, bu ymgyrchoedd yn yr UD yn ceisio cefnogi cydnabyddiaeth gyfansoddiadol o'r hawl i iechyd.  Lle mae cyfansoddiadau yn cydnabod hawl y gellir ei chyfiawnhau i iechyd, mae'r ymatebion gan lysoedd wedi bod yn gymysg.  Cyfeiriadau Dolenni allanol Taflen Ffeithiau ar y Cyd WHO \/ OHCHR \/ 323 Cartwn Hawl i Iechyd Hawl i iechyd ar y Porth Hawliau Plant Sylw Cyffredinol Rhif 14. Yr hawl i'r safon iechyd uchaf y gellir ei chyrraedd CESCR, 2000 Yr hawl i iechyd ac Ysgrifenyddiaeth Siarter Gymdeithasol Ewrop ESC, 2009 Yr Hawl i Iechyd: Taflen Ffeithiau Rhif 31 PWY a HCHR y Cenhedloedd Unedig 25 Cwestiynau ac Atebion ar Iechyd a Hawliau Dynol, PWY Llyfryddiaeth Andrew Clapham, Mary Robinson (gol), Gwireddu'r Hawl i Iechyd, Zurich: r\u00fcffer & rub, 2009. Bogumil Terminski, Llyfryddiaeth Ddethol ar Hawliau Dynol i Iechyd, Genefa: Prifysgol Genefa, 2013. Judith Paula Asher, Yr Hawl i Iechyd: Llawlyfr Adnoddau ar gyfer Ngos, Dordrecht: Cyhoeddwyr Martinus Nijhoff, 2010. I.","293":"Mewn ffiseg niwclear a ffiseg gronynnau, rhyngweithio cryf yw'r mecanwaith sy'n gyfrifol am y grym niwclear cryf, ac mae'n un o'r pedwar rhyngweithiad sylfaenol hysbys. Y lleill yw: electromagnetiaeth, rhyngweithio gwan, a disgyrchiant. Ar yr ystod 10\u221215\u00a0m (1\u00a0femtometer), mae'r grym cryf oddeutu 137\u00a0gwaith mor gryf ag electromagnetiaeth, miliwn gwaith mor gryf \u00e2'r rhyngweithio gwan, a 1038 gwaith mor gryf \u00e2 disgyrchiant.  Mae'r grym niwclear cryf yn dal y mater mwyaf cyffredin gyda'i gilydd oherwydd ei fod yn cyfyngu cwarciau i ronynnau hadron fel y proton a'r niwtron. Yn ogystal, mae'r grym cryf yn rhwymo'r niwtronau a'r protonau hyn i greu niwclysau atomig. Mae'r rhan fwyaf o f\u00e0s proton neu niwtron cyffredin yn ganlyniad i egni maes grym cryf; dim ond tua 1% o f\u00e0s proton y mae'r cwarciau unigol yn ei ddarparu. Mae'r rhyngweithio cryf yn weladwy ar ddwy ystod ac yn cael ei gyfryngu gan ddau gludwr grym. Ar raddfa fwy (tua 1 i 3 fm), y grym (sy'n cael ei gario gan mesonau) sy'n clymu protonau a niwtronau (niwcleonau) gyda'i gilydd i ffurfio cnewyllyn atom. Ar y raddfa lai (llai na thua 0.8 fm, radiws niwcleon), y grym (sy'n cael ei gario gan gliwonau) sy'n dal cwarciau gyda'i gilydd i ffurfio protonau, niwtronau, a gronynnau hadron eraill. Yn y cyd-destun olaf, fe'i gelwir yn aml yn rym lliw. Mae gan y grym cryf yn ei hanfod gryfder mor uchel fel y gall hadronau sy'n rhwym i'r grym cryf gynhyrchu gronynnau enfawr newydd. Felly, os yw hadronau yn cael eu taro gan ronynnau egni uchel, maent yn arwain at hadronau newydd yn hytrach nag allyrru ymbelydredd sy'n symud yn rhydd (gliwonau). Gelwir y briodwedd hon o'r grym cryf yn \"gaethiwo lliw\" (color confinement), ac mae'n atal \"allyrru\" rhydd y grym cryf: yn hytrach, yn ymarferol, cynhyrchir jetiau o ronynnau enfawr. Yng nghyd-destun niwclysau atomig, mae'r un grym rhyngweithio cryf sy'n clymu cwarciau o fewn niwcleon hefyd yn clymu protonau a niwtronau gyda'i gilydd i ffurfio niwclews. Yn rhinwedd y swydd hon fe'i gelwir yn rym niwclear (neu'r grym cryf gweddilliol). Felly mae'r gweddillion o'r rhyngweithio cryf o fewn protonau a niwtronau hefyd yn clymu niwclysau gyda'i gilydd.Yn hynny o beth, mae'r rhyngweithio cryf gweddilliol yn ufuddhau i ymddygiad sy'n dibynnu ar bellter rhwng niwcleonau sy'n dra gwahanol i'r hyn sy'n digwydd i rwymo cwarciau o fewn niwcleonau. Yn ogystal, mae gwahaniaethau yn bodoli yn egni rhwymol grym niwclear yr ymasiad niwclear yn erbyn ymholltiad niwclear. Mae ymasiad niwclear yn cyfrif am y mwyafrif o gynhyrchu ynni yn yr Haul a s\u00ear eraill. Mae ymholltiad niwclear yn caniat\u00e1u dadelfennu elfennau ymbelydrol ac isotopau, er ei fod yn aml yn cael ei gyfryngu gan y rhyngweithio gwan. Yn artiffisial, mae'r egni sy'n gysylltiedig \u00e2'r grym niwclear yn cael ei ryddhau'n rhannol mewn grym niwclear ac arfau niwclear, mewn arfau ymholltiad wraniwm neu blwtoniwm ac mewn arfau ymasiad fel y bom hydrogen.Mae'r rhyngweithio cryf yn cael ei gyfryngu gan gyfnewid gronynnau di-f\u00e1s o'r enw \"gliwonau\" sy'n gweithredu rhwng cwarciau, gwrth-gwarciau a gliwonau eraill. Credir bod glwonau yn rhyngweithio \u00e2 chwarciau a glwonau eraill trwy fath o wefr o'r enw \"gwefr lliw\". Mae gwefr lliw yn cyfateb i wefr electromagnetig, ond mae mewn tri math (\u00b1 coch, \u00b1 gwyrdd, \u00b1 glas) yn hytrach nag un, sy'n arwain at fath gwahanol o rym, gyda rheolau ymddygiad gwahanol. Manylir ar y rheolau hyn yn theori cromodynameg cwantwm (QCD), sef theori rhyngweithio cwarc-gliwon.  Hanes Cyn y 1970au, roedd ffisegwyr yn ansicr ynghylch sut roedd y niwclews atomig wedi'i rwymo gyda'i gilydd. Roedd yn hysbys bod y niwclews yn cynnwys protonau a niwtronau a bod protonau yn meddu ar wefr drydanol positif, tra bod niwtronau yn drydanol niwtral. Trwy ddeall ffiseg yr oes honno, byddai gwefrau positif yn gwrthyrru ei gilydd a dylai'r protonau \u00e2 gwefr bositif beri i'r niwclews wahanu. Fodd bynnag, ni arsylwyd hyn erioed. Roedd angen ffiseg newydd i egluro'r ffenomen hon. Cynosodwyd grym atynol cryfach i egluro sut roedd y niwclews atomig yn rhwym, er gwaethaf gwrthyriad electromagnetig y protonau. Galwyd y grym damcaniaethol hwn yn \"rym cryf\", y credwyd ei fod yn rym sylfaenol a oedd yn gweithredu ar y protonau a'r niwtronau sy'n ffurfio'r niwclews.  Darganfuwyd yn ddiweddarach, fodd bynnag, nad oedd protonau a niwtronau yn ronynnau sylfaenol, ond eu bod yn cynnwys gronynnau cyfansoddol o'r enw cwarciau. Yr atyniad cryf rhwng niwcleonau oedd sgil-effaith grym mwy sylfaenol a rwymodd y cwarciau gyda'i gilydd yn brotonau a niwtronau. Mae theori cromodynameg cwantwm yn esbonio bod cwarciau'n cario'r hyn a elwir yn \"wefr lliw\" (gweler uchod), er nad oes ganddo unrhyw berthynas \u00e2 lliw gweladwy. Mae cwarciau \u00e2 gwefr lliw gwahanol yn denu ei gilydd o ganlyniad i'r rhyngweithio cryf, a gelwid y gronyn sy'n cyfryngu hyn yn \"gliwon\".  Ymddygiad rhyngweithiad cryf Defnyddir y gair cryf gan mai'r rhyngweithio cryf yw'r \"cryfaf\" o'r pedwar grym sylfaenol. Ar bellter o 1\u00a0femtometer (1\u00a0fm = 10\u221215\u00a0metr) neu lai, mae ei gryfder oddeutu 137\u00a0gwaith cryfder y grym electromagnetig, rhyw 106\u00a0gwaith cymaint \u00e2 chryfder y grym gwan, a thua 1038\u00a0gwaith cryfder y disgyrchiant. Disgrifir y grym cryf gan gromodynameg cwantwm (QCD), rhan o'r model safonol o ffiseg gronynnau. Yn fathemategol, damcaniaeth mesur nad yw'n Abeliaidd yw QCD sy'n seiliedig ar gr\u0175p cymesuredd (mesurydd) lleol o'r enw SU(3). Gronyn cludwr grym y rhyngweithio cryf yw'r gliwon, boson di-f\u00e0s. Yn wahanol i'r ffoton mewn electromagnetiaeth, sy'n niwtral, mae gan y gliwon wefr lliw. Cwartciau a gliwonau yw'r unig ronynnau sylfaenol sy'n cario gwefr lliw nad yw'n diflannu, ac felly maent yn cymryd rhan mewn rhyngweithio cryf \u00e2'i gilydd yn unig. Y grym cryf yw mynegiant y rhyngweithio gliwon \u00e2 gronynnau cwarc a gliwon eraill. Mae'r holl gwarciau a gliwonau yn QCD yn rhyngweithio \u00e2'i gilydd trwy'r grym cryf. Mae cryfder y rhyngweithio yn cael ei baramedreiddio gan y cysonyn cyplu cryf. Addasir y cryfder hwn gan wefr lliw mesurydd y gronyn, priodwedd damcaniaethol gr\u0175p. Mae'r grym cryf yn gweithredu rhwng cwarciau. Yn wahanol i'r holl rymoedd eraill (electromagnetig, rhyngweithiad gwan a disgyrchiant), nid yw'r grym cryf yn gwahanhau gyda phellter cynyddol rhwng parau o gwarciau. Ar \u00f4l cyrraedd pellter cyfyngol (tua maint hadron), mae'n parhau i fod oddeutu 10,000 o newtonau (N) o ran cryfder, waeth faint yw'r pellter rhwng y cwarciau. Wrth i'r gwahaniad rhwng y cwarciau dyfu, mae'r egni sy'n cael ei ychwanegu at y p\u00e2r yn creu parau newydd o gwarciau paru rhwng y ddau wreiddiol; felly mae'n amhosibl creu cwarciau ar wah\u00e2n. Yr esboniad yw bod maint y gwaith a wneir yn erbyn grym o 10,000 newton yn ddigon i greu parau gronynnau-gwrthcarticl  o fewn pellter byr iawn i'r rhyngweithio hwnnw. Byddai'r union egni a ychwanegir at y system sy'n ofynnol i wahanu dwy gwarc yn creu p\u00e2r o gwarciau newydd a fydd yn paru gyda'r rhai gwreiddiol. Yn QCD, gelwir y ffenomen hon yn \"gaethiwo lliw\"; o ganlyniad dim ond hadronau, nid cwarciau rhydd unigol, y gellir eu harsylwi. Ystyrir bod methiant yr holl arbrofion sydd wedi chwilio am gwarciau rhydd yn dystiolaeth o'r ffenomen hon. Nid oes modd arsylwi'n uniongyrchol ar y gronynnau cwarc elfennol a gliwn sy'n gysylltiedig \u00e2 gwrthdrawiad egni uchel. Mae'r rhyngweithio'n cynhyrchu jetiau o hadronau sydd newydd eu creu y gellir eu gweld. Mae'r hadronau hynny'n cael eu creu, fel amlygiad o gywerthedd egni m\u00e0s, pan fydd digon o egni'n cael ei ddyddodi i fond cwarc-cwarc, fel pan fydd cwarc mewn un proton yn cael ei daro gan gwarc cyflym iawn o broton arall sy'n effeithio yn ystod arbrawf cyflymydd gronynnau. Fodd bynnag, arsylwyd ar blasmas cwarc-gliwon. Gweddilliad Yn y cyfnod \u00f4l-Big Bang nid yw'n wir bod pob cwarc yn y bydysawd yn denu pob cwarc arall. Mae cyfyngu lliw yn awgrymu bod y grym cryf yn gweithredu heb leihau pellter yn unig rhwng parau o gwarciau, ac mewn casgliadau cryno o gwarciau wedi'u rhwymo (hadronau), mae gwefr-lliw net y cwarciau yn canslo allan yn y b\u00f4n, gan arwain at derfyn gweithredu y grymoedd lliw: o bellteroedd yn agos\u00e1u at radiws proton neu'n fwy na radiws proton, mae'n ymddangos nad oes gan gasgliadau cryno o gwarciau (hadronau) unrhyw wefr lliw, neu'n \"ddi-liw\", ac felly mae'r grym cryf bron yn absennol rhwng yr hadronau hynny. Fodd bynnag, nid yw'r canslo yn hollol berffaith, ac mae grym gweddilliol (a ddisgrifir isod) yn parhau. Mae'r grym gweddilliol hwn yn lleihau'n gyflym gyda phellter, ac felly mae'n amrediad byr iawn (ychydig femtomedrau i bob pwrpas). Mae'n ymddangos fel grym rhwng yr hadronau \"di-liw\", ac weithiau fe'i gelwir yn \"rym niwclear cryf\" neu'n syml, yn \"rym niwclear\". Mae'r grym niwclear yn gweithredu rhwng hadronau, a elwir yn \"fesonau a baryonau\". Mae'r \"grym cryf gweddilliol\" hwn, sy'n gweithredu'n anuniongyrchol, yn trosglwyddo gliwonau sy'n rhan o'r rhith mesonau \u03c0 a \u03c1, sydd, yn eu tro'n trosglwyddo'r grym rhwng niwcleonau sy'n dal y niwclews (y tu hwnt i brotiwm) gyda'i gilydd. Felly mae'r grym cryf gweddilliol yn weddilliad bach o'r grym cryf sy'n clymu cwarciau gyda'i gilydd yn brotonau a niwtronau. Mae'r un grym hwn yn llawer gwannach rhwng niwtronau a phrotonau, oherwydd ei fod wedi'i niwtraleiddio ynddynt yn bennaf, yn yr un modd ag y mae grymoedd electromagnetig rhwng atomau niwtral (grymoedd van der Waals) yn wannach o lawer na'r grymoedd electromagnetig sy'n dal electronau mewn cysylltiad \u00e2'r niwclews, gan ffurfio'r atomau.  Darllen pellach Christman, J.R. (2001). \"MISN-0-280: The Strong Interaction\" (PDF). Project PHYSNET.  Griffiths, David (1987). Introduction to Elementary Particles. John Wiley & Sons. ISBN\u00a0978-0-471-60386-3. Halzen, F.; Martin, A.D. (1984). Quarks and Leptons: An Introductory Course in Modern Particle Physics. John Wiley & Sons. ISBN\u00a0978-0-471-88741-6. Kane, G.L. (1987). Modern Elementary Particle Physics. Perseus Books. ISBN\u00a0978-0-201-11749-3. Morris, R. (2003). The Last Sorcerers: The Path from Alchemy to the Periodic Table. Joseph Henry Press. ISBN\u00a0978-0-309-50593-2. Cyfeiriadau","294":"Llid meinwe'r ymennydd yw enseffalitis, ag achosir gan naill ai haint, firaol fel arfer, neu gan glefyd awtoimiwn.Er bod enseffalitis ar y cyfan yn glefyd anghyffredin iawn, mae'n effeithio ar bobl o bob oedran ar draws y byd. Yn y Deyrnas Unedig mae'n effeithio ar tua 4 o bob 100,000 o bobl bob blwyddyn. Achosion Firysau cyffredin gan amlaf sy'n gyfrifol am enseffalitis firaol. Mae'r rhain yn cynnwys y frech goch, brech yr ieir, y ffliw, rwbela, firysau polio, enterofirysau, herpes simplecs, epstein bar, a chlwy\u2019r pennau. Gall ddiffyg imiwnedd difrifol, HIV er enghraifft, achosi enseffalitis i ddatblygu o lawer o firysau a heintiau megis tocsoplasmosis a sytomegalofirws (CMV). Gall pobl sydd \u00e2 HIV hefyd gael enseffalitis o HIV ei hun.Caiff enseffalitis arbofirws ei achosi gan gr\u0175p o firysau sy\u2019n cael eu cario a'u trosglwyddo drwy bigiadau gan rai arthropodau, yn cynnwys mosgitos a throgod.Gall heintiau bacteriol, ffyngaidd, neu barasitig hefyd achosi enseffalitis, ond yn anaml mae hyn yn digwydd. Mae achosion eraill yn cynnwys listeriosis, brwselosis, y pas, y gynddaredd, adwaith alergaidd i frechiad, a gwenwyn plwm.Mewn dros 50% o achosion enseffalitis, nid oes modd pennu achos yr haint. Symptomau Gall symptomau cynnar enseffalitis, sy'n datblygu mewn ychydig oriau neu dros ychydig ddyddiau, ymddangos yn gyntaf fel symptomau'n debyg i'r ffliw neu feirws cyffredin. Mae'r symptomau mwyaf cyffredin yn cynnwys cur pen eithafol, twymyn, cyfog, chwydu, teimladau cysglyd, a dryswch. Gall enseffalitis effeithio ar bron unrhyw un o swyddogaethau'r ymennydd yn ddifrifol gyda chanlyniadau megis sensitifrwydd i oleuadau llachar, colli cof, colli rheolaeth dros weithgareddau corfforol megis siarad a symud, newidiadau i'r synhwyrau, gwddf a chefn anystwyth, gwendid cyhyrol, ffitiau, ac hyd yn oed teimladau o gysgadrwydd a all arwain at goma. Amrywiol yw canlyniadau'r afiechyd i'r dioddefwyr: maen'n bosib i nifer o bobl gwella'n llwyr o achos ddifrifol o'r salwch, ond mewn rhai achosion bydd cleifion yn cael eu gadael \u00e2 niwed difrifol i'r ymennydd neu allai enseffalitis hyd yn oed profi'n farwol. Diagnosis Gwneir diagnosis o enseffalitis gan ddefnyddio pigiad meingefnol (tap sbinol), lle archwilir hylif serebro-sbinol o'r asgwrn cefn am dystiolaeth o haint. Os oes haint bacteriol bydd cynnydd yn nifer celloedd gwyn y gwaed yn yr hylif, ac yna gellir diystyru cyflyrau eraill megis tiwmor ar yr ymennydd, sglerosis ymledol neu str\u00f4c. Caiff prawf ei wneud ar yr hylif am ronynnau firaol hefyd, yn enwedig y feirws herpes simplecs. Yn ogystal gwneir profion gwaed er mwyn diystyru achosion o enseffalitis nad ydynt yn firaol, megis enceffalopathi metabolig.Mae meddygon hefyd yn defnyddio sganiau CT ac MRI i wneud diagnosis o enseffalitis. Mae'r sganiau yn dangos mannau o chwyddo ac edema (dropsi) yn yr ymennydd, sydd o gymorth wrth wahaniaethu rhwng enseffalitis ac afiechydon eraill megis tiwmor neu str\u00f4c. Gall electroenseffalogram (EEG) hefyd helpu i gadarnh\u00e1u diagnosis drwy gofnodi unrhyw batrymau anarferol (cynnydd neu ostyngiad annormal) o weithgarwch trydanol yn yr ymennydd.Yn y Deyrnas Unedig mae enseffalitis yn glefyd hysbysadwy statudol felly mae'r meddyg sy'n gwneud y diagnosis yn gyfrifol am roi gwybod amdano i'r adran Iechyd Cyhoeddus leol. Triniaeth Cyn i glaf sy'n dioddef o enseffalitis syrthio i goma yw'r cyfnod sydd \u00e2'r cyfle gorau i wella'n llwyr o'r afiechyd. Yn y Deyrnas Unedig mae'n rhaid i gleifion a dybir bod enseffalitis ganddynt i fynd i mewn i'r ysbyty.Trinir enseffalitis firaol sydd wedi'i achosi gan herpes simplecs gyda'r cyffur gwrthfiraol Acyclovir, sy'n cael ei roi bron ar unwaith os tybir achos o enseffalitis gan taw prin yw sg\u00eel-effeithiau'r cyffur. Rhoddir drwy bigiad i wyth\u00efen ac os yw'n cael ei roi'n ddigon cynnar, gall leihau cymhlethdodau eraill. Mae Acyclovir yn hynod o effeithiol yn erbyn enseffalitis herpes simplecs ond nid yw mor effeithiol yn erbyn firysau eraill.Os yw'r claf yn dioddef o ffitiau fel symptom yna gall gwrthgonfylsyddion, cyffuriau sy'n stopio neu'n atal ffitiau, gael eu rhoi. Mewn achosion difrifol, mae'n bosibl y bydd angen rhoi'r claf mewn uned gofal dwys fel y gall meddygon fonitro a thrin unrhyw lid ar yr ymennydd. Gall corticosteroidau gael eu rhoi i leihau llid, yngh\u0177d \u00e2 gwrthfiotigau i atal neu drin heintiau bacteriol eraill, sy'n deillio o fod yn ddifrifol wael. Bydd mathau \u00f4l heintus (awtoimiwn) o enseffalitis yn cael eu trin fel arfer \u00e2 steroidau. Gweler hefyd Enseffalitis lethargica Cyfeiriadau","298":"Iaith Geltaidd sy'n frodorol i'r Alban yw Gaeleg yr Alban neu Gaeleg (Gaeleg: G\u00e0idhlig [\u02c8ga\u02d0lik\u02b2]). Mae'n gangen Goedeleg o'r ieithoedd Celtaidd. Datblygodd Gaeleg yr Alban, fel Gwyddeleg a Manaweg, o Wyddeleg Canol, ac felly mae'n tarddu o Hen Wyddeleg.  Nifer y siaradwyr Dangosodd Cyfrifiad y Deyrnas Unedig 2001 fod 58,652 (1.2% o boblogaeth yr Alban, tair oed a throsodd) o bobl yn y Alban yn medru'r Aeleg i ryw raddau bryd hynny, Ynysoedd Allanol Heledd yw cadarnle'r iaith. Yn \u00f4l y cyfrifiad, bu gostyngiad o 7,300 yn siaradwyr yr Aeleg ers 1991. Mae ymdrechion i wella'r sefyllfa ac mae'r nifer o bobl ifanc sy'n medru'r iaith wedi codi.Nid yw'r Aeleg yn iaith swyddogol yn yr Undeb Ewropeaidd, nac yn y Deyrnas Unedig ychwaith, lle nad oes iaith swyddogol de jure hyd yn oed. Serch hynny, cydnabyddir yr iaith yn iaith frodorol yn \u00f4l y Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Ieithoedd Lleiafrifol (European Charter for Regional or Minority Languages), sydd wedi'i gadarnhau gan Lywodraeth y DU. Yn ogystal, mae Deddf Gaeleg yr Alban (Yr Alban) 2005 yn rhoi cydnabyddiaeth swyddogol i'r iaith, drwy hynny yn sefydlu corff datblygu iaith swyddogol, sef B\u00f2rd na G\u00e0idhlig (Bwrdd Gaeleg yr Alban).Tu allan i'r Alban, mae tafodieithoedd o'r iaith, a elwir yn Aeleg Canada yn bodoli yng Nghanada ar Ynys Cape Breton ac ardaloedd arunig yn Nova Scotia. Mae gan yr amrywiad yma ryw 2,000 o siaradwyr, sy'n cyfrannu at 1.3% o boblogaeth yr Ynys.Yn y tabl isod, data'r cyfrifiad yw ffigurau 1755\u20132001, a ddyfynnir gan MacAuley. Daw ffigurau siaradwyr Gaeleg 2011 o dabl KS206SC Cyfrifiad 2011 a ffigurau'r boblogaeth gyfan o dabl KS101SC. Sylwer mai ffigurau am rai 3 oed a throsodd yw rhai'r siaradwyr a chyfrifir y canrannau gan ddefnyddio'r boblogaeth oed 3 a throsodd.  Cyfundrefn enwau Ond am Gaeleg yr Alban, gellir cyfeirio at yr iaith hefyd yn Gaeleg. Yn yr Alban, yngenir y gair Gaelic, wrth gyfeirio at Aeleg yr Alban yn benodol, yn  \u02c8gal\u026ak (galyg), ond tu allan i'r Alban, yngenir y gair fel arfer yn  \u02c8\u0261e\u026al\u0268k (geilyg). Ni ddylid cymysgu Gaeleg yr Alban gyda Sgoteg, sy'n cyfeirio at fath o'r Saesneg a siaredir yn draddodiadol yn Iseldiroedd yr Alban. Cyn y 15fed canrif, cyfeiriwyd at y math o iaith yma yn Inglis (\"Saesneg\/English\"), a chyfeiriwyd at Aeleg yr Alban yn Scottis (\"Gaeleg yr Alban\/Scottish\"). Ond ers y 15fed canrif hwyr, daeth yn fwyfwy cyffredin i gyfeirio at Aeleg yr Alban yn Erse (\"Gwyddeleg\/Irish\") ac iaith \"frodorol\" Iseldiroedd yr Alban yn Scottis. Heddiw, cydnabyddir Gaeleg yr Alban yn iaith wahanol i Wyddeleg, felly na ddefnyddir y gair Erse wrth gyfeirio at Aeleg yr Alban ragor.  Ynganu Mae gan y mwyafrif o dafodieithodd Gaeleg rhwng wyth a naw prif lafariad ( [i e \u025b a o \u0254 u \u0264 \u026f]), a all fod naill ai'n hir neu'n fur. Hefyd, dwy lafariad wannach sydd, ( [\u0259 \u026a]), a fydd yn fyr bob tro. Er bod rhai llafariaid yn drwynol iawn, mae trwynoldeb gwahaniaethol yn brin. Mae rhyw naw deusain ac ambell deirsain. Mae gan y rhan fwyaf o gytseiniaid ffurfiau daflodol a didaflodi, gan gynnwys system doreithiog o seiniau tawdd, trwynol a chrych (tair sain \"l\" gyferbyniol, tair \"n\" gyferbyniol a thair \"r\" gyferbyniol). Mae'r ffrwydrolion  [b d\u032a \u0261], a fu'n lleisiol, wedi colli eu lleisio felly mae'r cyferbyniad erbyn hyn yn un anadlu, rhwng  [p t\u032a k]dianadl a  [p\u02b0 t\u032a\u02b0 k\u02b0] anadlog. Mewn llawer o dafodieithoedd, caiff y ffrwydrolion hyn eu lleisio drwy ynganu eilaidd ar \u00f4l gytsain drwynol, e.e. doras  ('drws')  [t\u032a\u0254\u027e\u0259s\u032a] ond an doras ('y drws') as  [\u0259n\u032a\u02e0 d\u032a\u0254\u027e\u0259s\u032a] neu  [\u0259 n\u032a\u02e0\u0254\u027e\u0259s\u032a]. Mewn rhai ymadroddion sefydlog, collwyd y ffurfiau cysefin, fel an-dr\u00e0sta ('nawr') o an tr\u00e0th-sa \"yr amser\". Ynghanol ac ar ddiwedd gair, mae'r ffrwydrolion anadlog yn rhaganadlog yn hytrach nag anadlog.  Gramadeg Yn debyg i'r Gymraeg a'r ieithoedd Celtaidd eraill, mae gan Aeleg yr Alban nifer o nodweddion teipolegol diddorol:  Berf-goddrych-gwrthrych yw trefn sylfaenol y geiriau mewn brawddeg syml sy'n cynnwys berf gryno, nodwedd deipolegol sy'n eithaf prin ymhlith ieithoedd y byd. Rhedeg arddodiaid: mae'r ffurfiau cymhleth yn tarddu o uniad arddodiad \u00e2 rhagenw Cystrawennau rhagenwol i ddangos meddiant a pherchnogaeth:Tha taigh agam \u2014 \"Mae t\u0177 gennyf\" (sef, \"Mae t\u0177 wrthyf\") Tha an cat sin le Iain - \"Mae'r gath honno gan Iain, Iain biau'r gath honno\" (sef, \"Mae y gath yna gan Iain\")Rhagenwau pwysleisiol: Mae modd defnyddio ffurfiau pwysleisiol ymhob cystrawen ragenwol.Tha cat agadsa ach tha c\u00f9 agamsa \u2013 \"Mae cath gennyt ti ond mae ci gennyf i\" Treigladau Rhan allweddol o ramadeg yr Aeleg yw'r treigladau. Nodir y treiglad meddal drwy ychwanegu h ar \u00f4l llythyren:  caileag \u2192 chaileag \"merch\", beag \u2192 bheag \"bach\", faca \u2192 fhaca \"gwelodd\", snog \u2192 shnog \"neis\"Nid yw'r orgraff yn dangos treiglad meddal l, n nac r, ac nid yw'n effeithio ar eiriau sy'n dechrau \u00e2 llafariad nac ar eiriau sy'n dechrau ag sg, sm, sp, nac st. Ar y llaw arall, mae meinhau neu daflodoli yn newid cytsain ar ddiwedd gair drwy ysgrifennu'r llythyren i o'i blaen, fel arfer:  facal \u2192 facail \"gair\", balach \u2192 balaich \"bachgen\", \u00f2ran \u2192 \u00f2rain \"c\u00e2n\", \u00f9rlar \u2192 \u00f9rlair \"llawr\"Bydd meinhau yn aml yn newid llafariad sillaf olaf gair hefyd:  cailleach \u2192 caillich \"hen wraig\", ce\u00f2l \u2192 ci\u00f9il \"cerddoriaith\", fiadh \u2192 f\u00e9idh \"carw\", cas \u2192 cois \"troed\"Nid yw meinhau'n effeithio ar eiriau sy'n gorffen \u00e2 llafariad (e.g. b\u00e0ta \"boat\") neu ar gytseiniaid sydd eisoes yn fain (e.g. sr\u00e0id \"street\"). Gellir esbonio y rhan fwyaf o achosion o feinhau cytsain yn hanesyddol fel dylanwad taflodol llafariad blaen (megis -i) o flaen y gytsain yng nghyfnodau cynnar yr iaith. Er bod y llafariad hon wedi diflannu erbyn hyn, mae'r effaith ar y gytsain ar ei h\u00f4l yn parhau. Yn yr un modd y c\u00e2i cytsain gychwynnol ei threiglo'n feddal gan lafariad olaf y gair blaenorol, ond nid yw hon yn dal i fod yn yr iaith fodern.Mae llawer o gytseiniaid ar ddiwedd geiriau wedi diflannu yn natblygiad Gaeleg yr Alban hefyd, ac mae olion y cytseiniaid hyn i'w gweld wrth ychwanegu llythrennau megis n-, h- a t- at eiriau ar \u00f4l y fannod a'r rhagenwau meddiannol, er enghraifft, athair \"tad\", a h-athair \"ei thad\", ar n-athair \"ein tad\", an t-athair \"y tad\".  Cyfeiriadau Gweler hefyd Geiriaduron Gaeleg yr Alban","299":"Iaith Geltaidd sy'n frodorol i'r Alban yw Gaeleg yr Alban neu Gaeleg (Gaeleg: G\u00e0idhlig [\u02c8ga\u02d0lik\u02b2]). Mae'n gangen Goedeleg o'r ieithoedd Celtaidd. Datblygodd Gaeleg yr Alban, fel Gwyddeleg a Manaweg, o Wyddeleg Canol, ac felly mae'n tarddu o Hen Wyddeleg.  Nifer y siaradwyr Dangosodd Cyfrifiad y Deyrnas Unedig 2001 fod 58,652 (1.2% o boblogaeth yr Alban, tair oed a throsodd) o bobl yn y Alban yn medru'r Aeleg i ryw raddau bryd hynny, Ynysoedd Allanol Heledd yw cadarnle'r iaith. Yn \u00f4l y cyfrifiad, bu gostyngiad o 7,300 yn siaradwyr yr Aeleg ers 1991. Mae ymdrechion i wella'r sefyllfa ac mae'r nifer o bobl ifanc sy'n medru'r iaith wedi codi.Nid yw'r Aeleg yn iaith swyddogol yn yr Undeb Ewropeaidd, nac yn y Deyrnas Unedig ychwaith, lle nad oes iaith swyddogol de jure hyd yn oed. Serch hynny, cydnabyddir yr iaith yn iaith frodorol yn \u00f4l y Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Ieithoedd Lleiafrifol (European Charter for Regional or Minority Languages), sydd wedi'i gadarnhau gan Lywodraeth y DU. Yn ogystal, mae Deddf Gaeleg yr Alban (Yr Alban) 2005 yn rhoi cydnabyddiaeth swyddogol i'r iaith, drwy hynny yn sefydlu corff datblygu iaith swyddogol, sef B\u00f2rd na G\u00e0idhlig (Bwrdd Gaeleg yr Alban).Tu allan i'r Alban, mae tafodieithoedd o'r iaith, a elwir yn Aeleg Canada yn bodoli yng Nghanada ar Ynys Cape Breton ac ardaloedd arunig yn Nova Scotia. Mae gan yr amrywiad yma ryw 2,000 o siaradwyr, sy'n cyfrannu at 1.3% o boblogaeth yr Ynys.Yn y tabl isod, data'r cyfrifiad yw ffigurau 1755\u20132001, a ddyfynnir gan MacAuley. Daw ffigurau siaradwyr Gaeleg 2011 o dabl KS206SC Cyfrifiad 2011 a ffigurau'r boblogaeth gyfan o dabl KS101SC. Sylwer mai ffigurau am rai 3 oed a throsodd yw rhai'r siaradwyr a chyfrifir y canrannau gan ddefnyddio'r boblogaeth oed 3 a throsodd.  Cyfundrefn enwau Ond am Gaeleg yr Alban, gellir cyfeirio at yr iaith hefyd yn Gaeleg. Yn yr Alban, yngenir y gair Gaelic, wrth gyfeirio at Aeleg yr Alban yn benodol, yn  \u02c8gal\u026ak (galyg), ond tu allan i'r Alban, yngenir y gair fel arfer yn  \u02c8\u0261e\u026al\u0268k (geilyg). Ni ddylid cymysgu Gaeleg yr Alban gyda Sgoteg, sy'n cyfeirio at fath o'r Saesneg a siaredir yn draddodiadol yn Iseldiroedd yr Alban. Cyn y 15fed canrif, cyfeiriwyd at y math o iaith yma yn Inglis (\"Saesneg\/English\"), a chyfeiriwyd at Aeleg yr Alban yn Scottis (\"Gaeleg yr Alban\/Scottish\"). Ond ers y 15fed canrif hwyr, daeth yn fwyfwy cyffredin i gyfeirio at Aeleg yr Alban yn Erse (\"Gwyddeleg\/Irish\") ac iaith \"frodorol\" Iseldiroedd yr Alban yn Scottis. Heddiw, cydnabyddir Gaeleg yr Alban yn iaith wahanol i Wyddeleg, felly na ddefnyddir y gair Erse wrth gyfeirio at Aeleg yr Alban ragor.  Ynganu Mae gan y mwyafrif o dafodieithodd Gaeleg rhwng wyth a naw prif lafariad ( [i e \u025b a o \u0254 u \u0264 \u026f]), a all fod naill ai'n hir neu'n fur. Hefyd, dwy lafariad wannach sydd, ( [\u0259 \u026a]), a fydd yn fyr bob tro. Er bod rhai llafariaid yn drwynol iawn, mae trwynoldeb gwahaniaethol yn brin. Mae rhyw naw deusain ac ambell deirsain. Mae gan y rhan fwyaf o gytseiniaid ffurfiau daflodol a didaflodi, gan gynnwys system doreithiog o seiniau tawdd, trwynol a chrych (tair sain \"l\" gyferbyniol, tair \"n\" gyferbyniol a thair \"r\" gyferbyniol). Mae'r ffrwydrolion  [b d\u032a \u0261], a fu'n lleisiol, wedi colli eu lleisio felly mae'r cyferbyniad erbyn hyn yn un anadlu, rhwng  [p t\u032a k]dianadl a  [p\u02b0 t\u032a\u02b0 k\u02b0] anadlog. Mewn llawer o dafodieithoedd, caiff y ffrwydrolion hyn eu lleisio drwy ynganu eilaidd ar \u00f4l gytsain drwynol, e.e. doras  ('drws')  [t\u032a\u0254\u027e\u0259s\u032a] ond an doras ('y drws') as  [\u0259n\u032a\u02e0 d\u032a\u0254\u027e\u0259s\u032a] neu  [\u0259 n\u032a\u02e0\u0254\u027e\u0259s\u032a]. Mewn rhai ymadroddion sefydlog, collwyd y ffurfiau cysefin, fel an-dr\u00e0sta ('nawr') o an tr\u00e0th-sa \"yr amser\". Ynghanol ac ar ddiwedd gair, mae'r ffrwydrolion anadlog yn rhaganadlog yn hytrach nag anadlog.  Gramadeg Yn debyg i'r Gymraeg a'r ieithoedd Celtaidd eraill, mae gan Aeleg yr Alban nifer o nodweddion teipolegol diddorol:  Berf-goddrych-gwrthrych yw trefn sylfaenol y geiriau mewn brawddeg syml sy'n cynnwys berf gryno, nodwedd deipolegol sy'n eithaf prin ymhlith ieithoedd y byd. Rhedeg arddodiaid: mae'r ffurfiau cymhleth yn tarddu o uniad arddodiad \u00e2 rhagenw Cystrawennau rhagenwol i ddangos meddiant a pherchnogaeth:Tha taigh agam \u2014 \"Mae t\u0177 gennyf\" (sef, \"Mae t\u0177 wrthyf\") Tha an cat sin le Iain - \"Mae'r gath honno gan Iain, Iain biau'r gath honno\" (sef, \"Mae y gath yna gan Iain\")Rhagenwau pwysleisiol: Mae modd defnyddio ffurfiau pwysleisiol ymhob cystrawen ragenwol.Tha cat agadsa ach tha c\u00f9 agamsa \u2013 \"Mae cath gennyt ti ond mae ci gennyf i\" Treigladau Rhan allweddol o ramadeg yr Aeleg yw'r treigladau. Nodir y treiglad meddal drwy ychwanegu h ar \u00f4l llythyren:  caileag \u2192 chaileag \"merch\", beag \u2192 bheag \"bach\", faca \u2192 fhaca \"gwelodd\", snog \u2192 shnog \"neis\"Nid yw'r orgraff yn dangos treiglad meddal l, n nac r, ac nid yw'n effeithio ar eiriau sy'n dechrau \u00e2 llafariad nac ar eiriau sy'n dechrau ag sg, sm, sp, nac st. Ar y llaw arall, mae meinhau neu daflodoli yn newid cytsain ar ddiwedd gair drwy ysgrifennu'r llythyren i o'i blaen, fel arfer:  facal \u2192 facail \"gair\", balach \u2192 balaich \"bachgen\", \u00f2ran \u2192 \u00f2rain \"c\u00e2n\", \u00f9rlar \u2192 \u00f9rlair \"llawr\"Bydd meinhau yn aml yn newid llafariad sillaf olaf gair hefyd:  cailleach \u2192 caillich \"hen wraig\", ce\u00f2l \u2192 ci\u00f9il \"cerddoriaith\", fiadh \u2192 f\u00e9idh \"carw\", cas \u2192 cois \"troed\"Nid yw meinhau'n effeithio ar eiriau sy'n gorffen \u00e2 llafariad (e.g. b\u00e0ta \"boat\") neu ar gytseiniaid sydd eisoes yn fain (e.g. sr\u00e0id \"street\"). Gellir esbonio y rhan fwyaf o achosion o feinhau cytsain yn hanesyddol fel dylanwad taflodol llafariad blaen (megis -i) o flaen y gytsain yng nghyfnodau cynnar yr iaith. Er bod y llafariad hon wedi diflannu erbyn hyn, mae'r effaith ar y gytsain ar ei h\u00f4l yn parhau. Yn yr un modd y c\u00e2i cytsain gychwynnol ei threiglo'n feddal gan lafariad olaf y gair blaenorol, ond nid yw hon yn dal i fod yn yr iaith fodern.Mae llawer o gytseiniaid ar ddiwedd geiriau wedi diflannu yn natblygiad Gaeleg yr Alban hefyd, ac mae olion y cytseiniaid hyn i'w gweld wrth ychwanegu llythrennau megis n-, h- a t- at eiriau ar \u00f4l y fannod a'r rhagenwau meddiannol, er enghraifft, athair \"tad\", a h-athair \"ei thad\", ar n-athair \"ein tad\", an t-athair \"y tad\".  Cyfeiriadau Gweler hefyd Geiriaduron Gaeleg yr Alban","300":"Prosiect llythrennedd oedolion yng Nghymru a Lloegr yw Stori Sydyn, neu Quick Reads yn Saesneg, sy'n cynhyrchu cyfres o lyfrau byrion. Fe'i ddatblygwyd ar y cyd rhwng awduron, cyhoeddwyr, addysgwyr, y BBC a chyrff y llywodraeth. Mae gan y llyfrau hyd at 128 tudalen, maent wedi'u cynllunio er mwyn hybu darllen ymhlith pobl h\u0177n, a darllenwyr llai hyderus i ddarllen mwy. Mae'r llyfrau wedi cael eu defnyddio llawer mewn dosbarthiadau  ESOL, Skills for Life, mewn colegau, carchardai ayb. Lansiwyd y set gyntaf o lyfrau ar Ddiwrnod y Llyfr 2006 gan y Prif Weinidog ar y pryd, Tony Blair. Cynhyrchir set wahanol o lyfrau ar gyfer Cymru a Lloegr.  Llyfrau Cymru 2006 Cymraeg (Gwasg Gomer)  Br\u00e2n i Bob Br\u00e2n ..., Rowan Coleman, ISBN 9781843237211 D\u0175r Dwfn, Conn Iggulden, ISBN 9781843236832 Jake, Geraint V. Jones, ISBN 9781843236894 Parti Ann Haf, Meleri Wyn James, ISBN 9781843236849Saesneg (Accent Press)  The Corpse's Tale, Katherine John, ISBN 9781905170319 Secrets, Lynne Barrett-Lee, ISBN 9781905170302 2007 Cymraeg (Y Lolfa)  Os M\u00eats ..., Bethan Gwanas, ISBN 9780862439408 Tacsi i'r Tywyllwch, Gareth F. Williams, ISBN 9780862439439 Y Jobyn Gorau yn y Byd, Gary Slaymaker, ISBN 9780862439415 Y Rhwyd, Caryl Lewis, ISBN 9780862439422Saesneg (Accent Press)  Aim High, Tanni Grey-Thompson, ISBN 9781905170890 The Rubber Woman, Lindsay Ashford, ISBN 9781905170883 A Day To Remember, Fiona Phillips, ISBN 9781905170906 Bringing It Back Home, Niall Griffiths, ISBN 9781905170913 2008 Cymraeg (Y Lolfa)  Operation Julie, Lyn Ebenezer, ISBN 9781847710253 Jackie Jones, Caryl Lewis, ISBN 9781847710406 Dyn y Syrcas, Derfel Williams, ISBN 9781847710352 Y Gwledydd Bychain, Bethan Gwanas, ISBN 9781847710369Saesneg (Accent Press)  Life's New Hurdles, Colin Jackson, ISBN 9781906125936 The Hardest Test, Scott Quinnell, ISBN 9781906125950 Vinyl Demand, Hayley Long, ISBN 9781906125943 Losing It, Roger Granelli, ISBN 9781906125943 2009 Cymraeg (Y Lolfa)  Bywyd yn y Coalhouse: Y Teulu Griffiths, Brenda Griffiths a Cerdin Griffiths gydag Alun Gibbard, ISBN 9781847711120 Fyny Gyda'r Swans, Owain Tudur Jones gydag Alun Gibbard, ISBN 9781847711151 Peter Moore: Y Gwaethaf o'r Gwaethaf, Dyfed Edwards, ISBN 9781847711144 Ar Ben y Byd , Shane Williams gyda Lynn Davies, ISBN 9781847711137Saesneg (Accent Press)  Alive and Kicking, Andy Legg, ISBN 9781906373740 Black-Eyed Devils, Catrin Collier, ISBN 9781906373610 In At The Deep End: From Barry to Beijing, David Davies, ISBN 9781906373764 Inside Out, Parc Prisoners, ISBN 9781906373757 2010 Cymraeg (Y Lolfa):  Ali Yassine: Llais yr Adar Gleision, Ali Yassine gydag Alun Gibbard, ISBN 9781847711731 Cymru Howard Marks, Howard Marks gydag Alun Gibbard, ISBN 9781847711748 Hiwmor Nigel, Nigel Owens, ISBN 9781847711755 Jamie: Y Llew yn Ne Affrica, Jamie Roberts gyda Lynn Davies, ISBN 9781847711724Saesneg (Accent Press)  Loose Connections, Rachel Trezise, ISBN 9781907016394 Random Thoughts, Chris Corcoran, ISBN 9781907016387 Team Calzaghe, Michael Pearlman, ISBN 9781907016370 We Won the Lottery! - Real Life Winner Stories, Danny Buckland, ISBN 9781907016110 2011 Cymraeg (Y Lolfa)  Hartson, John Hartson gyda Lynn Davies, ISBN 9781847712950 Cymry Man U, Gwyn Jenkins, ISBN 9781847712967 Tacsi i Hunllef, Gareth F. Williams, ISBN 9781847712974 Mefin: I Gymru yn \u00f4l, Mefin Davies gyda Lynn Davies, ISBN 9781847712981Saesneg (Accent Press)  Worlds Beyond Words, Alison Stokes, ISBN 9781907726606 The Flying Pineapple, Jamie Baulch, ISBN 9781907726620 Rugby Rivals - My Top 10 Players, Martyn Williams, ISBN 9781907726644 Trouble on the Heath, Terry Jones, ISBN 9781907726200 2012 Cymraeg (Y Lolfa)  Yr Elyrch: Dathlu'r 100, Geraint Jenkins Cymry yn y G\u00eamau Olympaidd, John Meurig Edwards Hunllef, Manon Steffan Ros Tu \u00f4l i'r Tiara: Bywyd fel Miss Cymru, Courtney Hamilton gydag Alun GibbardSaesneg (Accent Press)  Going for Gold: Welsh Olympic Dreams for 2012, Jocelyn Andrews Earnie: My Life at Cardiff City, Robert Earnshaw Finger Food, Helen Lederer Why Do Golf Balls Have Dimples? Weird and Wonderful Facts of Everyday Life, Wendy Sadler 2013 Cymraeg (Y Lolfa)  Inc, Manon Steffan Ros Cymry Mentrus, John Meurig Edwards Meddyliau Eilir, Eilir Jones George North, George North gydag Alun GibbardSaesneg (Accent Press)  Grand Slam Man, Dan Lydiate Peak Performance, Tori James Hostage, Emlyn Rees 2014 Cymraeg (Y Lolfa)  Gareth Jones: Y Dyn oedd yn Gwybod Gormod, Alun Gibbard Aled a'r Fedal Aur, Aled Sion Davies Foxy'r Llew, Jonathan Davies Oswald, Lleucu RobertsSaesneg (Accent Press)  Headhunter, Jade Jones Do Not Go Gentle, Phil Carradice Be your Own Boss, Alison Stokes Lionheart, Richard Hibbard 2015 Cymraeg (Y Lolfa)  O'r Llinell Biced i San Steffan, Si\u00e2n James gydag Alun Gibbard Bryn y Crogwr, Bethan Gwanas Ar dy Feic, Phil Stead Cymru a'r Rhyfel Byd Cyntaf, Gwyn JenkinsSaesneg (Accent Press)  Captain Courage, Gareth Thomas My Sporting Heroes, Jason Mohammad Cwtch Me If You Can, Beth Reekles Code Black, Tom Anderson 2016 Cymraeg (Y Lolfa)  Y Gosb, Geraint Evans Gorau Chwarae Cydchwarae, Dylan EbenezerSaesneg (Accent Press)  The Paratrooper's Princess, Horatio Clare Rugby Dads, Jos Andrews 2017 Cymraeg (Y Lolfa):  Y Stelciwr, Manon Steffan Ros Rhwng y Pyst, Owain F\u00f4n Williams a Lynn DaviesSaesneg (Accent Press)  Stargazers, Phil Carradice Gun Shy, Angie McDonnell ac Alison Stokes 2018 Cymraeg (Y Lolfa)  Arwyr Cymru, Jon Gower Brett Johns: Ymladdwr, Brett Johns gyda Alun GibbardSaesneg (Rily)  No Place to Call Home, Katey Pilling a Llinos Dafydd Words Apart, Llinos Dafydd Dolenni allanol Cyngor Llyfrau Cymru: Stori Sydyn (Saesneg) Gwefan swyddogol Quick Reads","301":"Prosiect llythrennedd oedolion yng Nghymru a Lloegr yw Stori Sydyn, neu Quick Reads yn Saesneg, sy'n cynhyrchu cyfres o lyfrau byrion. Fe'i ddatblygwyd ar y cyd rhwng awduron, cyhoeddwyr, addysgwyr, y BBC a chyrff y llywodraeth. Mae gan y llyfrau hyd at 128 tudalen, maent wedi'u cynllunio er mwyn hybu darllen ymhlith pobl h\u0177n, a darllenwyr llai hyderus i ddarllen mwy. Mae'r llyfrau wedi cael eu defnyddio llawer mewn dosbarthiadau  ESOL, Skills for Life, mewn colegau, carchardai ayb. Lansiwyd y set gyntaf o lyfrau ar Ddiwrnod y Llyfr 2006 gan y Prif Weinidog ar y pryd, Tony Blair. Cynhyrchir set wahanol o lyfrau ar gyfer Cymru a Lloegr.  Llyfrau Cymru 2006 Cymraeg (Gwasg Gomer)  Br\u00e2n i Bob Br\u00e2n ..., Rowan Coleman, ISBN 9781843237211 D\u0175r Dwfn, Conn Iggulden, ISBN 9781843236832 Jake, Geraint V. Jones, ISBN 9781843236894 Parti Ann Haf, Meleri Wyn James, ISBN 9781843236849Saesneg (Accent Press)  The Corpse's Tale, Katherine John, ISBN 9781905170319 Secrets, Lynne Barrett-Lee, ISBN 9781905170302 2007 Cymraeg (Y Lolfa)  Os M\u00eats ..., Bethan Gwanas, ISBN 9780862439408 Tacsi i'r Tywyllwch, Gareth F. Williams, ISBN 9780862439439 Y Jobyn Gorau yn y Byd, Gary Slaymaker, ISBN 9780862439415 Y Rhwyd, Caryl Lewis, ISBN 9780862439422Saesneg (Accent Press)  Aim High, Tanni Grey-Thompson, ISBN 9781905170890 The Rubber Woman, Lindsay Ashford, ISBN 9781905170883 A Day To Remember, Fiona Phillips, ISBN 9781905170906 Bringing It Back Home, Niall Griffiths, ISBN 9781905170913 2008 Cymraeg (Y Lolfa)  Operation Julie, Lyn Ebenezer, ISBN 9781847710253 Jackie Jones, Caryl Lewis, ISBN 9781847710406 Dyn y Syrcas, Derfel Williams, ISBN 9781847710352 Y Gwledydd Bychain, Bethan Gwanas, ISBN 9781847710369Saesneg (Accent Press)  Life's New Hurdles, Colin Jackson, ISBN 9781906125936 The Hardest Test, Scott Quinnell, ISBN 9781906125950 Vinyl Demand, Hayley Long, ISBN 9781906125943 Losing It, Roger Granelli, ISBN 9781906125943 2009 Cymraeg (Y Lolfa)  Bywyd yn y Coalhouse: Y Teulu Griffiths, Brenda Griffiths a Cerdin Griffiths gydag Alun Gibbard, ISBN 9781847711120 Fyny Gyda'r Swans, Owain Tudur Jones gydag Alun Gibbard, ISBN 9781847711151 Peter Moore: Y Gwaethaf o'r Gwaethaf, Dyfed Edwards, ISBN 9781847711144 Ar Ben y Byd , Shane Williams gyda Lynn Davies, ISBN 9781847711137Saesneg (Accent Press)  Alive and Kicking, Andy Legg, ISBN 9781906373740 Black-Eyed Devils, Catrin Collier, ISBN 9781906373610 In At The Deep End: From Barry to Beijing, David Davies, ISBN 9781906373764 Inside Out, Parc Prisoners, ISBN 9781906373757 2010 Cymraeg (Y Lolfa):  Ali Yassine: Llais yr Adar Gleision, Ali Yassine gydag Alun Gibbard, ISBN 9781847711731 Cymru Howard Marks, Howard Marks gydag Alun Gibbard, ISBN 9781847711748 Hiwmor Nigel, Nigel Owens, ISBN 9781847711755 Jamie: Y Llew yn Ne Affrica, Jamie Roberts gyda Lynn Davies, ISBN 9781847711724Saesneg (Accent Press)  Loose Connections, Rachel Trezise, ISBN 9781907016394 Random Thoughts, Chris Corcoran, ISBN 9781907016387 Team Calzaghe, Michael Pearlman, ISBN 9781907016370 We Won the Lottery! - Real Life Winner Stories, Danny Buckland, ISBN 9781907016110 2011 Cymraeg (Y Lolfa)  Hartson, John Hartson gyda Lynn Davies, ISBN 9781847712950 Cymry Man U, Gwyn Jenkins, ISBN 9781847712967 Tacsi i Hunllef, Gareth F. Williams, ISBN 9781847712974 Mefin: I Gymru yn \u00f4l, Mefin Davies gyda Lynn Davies, ISBN 9781847712981Saesneg (Accent Press)  Worlds Beyond Words, Alison Stokes, ISBN 9781907726606 The Flying Pineapple, Jamie Baulch, ISBN 9781907726620 Rugby Rivals - My Top 10 Players, Martyn Williams, ISBN 9781907726644 Trouble on the Heath, Terry Jones, ISBN 9781907726200 2012 Cymraeg (Y Lolfa)  Yr Elyrch: Dathlu'r 100, Geraint Jenkins Cymry yn y G\u00eamau Olympaidd, John Meurig Edwards Hunllef, Manon Steffan Ros Tu \u00f4l i'r Tiara: Bywyd fel Miss Cymru, Courtney Hamilton gydag Alun GibbardSaesneg (Accent Press)  Going for Gold: Welsh Olympic Dreams for 2012, Jocelyn Andrews Earnie: My Life at Cardiff City, Robert Earnshaw Finger Food, Helen Lederer Why Do Golf Balls Have Dimples? Weird and Wonderful Facts of Everyday Life, Wendy Sadler 2013 Cymraeg (Y Lolfa)  Inc, Manon Steffan Ros Cymry Mentrus, John Meurig Edwards Meddyliau Eilir, Eilir Jones George North, George North gydag Alun GibbardSaesneg (Accent Press)  Grand Slam Man, Dan Lydiate Peak Performance, Tori James Hostage, Emlyn Rees 2014 Cymraeg (Y Lolfa)  Gareth Jones: Y Dyn oedd yn Gwybod Gormod, Alun Gibbard Aled a'r Fedal Aur, Aled Sion Davies Foxy'r Llew, Jonathan Davies Oswald, Lleucu RobertsSaesneg (Accent Press)  Headhunter, Jade Jones Do Not Go Gentle, Phil Carradice Be your Own Boss, Alison Stokes Lionheart, Richard Hibbard 2015 Cymraeg (Y Lolfa)  O'r Llinell Biced i San Steffan, Si\u00e2n James gydag Alun Gibbard Bryn y Crogwr, Bethan Gwanas Ar dy Feic, Phil Stead Cymru a'r Rhyfel Byd Cyntaf, Gwyn JenkinsSaesneg (Accent Press)  Captain Courage, Gareth Thomas My Sporting Heroes, Jason Mohammad Cwtch Me If You Can, Beth Reekles Code Black, Tom Anderson 2016 Cymraeg (Y Lolfa)  Y Gosb, Geraint Evans Gorau Chwarae Cydchwarae, Dylan EbenezerSaesneg (Accent Press)  The Paratrooper's Princess, Horatio Clare Rugby Dads, Jos Andrews 2017 Cymraeg (Y Lolfa):  Y Stelciwr, Manon Steffan Ros Rhwng y Pyst, Owain F\u00f4n Williams a Lynn DaviesSaesneg (Accent Press)  Stargazers, Phil Carradice Gun Shy, Angie McDonnell ac Alison Stokes 2018 Cymraeg (Y Lolfa)  Arwyr Cymru, Jon Gower Brett Johns: Ymladdwr, Brett Johns gyda Alun GibbardSaesneg (Rily)  No Place to Call Home, Katey Pilling a Llinos Dafydd Words Apart, Llinos Dafydd Dolenni allanol Cyngor Llyfrau Cymru: Stori Sydyn (Saesneg) Gwefan swyddogol Quick Reads","302":"Mae Gwlad Iorddonen neu'n syml yr Iorddonen (Arabeg \u0644\u0645\u0645\u0644\u0643\u0629 \u0627\u0644\u0623\u0631\u062f\u0646\u0651\u064a\u0651\u0629 \u0627\u0644\u0647\u0627\u0634\u0645\u064a\u0651\u0629 Al-Mamlakah al-Urdunniyyah al-H\u0101\u0161imiyyah) yn wlad Arabaidd sy'n ffinio ag Israel i'r gorllewin, Syria i'r gogledd, Irac i'r dwyrain a Sawdi Arabia i'r de-orllewin. Amman yw prifddinas y wlad. Mae'r wlad ar groesffordd bwysig rhwng Asia, Affrica ac Ewrop. Ei henw swyddogol yw \"Teyrnas Hasimaidd Iorddonen\". Cafodd sofraniaeth y wlad ei chreu yn 1946 o ran o Balesteina Brydeinig. Amgylchynir Gwlad yr Iorddonen gan wledydd eraill; mae ganddi arwynebedd o 89,342 km2 (34,495 sq mi) a phoblogaeth o 10,428,241 (19 Mehefin 2019). Hi, felly, yw'r 11eg gwlad mwyaf poblog allan o'r holl wledydd Arabaidd. Islam Sunni sy'n cael ei harfer gan 95% o'r boblogaeth, gyda lleiafrif bach iawn yn Gristnogion. Gelwir y wlad yn aml yn \"Werddon o Sefydlogrwydd\" oherwydd yr ansicrwydd a'r rhyfela yn y gwledydd o'i chwmpas a gododd yn dilyn y Gwanwyn Arabaidd.Ers 1948, mae'r Iorddonen wedi derbyn ffoaduriaid o wledydd cyfagos, o ganlyniad i wrthdaro a rhyfel. Yn 2015 amcangyfrifwyd fod 2.1 miliwn o Balesteiniaid ac 1.4 miliwn o Syriaid wedi ymgartrefu yn y wlad. Mae yma hefyd filoedd o  ffoaduriaid Cristnogol o Irac. Mae hyn i gyd yn rhoi wysau trwm iawn ar isadeiledd ac economi'r wlad. Hanes Ceir cofnod o bobl yn byw yma ers Hen Oes y Cerrig ac yn niwedd yr Oes Efydd fe'i rheolwyd gan dair brenhiniaeth wahanol: Ammon, Moab ac Edom. Yna daeth Brenhiniaeth y Nabatea, cyfnod gyda'r Rhufeiniaid yn ei rheoli ac yna Ymerodraeth yr Otomaniaid. Ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd yn 1921 daeth 'Emiradau Trawsiorddonen' (Emirate of Transjorda) i fodolaeth, dan brotectoriaeth Prydain, wedi'i ffurfio allan o'r o Balesteina Brydeinig. Cafod Trawsiorddonen ei chydnabod gan Gynghrair y Cenhedloedd yn yr un flwyddyn. Yn 1946 cyhoeddodd ei hannibyniaeth oddi wrth Prydain a dethlir y diwrnod hwn yn flynyddol ar 25 Mai. Ei henw swyddogol oedd \"Teyrnas Hasimaidd Trawsiorddonen\". Yn y Rhyfel rhwng Arabia ac Israel yn 1948, meddiannodd diroedd Y Lan Orllewinol a newidiwyd enw'r wladwriaeth yn \"Frenhiniaeth Hasimaidd Iorddonen\" ar 1 Rhagfyr 1948. Gwadodd yr Iorddonen mai hi oedd berchen y tiroedd yn 1988, cam diplomyddol, a esgorodd ar gytundeb hanesyddol rhwng Gwlad yr Iorddonen ac Israel, a arwyddwyd yn 1994.Mae Gwlad yr Iorddonen yn un o'r gwledydd a sefydlodd y Cynghrair Arabaidd a'r Sefydliad dros Gydweithio Islamaidd. Mae'n wladwriaeth sofran, yn frenhiniaeth gyfansoddiadol gyda'r brenin yn dal pwerau gweithredol a deddfwriaethol.  Economi Ystyrir yr Iorddonen yn wlad o \"ddatblygiad dynol uchel\" gydag economi \"incwm canol-uwch\". Mae'n un o'r econom\u00efau lleiaf yn y dwyrain canol, ond yn ddeniadol i fuddsoddwyr tramor oherwydd ei gweithlu medrus, ysgilgar. Oherwydd mannau fel Petra a'r M\u00f4r Marw mae'r wlad yn gyrchfan bwysig i dwristiaid, ac mae hefyd yn denu twristiaeth feddygol oherwydd ei sector iechyd arbennig o safonol. Serch hynny, mae diffyg adnoddau naturiol, llif mawr o ffoaduriaid a chythrwfl rhanbarthol wedi llesteirio'r twf economaidd. Yn 2016 roedd 14.4% o'r boblogaeth yn byw mewn tlodi. Mae GDP (neu 'gynnyrch mewnwladol crynswth'; CMC) cyfoes y wlad yn . Ar gyfartaledd tyfodd y CMC 8% yn flynyddol rhwng 2004 a2008, ac yna ar gyfartaledd o 2.6%, yn dilyn y mewnlifiad anferthol o ffoaduriaid Syriaid i'r wlad.Mae economi Jordan yn gymharol amrywiol, gyda masnach a chyllid yn cyfrif am bron i draean o CMC; mae cludiant a chyfathrebu, gwasanaethau cyhoeddus, ac adeiladu yn cyfrif am un rhan o bump, ac mae mwyngloddio a gweithgynhyrchu yn cyfateb i bron i bumed arall. Er gwaethaf cynlluniau i ehangu'r sector preifat, mae'r wladwriaeth yn parhau i fod y prif rym yn economi Jordan.  Dinasoedd mwyaf Y pedwar ddinas fwyaf yn y wlad yw: Amman (y brifddinas), Zarqa, Irbid ac Acaba (unig borthladd y wlad) a Rwseiffa.  Ardaloedd Llywodraethol Gwlad Iorddonen Mae Gwlad Iorddonen wedi'i rannu'n ddeuddeg o ardaloedd llywodraethol (muhafazah ), sy'n cael eu penu gan y Weinyddiaeth Fewnol. Rhennir llywodraeth leol ymhellach i ardaloedd (liwa) ac yn aml yn is-ardaloedd (qda).Yn ddaearyddol, mae Ardaloedd Llywodraethol Gwlad Iorddonen wedi'u lleoli mewn un o dri rhanbarth: Rhanbarth y Gogledd, y Rhanbarth Canolog a Rhanbarth y De. Nid yw'r tri rhanbarth daearyddol yn cael eu dosbarthu yn \u00f4l ardal neu boblogaethau ond yn hytrach gan gysylltedd daearyddol a phellter ymhlith y canolfannau poblogaeth. Mae Mynyddoedd Moab yn Ardal Lywodraethol Karak yn gwahanu Rhanbarth y De o'r Rhanbarth Canolog. Mae canolfannau poblogaeth Rhanbarth y Canolbarth a'r Gogledd yn cael eu gwahanu'n ddaearyddol gan fynyddoedd Ardal Lywodraethol Jerash. Yn gymdeithasol, mae canolfannau poblogaeth Amman, Salt, Zarqa a Madaba yn ffurfio un ardal fetropolitan fawr le mae rhyngweithiadau busnes yn y dinasoedd hyn o dan ddylanwad Amman tra bod dinasoedd Jerash, Ajloun, a Mafraq yn bennaf o dan ddylanwad dinas Irbid.  Gweler hefyd Y M\u00f4r Marw Hasimiaid Cyfeiriadau","305":"Gellir rhannu llenyddiaeth Lydaweg yn dri chyfnod sy'n adlewyrchu hanes yr iaith Lydaweg: yr Hen Oes, yr Oes Ganol, a'r Oes Fodern.  Llenyddiaeth Hen Lydaweg Dim ond ychydig o olion o'r Hen Lydaweg, sef y cyfnod o'r 7g i'r 11g, sydd yn goroesi, bron i gyd yn enwau a glosau ar eiriau Lladin mewn dogfennau.  Llenyddiaeth Llydaweg Canol Cychwynnai cyfnod y Llydaweg Canol yn yr 11g. Y testun llenyddol cynharaf yn yr iaith Lydaweg ydy Dialog etre Arzur roe d'an Bretouned ha Guinglaff (\"Ymddiddan rhwng Arthur, brenin y Brythoniaid a Gwinglaff\") sy'n dyddio o'r 15g. Mae'r mwyafrif o destunau Llydaweg Canol, hyd at yr 17g, yn ymdrin \u00e2 phynciau chrefyddol. Ymhlith y rhain mae nifer o ddram\u00e2u miragl sydd yn seiliedig ar hanesion yr Efengyl a bucheddau'r saint. Mae un ddrama firagl, Buhez Santez Nonn (\"Buchedd y Santes Non\"), yn seiiliedig ar destun Lladin o Fuchedd Dewi. Enghraifft o farddoniaeth grefyddol y cyfnod ydy Mellezour an Maru (\"Drych Angau\"), cerdd hir o 1519 sydd yn ymwneud \u00e2'r Farn Ddiwethaf. Y rhyddiaith gyntaf o bwys yn Llydaweg ydy Buhez Sante Cathell (\"Buchedd y Santes Gatrin\"; 1519), cyfieithiad o ffynhonnell Ladin yn bennaf.  Llenyddiaeth Llydaweg Modern Dywed i'r Llydaweg Modern gychwyn yng nghanol yr 17g, er i lenyddiaeth yn yr iaith barhau i ymdrin \u00e2 ffurfiau a phynciau tebyg i weithiau cyfnod y Llydaweg Canol. Parhaodd traddodiad y ddrama firagl yn brif ffurf llenyddiaeth Lydaweg hyd at y 18g.  Adfywiad y 19g Ffynnai diddordeb yn yr iaith Lydaweg yn nechrau'r 19g, yn bennaf mewn ymateb i'r ymdrechion gan lywodraeth Ffrainc i ddifa ieithoedd rhanbarthol a lleiafrifol y wlad. Cyfieithwyd y Beibl i'r Llydaweg yn 1827 gan Jean Fran\u00e7ois Legonidec. Carreg filltir bwysig yn adfywiad yr iaith lenyddol oedd hyn, er na chafodd bathiadau Legonidec a'i ymdrech i buro'r iaith rhag benthyceiriau Ffrangeg fawr o ddylanwad. Yn 1839 cyhoeddwyd y casgliad Barzaz Breiz (\"Barddoniaeth Llydaw\") gan Hersart de Villemarqu\u00e9. Fe honnai taw detholiad o ganeuon hen iawn y werin Lydewig ydoedd, ond yn wir fe adolygai sawl un ac roedd nifer fawr ohonynt o darddiad diweddar. Serch hynny, sbardunwyd nifer o awduron eraill megis Anatole Le Braz i gasglu, cofnodi a chyhoeddi ll\u00ean lafar y Llydawyr: rhigymau, straeon gwerin, diarhebion, damhegion, a dychmygion ar eiriau. Un o feirdd mwyaf poblogaidd y cyfnod oedd Prosper Proux, awdur Canaouennou gret gant eur C\u2019hernewod (\"Cerddi gan Ddyn o Gernyw\"; 1838).  Yr 20g Sefydlwyd sawl cyfnodolyn yn yr 20g i gyhoeddi gwaith newydd, gan gynnwys Gwalarn (yn ddiweddarach Al Liamm). Un o nofelau gwychaf yr iaith ydy Itron Varia Garmez (1941) gan Youenn Drezen. Ymhlith llenorion pwysig eraill yr 20g mae'r bardd crefydol Yann-B\u00ear Kalloc'h  Jean Pierre Colloc'h a'r bardd natur Roperzh Er Mason.  Llyfryddiaeth Annaig Renault, Women Writers in Breton (The Celtic Pen 1:2, 1993) Rhisiart Hincks, I Gadw Mamiaith Mor Hen; Cyflwyniad i ddechreuadau ysgolheictod Llydaweg (Gwasg Gomer, 1995) Gwyn Griffiths, Llydaw: ei llen a'i llwybrau (Gwasg Gomer, 2000) (teithlyfr gyda sylwadau ar l\u00ean Llydaw) Gwyn Griffiths a Jacqueline Gibson , The Turn of the Ermine - An Anthology of Breton Literature dros 500 tudalen y rhan fwyaf yn ddarnau Llydaweg a chyfieithiad Saesneg (Francis Bootle, 2006) Cyfweliad \u00e2 Llenor Llydaweg: Mikel Madeg, Taliesin 115 (Haf 2002) Rita Williams, Ronan Huon 1922\u20132003, Taliesin 121 (Gwanwyn 2004) Jacqueline Gibson, Per Denez 1921\u20132011, Barn rhif 585 (Hydref 2011) Heather Williams, Diffinio dwy lenyddiaeth Llydawv, Tu Chwith 12 (1999), tud. 51\u20136 Heather Williams, Diffinio Llydaw, Y Traethodydd 157 (2002), tud. 197\u2013208 Heather Williams, Ar drywydd Celtigrwydd: Auguste Brizeux, Y Traethodydd 156 (2006), tud. 34\u201350 Heather Williams, Chwedlau ac arferion marwolaeth Llydaw, Ll\u00ean Cymru 34 (2011), tud. 216\u201325 Ceridwen Lloyd-Morgan, Er Mwyn Duw a Llydaw -Barddoniaeth Yann-B\u00ear Kalloc'h, yn Beirdd Ffosydd y Gwledydd Celtaidd 1914-1918gol Myrddin ap Dafydd,  Carreg Gwalch (2014), tud. 98\u2013123 Gweler hefyd Ll\u00ean Llydaw Llenyddiaeth Gernyweg Llenyddiaeth Gymraeg Llenyddiaeth Ffrangeg Llydaw Llenyddiaeth Alaweg Llydaw Llenyddiaeth Ladin Llydaw","307":"Gellir rhannu llenyddiaeth Lydaweg yn dri chyfnod sy'n adlewyrchu hanes yr iaith Lydaweg: yr Hen Oes, yr Oes Ganol, a'r Oes Fodern.  Llenyddiaeth Hen Lydaweg Dim ond ychydig o olion o'r Hen Lydaweg, sef y cyfnod o'r 7g i'r 11g, sydd yn goroesi, bron i gyd yn enwau a glosau ar eiriau Lladin mewn dogfennau.  Llenyddiaeth Llydaweg Canol Cychwynnai cyfnod y Llydaweg Canol yn yr 11g. Y testun llenyddol cynharaf yn yr iaith Lydaweg ydy Dialog etre Arzur roe d'an Bretouned ha Guinglaff (\"Ymddiddan rhwng Arthur, brenin y Brythoniaid a Gwinglaff\") sy'n dyddio o'r 15g. Mae'r mwyafrif o destunau Llydaweg Canol, hyd at yr 17g, yn ymdrin \u00e2 phynciau chrefyddol. Ymhlith y rhain mae nifer o ddram\u00e2u miragl sydd yn seiliedig ar hanesion yr Efengyl a bucheddau'r saint. Mae un ddrama firagl, Buhez Santez Nonn (\"Buchedd y Santes Non\"), yn seiiliedig ar destun Lladin o Fuchedd Dewi. Enghraifft o farddoniaeth grefyddol y cyfnod ydy Mellezour an Maru (\"Drych Angau\"), cerdd hir o 1519 sydd yn ymwneud \u00e2'r Farn Ddiwethaf. Y rhyddiaith gyntaf o bwys yn Llydaweg ydy Buhez Sante Cathell (\"Buchedd y Santes Gatrin\"; 1519), cyfieithiad o ffynhonnell Ladin yn bennaf.  Llenyddiaeth Llydaweg Modern Dywed i'r Llydaweg Modern gychwyn yng nghanol yr 17g, er i lenyddiaeth yn yr iaith barhau i ymdrin \u00e2 ffurfiau a phynciau tebyg i weithiau cyfnod y Llydaweg Canol. Parhaodd traddodiad y ddrama firagl yn brif ffurf llenyddiaeth Lydaweg hyd at y 18g.  Adfywiad y 19g Ffynnai diddordeb yn yr iaith Lydaweg yn nechrau'r 19g, yn bennaf mewn ymateb i'r ymdrechion gan lywodraeth Ffrainc i ddifa ieithoedd rhanbarthol a lleiafrifol y wlad. Cyfieithwyd y Beibl i'r Llydaweg yn 1827 gan Jean Fran\u00e7ois Legonidec. Carreg filltir bwysig yn adfywiad yr iaith lenyddol oedd hyn, er na chafodd bathiadau Legonidec a'i ymdrech i buro'r iaith rhag benthyceiriau Ffrangeg fawr o ddylanwad. Yn 1839 cyhoeddwyd y casgliad Barzaz Breiz (\"Barddoniaeth Llydaw\") gan Hersart de Villemarqu\u00e9. Fe honnai taw detholiad o ganeuon hen iawn y werin Lydewig ydoedd, ond yn wir fe adolygai sawl un ac roedd nifer fawr ohonynt o darddiad diweddar. Serch hynny, sbardunwyd nifer o awduron eraill megis Anatole Le Braz i gasglu, cofnodi a chyhoeddi ll\u00ean lafar y Llydawyr: rhigymau, straeon gwerin, diarhebion, damhegion, a dychmygion ar eiriau. Un o feirdd mwyaf poblogaidd y cyfnod oedd Prosper Proux, awdur Canaouennou gret gant eur C\u2019hernewod (\"Cerddi gan Ddyn o Gernyw\"; 1838).  Yr 20g Sefydlwyd sawl cyfnodolyn yn yr 20g i gyhoeddi gwaith newydd, gan gynnwys Gwalarn (yn ddiweddarach Al Liamm). Un o nofelau gwychaf yr iaith ydy Itron Varia Garmez (1941) gan Youenn Drezen. Ymhlith llenorion pwysig eraill yr 20g mae'r bardd crefydol Yann-B\u00ear Kalloc'h  Jean Pierre Colloc'h a'r bardd natur Roperzh Er Mason.  Llyfryddiaeth Annaig Renault, Women Writers in Breton (The Celtic Pen 1:2, 1993) Rhisiart Hincks, I Gadw Mamiaith Mor Hen; Cyflwyniad i ddechreuadau ysgolheictod Llydaweg (Gwasg Gomer, 1995) Gwyn Griffiths, Llydaw: ei llen a'i llwybrau (Gwasg Gomer, 2000) (teithlyfr gyda sylwadau ar l\u00ean Llydaw) Gwyn Griffiths a Jacqueline Gibson , The Turn of the Ermine - An Anthology of Breton Literature dros 500 tudalen y rhan fwyaf yn ddarnau Llydaweg a chyfieithiad Saesneg (Francis Bootle, 2006) Cyfweliad \u00e2 Llenor Llydaweg: Mikel Madeg, Taliesin 115 (Haf 2002) Rita Williams, Ronan Huon 1922\u20132003, Taliesin 121 (Gwanwyn 2004) Jacqueline Gibson, Per Denez 1921\u20132011, Barn rhif 585 (Hydref 2011) Heather Williams, Diffinio dwy lenyddiaeth Llydawv, Tu Chwith 12 (1999), tud. 51\u20136 Heather Williams, Diffinio Llydaw, Y Traethodydd 157 (2002), tud. 197\u2013208 Heather Williams, Ar drywydd Celtigrwydd: Auguste Brizeux, Y Traethodydd 156 (2006), tud. 34\u201350 Heather Williams, Chwedlau ac arferion marwolaeth Llydaw, Ll\u00ean Cymru 34 (2011), tud. 216\u201325 Ceridwen Lloyd-Morgan, Er Mwyn Duw a Llydaw -Barddoniaeth Yann-B\u00ear Kalloc'h, yn Beirdd Ffosydd y Gwledydd Celtaidd 1914-1918gol Myrddin ap Dafydd,  Carreg Gwalch (2014), tud. 98\u2013123 Gweler hefyd Ll\u00ean Llydaw Llenyddiaeth Gernyweg Llenyddiaeth Gymraeg Llenyddiaeth Ffrangeg Llydaw Llenyddiaeth Alaweg Llydaw Llenyddiaeth Ladin Llydaw","309":"Gwlad yn ne-orllewin Ewrop yw Teyrnas Sbaen neu Sbaen (Sbaeneg: Reino de Espa\u00f1a neu Espa\u00f1a). Mae'n rhannu gorynys Iberia gyda Gibraltar a Phortiwgal, ac mae'n ffinio \u00e2 Ffrainc ac Andorra yn y gogledd. Madrid yw'r brifddinas. Felipe VI yw brenin Sbaen.  Daearyddiaeth Mae Sbaen yn wlad yn ne-orllewin Ewrop sy'n llenwi'r rhan fwyaf o orynys Iberia. Mae hi'n ffinio \u00e2 Portiwgal i'r gorllewin, Gibraltar i'r de, a Ffrainc ac Andorra i'r gogledd dros y Pyreneau.  Mae dinasoedd Sbaen yng ngogledd yr Affrig (Ceuta a Melilla) yn ffinio \u00e2 Moroco. Ceir llawer o lwyfandiroedd uchel a mynyddoedd fel y Sierra Nevada. Rhed sawl afon o'r ucheldiroedd, Afon Tajo, Afon Ebro, Afon Duero, Afon Guadiana a Guadalquivir, er enghraifft.  Hanes Sbaen Dechreua 'hanes Sbaen gyda dyfodiad Homo sapiens i Benrhyn Iberia a'r diriogaeth sy'n awr yn Sbaen tua 35,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Yn ddiweddarach, meddianwyd y diriogaeth yn eu tro gan y Celtiaid, y Ffeniciaid a'r Groegiaid. Dechreuodd Gweriniaeth Rhufain feddiannu Sbaen yn y 3g CC, ac yn ddiweddarach daeth yn rhan bwysig o'r Ymerodraeth Rufeinig. Wedi cwymp yr ymerodraeth Rufeinig yn y gorllewin, meddiannwyd Sbaen gan y Fisigothiaid. Yn 711 ymosodwyd ar y deyrnas Fisigothig gan fyddin Islamaidd, a chyn pen ychydig flynyddoedd roedd bron y cyfan o Sbaen ym meddiant dilynwyr Islam, heblaw am ran fechan yn y gogledd. Dan yr enw Al-Andalus, datblygodd Sbaen Islamaidd ei diwylliant unigryw ei hun yn ystod y 750 mlynedd nesaf. Yn rhannol oherwydd ymraniadau'r Mwslimiaid, gallodd y Cristionogion yn y gogledd ddechrau proses o adennill tiriogaeth, a elwir y Reconquista, a ddaeth i ben pan orchfygwyd y deyrnas Islamaidd olaf, Teyrnas Granada. Gyda chwymp dinas Granada yn 1492 dechreuodd cyfnod newydd yn hanes Sbaen, oherwydd yr un flwyddyn hwyliodd Christopher Columbus i'r Byd Newydd. Hyn oedd dechrau Ymerodraeth Sbaen; goresgynnwyd Mecsico gan Hernando Cort\u00e9s (1485\u20141547), a goresgynnodd Francisco Pizarro (1476\u20141541) diriogaeth Periw gan ddinistrio Ymerodraeth yr Inca. Meddiannwyd rhannau helaeth o ganolbarth a de America gyda rhai meddiannau yn Asia ac Affrica hefyd. Dechreuodd nerth milwrol Sbaen edwino yn y 18g, ac yn nechrau'r 19g rhoddodd Napoleon ei frawd Jos\u00e9 Bonaparte ar orsedd Sbaen. Bu gwrthryfel poblogaidd yn erbyn y Ffrancod, a chyda chymorth byddin Brydeinig gyrrwyd hwy o'r wlad. Dilynwyd hyn gan gyfnod o ansefydlogrwydd, a chollodd Sbaen ei meddiannau tramor. Yn 1936 dechreuodd Rhyfel Cartref Sbaen, a arweiniodd at fuddugoliaeth Francisco Franco, a fu'n rheoli Sbaen fel unben hyd ei farwolaeth yn 1975. Wedi ei farwolaeth ef, daeth y brenin Juan Carlos I i'r orsedd, a chytunwyd ar gyfansoddiad democrataidd yn 1978. Ymunodd Sbaen a'r Undeb Ewropeaidd, a gwelwyd t\u0175f economaidd sylweddol. Yn 2002 derbyniwyd yr Euro fel arian.  Demograffeg Ar 1 Ionawr 2017, roedd poblogaeth Sbaen yn 46.528.966 yn \u00f4l yr Instituto Nacional de Estad\u00edstica (INE). Sbaen yw'r bumed wlad yn yr Undeb Ewropeaidd o ran poblogaeth, ond mae dwysder y boblogaeth yn gymharol isel, 92.0 person\/km sgwar. Fel llawer o wledydd Ewrop, mae'r boblogaeth yn tueddu i heneddio; yn 2006 roedd cyfartaledd oedran trigolion Sbaen yn 40.2. Roedd 14.3% o'r boblogaeth dan 15 oed, 69,0% rhwng 15 a 64, a 16.7% dros 65. I raddau, mae mewnfudiad wedi gwrthweithio'r duedd yma. Yn 2005, roedd disgwyliad bywyd yn Sbaen yn 80.2 ar gyfartaledd; 77.0 i ddynion a 83.5 i ferched. Mae dwysder y boblogaeth yn uwch o gwmpas yr arfordir ac o amgylch Madrid. Yng nghanol y wlad, mae diboblogi yn broblem yn yr ardaloedd gwledig (mae llawer o bentrefi wedi'u gadael).  Dinasoedd Yr ardaloedd dinesig mwyaf o ran poblogaeth yw:  Annibyniaeth oddi wrth Sbaen Poblogaeth Ynysoedd Sbaen Yr ynysoedd gyda'r boblogaeth fwyaf yw:  Yn \u00f4l cyfrifiad 2006, roedd 9.27 o boblogaeth Sbaen yn dramorwyr. Roedd y mwyafrif o America Ladin (36.21%), Gorllewin Ewrop (21.06%), Dwyrain Ewrop (17.75%) a'r Magreb (14.76%).  Crefydd Eglwys Gatholig \u2014 76.7% Dim crefydd \u2014 20.0% Arall \u2014 1.6% (Islam, yr Eglwys Uniongred, Iddewon ac eraill) Llywodraeth Cymunedau ymreolaethol Rhennir y wlad yn nifer o Gymunedau ymreolaethol (\"Comunidades autonomas\" yn Sbaeneg).   Provincias neu Ranbarthau Sbaen Ceir 50 provincia neu ranbarth, sy'n tarddu n\u00f4l i archwiliad tir 1833:  Gweler hefyd Rhestr o wledydd a ddaeth yn annibynnol oddi wrth Sbaen Al-Andalus Rhyfel Cartref Sbaen Rhestr o Safleoedd Treftadaeth y Byd yn Sbaen","310":"Gwlad yn ne-orllewin Ewrop yw Teyrnas Sbaen neu Sbaen (Sbaeneg: Reino de Espa\u00f1a neu Espa\u00f1a). Mae'n rhannu gorynys Iberia gyda Gibraltar a Phortiwgal, ac mae'n ffinio \u00e2 Ffrainc ac Andorra yn y gogledd. Madrid yw'r brifddinas. Felipe VI yw brenin Sbaen.  Daearyddiaeth Mae Sbaen yn wlad yn ne-orllewin Ewrop sy'n llenwi'r rhan fwyaf o orynys Iberia. Mae hi'n ffinio \u00e2 Portiwgal i'r gorllewin, Gibraltar i'r de, a Ffrainc ac Andorra i'r gogledd dros y Pyreneau.  Mae dinasoedd Sbaen yng ngogledd yr Affrig (Ceuta a Melilla) yn ffinio \u00e2 Moroco. Ceir llawer o lwyfandiroedd uchel a mynyddoedd fel y Sierra Nevada. Rhed sawl afon o'r ucheldiroedd, Afon Tajo, Afon Ebro, Afon Duero, Afon Guadiana a Guadalquivir, er enghraifft.  Hanes Sbaen Dechreua 'hanes Sbaen gyda dyfodiad Homo sapiens i Benrhyn Iberia a'r diriogaeth sy'n awr yn Sbaen tua 35,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Yn ddiweddarach, meddianwyd y diriogaeth yn eu tro gan y Celtiaid, y Ffeniciaid a'r Groegiaid. Dechreuodd Gweriniaeth Rhufain feddiannu Sbaen yn y 3g CC, ac yn ddiweddarach daeth yn rhan bwysig o'r Ymerodraeth Rufeinig. Wedi cwymp yr ymerodraeth Rufeinig yn y gorllewin, meddiannwyd Sbaen gan y Fisigothiaid. Yn 711 ymosodwyd ar y deyrnas Fisigothig gan fyddin Islamaidd, a chyn pen ychydig flynyddoedd roedd bron y cyfan o Sbaen ym meddiant dilynwyr Islam, heblaw am ran fechan yn y gogledd. Dan yr enw Al-Andalus, datblygodd Sbaen Islamaidd ei diwylliant unigryw ei hun yn ystod y 750 mlynedd nesaf. Yn rhannol oherwydd ymraniadau'r Mwslimiaid, gallodd y Cristionogion yn y gogledd ddechrau proses o adennill tiriogaeth, a elwir y Reconquista, a ddaeth i ben pan orchfygwyd y deyrnas Islamaidd olaf, Teyrnas Granada. Gyda chwymp dinas Granada yn 1492 dechreuodd cyfnod newydd yn hanes Sbaen, oherwydd yr un flwyddyn hwyliodd Christopher Columbus i'r Byd Newydd. Hyn oedd dechrau Ymerodraeth Sbaen; goresgynnwyd Mecsico gan Hernando Cort\u00e9s (1485\u20141547), a goresgynnodd Francisco Pizarro (1476\u20141541) diriogaeth Periw gan ddinistrio Ymerodraeth yr Inca. Meddiannwyd rhannau helaeth o ganolbarth a de America gyda rhai meddiannau yn Asia ac Affrica hefyd. Dechreuodd nerth milwrol Sbaen edwino yn y 18g, ac yn nechrau'r 19g rhoddodd Napoleon ei frawd Jos\u00e9 Bonaparte ar orsedd Sbaen. Bu gwrthryfel poblogaidd yn erbyn y Ffrancod, a chyda chymorth byddin Brydeinig gyrrwyd hwy o'r wlad. Dilynwyd hyn gan gyfnod o ansefydlogrwydd, a chollodd Sbaen ei meddiannau tramor. Yn 1936 dechreuodd Rhyfel Cartref Sbaen, a arweiniodd at fuddugoliaeth Francisco Franco, a fu'n rheoli Sbaen fel unben hyd ei farwolaeth yn 1975. Wedi ei farwolaeth ef, daeth y brenin Juan Carlos I i'r orsedd, a chytunwyd ar gyfansoddiad democrataidd yn 1978. Ymunodd Sbaen a'r Undeb Ewropeaidd, a gwelwyd t\u0175f economaidd sylweddol. Yn 2002 derbyniwyd yr Euro fel arian.  Demograffeg Ar 1 Ionawr 2017, roedd poblogaeth Sbaen yn 46.528.966 yn \u00f4l yr Instituto Nacional de Estad\u00edstica (INE). Sbaen yw'r bumed wlad yn yr Undeb Ewropeaidd o ran poblogaeth, ond mae dwysder y boblogaeth yn gymharol isel, 92.0 person\/km sgwar. Fel llawer o wledydd Ewrop, mae'r boblogaeth yn tueddu i heneddio; yn 2006 roedd cyfartaledd oedran trigolion Sbaen yn 40.2. Roedd 14.3% o'r boblogaeth dan 15 oed, 69,0% rhwng 15 a 64, a 16.7% dros 65. I raddau, mae mewnfudiad wedi gwrthweithio'r duedd yma. Yn 2005, roedd disgwyliad bywyd yn Sbaen yn 80.2 ar gyfartaledd; 77.0 i ddynion a 83.5 i ferched. Mae dwysder y boblogaeth yn uwch o gwmpas yr arfordir ac o amgylch Madrid. Yng nghanol y wlad, mae diboblogi yn broblem yn yr ardaloedd gwledig (mae llawer o bentrefi wedi'u gadael).  Dinasoedd Yr ardaloedd dinesig mwyaf o ran poblogaeth yw:  Annibyniaeth oddi wrth Sbaen Poblogaeth Ynysoedd Sbaen Yr ynysoedd gyda'r boblogaeth fwyaf yw:  Yn \u00f4l cyfrifiad 2006, roedd 9.27 o boblogaeth Sbaen yn dramorwyr. Roedd y mwyafrif o America Ladin (36.21%), Gorllewin Ewrop (21.06%), Dwyrain Ewrop (17.75%) a'r Magreb (14.76%).  Crefydd Eglwys Gatholig \u2014 76.7% Dim crefydd \u2014 20.0% Arall \u2014 1.6% (Islam, yr Eglwys Uniongred, Iddewon ac eraill) Llywodraeth Cymunedau ymreolaethol Rhennir y wlad yn nifer o Gymunedau ymreolaethol (\"Comunidades autonomas\" yn Sbaeneg).   Provincias neu Ranbarthau Sbaen Ceir 50 provincia neu ranbarth, sy'n tarddu n\u00f4l i archwiliad tir 1833:  Gweler hefyd Rhestr o wledydd a ddaeth yn annibynnol oddi wrth Sbaen Al-Andalus Rhyfel Cartref Sbaen Rhestr o Safleoedd Treftadaeth y Byd yn Sbaen","316":"Prifddinas Awstria yw Fienna (Almaeneg: Wien), sydd hefyd yn enw ar un o daleithiau'r wlad (Bundesland Wien). Mae'r ddinas, sy'n gorwedd ar lan Afon Donaw, yn ganolfan ddiwylliannol a gwleidyddol o bwys. Gyda 1,911,191 (1 Ionawr 2020) o bobl yn byw yno, yn \u00f4l cyfrifiad diwetha'r wlad, hon yw dinas fwyaf poblog y wlad a'r 6ed o fewn yr Undeb Ewropeaidd.  Hyd at ddechrau'r 20g, Fienna oedd y ddinas Almaeneg ei hiaith fwyaf yn y byd, a chyn hollti'r Ymerodraeth Awstria-Hwngari yn y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd gan y ddinas ddwy filiwn o drigolion. Heddiw, hi yw'r ail ddinas Almaeneg fwyaf, ar \u00f4l Berlin. Lleolwyd pencadlysoedd Mudiad Datblygiad Diwydiannol y Cenhedloedd Unedig (UNIDO)  a sawl adran arall o'r CU, Mudiad y Gwledydd Allforio Olew (OPEC) a'r Asiantaeth Ynni Atomig Ryngwladol (IAEA) i gyd yn Fienna. Mae'r ddinas wedi'i lleoli yn rhan ddwyreiniol Awstria ac mae'n agos at ffiniau'r Weriniaeth Tsiec, Slofacia a Hwngari. Mae'r rhanbarthau hyn yn gweithio gyda'i gilydd i reoli'r ffiniau. Ynghyd \u00e2 Bratislava (prifddinas Slofacia) gerllaw, mae Fienna'n ffurfio rhanbarth metropolitan gyda 3 miliwn o drigolion. Yn 2001, dynodwyd canol y ddinas yn Safle Treftadaeth y Byd UNESCO. Ym mis Gorffennaf 2017 fe\u2019i symudwyd i\u2019r rhestr o Dreftadaeth y Byd mewn Perygl.Yn ogystal \u00e2 chael ei galw'n \"Ddinas Cerdd\", oherwydd ei hetifeddiaeth gerddorol, galwodd nifer o gerddorion clasurol enwog fel Beethoven a Mozart Fienna'n \"gartref\". Dywedir hefyd mai Fienna yw \"Dinas y Breuddwydion\", gan ei bod yn gartref i seicdreiddiwr cynta'r byd, Sigmund Freud. Mae gwreiddiau hynafol Fienna i'w gweld mewn aneddiadau Celtaidd ac yna'n ddiweddararach, Rhufeinig. Mae canol hanesyddol Fienna yn gyfoethog o ensemblau pensaern\u00efol, gan gynnwys palasau a gerddi Bar\u00f3c, a'r Ringstra\u00dfe o ddiwedd y 19g sydd wedi'i leinio ag adeiladau mawreddog, henebion a pharciau. Mae Fienna'n adnabyddus am ansawdd ei bywyd uchel. Mewn astudiaeth yn 2005 o 127 o ddinasoedd y byd, rhestrodd papur newydd yr Economegydd y ddinas yn gyntaf (yn dilyn Vancouver a San Francisco) fel mannau gorau'r byd i fyw ynddynt. Rhwng 2011 a 2015, roedd Fienna yn yr ail safle, y tu \u00f4l i Melbourne ac yn 2018, disodlodd Melbourne fel y man gorau a pharhaodd yn gyntaf yn 2019. Am ddeng mlynedd yn olynol (2009\u20132019), nododd y cwmni ymgynghori adnoddau dynol Mercer fod Fienna'n gyntaf yn ei arolwg blynyddol o \"Ansawdd Byw\" a hynny allan o gannoedd o ddinasoedd ledled y byd.  Geirdarddiad Mae eraill yn credu bod yr enw'n dod o'r enw Celtaidd 'Vindobona' a gofnodwyd gan y Rhufeiniaid, ac sy'n golygu \"pentref teg, anheddiad gwyn\" o wreiddiau Celtaidd, vindo-, sy'n golygu \"disglair\" neu \"gweddol\" - fel yn y 'fionn' Gwyddelig a'r 'gwyn' Cymraeg -, a -bona \"pentref, anheddiad\".Efallai bod y gair Celtaidd vindos yn adlewyrchu cwlt cynhanesyddol eang o Vindos, duwdod Celtaidd sydd wedi goroesi ym Mytholeg Iwerddon fel y rhyfelwr a'r mab darogan Fionn mac Cumhaill. Gellid gweld amrywiad o'r enw Celtaidd hwn yn enwau Tsiec, Slofacia a Phwylaidd y ddinas (V\u00edde\u0148, Viede\u0148 a Wiede\u0144 yn y drefn honno) ac yn ardal Wieden yn y ddinas. Ond mae geirdarddiad (neu 'etymoleg') enw'r ddinas yn dal i fod yn destun anghydfod ysgolheigaidd. Mae eraill yn honni bod yr enw'n dod o 'vedunia', sy'n golygu \"nant y goedwig\", a gynhyrchodd 'wenia' , 'wien' mewn Uchel Almaeneg Newydd ac 'wean' yn dafodieithol. Hanes Y gwreiddiau Sefydlwyd Fienna gan y Celtiaid tua 500 CC ac yn 15 C.C. gan ymgynull yn bennaf ar lannau'r [[Danube]. Daeth yn dref yn yr Ymerodraeth Rufeinig yn 15 CC, a chofnodir ganddynt yr enw Celtaidd Vindobona.  Parhaodd cysylltiadau agos \u00e2 phobloedd Celtaidd eraill trwy'r oesoedd. Mae'r mynach Gwyddelig Saint Colman (Koloman,  Colm\u00e1n, sy'n deillio o colm \"colomen\") wedi'i gladdu yn Abaty Melk a bu Sant Fergil (Virgil the Geometer) yn Esgob Salzburg am ddeugain mlynedd. Sefydlodd Benedictiaid Gwyddelig aneddiadau mynachaidd o'r 18g; mae tystiolaeth o'r cysylltiadau hyn yn parhau ar ffurf mynachlog Schottenstift fawr Fienna (\"Abaty'r Albaniaid\"), a fu unwaith yn gartref i lawer o fynachod Gwyddelig.  Y canoloesoedd Yn y Canol Oesoedd roedd y teuluoedd Babenberg a Habsburg yn byw yn Fienna ac roedd hi'n brifddinas i'r Ymerodraeth Rufeinig Sanctaidd ac yn ddiweddarach i Ymerodraeth Awstria-Hwngari. Roedd yr Ymerodraeth Ottoman yn ymosod ar Ewrop yn yr unfed ganrif ar bymtheg a'r ail ganrif ar bymtheg, ond wnaethon nhw ddim dod ymhellach i'r gorllewin. Ym 1815 cynhaliwyd Cynhadledd Fienna ar \u00f4l gorchfygiad Napoleon Bonaparte ym Mrwydr Waterloo.  Daearyddiaeth Mae basn Fienna yng ngogledd-ddwyrain Awstria, yn y rhan mwyaf dwyreiniol o'r Alpau. Roedd yr anheddiad cynharaf, yng nghanol y ddinas fel y mae heddiw, i'r de o'r Danube troellog tra bod y ddinas bellach yn rhychwantu dwy ochr yr afon. Mae'r drychiad yn amrywio o 151 i 542 m (495 i 1,778 tr). Mae gan y ddinas arwynebedd o 414.65 cilomedr sgw\u00e2r (160.1 metr sgw\u00e2r), sy'n golygu mai hi yw'r ddinas fwyaf yn Awstria yn \u00f4l arwynebedd.  Yr hinsawdd Mae gan Fienna hinsawdd gefnforol (dosbarthiad K\u00f6ppen Cfb) a  cheir hafau cynnes, gyda glawiad, a all gyrraedd ei mwyaf blynyddol yng Ngorffennaf ac Awst (66.6 a 66.5 mm yn y drefn honno). Mae'r tymheredd uchaf ar gyfartaledd rhwng Mehefin a Medi o oddeutu 21 i 27 \u00b0 C (70 i 81 \u00b0 F), gyda uchafswm uchaf erioed o 38 \u00b0 C (100 \u00b0 F) a record isaf ym mis Medi o 5.6 \u00b0 C (42 \u00b0 F). Mae'r gaeafau'n gymharol sych ac oer gyda thymheredd cyfartalog o tua pwynt rhewi. Mae'r gwanwyn yn amrywiol a'r hydref yn c\u0175l, gydag eira yn Nhachwedd. Mae'r dyodiad yn gymedrol ar y cyfan trwy gydol y flwyddyn, ar gyfartaledd oddeutu 550 mm (21.7 mewn) yn flynyddol, gydag amrywiadau lleol sylweddol - y rhanbarth Wienerwald yn y gorllewin yw'r rhan wlypaf (700 i 800 mm yn flynyddol) a'r fflat gwastadeddau yn y dwyrain yw'r rhan sychaf (500 i 550 mm yn flynyddol). Mae eira yn y gaeaf yn gyffredin, hyd yn oed os nad mor aml o'i gymharu \u00e2 rhanbarthau Gorllewinol a De Awstria.  Adeiladau a chofadeiladau Fienna - Wien          Enwogion Carl Czerny (1791-1857), pianydd a chyfansoddwr Franz Schubert (1797-1828), cyfansoddwr Fritz Kreisler (1875-1962), fiolinydd Alban Berg (1885-1935), cyfansoddwr Paul Wittgenstein (1887-1961), pianydd Ludwig Wittgenstein (1889-1951), athronydd Vicki Baum (1888-1960), awdures Konrad Lorenz (1903-1989), biolegydd Theodore Bikel (g. 1924), actor","317":"Castell sydd yng nghanol tref Caernarfon, Gwynedd, ac ar lannau Afon Seiont ac Afon Menai yw Castell Caernarfon. Roedd yn safle strategol a phwysig iawn yn ystod goresgyniad y Normaniaid, y Sacsoniaid a'r Saeson. Fe'i codwyd gan Edward I, brenin Lloegr rhwng 1283 a 1330. Mae'n gastell consentrig wedi ei gynllunio gan James o St George, a'r muriau wedi cael eu cynllunio i edrych fel muriau amddiffynnol Caergystennin, y ddinas enwog Rufeinig. Yn y castell hwn y ganwyd Edward II, brenin Lloegr ym 1284, cyn i'r castell gael ei gwblhau. Cyn hynny roedd yma gaer Rufeinig yn Segontium, y tu allan i'r dref bresennol, a chastell Normanaidd yn ogystal. Roedd Castell Caernarfon yn un o saith castell a adeiladwyd gan Edward I ar draws gogledd Cymru fel rhan o\u2019i \u2018gylch haearn\u2019 o gestyll. Adeiladwyd hwy fel canolfannau ar gyfer ei fyddinoedd petai angen lansio ymosodiadau yn erbyn y Cymry, a chlustnodwyd Castell Caernarfon fel pencadlys ei lywodraeth. Roedd mawredd a maint y castell yn adlewyrchu ei bwysigrwydd fel canolfan filwrol a gweinyddol, ac yn bresenoldeb grymus i ddangos awdurdod coron Lloegr yng ngogledd Cymru.Mae\u2019r castell wedi bod yn dyst i ddigwyddiadau hanesyddol ers ei adeiladu, o ymgyrchoedd Owain Glynd\u0175r ar ddechrau\u2019r 15g hyd yr 20g ac arwisgiad y Tywysog Edward yn 1911 a Siarl yn 1969.\u00a0 \u00a0 Heddiw mae'r castell yng ngofal Cadw. Mae'n gampwaith ymhlith cestyll gogledd Cymru ac, fel un o'r cestyll hynny, fe'i gosodwyd ar restr Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO yn 1986, fel rhan o safle Cestyll a Muriau Trefi'r Brenin Edward yng Ngwynedd. Mae Amgueddfa Catrawd y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig i'w gweld mewn rhan o'r castell. Cefndir Adeiladwyd yr amddiffynfeydd cyntaf yng Nghaernarfon gan y Rhufeiniaid. Galwyd y gaer a adeiladwyd ganddynt yn \u2018Segontium\u2019, ac mae hi wedi ei lleoli ar gyrion y dref fodern sy\u2019n bodoli heddiw. Safai\u2019r gaer ar lannau afon Seiont, ac yn fwy na thebyg, adeiladwyd hi yn y fan honno oherwydd lloches y lleoliad ac oherwydd mynediad rhwydd at afon Seiont er mwyn cyflenwi adnoddau. Mae gwreiddiau'r enw \u2018Caernarfon\u2019 yn deillio o\u2019r amddiffynfeydd Rhufeinig hyn. Yn y Gymraeg, ei henw oedd \u2018y gaer yn Arfon\u2019 ar draws y tir o Ynys M\u00f4n.Wedi i\u2019r Rhufeiniaid adael Prydain yn y 5g, ychydig iawn o wybodaeth sy\u2019n bodoli i esbonio ffawd Segontium a\u2019r anheddau sifilaidd o amgylch.  Y castell cynnar Yn dilyn y Goncwest Normanaidd yn Lloegr, trodd Edward I ei olygon tuag at Gymru. Yn \u00f4l Llyfr Dydd y Farn, 1086, rhoddwyd gogledd Cymru gyfan dan ofal y Norman Robert o Ruddlan. Lladdwyd ef gan y Cymry yn 1088.  Ceisiodd ei gefnder, Hugh d\u2019Avranches, Iarll Caer, ail-sefydlu rheolaeth y Normaniaid dros ogledd Cymru drwy adeiladu tri chastell: un ym Meirionnydd mewn lleoliad anhysbys, un yn Aberlleiniog ar Ynys M\u00f4n a\u2019r llall yng Nghaernarfon.Adeiladwyd y castell cynnar ar benrhyn, oedd yn ffinio ar afon Seiont a\u2019r Fenai.  Byddai\u2019r castell hwn wedi bod yn gastell mwnt a beili, gyda phalis pren a gwrthglawdd pridd yn ei amddiffyn. Cafodd y domen bridd ei hamlyncu yn ddiweddarach gan gastell Edward, ond mae ansicrwydd ynghylch lleoliad y beili gwreiddiol. Mae'n ddigon posib ei fod wedi ei leoli i\u2019r gogledd-ddwyrain o\u2019r mwnt. Ni ddarganfuwyd olion bod pobl wedi bod yn byw yno yn y Canol Oesoedd ar sail ymchwiliadau ar y mwnt yn 1969. Er hynny, mae'n ddigon posib bod unrhyw dystiolaeth wedi ei chwalu.Mae\u2019n debygol bod y mwnt wedi cael ei amgylchynu gan d\u0175r pren. Ailfeddiannwyd Gwynedd gan y Cymry yn 1115 ac felly daeth Castell Caernarfon i feddiant y tywysogion Cymreig. Yn \u00f4l cofnodion cyfoes a ysgrifennwyd yn y castell, bu Llywelyn Fawr a Llywelyn ap Gruffydd yn aros yn y castell. Y castell Edwardaidd Yn sgil cyfres o wrthdrawiadau rhwng Llywelyn ap Gruffydd a Brenin Lloegr, Edward I, daeth yr ymladd i benllanw gyda rhyfeloedd 1277 a 1282. Cychwynnodd y rhyfel a arweiniodd at ladd Llywelyn ap Gruffydd ar 22 Mawrth 1282. Cyn diwedd y flwyddyn, lladdwyd Llywelyn yng Nghilmeri, ger Llanfair-ym-Muallt, ar lannau afon Irfon gan un o filwyr Edward, sef Stephen de Frankton. Parhaodd ei frawd, Dafydd ap Gruffydd, i ymladd yn erbyn lluoedd Edward ond erbyn 1283 roedd Edward wedi sicrhau buddugoliaeth yn erbyn y Cymry.Gorymdeithiodd Edward drwy ogledd Cymru gan feddiannu castell Dolwyddelan a sefydlogi ei gastell ei hunan yng Nghonwy. Erbyn Mai 1283 cipiwyd y castell olaf oedd ym meddiant Dafydd ap Gruffydd, sef Castell Dolbadarn. Yn fuan wedi hynny, dechreuodd Edward adeiladu ei gadwyn o gestyll yng ngogledd Cymru, sef Harlech a Chaernarfon. Daeth y cestyll yn arwydd gweledol iawn o oruchafiaeth coron Lloegr dros y tywysogion Cymreig ac yn symbolau o ormes Lloegr ar drigolion Cymru. Roedd cestyll Caernarfon, Conwy a Harlech ymhlith cestyll mwyaf sylweddol Cymru ar y pryd, ac roedd maint eu hadeiladwaith yn ddatganiad clir o reolaeth Lloegr yng Nghymru. Y prif bensaer a oedd yn gyfrifol am gynllunio ac adeiladu Castell Caernarfon oedd Meistr James o St George, pensaer profiadol a pheiriannydd milwrol a fu'n unigolyn allweddol yng nghydlynu rhaglen adeiladu cestyll Edward yng Nghymru.Yn \u00f4l Flores Historiarum, darganfuwyd corff yr Ymerawdwr Rhufeinig Macsen Wledig adeg cloddio ac adeiladu\u2019r castell a\u2019r dref amgylchynol. Ar orchymyn Edward I, cafodd ei gorff ei ail-gladdu mewn eglwys leol.Roedd adeiladu\u2019r castell carreg newydd yn rhan o raglen adeiladu a weddnewidiodd dref Caernarfon; ychwanegwyd muriau'r dref i gysylltu \u00e2\u2019r castell ac adeiladwyd cei newydd ger y castell. Mae\u2019r cyfeiriad cynharaf at y gwaith adeiladu oedd yn digwydd yng Nghaernarfon wedi ei gofnodi ar 24 Mehefin 1283, pan gloddiwyd ffos a oedd yn gwahanu safle\u2019r castell oddi wrth y dref a oedd i\u2019r gogledd. Cludwyd prennau ar long o Lerpwl a daeth y cerrig o chwareli cyfagos, fel yn Ynys M\u00f4n ac o gwmpas y dref.Bu gweithlu o gannoedd yn cloddio\u2019r ffos ac yn cloddio\u2019r seiliau ar gyfer y castell. Wrth i\u2019r safle ehangu, dechreuwyd tresmasu ar y dref a bu'n rhaid clirio tai ar gyfer yr adeiladwaith newydd. Aeth tair blynedd heibio cyn y talwyd iawndal i\u2019r trigolion a gollodd eu tai. Tra'r oedd seiliau ar gyfer y castell yn cael eu creu, adeiladwyd ystafelloedd o bren ar gyfer Edward I a\u2019i wraig, y Frenhines Eleanor o Castile. Cyraeddasant Gaernarfon naill ai ar 11 neu 12 Gorffennaf 1283 ac aros yno am tua mis.Parhaodd y gwaith adeiladu ar Gastell Caernarfon drwy gydol gaeaf 1283-84. Credai\u2019r hanesydd pensaern\u00efol, Arnold Taylor, bod T\u0175r yr Eryr wedi cael ei gwblhau erbyn i Edward ac Eleanor ymweld \u00e2\u2019r castell adeg Pasg 1284. Yn dilyn pasio Statud Rhuddlan ar 3 Mawrth 1284 rhoddwyd statws bwrdeistref i Gaernarfon a phenodwyd hi'n ganolfan weinyddol teyrnas Gwynedd. Yn \u00f4l traddodiad, ganwyd Edward II yng Nghaernarfon ar 25 Ebrill 1284 a rhoddwyd teitl \u2018Tywysog Cymru\u2019 iddo yn 1301, gyda rheolaeth dros Gymru a\u2019i hincwm. Ers hynny, mae arferiad yn golygu bod y teitl yn cael ei roi i fab hynaf y teyrn. Yn \u00f4l chwedloniaeth, cyflwynodd Edward ei fab newydd-anedig i\u2019r Cymry wedi iddo addo iddynt y byddai\u2019n rhoi i Gymru dywysog na fedrai air o Saesneg. Er hynny, dim ond yn \u00f4l i\u2019r 16g y mae modd olrhain yr hanesyn hwn. Yn 1284, roedd Caernarfon yn cael ei hamddiffyn gan garsiwn o ddeugain o filwyr, o gymharu \u00e2\u2019r deg ar hugain o ddynion oedd yn amddiffyn Conwy a Harlech. Hyd yn oed yn ystod cyfnodau o heddwch, pan fyddai\u2019r mwyafrif o gestyll yn cael eu hamddiffyn gan ychydig o filwyr, byddai rhwng ugain a deugain yn gwarchod Castell Caernarfon oherwydd ei bwysigrwydd.Erbyn 1285 roedd rhan helaeth o furiau\u2019r castell wedi eu cwblhau, ond parhau wnaeth y gwaith ar y castell. Ychydig iawn a wariwyd ar y castell o 1289 ymlaen, gyda\u2019r cofnodion ariannol yn dod i ben yn 1292. Roedd rhaglen adeiladu cestyll Edward wedi costio \u00a380,000 rhwng 1277 a 1304 a \u00a395,000 rhwng 1277 a 1329. Erbyn 1292 roedd \u00a312,000 wedi cael ei wario ar adeiladu Castell Caernarfon a muriau\u2019r dref a amgylchynai\u2019r castell. Gan fod y mur deheuol a muriau\u2019r castell yn cwblhau cylch amddiffynnol o gwmpas Caernarfon, y cynllun oedd adeiladu ffas\u00e2d gogleddol y castell ddiwethaf.Yn 1294, cododd Madog ap Llywelyn mewn gwrthryfel yn erbyn rheolaeth coron Lloegr. Gan mai Caernarfon oedd pencadlys gweinyddol Gwynedd ac yn symbol o ormes p\u0175er Lloegr, daeth yn darged i wrthryfeloedd gan y Cymry. Meddiannwyd y dref gan filwyr Madog ym mis Medi ac yn y cyfnod hynny difrodwyd muriau\u2019r dref yn sylweddol. Roedd y castell yn cael ei amddiffyn gan ffos a baric\u00ead dros dro yn unig. Cipiwyd y castell yn sydyn a llosgwyd unrhyw beth oedd yn fflamadwy. Lledaenodd y t\u00e2n ar draws Caernarfon, gan adael difrod a llanast. Yn ystod haf 1295, penderfynodd y Saeson eu bod am adfeddiannu Caernarfon, ac erbyn mis Tachwedd 1295 roeddent wedi dechrau ailgryfhau amddiffynfeydd y dref.  Rhoddwyd blaenoriaeth uchel i ailadeiladu muriau\u2019r castell a gwariwyd \u00a31,195 (bron i hanner y swm a wariwyd ar y muriau yn y lle cyntaf) yn cwblhau\u2019r gwaith, tua deufis ar y blaen i\u2019r amserlen. Yn dilyn hynny, trodd yr adeiladwyr eu sylw at gwblhau\u2019r gwaith a oedd wedi dod i ben yn 1292. Ar \u00f4l trechu gwrthryfel Madog, dechreuodd Edward adeiladu Castell Biwmares ar Ynys M\u00f4n, a chafodd y gwaith ei arolygu gan Feistr James o St George. Walter o Henffordd ymgymerodd \u00e2'r gwaith fel prif saer maen y cyfnod newydd hwn o adeiladu. Erbyn diwedd 1301, roedd \u00a34,500 yn ychwanegol wedi cael ei wario ar y gwaith, gan ganolbwyntio ar y mur gogleddol a\u2019r tyrrau.Mae bwlch yn y cofnodion rhwng Tachwedd 1301 a Medi 1304, sydd o bosibl yn dangos bod oedi wedi bod yn y gwaith tra'r oedd y gweithlu wedi cael ei symud i\u2019r gogledd er mwyn helpu gyda rhyfel Lloegr yn yr Alban. Mae cofnodion yn dangos bod Walter o Henffordd wedi gadael Caernarfon a'i fod yng Nghaerliwelydd yn Hydref 1300 ac wedi aros yn yr ardal honno tan dymor yr Hydref 1304 pan ailgydiwyd yng ngwaith adeiladu Caernarfon. Bu Walter farw yn 1309 ac olynwyd ef fel y prif saer maen gan Henry o Ellerton. Parhaodd y gwaith adeiladu ar gyfradd gyson a phwyllog tan 1330.Rhwng 1284 a 1330, pan mae\u2019r cofnodion yn dod i ben, gwariwyd rhwng \u00a320,000 a \u00a325,000 ar Gastell Caernarfon a muriau\u2019r castell. Roedd swm o\u2019r fath yn anferthol ac yn wariant eithriadol o uchel o gymharu \u00e2 chostau adeiladu\u2019r cestyll yn Dover a Chateau Gaillard, a oedd ymhlith amddiffynfeydd pwysicaf a drutaf diwedd y 12g a dechrau'r 13g. Ychwanegiadau bach a wnaed i\u2019r castell wedi hynny, ac mae\u2019r castell a welir heddiw fwy neu lai wedi goroesi fel y byddai yng nghyfnod Edward I. Er y symiau anferthol o arian a wariwyd ar y castell, ni chafodd y cynlluniau gwreiddiol ar gyfer y castell eu cwblhau'n llwyr. Ni chwblhawyd cefn \u2018Porth y Brenin\u2019 (sef y fynedfa o ochr y dref) nac ychwaith \u2018Borth y Frenhines\u2019 (y fynedfa o'r de-ddwyrain), ac mae seiliau tu mewn i'r castell yn dynodi lle byddai adeiladau wedi sefyll pe bai'r gwaith wedi parhau.  Hanes diweddarach Parhaodd y trefniadau a gyflwynwyd gan Edward I ar gyfer rheoli Cymru am tua dwy ganrif. Yn ystod y cyfnod hwn roedd milwyr parhaol yn amddiffyn y castell yn gyson gan mai Caernarfon mewn gwirionedd oedd prifddinas gogledd Cymru. At ei gilydd, roedd y swyddi gweinyddol pwysicaf yng Nghymru ar gau i\u2019r Cymry ac arweiniodd y tensiynau cynyddol rhwng y Cymry a\u2019r concwerwyr Seisnig at sawl enghraifft o wrthdaro, gyda\u2019r un mwyaf difrifol yn ystod y 15g gyda Gwrthryfel Glynd\u0175r. Adeg y Gwrthryfel roedd Castell Caernarfon yn un o dargedau byddin Owain Glyn D\u0175r. Yn 1401 rhoddwyd y castell o dan warchae ac ym mis Tachwedd 1401 ymladdwyd Brwydr Twthill rhwng amddiffynwyr Caernarfon a\u2019r lluoedd gwarchae. Yn 1403 a 1404 roedd Caernarfon o dan warchae milwyr Cymreig gyda chefnogaeth oddi wrth luoedd Ffrengig. Roedd y garsiwn oedd yn amddiffyn y castell ar y pryd tua 30 mewn nifer.Gan fod gwreiddiau'r Tuduriaid yng Nghymru, croesawyd esgyniad y teulu i\u2019r orsedd yn 1485 a chyfrannodd hyn at leihad yn y tensiynau a\u2019r gwrthdaro rhwng Cymru a Lloegr. O ganlyniad, roedd Castell Caernarfon, a oedd wedi bod yn bencadlys gweinyddol diogel i goron Lloegr yn flaenorol, bellach wedi lleihau mewn pwysigrwydd. Cafodd llawer o gestyll yng Nghymru eu hesgeuluso. Er bod gwneuthuriad Castell Caernarfon a\u2019r muriau a amgylchynai\u2019r dref yn gadarn, roedd cyflwr y toeon wedi dirywio a llawer a\u2019r trawstiau pren wedi pydru. Erbyn 1620 dim ond T\u0175r yr Eryr a Phorth y Brenin oedd \u00e2 thoeon arnynt ac roedd deunyddiau gwerthfawr fel gwydr a haearn wedi cael eu tynnu o\u2019r adeiladau domestig tu mewn i'r castell. Er hynny, roedd cyflwr y castell yn ddigon da fel bod gan y castell garsiwn y Brenhinwyr yno adeg y Rhyfel Cartref rhwng 1642 a 1649. Cafodd Castell Caernarfon ei roi o dan warchae dair gwaith yn ystod y Rhyfel Cartref. Ildiodd y Cwnstabl, John Byron, y Barwn 1af Byron, Gaernarfon i luoedd y Seneddwyr yn 1646 a dyma\u2019r tro diwethaf i frwydro fod yng nghyffiniau\u2019r castell.  Ar draws y canrifoedd, er bod gorchymyn wedi bod yn 1660 i ddifrodi\u2019r castell a\u2019r muriau, ac er iddo gael ei esgeuluso tan ddiwedd y 19eg ganrif, llwyddodd y castell i oroesi treigl amser. O\u2019r 1870au ymlaen, ariannwyd atgyweiriadau i Gastell Caernarfon gan y Llywodraeth. Arolygwyd y gwaith gan y dirprwy gwnstabl, Llewellyn Turner, a chafodd sawl rhan o\u2019r castell eu hadfer a\u2019u hailadeiladu, yn hytrach na dim ond ceisio cadw\u2019r gwaith carreg a fodolai neu a oedd wedi goroesi. Atgyweiriwyd grisiau, cylchfuriau a thoeon, ac er gwaethaf protestiadau lleol, cliriwyd yr adeiladau canoloesol yn y ffos i ogledd y castell. Ers 1908, mae\u2019r castell wedi cael ei warchod gan Swyddfa\u2019r Gweithfeydd oherwydd ei arwyddoc\u00e2d hanesyddol.Yn 1911, cafodd y castell ei ddefnyddio (am y tro cyntaf) fel lleoliad arwisgiad y Tywysog Edward (Edward VIII), sef mab hynaf y Brenin Si\u00f4r V, fel Tywysog Cymru. Cynhaliwyd y seremoni yn y castell yn sgil dylanwad David Lloyd George, brodor o sir Gaernarfon, a Changhellor y Trysorlys ar y pryd, yn y Llywodraeth Ryddfrydol.Cynhaliwyd arwisgiad Siarl, mab hynaf Elisabeth II, yno fel Tywysog Cymru yn 1969. Er mai\u2019r Goron sy'n berchen ar Gastell Caernarfon, mae gwaith cynnal ac atgyweirio\u2019r castell yn nwylo CADW, sef adran amgylchedd hanesyddol Llywodraeth Cymru. Mae CADW yn gyfrifol am gynnal a chadw safleoedd ac adeiladau hanesyddol o bwys yng Nghymru. Yn 1986, ychwanegwyd Caernarfon at restr Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO, fel rhan o \u2018Gestyll a muriau trefi'r Brenin Edward yng Ngwynedd\u2019. Roedd hyn yn gydnabyddiaeth o bwysigrwydd byd-eang y safle a\u2019r angen i\u2019w gadw a\u2019i ddiogelu ar gyfer y dyfodol. Mae\u2019r castell hefyd yn gartref i Amgueddfa'r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Yn ystod 2015, adeiladwyd \u2018mynedfa bafiliwn\u2019 newydd a gynlluniwyd gan gwmni Donald Install Associates. Erbyn heddiw mae Castell Caernarfon yn gyrchfan dreftadaeth bwysig i ymwelwyr, gyda thros 205,000 yn ymweld \u00e2\u2019r safle yn 2018. Pensaern\u00efaeth Ysbrydolwyd cynllun Castell Caernarfon gan awydd Edward I i greu adeilad a oedd yn symbol gweledol pwerus o awdurdod a rheolaeth Lloegr yng Nghymru. Pwysleisiwyd hynny oherwydd mai Caernarfon oedd pencadlys llywodraeth coron Lloegr yng ngogledd Cymru. Penderfynwyd ar gynllun y castell yn rhannol oherwydd gorweddiad y tir, a chafodd mwnt y castell blaenorol ei ymgorffori yn y castell newydd. Roedd y castell ar ffurf rhif wyth. Rhannwyd y castell yn ddwy ran, y wardiau uwch ac is, yn y dwyrain a\u2019r gorllewin, gyda\u2019r wardiau dwyreiniol yn cynnwys y llety byw brenhinol, er na chafodd y rhan hon ei chwblhau.Ar hyd cysylltfur y castell mae nifer o dyrrau polygonaidd neu amlochrog a ddefnyddiwyd ar gyfer saethu. Roedd bylchfuriau ar ben y muriau a\u2019r tyrrau, ac ar hyd yr wyneb deheuol roedd galer\u00efau saethu. Yn \u00f4l un hanesydd milwrol, Allen Brown, roedd y cyfuniad hwn o nodweddion yn golygu bod Castell Caernarfon yn un o bwerdai tanio a saethu gorau'r Oesoedd Canol.T\u0175r yr Eryr, ar gornel gorllewinol y castell, oedd un o dyrrau mwyaf trawiadol a mwyaf crand y castell. Mae ganddo dair tyred sydd \u00e2 cherflun o eryr ar frig pob un. Roedd y t\u0175r yn llety moethus, a adeiladwyd yn fwy na thebyg ar gyfer Prif Ustus cyntaf Cymru, sef Syr Otton de Grandson. Roedd seler y t\u0175r yn cynnwys gi\u00e2t dd\u0175r, lle byddai ymwelwyr oedd yn teithio ar hyd afon Seiont yn gallu dod i mewn i\u2019r castell. Roedd d\u0175r yn cael ei dynnu o ffynnon T\u0175r y Ffynnon.Roedd ymddangosiad y castell yn wahanol i gestyll Edwardaidd eraill oherwydd y defnydd o garreg lliwiau gwahanol wedi eu hadeiladu ar ffurff llorweddol ym muriau\u2019r castell, a si\u00e2p polygonaidd y tyrrau, yn hytrach na rhai crwn. Dadleua rhai haneswyr bod cynllun muriau\u2019r castell yn cynrychioli Muriau Caergystennin, ac mae'n ddigon posib bod cynllun cestyll y Dwyrain Canol wedi dylanwadu ar waith y Croesgadwyr a ddychwelodd ar \u00f4l ymladd yn ystod y Croesgadau. Gwelai Edward I y castell - fel yn nyddiau Ymerodraeth Rufeinig Caergystennin - fel arwydd o awdurdod, a bu\u2019r chwedl am freuddwyd Macsen Wledig, yr Ymerawdwr Rhufeinig, yn ddylanwad pwysig ar ei feddylfryd. Dehonglodd Edward freuddwyd Macsen fel cymhariaeth \u00e2\u2019i gastell yng Nghaernarfon, a ffurfiodd Edward gysylltiad imperialaidd rhwng Segontium, a oedd ym mreuddwyd Magnus, a Chastell Caernarfon pan oedd yn cael ei adeiladu. Yn \u00f4l ymchwil diweddar gan haneswyr fel Abigail Whaetley, awgrymwyd bod Edward wedi defnyddio delweddau o wahanol safleoedd Rhufeinig ym Mhrydain, a bod Castell Caernarfon yn cyfeirio at ddylanwad Arthuraidd er mwyn cyfiawnhau ei awdurdod fel Brenin.Roedd dwy brif fynedfa i\u2019r castell. Roedd un yn arwain o\u2019r dref (sef Porth y Brenin) ac roedd un arall yn rhoi mynedfa uniongyrchol i\u2019r castell heb orfod teithio drwy\u2019r dref (Porth y Frenhines). Roedd y ddau yn nodweddiadol o\u2019r cyfnod: sef rhodfa rhwng dau d\u0175r. Pe bai Porthdy\u2019r Brenin wedi cael ei gwblhau, byddai ymwelwyr i\u2019r castell wedi croesi\u2019r ddwy bont godi, mynd drwy bum drws ac o dan chwe phorthcwlis, cyn cyrraedd y llawr amgae\u00ebdig is. Roedd tyllau saethu a thyllau llofruddio wedi eu lleoli ar hyd y llwybrau hyn. Tra bod mwyafrif helaeth y cysylltfur a\u2019r tyrrau wedi goroesi, dim ond seiliau'r adeiladau a arferai fodoli y tu fewn i'r castell sydd i\u2019w gweld heddiw. Pe bai Castell Caernarfon wedi cael ei gwblhau fel y bwriadwyd, byddai wedi cynnwys llys brenhinol a fyddai\u2019n agos at saith cant mewn nifer. Cwnstabliaid Castell Caernarfon Cyn 1835 Cwnstabl y Castell oedd yn gwasanaethu hefyd fel Maer Caernarfon. Mae rhestr lawn o\u2019r cwnstabliaid rhwng 1284 a 1835 i\u2019w weld ar safle Cyngor Brenhinol Tref Caernarfon:  18??\u20131908: John Henry Puleston 1908\u20131945: Iarll Lloyd-George o Ddwyfor, OM, PC 1945\u20131963: Yr Anrh. William Ormsby-Gore 1963\u20132017: Iarll Eryri, GCVO 2018\u2013presennol: Edmund Bailey Oriel                Cyfeiriadau","318":"Castell sydd yng nghanol tref Caernarfon, Gwynedd, ac ar lannau Afon Seiont ac Afon Menai yw Castell Caernarfon. Roedd yn safle strategol a phwysig iawn yn ystod goresgyniad y Normaniaid, y Sacsoniaid a'r Saeson. Fe'i codwyd gan Edward I, brenin Lloegr rhwng 1283 a 1330. Mae'n gastell consentrig wedi ei gynllunio gan James o St George, a'r muriau wedi cael eu cynllunio i edrych fel muriau amddiffynnol Caergystennin, y ddinas enwog Rufeinig. Yn y castell hwn y ganwyd Edward II, brenin Lloegr ym 1284, cyn i'r castell gael ei gwblhau. Cyn hynny roedd yma gaer Rufeinig yn Segontium, y tu allan i'r dref bresennol, a chastell Normanaidd yn ogystal. Roedd Castell Caernarfon yn un o saith castell a adeiladwyd gan Edward I ar draws gogledd Cymru fel rhan o\u2019i \u2018gylch haearn\u2019 o gestyll. Adeiladwyd hwy fel canolfannau ar gyfer ei fyddinoedd petai angen lansio ymosodiadau yn erbyn y Cymry, a chlustnodwyd Castell Caernarfon fel pencadlys ei lywodraeth. Roedd mawredd a maint y castell yn adlewyrchu ei bwysigrwydd fel canolfan filwrol a gweinyddol, ac yn bresenoldeb grymus i ddangos awdurdod coron Lloegr yng ngogledd Cymru.Mae\u2019r castell wedi bod yn dyst i ddigwyddiadau hanesyddol ers ei adeiladu, o ymgyrchoedd Owain Glynd\u0175r ar ddechrau\u2019r 15g hyd yr 20g ac arwisgiad y Tywysog Edward yn 1911 a Siarl yn 1969.\u00a0 \u00a0 Heddiw mae'r castell yng ngofal Cadw. Mae'n gampwaith ymhlith cestyll gogledd Cymru ac, fel un o'r cestyll hynny, fe'i gosodwyd ar restr Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO yn 1986, fel rhan o safle Cestyll a Muriau Trefi'r Brenin Edward yng Ngwynedd. Mae Amgueddfa Catrawd y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig i'w gweld mewn rhan o'r castell. Cefndir Adeiladwyd yr amddiffynfeydd cyntaf yng Nghaernarfon gan y Rhufeiniaid. Galwyd y gaer a adeiladwyd ganddynt yn \u2018Segontium\u2019, ac mae hi wedi ei lleoli ar gyrion y dref fodern sy\u2019n bodoli heddiw. Safai\u2019r gaer ar lannau afon Seiont, ac yn fwy na thebyg, adeiladwyd hi yn y fan honno oherwydd lloches y lleoliad ac oherwydd mynediad rhwydd at afon Seiont er mwyn cyflenwi adnoddau. Mae gwreiddiau'r enw \u2018Caernarfon\u2019 yn deillio o\u2019r amddiffynfeydd Rhufeinig hyn. Yn y Gymraeg, ei henw oedd \u2018y gaer yn Arfon\u2019 ar draws y tir o Ynys M\u00f4n.Wedi i\u2019r Rhufeiniaid adael Prydain yn y 5g, ychydig iawn o wybodaeth sy\u2019n bodoli i esbonio ffawd Segontium a\u2019r anheddau sifilaidd o amgylch.  Y castell cynnar Yn dilyn y Goncwest Normanaidd yn Lloegr, trodd Edward I ei olygon tuag at Gymru. Yn \u00f4l Llyfr Dydd y Farn, 1086, rhoddwyd gogledd Cymru gyfan dan ofal y Norman Robert o Ruddlan. Lladdwyd ef gan y Cymry yn 1088.  Ceisiodd ei gefnder, Hugh d\u2019Avranches, Iarll Caer, ail-sefydlu rheolaeth y Normaniaid dros ogledd Cymru drwy adeiladu tri chastell: un ym Meirionnydd mewn lleoliad anhysbys, un yn Aberlleiniog ar Ynys M\u00f4n a\u2019r llall yng Nghaernarfon.Adeiladwyd y castell cynnar ar benrhyn, oedd yn ffinio ar afon Seiont a\u2019r Fenai.  Byddai\u2019r castell hwn wedi bod yn gastell mwnt a beili, gyda phalis pren a gwrthglawdd pridd yn ei amddiffyn. Cafodd y domen bridd ei hamlyncu yn ddiweddarach gan gastell Edward, ond mae ansicrwydd ynghylch lleoliad y beili gwreiddiol. Mae'n ddigon posib ei fod wedi ei leoli i\u2019r gogledd-ddwyrain o\u2019r mwnt. Ni ddarganfuwyd olion bod pobl wedi bod yn byw yno yn y Canol Oesoedd ar sail ymchwiliadau ar y mwnt yn 1969. Er hynny, mae'n ddigon posib bod unrhyw dystiolaeth wedi ei chwalu.Mae\u2019n debygol bod y mwnt wedi cael ei amgylchynu gan d\u0175r pren. Ailfeddiannwyd Gwynedd gan y Cymry yn 1115 ac felly daeth Castell Caernarfon i feddiant y tywysogion Cymreig. Yn \u00f4l cofnodion cyfoes a ysgrifennwyd yn y castell, bu Llywelyn Fawr a Llywelyn ap Gruffydd yn aros yn y castell. Y castell Edwardaidd Yn sgil cyfres o wrthdrawiadau rhwng Llywelyn ap Gruffydd a Brenin Lloegr, Edward I, daeth yr ymladd i benllanw gyda rhyfeloedd 1277 a 1282. Cychwynnodd y rhyfel a arweiniodd at ladd Llywelyn ap Gruffydd ar 22 Mawrth 1282. Cyn diwedd y flwyddyn, lladdwyd Llywelyn yng Nghilmeri, ger Llanfair-ym-Muallt, ar lannau afon Irfon gan un o filwyr Edward, sef Stephen de Frankton. Parhaodd ei frawd, Dafydd ap Gruffydd, i ymladd yn erbyn lluoedd Edward ond erbyn 1283 roedd Edward wedi sicrhau buddugoliaeth yn erbyn y Cymry.Gorymdeithiodd Edward drwy ogledd Cymru gan feddiannu castell Dolwyddelan a sefydlogi ei gastell ei hunan yng Nghonwy. Erbyn Mai 1283 cipiwyd y castell olaf oedd ym meddiant Dafydd ap Gruffydd, sef Castell Dolbadarn. Yn fuan wedi hynny, dechreuodd Edward adeiladu ei gadwyn o gestyll yng ngogledd Cymru, sef Harlech a Chaernarfon. Daeth y cestyll yn arwydd gweledol iawn o oruchafiaeth coron Lloegr dros y tywysogion Cymreig ac yn symbolau o ormes Lloegr ar drigolion Cymru. Roedd cestyll Caernarfon, Conwy a Harlech ymhlith cestyll mwyaf sylweddol Cymru ar y pryd, ac roedd maint eu hadeiladwaith yn ddatganiad clir o reolaeth Lloegr yng Nghymru. Y prif bensaer a oedd yn gyfrifol am gynllunio ac adeiladu Castell Caernarfon oedd Meistr James o St George, pensaer profiadol a pheiriannydd milwrol a fu'n unigolyn allweddol yng nghydlynu rhaglen adeiladu cestyll Edward yng Nghymru.Yn \u00f4l Flores Historiarum, darganfuwyd corff yr Ymerawdwr Rhufeinig Macsen Wledig adeg cloddio ac adeiladu\u2019r castell a\u2019r dref amgylchynol. Ar orchymyn Edward I, cafodd ei gorff ei ail-gladdu mewn eglwys leol.Roedd adeiladu\u2019r castell carreg newydd yn rhan o raglen adeiladu a weddnewidiodd dref Caernarfon; ychwanegwyd muriau'r dref i gysylltu \u00e2\u2019r castell ac adeiladwyd cei newydd ger y castell. Mae\u2019r cyfeiriad cynharaf at y gwaith adeiladu oedd yn digwydd yng Nghaernarfon wedi ei gofnodi ar 24 Mehefin 1283, pan gloddiwyd ffos a oedd yn gwahanu safle\u2019r castell oddi wrth y dref a oedd i\u2019r gogledd. Cludwyd prennau ar long o Lerpwl a daeth y cerrig o chwareli cyfagos, fel yn Ynys M\u00f4n ac o gwmpas y dref.Bu gweithlu o gannoedd yn cloddio\u2019r ffos ac yn cloddio\u2019r seiliau ar gyfer y castell. Wrth i\u2019r safle ehangu, dechreuwyd tresmasu ar y dref a bu'n rhaid clirio tai ar gyfer yr adeiladwaith newydd. Aeth tair blynedd heibio cyn y talwyd iawndal i\u2019r trigolion a gollodd eu tai. Tra'r oedd seiliau ar gyfer y castell yn cael eu creu, adeiladwyd ystafelloedd o bren ar gyfer Edward I a\u2019i wraig, y Frenhines Eleanor o Castile. Cyraeddasant Gaernarfon naill ai ar 11 neu 12 Gorffennaf 1283 ac aros yno am tua mis.Parhaodd y gwaith adeiladu ar Gastell Caernarfon drwy gydol gaeaf 1283-84. Credai\u2019r hanesydd pensaern\u00efol, Arnold Taylor, bod T\u0175r yr Eryr wedi cael ei gwblhau erbyn i Edward ac Eleanor ymweld \u00e2\u2019r castell adeg Pasg 1284. Yn dilyn pasio Statud Rhuddlan ar 3 Mawrth 1284 rhoddwyd statws bwrdeistref i Gaernarfon a phenodwyd hi'n ganolfan weinyddol teyrnas Gwynedd. Yn \u00f4l traddodiad, ganwyd Edward II yng Nghaernarfon ar 25 Ebrill 1284 a rhoddwyd teitl \u2018Tywysog Cymru\u2019 iddo yn 1301, gyda rheolaeth dros Gymru a\u2019i hincwm. Ers hynny, mae arferiad yn golygu bod y teitl yn cael ei roi i fab hynaf y teyrn. Yn \u00f4l chwedloniaeth, cyflwynodd Edward ei fab newydd-anedig i\u2019r Cymry wedi iddo addo iddynt y byddai\u2019n rhoi i Gymru dywysog na fedrai air o Saesneg. Er hynny, dim ond yn \u00f4l i\u2019r 16g y mae modd olrhain yr hanesyn hwn. Yn 1284, roedd Caernarfon yn cael ei hamddiffyn gan garsiwn o ddeugain o filwyr, o gymharu \u00e2\u2019r deg ar hugain o ddynion oedd yn amddiffyn Conwy a Harlech. Hyd yn oed yn ystod cyfnodau o heddwch, pan fyddai\u2019r mwyafrif o gestyll yn cael eu hamddiffyn gan ychydig o filwyr, byddai rhwng ugain a deugain yn gwarchod Castell Caernarfon oherwydd ei bwysigrwydd.Erbyn 1285 roedd rhan helaeth o furiau\u2019r castell wedi eu cwblhau, ond parhau wnaeth y gwaith ar y castell. Ychydig iawn a wariwyd ar y castell o 1289 ymlaen, gyda\u2019r cofnodion ariannol yn dod i ben yn 1292. Roedd rhaglen adeiladu cestyll Edward wedi costio \u00a380,000 rhwng 1277 a 1304 a \u00a395,000 rhwng 1277 a 1329. Erbyn 1292 roedd \u00a312,000 wedi cael ei wario ar adeiladu Castell Caernarfon a muriau\u2019r dref a amgylchynai\u2019r castell. Gan fod y mur deheuol a muriau\u2019r castell yn cwblhau cylch amddiffynnol o gwmpas Caernarfon, y cynllun oedd adeiladu ffas\u00e2d gogleddol y castell ddiwethaf.Yn 1294, cododd Madog ap Llywelyn mewn gwrthryfel yn erbyn rheolaeth coron Lloegr. Gan mai Caernarfon oedd pencadlys gweinyddol Gwynedd ac yn symbol o ormes p\u0175er Lloegr, daeth yn darged i wrthryfeloedd gan y Cymry. Meddiannwyd y dref gan filwyr Madog ym mis Medi ac yn y cyfnod hynny difrodwyd muriau\u2019r dref yn sylweddol. Roedd y castell yn cael ei amddiffyn gan ffos a baric\u00ead dros dro yn unig. Cipiwyd y castell yn sydyn a llosgwyd unrhyw beth oedd yn fflamadwy. Lledaenodd y t\u00e2n ar draws Caernarfon, gan adael difrod a llanast. Yn ystod haf 1295, penderfynodd y Saeson eu bod am adfeddiannu Caernarfon, ac erbyn mis Tachwedd 1295 roeddent wedi dechrau ailgryfhau amddiffynfeydd y dref.  Rhoddwyd blaenoriaeth uchel i ailadeiladu muriau\u2019r castell a gwariwyd \u00a31,195 (bron i hanner y swm a wariwyd ar y muriau yn y lle cyntaf) yn cwblhau\u2019r gwaith, tua deufis ar y blaen i\u2019r amserlen. Yn dilyn hynny, trodd yr adeiladwyr eu sylw at gwblhau\u2019r gwaith a oedd wedi dod i ben yn 1292. Ar \u00f4l trechu gwrthryfel Madog, dechreuodd Edward adeiladu Castell Biwmares ar Ynys M\u00f4n, a chafodd y gwaith ei arolygu gan Feistr James o St George. Walter o Henffordd ymgymerodd \u00e2'r gwaith fel prif saer maen y cyfnod newydd hwn o adeiladu. Erbyn diwedd 1301, roedd \u00a34,500 yn ychwanegol wedi cael ei wario ar y gwaith, gan ganolbwyntio ar y mur gogleddol a\u2019r tyrrau.Mae bwlch yn y cofnodion rhwng Tachwedd 1301 a Medi 1304, sydd o bosibl yn dangos bod oedi wedi bod yn y gwaith tra'r oedd y gweithlu wedi cael ei symud i\u2019r gogledd er mwyn helpu gyda rhyfel Lloegr yn yr Alban. Mae cofnodion yn dangos bod Walter o Henffordd wedi gadael Caernarfon a'i fod yng Nghaerliwelydd yn Hydref 1300 ac wedi aros yn yr ardal honno tan dymor yr Hydref 1304 pan ailgydiwyd yng ngwaith adeiladu Caernarfon. Bu Walter farw yn 1309 ac olynwyd ef fel y prif saer maen gan Henry o Ellerton. Parhaodd y gwaith adeiladu ar gyfradd gyson a phwyllog tan 1330.Rhwng 1284 a 1330, pan mae\u2019r cofnodion yn dod i ben, gwariwyd rhwng \u00a320,000 a \u00a325,000 ar Gastell Caernarfon a muriau\u2019r castell. Roedd swm o\u2019r fath yn anferthol ac yn wariant eithriadol o uchel o gymharu \u00e2 chostau adeiladu\u2019r cestyll yn Dover a Chateau Gaillard, a oedd ymhlith amddiffynfeydd pwysicaf a drutaf diwedd y 12g a dechrau'r 13g. Ychwanegiadau bach a wnaed i\u2019r castell wedi hynny, ac mae\u2019r castell a welir heddiw fwy neu lai wedi goroesi fel y byddai yng nghyfnod Edward I. Er y symiau anferthol o arian a wariwyd ar y castell, ni chafodd y cynlluniau gwreiddiol ar gyfer y castell eu cwblhau'n llwyr. Ni chwblhawyd cefn \u2018Porth y Brenin\u2019 (sef y fynedfa o ochr y dref) nac ychwaith \u2018Borth y Frenhines\u2019 (y fynedfa o'r de-ddwyrain), ac mae seiliau tu mewn i'r castell yn dynodi lle byddai adeiladau wedi sefyll pe bai'r gwaith wedi parhau.  Hanes diweddarach Parhaodd y trefniadau a gyflwynwyd gan Edward I ar gyfer rheoli Cymru am tua dwy ganrif. Yn ystod y cyfnod hwn roedd milwyr parhaol yn amddiffyn y castell yn gyson gan mai Caernarfon mewn gwirionedd oedd prifddinas gogledd Cymru. At ei gilydd, roedd y swyddi gweinyddol pwysicaf yng Nghymru ar gau i\u2019r Cymry ac arweiniodd y tensiynau cynyddol rhwng y Cymry a\u2019r concwerwyr Seisnig at sawl enghraifft o wrthdaro, gyda\u2019r un mwyaf difrifol yn ystod y 15g gyda Gwrthryfel Glynd\u0175r. Adeg y Gwrthryfel roedd Castell Caernarfon yn un o dargedau byddin Owain Glyn D\u0175r. Yn 1401 rhoddwyd y castell o dan warchae ac ym mis Tachwedd 1401 ymladdwyd Brwydr Twthill rhwng amddiffynwyr Caernarfon a\u2019r lluoedd gwarchae. Yn 1403 a 1404 roedd Caernarfon o dan warchae milwyr Cymreig gyda chefnogaeth oddi wrth luoedd Ffrengig. Roedd y garsiwn oedd yn amddiffyn y castell ar y pryd tua 30 mewn nifer.Gan fod gwreiddiau'r Tuduriaid yng Nghymru, croesawyd esgyniad y teulu i\u2019r orsedd yn 1485 a chyfrannodd hyn at leihad yn y tensiynau a\u2019r gwrthdaro rhwng Cymru a Lloegr. O ganlyniad, roedd Castell Caernarfon, a oedd wedi bod yn bencadlys gweinyddol diogel i goron Lloegr yn flaenorol, bellach wedi lleihau mewn pwysigrwydd. Cafodd llawer o gestyll yng Nghymru eu hesgeuluso. Er bod gwneuthuriad Castell Caernarfon a\u2019r muriau a amgylchynai\u2019r dref yn gadarn, roedd cyflwr y toeon wedi dirywio a llawer a\u2019r trawstiau pren wedi pydru. Erbyn 1620 dim ond T\u0175r yr Eryr a Phorth y Brenin oedd \u00e2 thoeon arnynt ac roedd deunyddiau gwerthfawr fel gwydr a haearn wedi cael eu tynnu o\u2019r adeiladau domestig tu mewn i'r castell. Er hynny, roedd cyflwr y castell yn ddigon da fel bod gan y castell garsiwn y Brenhinwyr yno adeg y Rhyfel Cartref rhwng 1642 a 1649. Cafodd Castell Caernarfon ei roi o dan warchae dair gwaith yn ystod y Rhyfel Cartref. Ildiodd y Cwnstabl, John Byron, y Barwn 1af Byron, Gaernarfon i luoedd y Seneddwyr yn 1646 a dyma\u2019r tro diwethaf i frwydro fod yng nghyffiniau\u2019r castell.  Ar draws y canrifoedd, er bod gorchymyn wedi bod yn 1660 i ddifrodi\u2019r castell a\u2019r muriau, ac er iddo gael ei esgeuluso tan ddiwedd y 19eg ganrif, llwyddodd y castell i oroesi treigl amser. O\u2019r 1870au ymlaen, ariannwyd atgyweiriadau i Gastell Caernarfon gan y Llywodraeth. Arolygwyd y gwaith gan y dirprwy gwnstabl, Llewellyn Turner, a chafodd sawl rhan o\u2019r castell eu hadfer a\u2019u hailadeiladu, yn hytrach na dim ond ceisio cadw\u2019r gwaith carreg a fodolai neu a oedd wedi goroesi. Atgyweiriwyd grisiau, cylchfuriau a thoeon, ac er gwaethaf protestiadau lleol, cliriwyd yr adeiladau canoloesol yn y ffos i ogledd y castell. Ers 1908, mae\u2019r castell wedi cael ei warchod gan Swyddfa\u2019r Gweithfeydd oherwydd ei arwyddoc\u00e2d hanesyddol.Yn 1911, cafodd y castell ei ddefnyddio (am y tro cyntaf) fel lleoliad arwisgiad y Tywysog Edward (Edward VIII), sef mab hynaf y Brenin Si\u00f4r V, fel Tywysog Cymru. Cynhaliwyd y seremoni yn y castell yn sgil dylanwad David Lloyd George, brodor o sir Gaernarfon, a Changhellor y Trysorlys ar y pryd, yn y Llywodraeth Ryddfrydol.Cynhaliwyd arwisgiad Siarl, mab hynaf Elisabeth II, yno fel Tywysog Cymru yn 1969. Er mai\u2019r Goron sy'n berchen ar Gastell Caernarfon, mae gwaith cynnal ac atgyweirio\u2019r castell yn nwylo CADW, sef adran amgylchedd hanesyddol Llywodraeth Cymru. Mae CADW yn gyfrifol am gynnal a chadw safleoedd ac adeiladau hanesyddol o bwys yng Nghymru. Yn 1986, ychwanegwyd Caernarfon at restr Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO, fel rhan o \u2018Gestyll a muriau trefi'r Brenin Edward yng Ngwynedd\u2019. Roedd hyn yn gydnabyddiaeth o bwysigrwydd byd-eang y safle a\u2019r angen i\u2019w gadw a\u2019i ddiogelu ar gyfer y dyfodol. Mae\u2019r castell hefyd yn gartref i Amgueddfa'r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Yn ystod 2015, adeiladwyd \u2018mynedfa bafiliwn\u2019 newydd a gynlluniwyd gan gwmni Donald Install Associates. Erbyn heddiw mae Castell Caernarfon yn gyrchfan dreftadaeth bwysig i ymwelwyr, gyda thros 205,000 yn ymweld \u00e2\u2019r safle yn 2018. Pensaern\u00efaeth Ysbrydolwyd cynllun Castell Caernarfon gan awydd Edward I i greu adeilad a oedd yn symbol gweledol pwerus o awdurdod a rheolaeth Lloegr yng Nghymru. Pwysleisiwyd hynny oherwydd mai Caernarfon oedd pencadlys llywodraeth coron Lloegr yng ngogledd Cymru. Penderfynwyd ar gynllun y castell yn rhannol oherwydd gorweddiad y tir, a chafodd mwnt y castell blaenorol ei ymgorffori yn y castell newydd. Roedd y castell ar ffurf rhif wyth. Rhannwyd y castell yn ddwy ran, y wardiau uwch ac is, yn y dwyrain a\u2019r gorllewin, gyda\u2019r wardiau dwyreiniol yn cynnwys y llety byw brenhinol, er na chafodd y rhan hon ei chwblhau.Ar hyd cysylltfur y castell mae nifer o dyrrau polygonaidd neu amlochrog a ddefnyddiwyd ar gyfer saethu. Roedd bylchfuriau ar ben y muriau a\u2019r tyrrau, ac ar hyd yr wyneb deheuol roedd galer\u00efau saethu. Yn \u00f4l un hanesydd milwrol, Allen Brown, roedd y cyfuniad hwn o nodweddion yn golygu bod Castell Caernarfon yn un o bwerdai tanio a saethu gorau'r Oesoedd Canol.T\u0175r yr Eryr, ar gornel gorllewinol y castell, oedd un o dyrrau mwyaf trawiadol a mwyaf crand y castell. Mae ganddo dair tyred sydd \u00e2 cherflun o eryr ar frig pob un. Roedd y t\u0175r yn llety moethus, a adeiladwyd yn fwy na thebyg ar gyfer Prif Ustus cyntaf Cymru, sef Syr Otton de Grandson. Roedd seler y t\u0175r yn cynnwys gi\u00e2t dd\u0175r, lle byddai ymwelwyr oedd yn teithio ar hyd afon Seiont yn gallu dod i mewn i\u2019r castell. Roedd d\u0175r yn cael ei dynnu o ffynnon T\u0175r y Ffynnon.Roedd ymddangosiad y castell yn wahanol i gestyll Edwardaidd eraill oherwydd y defnydd o garreg lliwiau gwahanol wedi eu hadeiladu ar ffurff llorweddol ym muriau\u2019r castell, a si\u00e2p polygonaidd y tyrrau, yn hytrach na rhai crwn. Dadleua rhai haneswyr bod cynllun muriau\u2019r castell yn cynrychioli Muriau Caergystennin, ac mae'n ddigon posib bod cynllun cestyll y Dwyrain Canol wedi dylanwadu ar waith y Croesgadwyr a ddychwelodd ar \u00f4l ymladd yn ystod y Croesgadau. Gwelai Edward I y castell - fel yn nyddiau Ymerodraeth Rufeinig Caergystennin - fel arwydd o awdurdod, a bu\u2019r chwedl am freuddwyd Macsen Wledig, yr Ymerawdwr Rhufeinig, yn ddylanwad pwysig ar ei feddylfryd. Dehonglodd Edward freuddwyd Macsen fel cymhariaeth \u00e2\u2019i gastell yng Nghaernarfon, a ffurfiodd Edward gysylltiad imperialaidd rhwng Segontium, a oedd ym mreuddwyd Magnus, a Chastell Caernarfon pan oedd yn cael ei adeiladu. Yn \u00f4l ymchwil diweddar gan haneswyr fel Abigail Whaetley, awgrymwyd bod Edward wedi defnyddio delweddau o wahanol safleoedd Rhufeinig ym Mhrydain, a bod Castell Caernarfon yn cyfeirio at ddylanwad Arthuraidd er mwyn cyfiawnhau ei awdurdod fel Brenin.Roedd dwy brif fynedfa i\u2019r castell. Roedd un yn arwain o\u2019r dref (sef Porth y Brenin) ac roedd un arall yn rhoi mynedfa uniongyrchol i\u2019r castell heb orfod teithio drwy\u2019r dref (Porth y Frenhines). Roedd y ddau yn nodweddiadol o\u2019r cyfnod: sef rhodfa rhwng dau d\u0175r. Pe bai Porthdy\u2019r Brenin wedi cael ei gwblhau, byddai ymwelwyr i\u2019r castell wedi croesi\u2019r ddwy bont godi, mynd drwy bum drws ac o dan chwe phorthcwlis, cyn cyrraedd y llawr amgae\u00ebdig is. Roedd tyllau saethu a thyllau llofruddio wedi eu lleoli ar hyd y llwybrau hyn. Tra bod mwyafrif helaeth y cysylltfur a\u2019r tyrrau wedi goroesi, dim ond seiliau'r adeiladau a arferai fodoli y tu fewn i'r castell sydd i\u2019w gweld heddiw. Pe bai Castell Caernarfon wedi cael ei gwblhau fel y bwriadwyd, byddai wedi cynnwys llys brenhinol a fyddai\u2019n agos at saith cant mewn nifer. Cwnstabliaid Castell Caernarfon Cyn 1835 Cwnstabl y Castell oedd yn gwasanaethu hefyd fel Maer Caernarfon. Mae rhestr lawn o\u2019r cwnstabliaid rhwng 1284 a 1835 i\u2019w weld ar safle Cyngor Brenhinol Tref Caernarfon:  18??\u20131908: John Henry Puleston 1908\u20131945: Iarll Lloyd-George o Ddwyfor, OM, PC 1945\u20131963: Yr Anrh. William Ormsby-Gore 1963\u20132017: Iarll Eryri, GCVO 2018\u2013presennol: Edmund Bailey Oriel                Cyfeiriadau","319":"Sefydlwyd Menter Iaith M\u00f4n yn rhan o\u2019r asiantaeth fenter yn 1997 yn dilyn cais llwyddiannus i Fwrdd yr Iaith Gymraeg. Mae Menter Iaith M\u00f4n yn rhan o rwydwaith Mentrau Iaith Cymru. Lleolir y fenter yn Neuadd y Dref yn Llangefni, Ynys M\u00f4n.  Bwriad y fenter Bwriad y fenter yw darparu trawstoriad o ddarpariaethau a gweithgareddau sy\u2019n cefnogi ymdrechion i gynnal y Gymraeg yn lleol, ac yn darparu cyfleoedd i breswylwyr yr Ynys ddefnyddio\u2019u Cymraeg. Ymgeisia godi hyder trigolion i ddefnyddio\u2019r Gymraeg yn hyderus mewn sefyllfaoedd cymdeithasol. Drwy eu gwaith cymunedol bwriadir gweld bwrlwm cymdeithasol gyda\u2019r cymunedau hynny yn arddel y Gymraeg fel rhan o\u2019i gwead ac isadleiledd. Rhan annatod o\u2019r gwaith hwn hefyd yw sicrhau ffynonellau ariannol er mwyn rhoi ar waith fesurau lliniaru ar impact ieithyddol datblygiadau mawr ar yr Ynys.  Prosiectau'r Fenter Dyma restr o brosiectau'r fenter yn 2017:  Mae Bocs\u0175n yn weithdy ar gyfer creu cerddoriaeth ac yn cynnwys Rhwydwaith Perfformwyr Ifanc. Mae\u2019r Rhwydwaith yn rhoi cyfle i bobl ifanc drefnu a chynnal eu gigs eu hunain yn lleol a pherfformio mewn gwyliau amrywiol. Dyma brosiect sydd yn hyrwyddo cerddoriaeth Gymraeg newydd yn lleol gan roi profiadau trefnu arbenigol i\u2019r bobl ifanc. Mae'n cynnig cyfleoedd cymunedol i ddysgu chwarae a chreu cerddoriaeth drwy gyfrwng y Gymraeg. Gweithdai drama a pherfformio yw Theatr Ieuenctid M\u00f4n sydd yn cael ei gynnal mewn pump lleoliad ar yr Ynys i blant a phobl ifanc 7-18 oed. Gyda Prosiect Caergybi, mae swyddog yn gweithio yn y dref er mwyn codi statws a phroffil y Gymraeg, ac er mwyn pontio\u2019r Gymraeg rhwng y gymuned a phobl ifanc. Rhoddir pwyslais ar gydweithio \u00e2 phrif bartneriaid a rhanddeiliad yn y dref er mwyn codi statws y Gymraeg. Mae'r Prosiect 'Teuluoedd' yn cynnwys nifer o gynlluniau cyffrous, amrywiol er mwyn cefnogi ymdrechion teuluoedd i siarad Cymraeg ar yr aelwyd. Drwy gynlluniau fel Selog a Magi Ann mae teuluoedd yn cael cyfle i weld, clywed a darllen y Gymraeg adref. Mae G\u0175yl Cefni yn brosiect arall sydd yn rhan o'r fenter. G\u0175yl Gymraeg yw hi a gynhelir yng nghanol tref Llangefni ym mis Mehefin. Bellach yn 15 oed ac wedi rhoi llwyfan i brif artistiaid Cymru. Cynhelir dros pedwar diwrnod ac yn cynnig arlwy amrywiol ar gyfer y teulu i gyd. Mae Cefnogi Busnesau a Gweithleoedd yn brosiect sydd yn cynyddu cyfleoedd i bobl ddefnyddio\u2019r Gymraeg yn y gweithle, gan godi hyder aelodau staff yn y gweithle i ddefnyddio\u2019r Gymraeg yn hyderus wrth gyfathrebu \u00e2\u2019i gilydd ac \u00e2 chwsmeriaid. Mae hyn yn codi ymwybyddiaeth cwsmeriaid am wasanaethau Cymraeg. Bwriad prosiect wiciMon yw cyfoithogi a phoblogeidio cynnnwys yr wicipidiea Cymraeg er mwyn codi statws yr iaith Gymraeg  yn genedlaethol ac yn rhynglwydol,a hynny drwy brosiect hanesyddol gwyddonol ieiddoll, a fydd yn hybu trafod termau gwahanol yn Gymraeg.Parteinydd y prosoiect hwn yw llywodraeth Cymru, yr Eisteddfod Gendlaethol, Menter Mon a wicimedia  Cymru.  Eisteddfod M\u00f4n 2017 Gyda\u2019r Eisteddfod Genedlaethol yn ymweld \u00e2\u2019r Ynys yn 2017 mae yma gyfle i\u2019r Fenter gefnogi a hyrwyddo gweithagreddau Cymraeg amrywiol gaiff eu cynnal. Bydd gwaith y Fenter ar \u00f4l ymweliad y Brifwyl, a thros gyfnod y cynllun hwn yn cynnwys sichrau effaith a gwaddol yr Eisteddfod. Anelir hefyd yng nghyfnod y cynllun i gynyddu y nifer sy\u2019n cefnogi gwaith y fenter iaith drwy bwyllgorau ardal a gwirfoddolwyr mewn gweithgareddau a digwyddiadau.  Gweler hefyd Bocs\u0175n Menter M\u00f4n Prosiect WiciMon Selog Theatr Ieuenctid M\u00f4n Ynni M\u00f4r Morlais","320":"Sefydlwyd Menter Iaith M\u00f4n yn rhan o\u2019r asiantaeth fenter yn 1997 yn dilyn cais llwyddiannus i Fwrdd yr Iaith Gymraeg. Mae Menter Iaith M\u00f4n yn rhan o rwydwaith Mentrau Iaith Cymru. Lleolir y fenter yn Neuadd y Dref yn Llangefni, Ynys M\u00f4n.  Bwriad y fenter Bwriad y fenter yw darparu trawstoriad o ddarpariaethau a gweithgareddau sy\u2019n cefnogi ymdrechion i gynnal y Gymraeg yn lleol, ac yn darparu cyfleoedd i breswylwyr yr Ynys ddefnyddio\u2019u Cymraeg. Ymgeisia godi hyder trigolion i ddefnyddio\u2019r Gymraeg yn hyderus mewn sefyllfaoedd cymdeithasol. Drwy eu gwaith cymunedol bwriadir gweld bwrlwm cymdeithasol gyda\u2019r cymunedau hynny yn arddel y Gymraeg fel rhan o\u2019i gwead ac isadleiledd. Rhan annatod o\u2019r gwaith hwn hefyd yw sicrhau ffynonellau ariannol er mwyn rhoi ar waith fesurau lliniaru ar impact ieithyddol datblygiadau mawr ar yr Ynys.  Prosiectau'r Fenter Dyma restr o brosiectau'r fenter yn 2017:  Mae Bocs\u0175n yn weithdy ar gyfer creu cerddoriaeth ac yn cynnwys Rhwydwaith Perfformwyr Ifanc. Mae\u2019r Rhwydwaith yn rhoi cyfle i bobl ifanc drefnu a chynnal eu gigs eu hunain yn lleol a pherfformio mewn gwyliau amrywiol. Dyma brosiect sydd yn hyrwyddo cerddoriaeth Gymraeg newydd yn lleol gan roi profiadau trefnu arbenigol i\u2019r bobl ifanc. Mae'n cynnig cyfleoedd cymunedol i ddysgu chwarae a chreu cerddoriaeth drwy gyfrwng y Gymraeg. Gweithdai drama a pherfformio yw Theatr Ieuenctid M\u00f4n sydd yn cael ei gynnal mewn pump lleoliad ar yr Ynys i blant a phobl ifanc 7-18 oed. Gyda Prosiect Caergybi, mae swyddog yn gweithio yn y dref er mwyn codi statws a phroffil y Gymraeg, ac er mwyn pontio\u2019r Gymraeg rhwng y gymuned a phobl ifanc. Rhoddir pwyslais ar gydweithio \u00e2 phrif bartneriaid a rhanddeiliad yn y dref er mwyn codi statws y Gymraeg. Mae'r Prosiect 'Teuluoedd' yn cynnwys nifer o gynlluniau cyffrous, amrywiol er mwyn cefnogi ymdrechion teuluoedd i siarad Cymraeg ar yr aelwyd. Drwy gynlluniau fel Selog a Magi Ann mae teuluoedd yn cael cyfle i weld, clywed a darllen y Gymraeg adref. Mae G\u0175yl Cefni yn brosiect arall sydd yn rhan o'r fenter. G\u0175yl Gymraeg yw hi a gynhelir yng nghanol tref Llangefni ym mis Mehefin. Bellach yn 15 oed ac wedi rhoi llwyfan i brif artistiaid Cymru. Cynhelir dros pedwar diwrnod ac yn cynnig arlwy amrywiol ar gyfer y teulu i gyd. Mae Cefnogi Busnesau a Gweithleoedd yn brosiect sydd yn cynyddu cyfleoedd i bobl ddefnyddio\u2019r Gymraeg yn y gweithle, gan godi hyder aelodau staff yn y gweithle i ddefnyddio\u2019r Gymraeg yn hyderus wrth gyfathrebu \u00e2\u2019i gilydd ac \u00e2 chwsmeriaid. Mae hyn yn codi ymwybyddiaeth cwsmeriaid am wasanaethau Cymraeg. Bwriad prosiect wiciMon yw cyfoithogi a phoblogeidio cynnnwys yr wicipidiea Cymraeg er mwyn codi statws yr iaith Gymraeg  yn genedlaethol ac yn rhynglwydol,a hynny drwy brosiect hanesyddol gwyddonol ieiddoll, a fydd yn hybu trafod termau gwahanol yn Gymraeg.Parteinydd y prosoiect hwn yw llywodraeth Cymru, yr Eisteddfod Gendlaethol, Menter Mon a wicimedia  Cymru.  Eisteddfod M\u00f4n 2017 Gyda\u2019r Eisteddfod Genedlaethol yn ymweld \u00e2\u2019r Ynys yn 2017 mae yma gyfle i\u2019r Fenter gefnogi a hyrwyddo gweithagreddau Cymraeg amrywiol gaiff eu cynnal. Bydd gwaith y Fenter ar \u00f4l ymweliad y Brifwyl, a thros gyfnod y cynllun hwn yn cynnwys sichrau effaith a gwaddol yr Eisteddfod. Anelir hefyd yng nghyfnod y cynllun i gynyddu y nifer sy\u2019n cefnogi gwaith y fenter iaith drwy bwyllgorau ardal a gwirfoddolwyr mewn gweithgareddau a digwyddiadau.  Gweler hefyd Bocs\u0175n Menter M\u00f4n Prosiect WiciMon Selog Theatr Ieuenctid M\u00f4n Ynni M\u00f4r Morlais","322":"Corfforaeth ddarlledu gyhoeddus y Deyrnas Unedig yw'r British Broadcasting Corporation (yn statudol Corfforaeth Ddarlledu Brydeinig yn Gymraeg, ond defnyddir y byrfodd BBC: \"bi bi ec\" neu \"bi bi si\"). Mae'n darparu gwasanaethau teledu, radio ac arlein trwy'r Deyrnas Unedig ac yn cyrraedd cynulleidfa fyd-eang trwy gyfrwng ei gwefannau, y gwasanaeth radio BBC World Service, ynghyd a nifer o fentrau masnachol yn y maes teledu, fel BBC America.  Hanes y BBC 1920-1950 Yn y 1920au gwelwyd creadigaeth y BBC fel sefydliad a darlledydd. Gwnaeth John Reith greu'r ethos, sef i hysbysu, addysgu ac adloni\u2014model sy'n addas ar gyfer unrhyw ddarlledwr cyhoeddus. Profwyd radio i fod yn boblogaidd iawn trwy'r wlad, efo cynnydd mawr yn werthiant y radio. Yn ystod y Streic gyffredinol yn 1926 wynebodd y BBC wrthdaro mawr efo'r llywodraeth yngl\u0177n ag annibyniaeth olygyddol y darlledwr. Erbyn y 1930au ehangodd y sefydliad efo hyder, ac roedd yr Broadcasting House, sef y canolfan darlledu cyntaf o'r fath ym Mhrydain, yn symbolaidd o hyn. Yn ogystal, roedd y gwasanaeth yn arloesi efo'r dewis cynyddol o raglenni radio ac roedd yna hefyd arbrofion darlledu teledu dan arweiniad John Logie Baird, sef dyfeisiwr y teledu. Chwaraeodd y BBC rhan allweddol bwysig trwy ddarlledu yn ystod yr Ail Ryfel Byd, er bod darllediadau teledu wedi darfod dros y cyfnod. Gwnaeth Winston Churchill nifer o areithiau ysbrydol dros y tonnau awyr ac roedd y gwasanaeth newyddion yn fudd i nifer o bobl o gwmpas y byd. Tua diwedd y 1940au yr oedd y radio yn darlledu ychydig o adloniant ysgafnach hefyd, efo rhaglenni hir dymor megis Womans Hour a Book at Bedtime.  BBC yng Nghymru Dechreuodd darlledu yng Nghymru ar 13 Mehefin 1923. Darlledwyd y Gymraeg am y tro cyntaf efo Mostyn Thomas yn canu Dafydd y Garreg Wen  Roedd cadw cydbwysedd rhwng y ddwy iaith yn broblem yn y dyddiau hyn hyd yn oed. Digon llugoer oedd agwedd Llundain tuag at Gymru, a bu rhaid pwyso yn drwm am arian a chydnabyddiaeth. Yn wir roedd John Reith yn cas\u00e1u Cymru. Er gwaethaf hyn sefydlwyd adran ar wahan i Gymru yn 1935. Yn 1937 cafwyd tonfedd arbennig. 1950-1970 Y 1950au oedd degawd y teledu, efo cynnydd mawr mewn gwylwyr oherwydd coroni Elizabeth II yn 1953. Yn dilyn hyn, dechreuodd rhaglenni fel Blue Peter, Panorama, y sebon cyntaf erioed ac ar y radio dechreuodd Under Milk Wood a hefyd The Archers. Gwelodd y 1960au ehangiad mawr i'r sefydliad, wrth iddynt symud i mewn i\u2019w cartref newydd, sef Televison Centre yn Llundain. Tyfodd y s\u00een pop ym Mhrydain efo lansiad Radio 1 yn 1967. Roedd 1969 yn flwyddyn a thrawsnewidiodd y diwydiant, efo darllediad Apollo 11 yn glanio ar y Lleuad mewn lliw.  1970-1990 Yn ystod y 1970au gwelodd y BBC mwy o esblygiad efo cyflwyniad rhaglenni comedi megis Morecambe and Wise, rhaglenni dogfennol David Attenborough a dram\u00e2u fel y BBC Shakespeare Project. Roedd partneriaethau efo'r Brifysgol Agored wedi torri tir newydd yn y ffordd a darlledwyd addysg.  Roedd yna ffocws pwysig ar y BBC yn ystod yr 1980au wrth adrodd ar Ryfel y Falklands, a hefyd arddangos cyngerdd Live Aid. Gwyliodd dros 750 miliwn priodas Charles a Diana - y nifer fwyaf o wylwyr erioed ym Mhrydain, a lansiwyd y sebon EastEnders yn 1985. Roedd yna wrthdaro eto am annibyniaeth olygol y sefydliad o gwmpas yr amser roedd yna gyffro yng Ngogledd Iwerddon, am y tro cyntaf ers i streic gyffredinol.  1990- presennol Daeth y BBC mewn i\u2019r oes ddigidol yn y 90\u2019au, trwy ddatblygu nifer o ddulliau darlledu digidol, boed yn darlledu daearol neu dros y rhyngrwyd. Lansiwyd sianel newyddion pedair awr ar hugain, ac roedd y teletubies wedi trawsnewid rhaglenni plant ar raddfa fydol. Galwyd y 2000\u2019au yn ddegawd digidol efo cynulleidfaoedd eisiau mwy o gynnwys unrhyw bryd ac unrhyw le, felly lansiwyd BBC iplayer yn Nadolig 2007. Mae\u2019r wefan yn cael dros 3.6 biliwn edrychiad pob mis.  Lleoliadau Lleolir prif swyddfeydd canolog y gorfforaeth yng nghanol a gorllewin Llundain, gyda swyddfeydd a stiwdios ar gyfer y gwasanaethau i genedloedd a rhanbarthau Gwledydd Prydain mewn trefi a dinasoedd eraill. Mae cynllun ar droed hefyd i adleoli nifer o adrannau cynhyrchu'r BBC yn MediaCity yn ninas Salford ym Manceinion. Yng Nghymru mae gan BBC Cymru bresenoldeb yng Nghaerdydd, Bangor, Aberystwyth, Caerfyrddin a Wrecsam a nifer o stiwdios eraill di-griw gan cynnwys Abertawe.  BBC Cymru Adran neu ranbarth cenedlaethol y BBC ar gyfer Cymru yw BBC Cymru (BBC Wales). Mae BBC Cymru yn darparu gwasanaethau yn Gymraeg, gan gynnwys rhai o raglenni mwyaf poblogaidd S4C, rhaglenni radio yn Gymraeg ar BBC Radio Cymru ac arlein ar wefan BBC Cymru. Mae'r wefan BBC yn cynnwys  newyddion, chwaraeon, tywydd, a gwybodaeth traffig a theithio, gwybodaeth am raglenni BBC Cymru a Radio Cymru, ac erthyglau ac adolygiadau ar nifer o bynciau yn cynnwys crefydd, y celfyddydau, hanes ac iaith. Mae hefyd yn cynnwys rhaglenni Cymraeg ar BBC iplayer. Roedd yr is-wefan yn darparu meddalwedd o'r enw \"BBC Vocab\/Geirfa\" ar gyfer dysgwyr y Gymraeg, sy'n uwcholeuo rhai geiriau ac yn rhoi cyfieithiad\/au Saesneg os lleolir y cyrchwr dros y gair. Yn y 2010au mabwysiadwyd Vocab gan yr Uned Technolegau Iaith a dilewyd y gair BBC o'r botwm. Mae'n defnyddio geiriaduron yr uned i'r perwyl.  Ffynonellau Dolenni allanol (Saesneg) Gwefan swyddogol Gwefan BBC Cymru BBC Cymru (news.bbc.co.uk\/hi\/english\/newyddion\/) yn y Peiriant Wayback (archive index) BBC Cymru (news.bbc.co.uk\/hi\/welsh\/static\/default.htm) yn y Peiriant Wayback (archive index) Cynllun Iaith Gymraeg y BBC Archifwyd 2014-11-08 yn y Peiriant Wayback. NEWYDDION BBC CYMRU","324":"Erthygl am ddinas Buenos Aires yw hon. Am y dalaith o'r un enw, gweler Talaith Buenos Aires.Prifddinas a dinas fwyaf yr Ariannin yw Buenos Aires (enw llawn yn Sbaeneg: Ciudad Aut\u00f3noma de Buenos Aires). Gyda'r ardal o'i chwmpas, Gran Buenos Aires, hi yw'r ail ddinas o ran maint yn Ne America. Awyr dda (neu gwyntoedd teg) yw ystyr yr enw. Yn y cyfrifiad diwethaf, roedd poblogaeth Buenos Aires oddeutu 3,063,728 (2017) ac roedd poblogaeth Gran Buenos Aires yn  13,641,973 (2010). Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar lan orllewinol y R\u00edo de la Plata, ar arfordir de-ddwyreiniol De America. Gellir cyfieithu \"Buenos Aires\" fel \"gwyntoedd teg\" neu \"alawon da\", ond y cyntaf oedd yr ystyr a fwriadwyd gan y sylfaenwyr yn yr 16g, trwy ddefnyddio'r enw gwreiddiol \"Real de Nuestra Se\u00f1ora Santa Mar\u00eda del Buen Ayre \", a enwyd ar \u00f4l Madonna Bonaria yn Sardinia, yr Eidal. Nid yw dinas Buenos Aires yn rhan o Dalaith Buenos Aires na phrifddinas y Dalaith; yn hytrach, mae'n ardal ymreolaethol. Ym 1880, ar \u00f4l degawdau o ddadlau gwleidyddol, cafodd Buenos Aires ei ffederaloli a'i symud o Dalaith Buenos Aires. Ehangwyd terfynau'r dinasoedd i gynnwys trefi Belgrano a Flores; mae'r ddau bellach yn gymdogaethau'r ddinas. Rhoddodd gwelliant cyfansoddiadol 1994 ymreolaeth i'r ddinas, a dyna pam y cafodd ei henw ffurfiol \"Dinas Ymreolaethol Buenos Aires\" (Ciudad Aut\u00f3noma de Buenos Aires.; Etholodd ei dinasyddion Bennaeth y Llywodraeth yn gyntaf ym 1996; cyn hynny, penodwyd y Maer yn uniongyrchol gan Arlywydd yr Ariannin. Mae Buenos Aires Fwyaf (Gran Buenos Aires), sydd hefyd yn cynnwys sawl rhanbarth Talaith Buenos Aires, yn ffurfio'r bedwaredd ardal fetropolitan fwyaf poblog yn yr Americas.  Roedd ansawdd bywyd Buenos Aires yn 91fed yn y byd yn 2018, ac yn yn un o'r goreuon yn America Ladin. Yn 2012, hi oedd y ddinas yr ymwelwyd \u00e2 hi fwyaf yn Ne America, a'r ddinas America Ladin mwyaf poblogaidd gan dwristiaid.Mae'n adnabyddus am ei bensaern\u00efaeth eclectig Ewropeaidd a'i fywyd diwylliannol, cyfoethog. Cynhaliodd Buenos Aires y Gemau Pan Americanaidd 1af ym 1951 ac roedd yn safle dau leoliad yng Nghwpan y Byd FIFA 1978. Yn fwyaf diweddar, cynhaliodd Buenos Aires Gemau Olympaidd Ieuenctid yr Haf 2018 ac uwchgynhadledd G20 2018.Mae Buenos Aires yn ddinas amlddiwylliannol sy'n gartref i lawer o grwpiau ethnig a chrefyddol. Siaredir sawl iaith yn y ddinas yn ogystal \u00e2 Sbaeneg, gan gyfrannu at ei diwylliant yn ogystal ag at y dafodiaith a siaredir yn y ddinas ac mewn rhai rhannau eraill o'r wlad. Mae hyn oherwydd i'r ddinas, a'r wlad yn y  19g, dderbyn miliynau o fewnfudwyr o bob cwr o'r byd, gan ei gwneud yn grochan amlddiwylliannol, lle mae sawl gr\u0175p ethnig yn byw gyda'i gilydd. Felly, mae Buenos Aires yn cael ei ystyried yn un o ddinasoedd mwyaf amrywiol America. Brodorion Yng nghyfrifiad 2010 [INDEC], datganodd 2.1% o'r boblogaeth neu 61,876 o bobl eu bod yn ddisgynyddion brodorol neu genhedlaeth gyntaf pobl frodorol Buenos Aires (heb gynnwys y 24 Partidos cyfagos sy'n ffurfio Buenos Aires Fwyaf). Ymhlith y 61,876 o bobl o darddiad brodorol, mae 15.9% yn bobl Quechua, 15.9% yn Guaran\u00ed, 15.5% yn Aymara ac 11% yn Mapuche. Yn y 24 Partidos cyfagos, datganodd 186,640 o bobl neu 1.9% o gyfanswm y boblogaeth eu bod yn Frodorion cynhenid. Ymhlith y 186,640 o bobl o darddiad brodorol, roedd 21.2% yn Guaran\u00ed, 19% yn Toba, 11.3% yn Mapuche, 10.5% yn Quechua a 7.6% yn Diaguita. Daearyddiaeth Saif Buenos Aires ar lan y R\u00edo de la Plata, 34\u00ba 36' i'r de a 58\u00ba 26' i'r gorllewin. Mae'r hinsawdd yn gymhedrol oherwydd dylanwad y m\u00f4r; y mis oeraf yw Gorffennaf gyda thymheredd rhwng 3\u00ba a 8\u00ba, ond mae rhew ac eira yn anarferol. Yn yr haf gellir cyrraedd tymheredd o tua 28\u00ba. Ceir 1,146\u00a0mm. o law y flwyddyn ar gyfartaledd. Mae dinas Buenos Aires yn rhanbarth pampa, heblaw am rai parthau fel Gwarchodfa Ecolegol Buenos Aires, \"dinas chwaraeon\" Clwb Boca Iau (p\u00eal-droed), Maes Awyr Jorge Newbery, cymdogaeth Puerto Madero a'r prif borthladd ei hun; adeiladwyd y rhain i gyd ar dir wedi'i adfer ar hyd arfordiroedd y Rio de la Plata, afon lleta'r byd.Arferai  nifer o nentydd a morlynnoedd groesi'r rhanbarth, llenwyd rhai ohonynt a tiwbiwyd araill. Ymhlith y nentydd pwysicaf mae'r Maldonado, Vega, Medrano, Cilda\u00f1ez a White. Ym 1908, gan fod llifogydd yn niweidio isadeiledd y ddinas, cafodd llawer o nentydd eu sianelu a'u trwsio; ar ben hynny, gan ddechrau ym 1919, roedd y mwyafrif o nentydd wedi'u hamg\u00e1u. Yn fwyaf nodedig, cafodd y Maldonado ei diwbio ym 1954; ar hyn o bryd mae'n rhedeg o dan Rhodfa Juan B. Justo.  Hinsawdd O dan 'Ddosbarthiad Hinsawdd K\u00f6ppen', mae gan Buenos Aires hinsawdd is-drofannol llaith (Cfa) gyda phedwar tymor penodol. O ganlyniad i ddylanwadau Cefnfor yr Iwerydd mae'r hinsawdd yn dymherus gyda thymheredd eithafol yn brin. Oherwydd bod y ddinas wedi'i lleoli mewn ardal lle mae gwyntoedd Pampero a Sudestada yn mynd heibio, mae'r tywydd yn amrywiol oherwydd y masau aer cyferbyniol hyn. Mae'r hafau'n boeth ac yn llaith. Y mis cynhesaf yw mis Ionawr, gyda chyfartaledd dyddiol o 24.9 \u00b0 C (76.8 \u00b0 F). Mae cyfnodau poeth yn gyffredin yn ystod yr hafau. Fodd bynnag, mae'r mwyafrif o donnau gwres yn para am gyfnodau byr o lai nag wythnos, ac yn cael eu dilyn gan y gwynt Pampero oer, sych sy'n dod \u00e2 tharanau dwys ac yna tymeredd oerach. Y tymheredd uchaf a gofnodwyd erioed oedd 43.3 \u00b0 C (110 \u00b0 F) a hynny ar 29 Ionawr 1957. Hanes Sefydlwyd y ddinas yn 1536 gan Pedro de Mendoza, a'i hail-sefydlu yn 1580 gan Juan de Garay. Yn 1776 dewiswyd y ddinas yn brifddinas y Virreinato del R\u00edo de la Plata.  Adeiladau a chofadeiladau Banco de la Naci\u00f3n Argentina Diagonal Norte Galer\u00edas Pac\u00edfico Iglesia Santa Felicitas Teatro Col\u00f3n Enwogion Manuel Belgrano (1770-1820), milwr a gwleidydd Carlos Pellegrini (1846-1906), gwleidydd Alberto Ginastera (1916-1983), cyfansoddwr Alejandro Rey (1930-1987), actor Cyfeiriadau Dolenni allanol (Sbaeneg) Llywodraeth Dinas Buenos Aires Buenos Aires Archifwyd 2016-10-11 yn y Peiriant Wayback.","325":"Erthygl am ddinas Buenos Aires yw hon. Am y dalaith o'r un enw, gweler Talaith Buenos Aires.Prifddinas a dinas fwyaf yr Ariannin yw Buenos Aires (enw llawn yn Sbaeneg: Ciudad Aut\u00f3noma de Buenos Aires). Gyda'r ardal o'i chwmpas, Gran Buenos Aires, hi yw'r ail ddinas o ran maint yn Ne America. Awyr dda (neu gwyntoedd teg) yw ystyr yr enw. Yn y cyfrifiad diwethaf, roedd poblogaeth Buenos Aires oddeutu 3,063,728 (2017) ac roedd poblogaeth Gran Buenos Aires yn  13,641,973 (2010). Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar lan orllewinol y R\u00edo de la Plata, ar arfordir de-ddwyreiniol De America. Gellir cyfieithu \"Buenos Aires\" fel \"gwyntoedd teg\" neu \"alawon da\", ond y cyntaf oedd yr ystyr a fwriadwyd gan y sylfaenwyr yn yr 16g, trwy ddefnyddio'r enw gwreiddiol \"Real de Nuestra Se\u00f1ora Santa Mar\u00eda del Buen Ayre \", a enwyd ar \u00f4l Madonna Bonaria yn Sardinia, yr Eidal. Nid yw dinas Buenos Aires yn rhan o Dalaith Buenos Aires na phrifddinas y Dalaith; yn hytrach, mae'n ardal ymreolaethol. Ym 1880, ar \u00f4l degawdau o ddadlau gwleidyddol, cafodd Buenos Aires ei ffederaloli a'i symud o Dalaith Buenos Aires. Ehangwyd terfynau'r dinasoedd i gynnwys trefi Belgrano a Flores; mae'r ddau bellach yn gymdogaethau'r ddinas. Rhoddodd gwelliant cyfansoddiadol 1994 ymreolaeth i'r ddinas, a dyna pam y cafodd ei henw ffurfiol \"Dinas Ymreolaethol Buenos Aires\" (Ciudad Aut\u00f3noma de Buenos Aires.; Etholodd ei dinasyddion Bennaeth y Llywodraeth yn gyntaf ym 1996; cyn hynny, penodwyd y Maer yn uniongyrchol gan Arlywydd yr Ariannin. Mae Buenos Aires Fwyaf (Gran Buenos Aires), sydd hefyd yn cynnwys sawl rhanbarth Talaith Buenos Aires, yn ffurfio'r bedwaredd ardal fetropolitan fwyaf poblog yn yr Americas.  Roedd ansawdd bywyd Buenos Aires yn 91fed yn y byd yn 2018, ac yn yn un o'r goreuon yn America Ladin. Yn 2012, hi oedd y ddinas yr ymwelwyd \u00e2 hi fwyaf yn Ne America, a'r ddinas America Ladin mwyaf poblogaidd gan dwristiaid.Mae'n adnabyddus am ei bensaern\u00efaeth eclectig Ewropeaidd a'i fywyd diwylliannol, cyfoethog. Cynhaliodd Buenos Aires y Gemau Pan Americanaidd 1af ym 1951 ac roedd yn safle dau leoliad yng Nghwpan y Byd FIFA 1978. Yn fwyaf diweddar, cynhaliodd Buenos Aires Gemau Olympaidd Ieuenctid yr Haf 2018 ac uwchgynhadledd G20 2018.Mae Buenos Aires yn ddinas amlddiwylliannol sy'n gartref i lawer o grwpiau ethnig a chrefyddol. Siaredir sawl iaith yn y ddinas yn ogystal \u00e2 Sbaeneg, gan gyfrannu at ei diwylliant yn ogystal ag at y dafodiaith a siaredir yn y ddinas ac mewn rhai rhannau eraill o'r wlad. Mae hyn oherwydd i'r ddinas, a'r wlad yn y  19g, dderbyn miliynau o fewnfudwyr o bob cwr o'r byd, gan ei gwneud yn grochan amlddiwylliannol, lle mae sawl gr\u0175p ethnig yn byw gyda'i gilydd. Felly, mae Buenos Aires yn cael ei ystyried yn un o ddinasoedd mwyaf amrywiol America. Brodorion Yng nghyfrifiad 2010 [INDEC], datganodd 2.1% o'r boblogaeth neu 61,876 o bobl eu bod yn ddisgynyddion brodorol neu genhedlaeth gyntaf pobl frodorol Buenos Aires (heb gynnwys y 24 Partidos cyfagos sy'n ffurfio Buenos Aires Fwyaf). Ymhlith y 61,876 o bobl o darddiad brodorol, mae 15.9% yn bobl Quechua, 15.9% yn Guaran\u00ed, 15.5% yn Aymara ac 11% yn Mapuche. Yn y 24 Partidos cyfagos, datganodd 186,640 o bobl neu 1.9% o gyfanswm y boblogaeth eu bod yn Frodorion cynhenid. Ymhlith y 186,640 o bobl o darddiad brodorol, roedd 21.2% yn Guaran\u00ed, 19% yn Toba, 11.3% yn Mapuche, 10.5% yn Quechua a 7.6% yn Diaguita. Daearyddiaeth Saif Buenos Aires ar lan y R\u00edo de la Plata, 34\u00ba 36' i'r de a 58\u00ba 26' i'r gorllewin. Mae'r hinsawdd yn gymhedrol oherwydd dylanwad y m\u00f4r; y mis oeraf yw Gorffennaf gyda thymheredd rhwng 3\u00ba a 8\u00ba, ond mae rhew ac eira yn anarferol. Yn yr haf gellir cyrraedd tymheredd o tua 28\u00ba. Ceir 1,146\u00a0mm. o law y flwyddyn ar gyfartaledd. Mae dinas Buenos Aires yn rhanbarth pampa, heblaw am rai parthau fel Gwarchodfa Ecolegol Buenos Aires, \"dinas chwaraeon\" Clwb Boca Iau (p\u00eal-droed), Maes Awyr Jorge Newbery, cymdogaeth Puerto Madero a'r prif borthladd ei hun; adeiladwyd y rhain i gyd ar dir wedi'i adfer ar hyd arfordiroedd y Rio de la Plata, afon lleta'r byd.Arferai  nifer o nentydd a morlynnoedd groesi'r rhanbarth, llenwyd rhai ohonynt a tiwbiwyd araill. Ymhlith y nentydd pwysicaf mae'r Maldonado, Vega, Medrano, Cilda\u00f1ez a White. Ym 1908, gan fod llifogydd yn niweidio isadeiledd y ddinas, cafodd llawer o nentydd eu sianelu a'u trwsio; ar ben hynny, gan ddechrau ym 1919, roedd y mwyafrif o nentydd wedi'u hamg\u00e1u. Yn fwyaf nodedig, cafodd y Maldonado ei diwbio ym 1954; ar hyn o bryd mae'n rhedeg o dan Rhodfa Juan B. Justo.  Hinsawdd O dan 'Ddosbarthiad Hinsawdd K\u00f6ppen', mae gan Buenos Aires hinsawdd is-drofannol llaith (Cfa) gyda phedwar tymor penodol. O ganlyniad i ddylanwadau Cefnfor yr Iwerydd mae'r hinsawdd yn dymherus gyda thymheredd eithafol yn brin. Oherwydd bod y ddinas wedi'i lleoli mewn ardal lle mae gwyntoedd Pampero a Sudestada yn mynd heibio, mae'r tywydd yn amrywiol oherwydd y masau aer cyferbyniol hyn. Mae'r hafau'n boeth ac yn llaith. Y mis cynhesaf yw mis Ionawr, gyda chyfartaledd dyddiol o 24.9 \u00b0 C (76.8 \u00b0 F). Mae cyfnodau poeth yn gyffredin yn ystod yr hafau. Fodd bynnag, mae'r mwyafrif o donnau gwres yn para am gyfnodau byr o lai nag wythnos, ac yn cael eu dilyn gan y gwynt Pampero oer, sych sy'n dod \u00e2 tharanau dwys ac yna tymeredd oerach. Y tymheredd uchaf a gofnodwyd erioed oedd 43.3 \u00b0 C (110 \u00b0 F) a hynny ar 29 Ionawr 1957. Hanes Sefydlwyd y ddinas yn 1536 gan Pedro de Mendoza, a'i hail-sefydlu yn 1580 gan Juan de Garay. Yn 1776 dewiswyd y ddinas yn brifddinas y Virreinato del R\u00edo de la Plata.  Adeiladau a chofadeiladau Banco de la Naci\u00f3n Argentina Diagonal Norte Galer\u00edas Pac\u00edfico Iglesia Santa Felicitas Teatro Col\u00f3n Enwogion Manuel Belgrano (1770-1820), milwr a gwleidydd Carlos Pellegrini (1846-1906), gwleidydd Alberto Ginastera (1916-1983), cyfansoddwr Alejandro Rey (1930-1987), actor Cyfeiriadau Dolenni allanol (Sbaeneg) Llywodraeth Dinas Buenos Aires Buenos Aires Archifwyd 2016-10-11 yn y Peiriant Wayback.","326":"Erthygl am ddinas Buenos Aires yw hon. Am y dalaith o'r un enw, gweler Talaith Buenos Aires.Prifddinas a dinas fwyaf yr Ariannin yw Buenos Aires (enw llawn yn Sbaeneg: Ciudad Aut\u00f3noma de Buenos Aires). Gyda'r ardal o'i chwmpas, Gran Buenos Aires, hi yw'r ail ddinas o ran maint yn Ne America. Awyr dda (neu gwyntoedd teg) yw ystyr yr enw. Yn y cyfrifiad diwethaf, roedd poblogaeth Buenos Aires oddeutu 3,063,728 (2017) ac roedd poblogaeth Gran Buenos Aires yn  13,641,973 (2010). Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar lan orllewinol y R\u00edo de la Plata, ar arfordir de-ddwyreiniol De America. Gellir cyfieithu \"Buenos Aires\" fel \"gwyntoedd teg\" neu \"alawon da\", ond y cyntaf oedd yr ystyr a fwriadwyd gan y sylfaenwyr yn yr 16g, trwy ddefnyddio'r enw gwreiddiol \"Real de Nuestra Se\u00f1ora Santa Mar\u00eda del Buen Ayre \", a enwyd ar \u00f4l Madonna Bonaria yn Sardinia, yr Eidal. Nid yw dinas Buenos Aires yn rhan o Dalaith Buenos Aires na phrifddinas y Dalaith; yn hytrach, mae'n ardal ymreolaethol. Ym 1880, ar \u00f4l degawdau o ddadlau gwleidyddol, cafodd Buenos Aires ei ffederaloli a'i symud o Dalaith Buenos Aires. Ehangwyd terfynau'r dinasoedd i gynnwys trefi Belgrano a Flores; mae'r ddau bellach yn gymdogaethau'r ddinas. Rhoddodd gwelliant cyfansoddiadol 1994 ymreolaeth i'r ddinas, a dyna pam y cafodd ei henw ffurfiol \"Dinas Ymreolaethol Buenos Aires\" (Ciudad Aut\u00f3noma de Buenos Aires.; Etholodd ei dinasyddion Bennaeth y Llywodraeth yn gyntaf ym 1996; cyn hynny, penodwyd y Maer yn uniongyrchol gan Arlywydd yr Ariannin. Mae Buenos Aires Fwyaf (Gran Buenos Aires), sydd hefyd yn cynnwys sawl rhanbarth Talaith Buenos Aires, yn ffurfio'r bedwaredd ardal fetropolitan fwyaf poblog yn yr Americas.  Roedd ansawdd bywyd Buenos Aires yn 91fed yn y byd yn 2018, ac yn yn un o'r goreuon yn America Ladin. Yn 2012, hi oedd y ddinas yr ymwelwyd \u00e2 hi fwyaf yn Ne America, a'r ddinas America Ladin mwyaf poblogaidd gan dwristiaid.Mae'n adnabyddus am ei bensaern\u00efaeth eclectig Ewropeaidd a'i fywyd diwylliannol, cyfoethog. Cynhaliodd Buenos Aires y Gemau Pan Americanaidd 1af ym 1951 ac roedd yn safle dau leoliad yng Nghwpan y Byd FIFA 1978. Yn fwyaf diweddar, cynhaliodd Buenos Aires Gemau Olympaidd Ieuenctid yr Haf 2018 ac uwchgynhadledd G20 2018.Mae Buenos Aires yn ddinas amlddiwylliannol sy'n gartref i lawer o grwpiau ethnig a chrefyddol. Siaredir sawl iaith yn y ddinas yn ogystal \u00e2 Sbaeneg, gan gyfrannu at ei diwylliant yn ogystal ag at y dafodiaith a siaredir yn y ddinas ac mewn rhai rhannau eraill o'r wlad. Mae hyn oherwydd i'r ddinas, a'r wlad yn y  19g, dderbyn miliynau o fewnfudwyr o bob cwr o'r byd, gan ei gwneud yn grochan amlddiwylliannol, lle mae sawl gr\u0175p ethnig yn byw gyda'i gilydd. Felly, mae Buenos Aires yn cael ei ystyried yn un o ddinasoedd mwyaf amrywiol America. Brodorion Yng nghyfrifiad 2010 [INDEC], datganodd 2.1% o'r boblogaeth neu 61,876 o bobl eu bod yn ddisgynyddion brodorol neu genhedlaeth gyntaf pobl frodorol Buenos Aires (heb gynnwys y 24 Partidos cyfagos sy'n ffurfio Buenos Aires Fwyaf). Ymhlith y 61,876 o bobl o darddiad brodorol, mae 15.9% yn bobl Quechua, 15.9% yn Guaran\u00ed, 15.5% yn Aymara ac 11% yn Mapuche. Yn y 24 Partidos cyfagos, datganodd 186,640 o bobl neu 1.9% o gyfanswm y boblogaeth eu bod yn Frodorion cynhenid. Ymhlith y 186,640 o bobl o darddiad brodorol, roedd 21.2% yn Guaran\u00ed, 19% yn Toba, 11.3% yn Mapuche, 10.5% yn Quechua a 7.6% yn Diaguita. Daearyddiaeth Saif Buenos Aires ar lan y R\u00edo de la Plata, 34\u00ba 36' i'r de a 58\u00ba 26' i'r gorllewin. Mae'r hinsawdd yn gymhedrol oherwydd dylanwad y m\u00f4r; y mis oeraf yw Gorffennaf gyda thymheredd rhwng 3\u00ba a 8\u00ba, ond mae rhew ac eira yn anarferol. Yn yr haf gellir cyrraedd tymheredd o tua 28\u00ba. Ceir 1,146\u00a0mm. o law y flwyddyn ar gyfartaledd. Mae dinas Buenos Aires yn rhanbarth pampa, heblaw am rai parthau fel Gwarchodfa Ecolegol Buenos Aires, \"dinas chwaraeon\" Clwb Boca Iau (p\u00eal-droed), Maes Awyr Jorge Newbery, cymdogaeth Puerto Madero a'r prif borthladd ei hun; adeiladwyd y rhain i gyd ar dir wedi'i adfer ar hyd arfordiroedd y Rio de la Plata, afon lleta'r byd.Arferai  nifer o nentydd a morlynnoedd groesi'r rhanbarth, llenwyd rhai ohonynt a tiwbiwyd araill. Ymhlith y nentydd pwysicaf mae'r Maldonado, Vega, Medrano, Cilda\u00f1ez a White. Ym 1908, gan fod llifogydd yn niweidio isadeiledd y ddinas, cafodd llawer o nentydd eu sianelu a'u trwsio; ar ben hynny, gan ddechrau ym 1919, roedd y mwyafrif o nentydd wedi'u hamg\u00e1u. Yn fwyaf nodedig, cafodd y Maldonado ei diwbio ym 1954; ar hyn o bryd mae'n rhedeg o dan Rhodfa Juan B. Justo.  Hinsawdd O dan 'Ddosbarthiad Hinsawdd K\u00f6ppen', mae gan Buenos Aires hinsawdd is-drofannol llaith (Cfa) gyda phedwar tymor penodol. O ganlyniad i ddylanwadau Cefnfor yr Iwerydd mae'r hinsawdd yn dymherus gyda thymheredd eithafol yn brin. Oherwydd bod y ddinas wedi'i lleoli mewn ardal lle mae gwyntoedd Pampero a Sudestada yn mynd heibio, mae'r tywydd yn amrywiol oherwydd y masau aer cyferbyniol hyn. Mae'r hafau'n boeth ac yn llaith. Y mis cynhesaf yw mis Ionawr, gyda chyfartaledd dyddiol o 24.9 \u00b0 C (76.8 \u00b0 F). Mae cyfnodau poeth yn gyffredin yn ystod yr hafau. Fodd bynnag, mae'r mwyafrif o donnau gwres yn para am gyfnodau byr o lai nag wythnos, ac yn cael eu dilyn gan y gwynt Pampero oer, sych sy'n dod \u00e2 tharanau dwys ac yna tymeredd oerach. Y tymheredd uchaf a gofnodwyd erioed oedd 43.3 \u00b0 C (110 \u00b0 F) a hynny ar 29 Ionawr 1957. Hanes Sefydlwyd y ddinas yn 1536 gan Pedro de Mendoza, a'i hail-sefydlu yn 1580 gan Juan de Garay. Yn 1776 dewiswyd y ddinas yn brifddinas y Virreinato del R\u00edo de la Plata.  Adeiladau a chofadeiladau Banco de la Naci\u00f3n Argentina Diagonal Norte Galer\u00edas Pac\u00edfico Iglesia Santa Felicitas Teatro Col\u00f3n Enwogion Manuel Belgrano (1770-1820), milwr a gwleidydd Carlos Pellegrini (1846-1906), gwleidydd Alberto Ginastera (1916-1983), cyfansoddwr Alejandro Rey (1930-1987), actor Cyfeiriadau Dolenni allanol (Sbaeneg) Llywodraeth Dinas Buenos Aires Buenos Aires Archifwyd 2016-10-11 yn y Peiriant Wayback.","328":"Mae hon yn erthygl am y bardd hanesyddol. Am enghreifftiau eraill o'r enw gweler Taliesin (gwahaniaethu).Roedd Taliesin yn un o'r beirdd cynharaf yn yr iaith Gymraeg, a'r bardd Cymraeg cynharaf y ceir ei destunau ar glawr heddiw. Roedd Taliesin yn fardd llys i ddau o frenhinoedd y Brythoniaid: Cynan Garwyn o Bowys ac Urien Rheged, brenin Rheged yn yr Hen Ogledd. Bu fyw yn ail hanner y 6g ac roedd yn perthyn i'r genhedlaeth ar \u00f4l Aneirin. Fe'i crybwyllir yn y llyfr Historia Brittonum gan Nennius ynghyd ag Aneirin, Cian, Blwchfardd a Thalhaearn Tad Awen, fel bardd a ganai yn yr Hen Ogledd. Mae cerddi'r Taliesin hanesyddol wedi goroesi yn Llyfr Taliesin, llawysgrif o ddechrau'r 13g. Maent yn perthyn i'r Hengerdd. Yn Llyfr Taliesin a llawysgrifau eraill ceir nifer o gerddi eraill yn ogystal, ar destunau amrywiol, sydd yn ddiweddarach ond a dadogir arno. Yr enw traddodiadol ar y bardd chwedlonol, cyfansoddwr tybiedig y cerddi chwedlonol amdano a'r daroganau yn ei enw, yw Taliesin Ben Beirdd, ond nid oedd Cymry'r Oesoedd Canol yn gwahaniaethu rhwng y bardd hanesyddol ac arwr y chwedlau.  Y Taliesin hanesyddol Mae'r ychydig a wyddom am hanes y bardd yn deillio o'r wybodaeth a geir yn nhestunau Canu Taliesin, a'r cyfeiriad ato yn llyfr Nennius. Ceir nifer o gyfeiriadau ato yng ngwaith Beirdd y Tywysogion a Beirdd yr Uchelwyr, ond nid ydynt llawer o gymorth fel tystiolaeth hanesyddol. Dyma dystiolaeth Nennius yn yr Historia Brittonum ar \u00f4l nodyn am Ida, brenin Northumbria (547-579):  'Ar y pryd, yn yr amser hwnnw ymladdai Dutigirn (=Eudeyrn) yn wrol yn erbyn cenedl yr Eingl. Yr un adeg bu Talhaearn Tad Awen yn enwog mewn barddoniaeth, a Neirin (=Aneirin) a Thaliesin a Blwchfardd a Chian (a elwir Gwenith Gwawd) ynghyd yn yr un amser a fuant enwog mewn barddoniaeth Gymraeg.'Mae gennym ddeuddeg testun a dderbynnir yn waith dilys Taliesin. Mae un ohonynt yn gerdd i'r brenin Cynan Garwyn o deyrnas Powys, sy'n awgrymu fod Taliesin wedi bod ym Mhowys ar un achlysur o leiaf. Mae'r gweddill yn gerddi i dri phennaeth o'r Hen Ogledd, sef Urien Rheged a'i fab Owain, o deyrnas Rheged, a Gwallawg, brenin Elfed (Elvet), un o dri brenin a ymladdodd gyda Urien yn erbyn Hussa mab Ida o Northumbria. Damcaniaeth Ifor Williams am hanes Taliesin oedd iddo ddechrau ei yrfa yng Nghymru trwy ganu i Gynan Garwyn ym Mhowys. Roedd Powys ar y pryd yn deyrnas ehangach na'r deyrnas ganoloesol ac ymestynnai i'r dwyrain i rannau o ganolbarth Lloegr heddiw, gan ffinio \u00e2 hen deyrnas Frythonaidd Elfed ac, efallai, \u00e2 theyrnas Rheged ei hun. Oddi yno aeth i'r Hen Ogledd, wrth i fri Urien Rheged dyfu, i fod yn fardd llys iddo. Mae Ifor Williams yn dangos fod llinell mewn cerdd i Urien - 'kyn ny bwyf teu' (\"er nad wyf o'r un wlad \u00e2 thi\") - yn profi nad oedd Taliesin yn frodor o Reged. Ymddengys iddo ymweld \u00e2 llysoedd eraill a chanu i bennaethiaid eraill fel Gwallawg yn Elfed a bod Urien wedi digio wrtho am hynny. Canodd Taliesin gerdd dadolwch iddo yn iawn am hynny. Ni wyddom sut y treuliodd ei flynyddoedd olaf. Ceir traddodiad poblogaidd yng Nghymru sy'n cysylltu Taliesin a Llyn Geirionnydd, Gwynedd, ond mae'n draddodiad diweddar a dyfodd o gamddarllen llinell yn y gerdd 'Anrheg Urien':  'Mineu Dalyessin o iawn llyn gerionnyd' (a ddeallwyd fel 'Minnau, Taliesin, o lan Llyn Geirionnydd')Ond dangosodd Ifor Williams mai iawn-llin (\"gwir linach\") yw'r darlleniad (mae geirionyd yn hen ffurf ar ceraint). Tad y Traddodiad Barddol Cofnododd Elis Gruffydd fersiwn o'r chwedl Hanes Taliesin yn y 16g, a'r hanes yma a fersiynau diweddarach ohono, ynghyd \u00e2'r canu darogan a cherddi chwedlonol canoloesol, sydd yn sylfaen i ddelw Taliesin yn y diwylliant a dychymyg poblogaidd hyd heddiw, fel \"Taliesin\" neu dan yr enw traddodiadol Taliesin Ben Beirdd. Yn y traddodiad barddol Cymraeg, roedd Taliesin yn cael ei ystyried gan y beirdd fel Tad neu sylfaenydd y Traddodiad hwnnw ac roedd y chwedlau amdano yn gyfarwydd i bawb.  Dosbarthiad ar y cerddi Priodoloir tua 270 o gerddi i Daliesin.  Fe\u2019u diogelir mewn 259 llawysgrif. Gellid eu dosbarthu fel hyn:  Y cerddi yn Llyfr Taliesin a briodolwyd gan Syr Ifor Williams i\u2019r Taliesin hanesyddol, ac a olygwyd ganddo yn y gyfrol Canu Taliesin (1960). Cerddi eraill yn Llyfr Taliesin, o natur chwedlonol a chrefyddol yn bennaf. Cyfres o gerddi darogan yn Llyfr Coch Hergest a briodolir i Daliesin. 'Canu i Swyddogion Llys y Brenin'. Cerddi byrion sy\u2019n perthyn (o ran mydr a naws) i\u2019r un haen o ganu yn y traddodiad barddol \u00e2 rhai o gerddi Llyfr Taliesin ond sydd heb gysylltiad amlwg \u00e2\u2019r Taliesin chwedlonol. Cerddi crefyddol, cyngor, gwirebau a diarhebion, a thrioedd a briodolir i Daliesin ond sydd heb gysylltiad pendant \u00e2 chylch y Taliesin chwedlonol. Cerddi eraill a gysylltir \u00e2 Thaliesin. Dwy gerdd ymddiddan yn Llyfr Du Caerfyrddin, yn cynnwys 'Ymddiddan Myrddin a Thaliesin' a 'Cantre\u2019r Gwaelod', sy'n gerdd ddiweddar (o\u2019r 19g efallai). Tua 175 o gerddi eraill sydd yn dwyn rhyw berthynas \u00e2 ffigur y Taliesin chwedlonol, neu\u2019n ddaroganau a briodolir iddo. Dyma'r cerddi a gysylltir yn bennaf ag enw Taliesin Ben Beirdd. Llyfryddiaeth Patrick K. Ford (gol.), Ystoria Taliesin (Caerdydd, 1992) John Morris-Jones, 'Taliesin', Y Cymmrodor xxviii, 1918. Rhifyn arbennig o'r cylchgrawn ar gyfer astudiaeth ddylanwadol John Morris-Jones, a osododd astudiaethau ar yr Hengerdd ar seiliau cadarn. Ifor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1959; sawl argraffiad arall wedi hynny). Y golygiad safonol o destunau hanesyddol Taliesin. Ifor Williams, Chwedl Taliesin (Caerdydd, 1957) Cyfeiriadau Gweler hefyd Hanes Taliesin Yr Hengerdd Llyfr Taliesin Taliesin Ben Beirdd Ymddiddan Myrddin a Thaliesin","331":"Mae'r erthygl hon yn gyflwyniad i lenyddiaeth yn yr iaith Gymraeg. Am lenyddiaeth yn yr iaith Ladin yng Nghymru, gweler Llenyddiaeth Ladin Cymru. Am lenyddiaeth yn yr iaith Saesneg yng Nghymru, gweler Llenyddiaeth Saesneg Cymru.Ac eithrio llenyddiaeth glasurol, llenyddiaeth Gymraeg yw'r hynaf yn Ewrop. Mae gan y Gymraeg draddodiad cyfoethog o lenyddiaeth sy'n dyddio o'r chweched ganrif hyd heddiw.  Barddoniaeth gynnar Tan yn ddiweddar defnyddiwyd yr enw Cynfeirdd i ddisgrifio beirdd y chweched ganrif yn unig, ond bellach derbynnir yr enw fwy fwy i ddisgrifio'r beirdd o'r 6g tan gyfnod y Gogynfeirdd (Beirdd y Tywysogion). Mae'r cyfnod hir hwn yn cynnwys gwaith y beirdd cynharaf, a elwir yr Hengerdd, ynghyd \u00e2 gwaith y beirdd diweddaraf a elwir yn gyffredinol Canu'r Bwlch (am ei fod yn gorwedd rhwng yr Hengerdd a chyfnod Beirdd y Tywysogion). Ymhlith gwaith y cynfeirdd sydd wedi goroesi mae gwaith Aneirin a Thaliesin, ac Armes Prydain, cerdd wladgarol a gyfansoddwyd tua 930. Yn aml cysylltir gwaith y Cynfeirdd \u00e2 chwedlau a oedd yn cael eu hadrodd gan y cyfarwydd. Y mwyaf adnabyddus o'r rhain yw'r cyfresi o englynion a adnabyddir fel Canu Llywarch Hen a Chanu Heledd. Mae nifer o'r cerddi sydd yn Llyfr Du Caerfyrddin a Llyfr Coch Hergest yn perthyn i oes y Cynfeirdd hefyd ac yn cynnwys rhai o gerddi natur hyfrytaf yr iaith a sawl cerdd grefyddol a chwedlonol.  Yr Hengerdd Barddoniaeth gan y beirdd Taliesin ac Aneirin, a ganai yng ngogledd Lloegr a de'r Alban, yw'r llenyddiaeth hynaf yn y Gymraeg. Fe'i cyfansoddwyd yn hwyr yn y chweched ganrif, tua'r cyfnod trodd y Frythoneg yn Gymraeg Cynnar. Cerddi arwrol ydynt, sy'n s\u00f4n am y brwydro rhwng teyrnasoedd y Brythoniaid yn yr Hen Ogledd a'r goresgwynwyr Eingl-Sacsonaidd yn y dwyrain. Dyma'r unig waith dilys i oroesi o'r Oes Arwrol, ond mae'r hanesydd Nennius (9g) yn enwi tri bardd arall, sef Talhaearn (Talhaiarn Catag), Blwchfardd (Bluchbard), a Cian. Cyfres o gerddi a briodolir i Aneirin yw Y Gododdin, hanes ymgais drychinebus llwyth y Gododdin i gipio Catraeth tua 595 O.C. Hwn yw'r darn cyntaf o lenyddiaeth i gyfeirio at Arthur. Wrth i Frythoniaid yr Hen Ogledd geisio lloches yng Nghymru, daethant a'u diwylliant gydan nhw, a daeth Y Gododdin yn adnabyddus i frodorion y fro. Bardd a gafodd le yn chwedloniaeth ddiweddarach Cymru fel Taliesin Ben Beirdd, y credir ei fod yn frodor o Bowys, oedd Taliesin, bardd Urien Rheged, a ystyrid yn dad y Traddodiad Barddol gan feirdd yr Oesoedd Canol.  Canu'r Bwlch Canu'r Bwlch yw enw ar roddir ar y canu Cymraeg yn y cyfnod rhwng diwedd cyfnod yr Hengerdd a dechrau cyfnod Beirdd y Tywysogion, sef yn fras o'r seithfed ganrif i'r 11eg. Mae enwau'r rhan fwyaf o'r beirdd a ganai yn y cyfnod a elwir Canu'r Bwlch yn anhysbys bellach. O blith yr ychydig o enwau sydd wedi dod i lawr i ni mae gwaith Afan Ferddig, Arofan, Meigan a Dygynnelw ar goll ac mae union awduraeth y cerddi a briodolir i Lywarch Hen a Heledd yn ansicr. Ceir cerddi mytholegol a briodolir i Daliesin yn Llyfr Taliesin, ond cerddi diweddarach ydyn nhw (ac eithrio rhyw ddwsin o destunau dilys gan y Taliesin go iawn) a gyfansoddwyd tua'r 9g. Perthyn i draddodiad yn hytrach na bardd hanesyddol y mae'r cerddi a briodolir i Fyrddin yn Llyfr Du Caerfyrddin yn ogystal. Ceir hefyd nifer o gerddi eraill, gan gynnwys y darogan cynnar Armes Prydain, canu natur, cerddi crefyddol, englynion am arwyr (Englynion y Beddau) a cherddi sy'n ymwneud \u00e2 gwirioneddau amlwg (gwirebau). Er yn ddiweddarach yn eu ffurf presennol, mae'r cyfresi o gerddi byr a adnabyddir fel Trioedd Ynys Prydain, yn amlwg \u00e2'u gwreiddiau yn y cyfnod hwn hefyd.  Rhyddiaith Cymraeg Canol Prif erthygl: Rhyddiaith Cymraeg Canol. Pedair Cainc y Mabinogi Mae Pedair Cainc y Mabinogi yn enw ar gasgliad enwog o bedair chwedl fytholegol Gymraeg a roddwyd ar femrwn yn ystod yr Oesoedd Canol ond sy'n deillio o'r traddodiad llafar. Y golygiad safonol yw cyfrol Ifor Williams, Pedeir Keinc y Mabinogi. Y pedair chwedl yw: Pwyll, Pendefig Dyfed, Branwen ferch Ll\u0177r,  Manawydan fab Ll\u0177r, a Math fab Mathonwy. Cyfeirir atynt hefyd fel \"Y Gainc Gyntaf\", ac ati. Mae'r awdur yn anhysbys ond cytunir yn gyffredinol fod y Pedair Cainc yn un o emau llenyddiaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol ac yn un o uchafbwyntiau hanes llenyddiaeth Ewrop.  Y Chwedlau Brodorol Mae'r chwedlau brodorol eraill yn cynnwys y chwedl Arthuraidd Culhwch ac Olwen, Breuddwyd Macsen sy'n ymwneud \u00e2'r ymerodr Rhufeinig Macsen Wledig, Cyfranc Lludd a Llefelys sy'n dangos dylanwad gwaith Sieffre o Fynwy, a'r chwedl fwrlesg ddychanol Breuddwyd Rhonabwy. Yn perthyn i'r un dosbarth ond o darddiad diweddarach mae Chwedl Taliesin, sy'n adrodd hanes y Taliesin chwedlonol, yr Areithiau Pros a sawl darn arall o ryddiaith o naws chwedlonol neu ddychanol (mae'r testunau cynharaf sydd wedi goroesi o'r testunau hyn yn dyddio i'r 16g).  Y Tair Rhamant Mae'r tair stori a adnabyddir wrth yr enw Y Tair Rhamant yn chwedlau Arthuraidd Cymraeg Canol o'r Oesau Canol. Maent i'w cael yn rhannol neu yn gyfan yn Llyfr Gwyn Rhydderch a Llyfr Coch Hergest. Ceir chwedlau sy'n cyfateb iddynt yng ngwaith yr awdwr Ffrangeg Chr\u00e9tien de Troyes o ail hanner y 12g yn ogystal. Erbyn hyn cred ysgolheigion fod y ddau gylch o chwedlau yn annibynnol ar ei gilydd ond bod elfennau ynddynt yn seiliedig ar waith h\u0177n. Mae iaith ac arddull y rhamantau hyn yn bur debyg i iaith ac arddull Pedair Cainc y Mabinogi. Y Tair Rhamant yw: Iarlles y Ffynnon (neu Owain), Peredur fab Efrawg a Geraint ac Enid (neu Geraint fab Erbin).  Bucheddau, cyfieithiadau, a thestunau rhyddiaith eraill Ni chyfyngwyd rhyddiaith y cyfnod i chwedlau yn unig. Cafwyd sawl testun hanes a chronicl, e.e. Brut y Tywysogion. Cyfieithwyd neu addaswyd gwaith dylanwadol Sieffre o Fynwy, Historia Regum Britanniae i'r Gymraeg fel Brut y Brenhinoedd neu Ystoria Brenhinedd y Brytaniaid (testun Brut Dingestow yw'r fersiwn mwyaf adnabyddus). Cyfieithwyd neu addaswyd nifer o destunau Lladin a Ffrangeg poblogaidd i'r Gymraeg yn yr Oesoedd Canol diweddar. Cafwyd addasiad Cymraeg Canol o ran o gylch chwedlau'r Greal dan y teitl Ystoryaeu Seint Greal. Cafwyd yn ogystal fersiynau o'r chwedlau Ffrangeg am y brenin Siarlymaen a'i farchogion, dan y teitl Ystorya de Carolo Magno, sef Cronicl Turpin, C\u00e2n Roland, Pererindod Siarlymaen a Rhamant Otfel; cerddi hir Ffrangeg o'r 12g oedd y testunau gwreiddiol ond fe'u troswyd mewn rhyddiaith Gymraeg. Mae cyfieithiadau eraill yn cynnwys Cydymdeithas Amlyn ac Amig, Chwedlau Odo, a Chwedlau Saith Doethion Rhufain. Llyfr taith cynnar yw Ffordd y Brawd Odrig ac mae Delw y Byd yn llyfr daearyddiaeth. O'r Saesneg y cafwyd Ystoria Bown o Hamtwn. Ceir tua 30 o fucheddau'r saint a gyfieithwyd o'r Lladin yn yr Oesoedd Canol hefyd, er enghraifft Buchedd Dewi sy'n adrodd hanes bywyd Dewi Sant. Ceir un fuchedd l\u00ebyg yn ogystal, sef Hanes Gruffudd ap Cynan. Mae cyfieithiadau ac addasiadau o weithiau Lladin yn y cyfnod hwn yn cynnwys cyfieithiadau o ddarnau o'r Beibl, er enghraifft Llyfr Genesis, a llyfrau Beiblaidd apocryffaidd fel Mabinogi Iesu Grist. Ceir yn ogystal nifer o destunau mwy poblogaidd eu naws, fel Hystoria Gwlad Ieuan Fendigaid a thestunau dysgedig ar bynciau Beiblaidd fel yr Elucidarium yn Llyfr yr Ancr. Yn olaf rhaid crybwyll y testunau Cymraeg niferus o Gyfraith Hywel Dda - rhai dwsinau ohonynt - sy'n ffynhonnell hanesyddol a chymdeithasol bwysig ac yn enghraifft ragorol o goethder y Gymraeg fel cyfrwng lenyddol yn ogystal.  Beirdd y Twysogion (Y Gogynfeirdd) Arferid cyfeirio at y beirdd llys a ganai yn Oes y Tywysogion fel y Gogynfeirdd ond erbyn heddiw defnyddir yr enw Beirdd y Tywysogion. Mae'r term Gogynfeirdd yn cynnwys rhai o'r beirdd a flodeuai ar ddechrau'r 14g yn null traddodiadol Beirdd y Tywysogion; ond serch hynny maen nhw'n perthyn i gyfnod Beirdd yr Uchelwyr pan gollasid nawdd y llysoedd brenhinol mawr. Fe'u gelwir yn Feirdd y Tywysogion am eu bod, bron yn ddieithriad, yn feirdd uchel eu parch a statws a ganai i dywysogion Cymru yn ystod y cyfnod rhwng dyfodiad y Normaniaid i'r wlad a chwymp Llywelyn ap Gruffudd a'i frawd Dafydd yn ei frwydr dros annibyniaeth Cymru yn erbyn coron Lloegr. Y cynharaf o'r beirdd hyn oedd Meilyr Brydydd, bardd llys Gruffudd ap Cynan. Ymhlith y beirdd mwyaf yn eu mysg yw Cynddelw Brydydd Mawr, Llywarch ap Llywelyn, Dafydd Benfras, Bleddyn Fardd a Gruffudd ab Yr Ynad Coch a ganodd farwnad rymus i Lywelyn Ein Llyw Olaf. Eithriad i'r drefn oedd Hywel ab Owain Gwynedd, a oedd yn fardd ac yn dywysog ac felly'n rhydd i ddilyn ei drwydded ei hun, a Madog ap Gwallter a oedd yn frawd crefyddol. Nodweddir gwaith y beirdd hyn oll gan ei fydryddiaeth gymhleth, ei gystrawen arbennig a'i eirfa hynafol  Beirdd yr Uchelwyr Prif erthygl: Beirdd yr Uchelwyr.Beirdd yr Uchelwyr yw'r enw a ddefnyddir i gyfeirio at y dosbarth o feirdd proffesiynol a ganai i uchelwyr Cymru am gyfnod o dair canrif ar ddiwedd yr Oesoedd Canol a dechrau'r cyfnod modern. Daethant i'r amlwg ar \u00f4l i'r beirdd proffesiynol golli nawdd y tywysogion Cymreig yn sg\u00eel cwymp Llywelyn Ein Llyw Olaf yn 1282 a'r goresgyniad Seisnig. Roedd Beirdd y Tywysogion wedi canu i'r tywysog a'i lys (yn bennaf) ond canai'r to newydd i'r uchelwyr a etifeddasant gyfran o rym gweinyddol y tywysogion ar lefel lleol dan y gyfundrefn newydd. Am fod y cywydd yn gyfrwng mor nodweddiadol o'u gwaith cyfeirir atynt weithiau fel y Cywyddwyr, olynwyr y Gogynfeirdd, ond mae hyn yn gamarweiniol braidd am eu bod yn canu ar sawl mesur arall heblaw'r cywydd, gan gynnwys rhai o hoff fesurau Beirdd y Tywysogion. Dyma gyfnod beirdd mawr fel Dafydd ap Gwilym, Guto'r Glyn, Iolo Goch, Lewys Glyn Cothi a Si\u00f4n Cent. Cedwir gwaith dros 150 o'r beirdd hyn yn y llawysgrifau ac erys canran sylweddol o'u gwaith heb ei gyhoeddi.  Dadeni, Diwygiad a Gwrth-Ddiwygiad Fel yn achos y rhan fwyaf o wledydd Ewrop, roedd yr 16g yn gyfnod a welodd ddiwedd yr Oesoedd Canol yng Nghymru, a dechrau'r Cyfnod Modern. Dyma'r ganrif pan ledaenodd y Dadeni Dysg o'r Eidal. Roedd y ffaith fod papur yn rhatach ac argraffu llyfrau'n ymledu yn trawsffurfio byd dysg hefyd. Cyrhaeddasai y newidiadau hyn Gymru erbyn canol y ganrif a newidiwyd diwylliant y wlad o ganlyniad. Codwyd to o ddyneiddwyr a oedd yn awyddus i weld Cymru a'r Gymraeg yn rhan o'r datblygiadau hyn. Bu newidiadau mawr yng ngwleidyddiaeth a chrefydd y wlad yn ogystal. Cafwyd Deddfau Uno yn 1536 a 1543. Diddymwyd y mynachlogydd (1536-39) a sefydlwyd Eglwys Loegr a'r ffydd Brotestannaidd yn grefydd swyddogol Cymru a Lloegr, ac yna cafwyd deddf yn 1563 yn gorchymyn cyfieithu'r Beibl i'r Gymraeg. Ond glynodd rhai Cymry wrth yr Eglwys Gatholig a chyfranodd Cymru i'r Gwrth-Ddiwygiad yn ogystal. Cafodd y newidiadau hyn i gyd effaith fawr ar lenyddiaeth Gymraeg.  Parhad Ond cymerodd amser i ddiwylliant Cymru newid. Parhaodd y traddodiad barddol trwy gydol y ganrif, er ei wanychu'n raddol wrth i'r beirdd golli nawdd. Cynhyrchodd y ganrif rhai o feirdd mwyaf dosbarth Beirdd yr Uchelwyr, e.e. Lewis M\u00f4n (c.1480-1520), Tudur Aled (c.1480-1525), Lewys Morgannwg (c.1520-50), Gruffudd Hiraethog (m. 1564), Wiliam Ll\u0177n (m. 1580) a Wiliam Cynwal (m. 1587). Ceir nifer o destunau rhyddiaith sy'n perthyn i draddodiad yr Oesoedd Canol hefyd, e.e. Cronicl anferth Elis Gruffydd o Chwech Oes y Byd a nifer o gyfieithiadau ac addasiadau o weithiau Lladin, Ffrangeg a Saesneg, i gyd yn destunau llawysgrif.  Canu rhydd newydd a'r ddrama Mae'n ddiamau fod canu rhydd, cerddi digynghanedd, wedi bod yn rhan o lenyddiaeth Gymraeg ers yr Oesoedd Canol cynnar, ond yn y 16g ceir toreth o gerddi ar fesurau a thonnau newydd, nifer fawr ohonynt yn dangos dylanwad canu poblogaidd tebyg yn Lloegr. Ond daeth hen ffurfiau cynhenid Gymraeg i'r amlwg yn ogystal a cheir carolau cynghanedig, cwndidau a mesurau eraill. Ceir nifer fychan o destunau dram\u00e2u mydryddol poblogaidd hefyd, yn cynnwys hanes y Croeshoelio ac Ymddiddan yr Enaid a'r Corff. Perthyn i lenyddiaeth uwch yw'r ddrama Troelus a Chresyd, a gyfansoddwyd ar ddiwedd y ganrif.  Rhyddiaith newydd Gellir dosbarthu'r rhyddiaith newydd, ffrwyth y Dadeni Dysg, yn ddwy ffrwd, un gan awduron dyneiddiol Protestannaidd a'r llall gan y Gwrth-ddiwygwyr Cymreig. Cyhoeddwyd Yn y lhyvyr hwnn gan Syr John Price yn 1546, y llyfr Cymraeg cyntaf i gael ei argraffu. Dilynwyd hynny yn 1567 gan Oll Synnwyr Pen Kembero ygyd William Salesbury. Yn 1567 cyhoeddoedd William Salebury y Testament Newydd yn Gymraeg a chyfieithiad o'r Llyfr Gweddi Gyffredin. Ond Y Drych Cristianogawl, gwaith y Gwrth-Ddiwygwyr, oedd y llyfr cyntaf i gael ei argraffu yng Nghymru, a hynny yn y dirgel. Gruffydd Robert oedd yr awdwr, ac ef hefyd a ysgrifenodd y Dosbarth Byrr ar y rhann gyntaf i ramadeg cymraeg yn 1567.  Yr ail ganrif ar bymtheg Yr argraff gyffredinol a geir wrth edrych ar lenyddiaeth Gymraeg yr 17g yw un o gyfnod o ddirywiad cyson ac unffurfiaeth lethol. Mae hyn yn adlewyrchu cyflwr gwleidyddol Cymru yn y ganrif honno a'r ffaith fod nifer o'r uchelwyr, noddwyr ll\u00ean uchel a dysg, yn ymbellhau o'u gwreiddiau. Mae'n ganrif a ddominyddir gan grefydd ac nid yw'n syndod i gael fod y mwyafrif helaeth o'i llyfrau yn llyfrau crefyddol, gan gynnwys gwaith y ffigyrau llenyddol pwysicaf.  Barddoniaeth Er gwaethaf y colli nawdd roedd y traddodiad barddol yn araf i edwino ond edwino a wnaeth. Mae'r llond llaw o feirdd da fel Si\u00f4n Philyp a'i frawd Rhisiart (Philypiaid Ardudwy), a Si\u00f4n Tudur, yn eithriad i'r rheol. Ymhlith yr olaf o'r beirdd proffesiynol oedd Owen Gruffudd a Rhys Cadwaladr, ar ddiwedd y ganrif a dechrau'r ganrif nesaf, ond digon dinod ac ystrydebol yw eu canu mewn cymhariaeth \u00e2 beirdd mawr yr 16g. Mae'n ddarlun tipyn mwy iach yn y canu rhydd, gyda beirdd fel Edward Morris o'r Perthillwydion a Huw Morris yn canu'n rhwydd ar y mesurau carolaidd yn ogystal ag ar y mesurau caeth. Canu i f\u00e2n uchewlyr lleol ac er mwyn diddanu'r werin a wnai'r beirdd hyn, heb lawer o uchelgais llenyddol nac awydd newid. Yn is o lawer eu crefft ceid ugeiniau o feirdd llai yn canu ar donau poblogaidd. Roedd llawer o'r canu hwn yn gysylltiedig \u00e2 gwyliau'r flwyddyn ac yn rhan o draddodiad gwerinol sy'n parhau i'r 18g. O'r un cyfnod daw llawer o'r Hen Benillion hefyd, cynnyrch barddonol gorau'r ganrif efallai, er iddynt gael eu diystyru'n llwyr ar y pryd. Un o lenorion mwyaf dylanwadol y ganrif oedd Rhys Prichard ('Y Ficer Pritchard' neu'r 'Hen Ficer'). Cyfansodd yr Hen Ficer nifer o bennillion syml, gwerinol, ar bynciau crefyddol. Fe'u cyhoeddwyd fel Canwyll y Cymry yn 1681, ddeugain mlynedd ar \u00f4l marwolaeth yr Hen Ficer, a daethant mor bwysig \u00e2'r Beibl a'r cyfieithiadau o Daith y Pererin ym mywyd crefyddol y werin.  Rhyddiaith Cyfieithiadau ac addasiadau o weithiau crefyddol Saesneg yw trwch rhyddiaith y ganrif. Ar ei dechrau roedd y Gwrthddiwygwyr Cymreig yn weithgar o hyd (gweler uchod). Mae gweddill rhyddiaith y ganrif bron i gyd yn gynnyrch clerigwyr Eglwys Loegr a'r Piwritaniaid. O blith y cannoedd o awduron mae enwau Rowland Vaughan o Gaer Gai, John Davies (Mallwyd), Oliver Thomas, a Charles Edwards yn sefyll allan. Perthyn i ddosbarth neilltuol yw Morgan Llwyd o Wynedd, awdur sawl cyfrol o ryddiaith gyfriniol gan gynnwys Llyfr y Tri Aderyn, sy'n un o gampweithiau mawr llenyddiaeth Gymraeg. Rhaid crybwyll yn ogystal gwaith ysgolheigion fel John Davies o Fallwyd a Thomas Jones, awdur Y Gymraeg yn ei Disgleirdeb (1688). Dyma ganrif fawr y cop\u00efwyr llawysgrifau Cymreig yn ogystal, gw\u0177r a weithiai'n ddistaw yn y cefndir i ddiogelu etifeddiaeth lenyddol Cymru a gosod un o'r sylfeini ar gyfer adfywiad y 18g.  Y ddeunawfed ganrif  Prif erthygl: Llenyddiaeth Gymraeg y ddeunawfed ganrif  Barddoniaeth ac Anterliwtiau Ceir dwy brif ffrwd ym marddoniaeth Gymraeg y 18g, sef y canu gwerinol ei naws ar y naill law a'r farddoniaeth ddiwylliedig a ysgrifenwyd gan nifer gymharol fychan o lenorion ymwybodol ar y llall. Erbyn dechrau'r ganrif roedd yr hen draddodiad barddol wedi darfod, ond roedd canu gan feirdd gwlad yn parhau ac yn dod fwyfwy i'r amlwg wrth i'r ganrif fynd heibio. Y 18g oedd canrif fawr baledwyr Cymru. Cenid nifer o garolau (cerddi poblogaidd pur wahanol i'r garol fodern) a rhigymau ac roedd yr hen benillion mor boblogaidd ag erioed. Roedd llyfrau'n dod yn rhad i'w argraffu a cheir sawl casgliad o gerddi gan feirdd fel Elis y Cowper a Dafydd Jones, yr argraffydd o Drefriw. Cymerodd barddoniaeth Gymraeg agwedd wleidyddol yng ngwaith Jac Glan-y-gors ac Iolo Morganwg. Cafwyd adfywiad yn nhraddodiad cerdd dafod yn ystod y ganrif, diolch yn bennaf i waith yr hynafiaethwyr. Tyfodd cylch llenyddol arbennig ym M\u00f4n a adnabyddir heddiw fel Cylch y Morrisiaid, oedd yn cynnwys Lewis Morris a'i frodyr, Goronwy Owen ac Ieuan Fardd (Ieuan Brydydd Hir). Beirdd eraill sy'n perthyn i'r un ysgol o feirdd clasurol a rhamantaidd yw Edward Richard a John Morgan. Un o nodweddion hynotaf y ganrif yw'r anterliwtiau. Math o ddram\u00e2u mydryddol yw'r anterliwtiau a berfformid yn y ffeiriau a'r gwyliau mabsant ac achlysuron eraill. Prif feistr yr anterliwt oedd Twm o'r Nant, a oedd yn fardd da yn ogystal. Cyfyngid yr anterliwt i'r gogledd. Dyma un o ganrifoedd mawr yr emyn yn Gymraeg yn ogystal, canrif William Williams Pantycelyn, Morgan Rhys ac Ann Griffiths.  Rhyddiaith Fel yn achos yr 17g, mae'r mwyafrif helaeth o ryddiaith y 18g yn waith crefyddol, yn gyfieithiadau, traethodau ac esboniadau a thractau duwiol amrywiol. Ond cynhyrchiodd y ganrif rhai o awduron rhyddiaith gorau'r iaith Gymraeg, yn cynnwys Ellis Wynne, awdur Gweledigaethau'r Bardd Cwsc, Theophilus Evans a ysgrifennodd y gyfrol ddylanwadol Drych y Prif Oesoedd, Edward Samuel a Thomas Roberts, Llwynrhudol. Yn sefyll allan ar ben ei hun y mae'r gyfres o lythyrau a ysgrifenwyd gan y Morrisiaid a'r enghreifftiau prin ond gwerthfawr o ryddiaith fwrlesg gan Lewis Morris.  Y bedwaredd ganrif ar bymtheg Cynrychiola llenyddiaeth Gymraeg y 19g \"y cyfnod mwyaf cynhyrchiol\" yn holl hanes llenyddiaeth Gymraeg, yn \u00f4l Thomas Parry yn ei lyfr Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (1944), \"a'r cyfnod a welodd gyfnewidiadau mawr iawn ym mhob agwedd ar fywyd y genedl\u2014yn grefyddol, yn addysgol, yn gymdeithasol, yn wleidyddol. Ni bu mewn unrhyw ganrif arall gynifer o w\u0177r ymroddgar ac o arweinyddion tanbaid, ac y mae gweithgarwch llawer un ohonynt... bron yn syfrdanol.\" Dyma gyfnod Daniel Owen, Ceiriog, Islwyn, Gwilym Hiraethog a llenorion cyfarwydd eraill. Dechreuodd gyda Twm o'r Nant, Iolo Morganwg a mudiad y Gwyneddigion ac aeth allan gyda tho newydd a gynrychiolir gan Owen Morgan Edwards, Emrys ap Iwan ac eraill, a gyda Syr John Morris-Jones yn gosod sylfeini ysgolheictod modern. Cyhoeddwyd nifer fawr o lyfrau, papurau newydd, cylchgronau a gweithiau cyfeiriadol fel Y Gwyddoniadur Cymreig, ac roedd amlder darllenwyr Cymraeg yn golygu bod y wasg Gymraeg yn ffynnu fel na fu erioed o'r blaen ac yn llawer mwy felly nag yn yr 20g neu'r ganrif bresennol. Ac eto, er gwaethaf y toreithrwydd hynny mae'r rhan fwyaf o haneswyr ll\u00ean yn barnu o hyd, fel Thomas Parry, mai \"cyfartaledd bychan iawn o gynnyrch y ganrif\" sydd o safon boddhaol. Ond gan fod cynnyrch y ganrif mor helaeth ac amrywiol ceir llawer o weithiau sydd o werth parhaol er hynny ac mae diddordeb hanesyddol llenyddiaeth y ganrif yn uchel, fel drych i'r gymdeithas Gymraeg a Chymreig a'i meddylfryd.  Yr ugeinfed ganrif a heddiw Barddoniaeth a drama \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Rhyddiaith \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Gweler hefyd Y Wladfa: Llenyddiaeth y Wladfa Rhestr beirdd Cymraeg c.550-1600 Rhestr awduron Cymraeg (1600-heddiw) Cyfeiriadau Ffynonellau a darllen pellach Ffynonellau argraffedig Geraint Bowen (gol.), Y Traddodiad Rhyddiaith, 2 gyfrol (Gwasg Gomer, 1970, 1971). Traethodau ar ryddiaith Gymraeg o'r Oesoedd Canol hyd y 19g. Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (Caerdydd, 1944; sawl argraffiad ers hynny). Llawlyfr hanfodol. Thomas Parry a Merfyn Morgan, Llyfryddiaeth Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1976) Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (Caerdydd, 1992). Gyda nifer fawr o erthyglau cryno ar bob cyfnod, gwaith llenorion unigol a phynciau arbennig.","332":"Mae'r erthygl hon yn gyflwyniad i lenyddiaeth yn yr iaith Gymraeg. Am lenyddiaeth yn yr iaith Ladin yng Nghymru, gweler Llenyddiaeth Ladin Cymru. Am lenyddiaeth yn yr iaith Saesneg yng Nghymru, gweler Llenyddiaeth Saesneg Cymru.Ac eithrio llenyddiaeth glasurol, llenyddiaeth Gymraeg yw'r hynaf yn Ewrop. Mae gan y Gymraeg draddodiad cyfoethog o lenyddiaeth sy'n dyddio o'r chweched ganrif hyd heddiw.  Barddoniaeth gynnar Tan yn ddiweddar defnyddiwyd yr enw Cynfeirdd i ddisgrifio beirdd y chweched ganrif yn unig, ond bellach derbynnir yr enw fwy fwy i ddisgrifio'r beirdd o'r 6g tan gyfnod y Gogynfeirdd (Beirdd y Tywysogion). Mae'r cyfnod hir hwn yn cynnwys gwaith y beirdd cynharaf, a elwir yr Hengerdd, ynghyd \u00e2 gwaith y beirdd diweddaraf a elwir yn gyffredinol Canu'r Bwlch (am ei fod yn gorwedd rhwng yr Hengerdd a chyfnod Beirdd y Tywysogion). Ymhlith gwaith y cynfeirdd sydd wedi goroesi mae gwaith Aneirin a Thaliesin, ac Armes Prydain, cerdd wladgarol a gyfansoddwyd tua 930. Yn aml cysylltir gwaith y Cynfeirdd \u00e2 chwedlau a oedd yn cael eu hadrodd gan y cyfarwydd. Y mwyaf adnabyddus o'r rhain yw'r cyfresi o englynion a adnabyddir fel Canu Llywarch Hen a Chanu Heledd. Mae nifer o'r cerddi sydd yn Llyfr Du Caerfyrddin a Llyfr Coch Hergest yn perthyn i oes y Cynfeirdd hefyd ac yn cynnwys rhai o gerddi natur hyfrytaf yr iaith a sawl cerdd grefyddol a chwedlonol.  Yr Hengerdd Barddoniaeth gan y beirdd Taliesin ac Aneirin, a ganai yng ngogledd Lloegr a de'r Alban, yw'r llenyddiaeth hynaf yn y Gymraeg. Fe'i cyfansoddwyd yn hwyr yn y chweched ganrif, tua'r cyfnod trodd y Frythoneg yn Gymraeg Cynnar. Cerddi arwrol ydynt, sy'n s\u00f4n am y brwydro rhwng teyrnasoedd y Brythoniaid yn yr Hen Ogledd a'r goresgwynwyr Eingl-Sacsonaidd yn y dwyrain. Dyma'r unig waith dilys i oroesi o'r Oes Arwrol, ond mae'r hanesydd Nennius (9g) yn enwi tri bardd arall, sef Talhaearn (Talhaiarn Catag), Blwchfardd (Bluchbard), a Cian. Cyfres o gerddi a briodolir i Aneirin yw Y Gododdin, hanes ymgais drychinebus llwyth y Gododdin i gipio Catraeth tua 595 O.C. Hwn yw'r darn cyntaf o lenyddiaeth i gyfeirio at Arthur. Wrth i Frythoniaid yr Hen Ogledd geisio lloches yng Nghymru, daethant a'u diwylliant gydan nhw, a daeth Y Gododdin yn adnabyddus i frodorion y fro. Bardd a gafodd le yn chwedloniaeth ddiweddarach Cymru fel Taliesin Ben Beirdd, y credir ei fod yn frodor o Bowys, oedd Taliesin, bardd Urien Rheged, a ystyrid yn dad y Traddodiad Barddol gan feirdd yr Oesoedd Canol.  Canu'r Bwlch Canu'r Bwlch yw enw ar roddir ar y canu Cymraeg yn y cyfnod rhwng diwedd cyfnod yr Hengerdd a dechrau cyfnod Beirdd y Tywysogion, sef yn fras o'r seithfed ganrif i'r 11eg. Mae enwau'r rhan fwyaf o'r beirdd a ganai yn y cyfnod a elwir Canu'r Bwlch yn anhysbys bellach. O blith yr ychydig o enwau sydd wedi dod i lawr i ni mae gwaith Afan Ferddig, Arofan, Meigan a Dygynnelw ar goll ac mae union awduraeth y cerddi a briodolir i Lywarch Hen a Heledd yn ansicr. Ceir cerddi mytholegol a briodolir i Daliesin yn Llyfr Taliesin, ond cerddi diweddarach ydyn nhw (ac eithrio rhyw ddwsin o destunau dilys gan y Taliesin go iawn) a gyfansoddwyd tua'r 9g. Perthyn i draddodiad yn hytrach na bardd hanesyddol y mae'r cerddi a briodolir i Fyrddin yn Llyfr Du Caerfyrddin yn ogystal. Ceir hefyd nifer o gerddi eraill, gan gynnwys y darogan cynnar Armes Prydain, canu natur, cerddi crefyddol, englynion am arwyr (Englynion y Beddau) a cherddi sy'n ymwneud \u00e2 gwirioneddau amlwg (gwirebau). Er yn ddiweddarach yn eu ffurf presennol, mae'r cyfresi o gerddi byr a adnabyddir fel Trioedd Ynys Prydain, yn amlwg \u00e2'u gwreiddiau yn y cyfnod hwn hefyd.  Rhyddiaith Cymraeg Canol Prif erthygl: Rhyddiaith Cymraeg Canol. Pedair Cainc y Mabinogi Mae Pedair Cainc y Mabinogi yn enw ar gasgliad enwog o bedair chwedl fytholegol Gymraeg a roddwyd ar femrwn yn ystod yr Oesoedd Canol ond sy'n deillio o'r traddodiad llafar. Y golygiad safonol yw cyfrol Ifor Williams, Pedeir Keinc y Mabinogi. Y pedair chwedl yw: Pwyll, Pendefig Dyfed, Branwen ferch Ll\u0177r,  Manawydan fab Ll\u0177r, a Math fab Mathonwy. Cyfeirir atynt hefyd fel \"Y Gainc Gyntaf\", ac ati. Mae'r awdur yn anhysbys ond cytunir yn gyffredinol fod y Pedair Cainc yn un o emau llenyddiaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol ac yn un o uchafbwyntiau hanes llenyddiaeth Ewrop.  Y Chwedlau Brodorol Mae'r chwedlau brodorol eraill yn cynnwys y chwedl Arthuraidd Culhwch ac Olwen, Breuddwyd Macsen sy'n ymwneud \u00e2'r ymerodr Rhufeinig Macsen Wledig, Cyfranc Lludd a Llefelys sy'n dangos dylanwad gwaith Sieffre o Fynwy, a'r chwedl fwrlesg ddychanol Breuddwyd Rhonabwy. Yn perthyn i'r un dosbarth ond o darddiad diweddarach mae Chwedl Taliesin, sy'n adrodd hanes y Taliesin chwedlonol, yr Areithiau Pros a sawl darn arall o ryddiaith o naws chwedlonol neu ddychanol (mae'r testunau cynharaf sydd wedi goroesi o'r testunau hyn yn dyddio i'r 16g).  Y Tair Rhamant Mae'r tair stori a adnabyddir wrth yr enw Y Tair Rhamant yn chwedlau Arthuraidd Cymraeg Canol o'r Oesau Canol. Maent i'w cael yn rhannol neu yn gyfan yn Llyfr Gwyn Rhydderch a Llyfr Coch Hergest. Ceir chwedlau sy'n cyfateb iddynt yng ngwaith yr awdwr Ffrangeg Chr\u00e9tien de Troyes o ail hanner y 12g yn ogystal. Erbyn hyn cred ysgolheigion fod y ddau gylch o chwedlau yn annibynnol ar ei gilydd ond bod elfennau ynddynt yn seiliedig ar waith h\u0177n. Mae iaith ac arddull y rhamantau hyn yn bur debyg i iaith ac arddull Pedair Cainc y Mabinogi. Y Tair Rhamant yw: Iarlles y Ffynnon (neu Owain), Peredur fab Efrawg a Geraint ac Enid (neu Geraint fab Erbin).  Bucheddau, cyfieithiadau, a thestunau rhyddiaith eraill Ni chyfyngwyd rhyddiaith y cyfnod i chwedlau yn unig. Cafwyd sawl testun hanes a chronicl, e.e. Brut y Tywysogion. Cyfieithwyd neu addaswyd gwaith dylanwadol Sieffre o Fynwy, Historia Regum Britanniae i'r Gymraeg fel Brut y Brenhinoedd neu Ystoria Brenhinedd y Brytaniaid (testun Brut Dingestow yw'r fersiwn mwyaf adnabyddus). Cyfieithwyd neu addaswyd nifer o destunau Lladin a Ffrangeg poblogaidd i'r Gymraeg yn yr Oesoedd Canol diweddar. Cafwyd addasiad Cymraeg Canol o ran o gylch chwedlau'r Greal dan y teitl Ystoryaeu Seint Greal. Cafwyd yn ogystal fersiynau o'r chwedlau Ffrangeg am y brenin Siarlymaen a'i farchogion, dan y teitl Ystorya de Carolo Magno, sef Cronicl Turpin, C\u00e2n Roland, Pererindod Siarlymaen a Rhamant Otfel; cerddi hir Ffrangeg o'r 12g oedd y testunau gwreiddiol ond fe'u troswyd mewn rhyddiaith Gymraeg. Mae cyfieithiadau eraill yn cynnwys Cydymdeithas Amlyn ac Amig, Chwedlau Odo, a Chwedlau Saith Doethion Rhufain. Llyfr taith cynnar yw Ffordd y Brawd Odrig ac mae Delw y Byd yn llyfr daearyddiaeth. O'r Saesneg y cafwyd Ystoria Bown o Hamtwn. Ceir tua 30 o fucheddau'r saint a gyfieithwyd o'r Lladin yn yr Oesoedd Canol hefyd, er enghraifft Buchedd Dewi sy'n adrodd hanes bywyd Dewi Sant. Ceir un fuchedd l\u00ebyg yn ogystal, sef Hanes Gruffudd ap Cynan. Mae cyfieithiadau ac addasiadau o weithiau Lladin yn y cyfnod hwn yn cynnwys cyfieithiadau o ddarnau o'r Beibl, er enghraifft Llyfr Genesis, a llyfrau Beiblaidd apocryffaidd fel Mabinogi Iesu Grist. Ceir yn ogystal nifer o destunau mwy poblogaidd eu naws, fel Hystoria Gwlad Ieuan Fendigaid a thestunau dysgedig ar bynciau Beiblaidd fel yr Elucidarium yn Llyfr yr Ancr. Yn olaf rhaid crybwyll y testunau Cymraeg niferus o Gyfraith Hywel Dda - rhai dwsinau ohonynt - sy'n ffynhonnell hanesyddol a chymdeithasol bwysig ac yn enghraifft ragorol o goethder y Gymraeg fel cyfrwng lenyddol yn ogystal.  Beirdd y Twysogion (Y Gogynfeirdd) Arferid cyfeirio at y beirdd llys a ganai yn Oes y Tywysogion fel y Gogynfeirdd ond erbyn heddiw defnyddir yr enw Beirdd y Tywysogion. Mae'r term Gogynfeirdd yn cynnwys rhai o'r beirdd a flodeuai ar ddechrau'r 14g yn null traddodiadol Beirdd y Tywysogion; ond serch hynny maen nhw'n perthyn i gyfnod Beirdd yr Uchelwyr pan gollasid nawdd y llysoedd brenhinol mawr. Fe'u gelwir yn Feirdd y Tywysogion am eu bod, bron yn ddieithriad, yn feirdd uchel eu parch a statws a ganai i dywysogion Cymru yn ystod y cyfnod rhwng dyfodiad y Normaniaid i'r wlad a chwymp Llywelyn ap Gruffudd a'i frawd Dafydd yn ei frwydr dros annibyniaeth Cymru yn erbyn coron Lloegr. Y cynharaf o'r beirdd hyn oedd Meilyr Brydydd, bardd llys Gruffudd ap Cynan. Ymhlith y beirdd mwyaf yn eu mysg yw Cynddelw Brydydd Mawr, Llywarch ap Llywelyn, Dafydd Benfras, Bleddyn Fardd a Gruffudd ab Yr Ynad Coch a ganodd farwnad rymus i Lywelyn Ein Llyw Olaf. Eithriad i'r drefn oedd Hywel ab Owain Gwynedd, a oedd yn fardd ac yn dywysog ac felly'n rhydd i ddilyn ei drwydded ei hun, a Madog ap Gwallter a oedd yn frawd crefyddol. Nodweddir gwaith y beirdd hyn oll gan ei fydryddiaeth gymhleth, ei gystrawen arbennig a'i eirfa hynafol  Beirdd yr Uchelwyr Prif erthygl: Beirdd yr Uchelwyr.Beirdd yr Uchelwyr yw'r enw a ddefnyddir i gyfeirio at y dosbarth o feirdd proffesiynol a ganai i uchelwyr Cymru am gyfnod o dair canrif ar ddiwedd yr Oesoedd Canol a dechrau'r cyfnod modern. Daethant i'r amlwg ar \u00f4l i'r beirdd proffesiynol golli nawdd y tywysogion Cymreig yn sg\u00eel cwymp Llywelyn Ein Llyw Olaf yn 1282 a'r goresgyniad Seisnig. Roedd Beirdd y Tywysogion wedi canu i'r tywysog a'i lys (yn bennaf) ond canai'r to newydd i'r uchelwyr a etifeddasant gyfran o rym gweinyddol y tywysogion ar lefel lleol dan y gyfundrefn newydd. Am fod y cywydd yn gyfrwng mor nodweddiadol o'u gwaith cyfeirir atynt weithiau fel y Cywyddwyr, olynwyr y Gogynfeirdd, ond mae hyn yn gamarweiniol braidd am eu bod yn canu ar sawl mesur arall heblaw'r cywydd, gan gynnwys rhai o hoff fesurau Beirdd y Tywysogion. Dyma gyfnod beirdd mawr fel Dafydd ap Gwilym, Guto'r Glyn, Iolo Goch, Lewys Glyn Cothi a Si\u00f4n Cent. Cedwir gwaith dros 150 o'r beirdd hyn yn y llawysgrifau ac erys canran sylweddol o'u gwaith heb ei gyhoeddi.  Dadeni, Diwygiad a Gwrth-Ddiwygiad Fel yn achos y rhan fwyaf o wledydd Ewrop, roedd yr 16g yn gyfnod a welodd ddiwedd yr Oesoedd Canol yng Nghymru, a dechrau'r Cyfnod Modern. Dyma'r ganrif pan ledaenodd y Dadeni Dysg o'r Eidal. Roedd y ffaith fod papur yn rhatach ac argraffu llyfrau'n ymledu yn trawsffurfio byd dysg hefyd. Cyrhaeddasai y newidiadau hyn Gymru erbyn canol y ganrif a newidiwyd diwylliant y wlad o ganlyniad. Codwyd to o ddyneiddwyr a oedd yn awyddus i weld Cymru a'r Gymraeg yn rhan o'r datblygiadau hyn. Bu newidiadau mawr yng ngwleidyddiaeth a chrefydd y wlad yn ogystal. Cafwyd Deddfau Uno yn 1536 a 1543. Diddymwyd y mynachlogydd (1536-39) a sefydlwyd Eglwys Loegr a'r ffydd Brotestannaidd yn grefydd swyddogol Cymru a Lloegr, ac yna cafwyd deddf yn 1563 yn gorchymyn cyfieithu'r Beibl i'r Gymraeg. Ond glynodd rhai Cymry wrth yr Eglwys Gatholig a chyfranodd Cymru i'r Gwrth-Ddiwygiad yn ogystal. Cafodd y newidiadau hyn i gyd effaith fawr ar lenyddiaeth Gymraeg.  Parhad Ond cymerodd amser i ddiwylliant Cymru newid. Parhaodd y traddodiad barddol trwy gydol y ganrif, er ei wanychu'n raddol wrth i'r beirdd golli nawdd. Cynhyrchodd y ganrif rhai o feirdd mwyaf dosbarth Beirdd yr Uchelwyr, e.e. Lewis M\u00f4n (c.1480-1520), Tudur Aled (c.1480-1525), Lewys Morgannwg (c.1520-50), Gruffudd Hiraethog (m. 1564), Wiliam Ll\u0177n (m. 1580) a Wiliam Cynwal (m. 1587). Ceir nifer o destunau rhyddiaith sy'n perthyn i draddodiad yr Oesoedd Canol hefyd, e.e. Cronicl anferth Elis Gruffydd o Chwech Oes y Byd a nifer o gyfieithiadau ac addasiadau o weithiau Lladin, Ffrangeg a Saesneg, i gyd yn destunau llawysgrif.  Canu rhydd newydd a'r ddrama Mae'n ddiamau fod canu rhydd, cerddi digynghanedd, wedi bod yn rhan o lenyddiaeth Gymraeg ers yr Oesoedd Canol cynnar, ond yn y 16g ceir toreth o gerddi ar fesurau a thonnau newydd, nifer fawr ohonynt yn dangos dylanwad canu poblogaidd tebyg yn Lloegr. Ond daeth hen ffurfiau cynhenid Gymraeg i'r amlwg yn ogystal a cheir carolau cynghanedig, cwndidau a mesurau eraill. Ceir nifer fychan o destunau dram\u00e2u mydryddol poblogaidd hefyd, yn cynnwys hanes y Croeshoelio ac Ymddiddan yr Enaid a'r Corff. Perthyn i lenyddiaeth uwch yw'r ddrama Troelus a Chresyd, a gyfansoddwyd ar ddiwedd y ganrif.  Rhyddiaith newydd Gellir dosbarthu'r rhyddiaith newydd, ffrwyth y Dadeni Dysg, yn ddwy ffrwd, un gan awduron dyneiddiol Protestannaidd a'r llall gan y Gwrth-ddiwygwyr Cymreig. Cyhoeddwyd Yn y lhyvyr hwnn gan Syr John Price yn 1546, y llyfr Cymraeg cyntaf i gael ei argraffu. Dilynwyd hynny yn 1567 gan Oll Synnwyr Pen Kembero ygyd William Salesbury. Yn 1567 cyhoeddoedd William Salebury y Testament Newydd yn Gymraeg a chyfieithiad o'r Llyfr Gweddi Gyffredin. Ond Y Drych Cristianogawl, gwaith y Gwrth-Ddiwygwyr, oedd y llyfr cyntaf i gael ei argraffu yng Nghymru, a hynny yn y dirgel. Gruffydd Robert oedd yr awdwr, ac ef hefyd a ysgrifenodd y Dosbarth Byrr ar y rhann gyntaf i ramadeg cymraeg yn 1567.  Yr ail ganrif ar bymtheg Yr argraff gyffredinol a geir wrth edrych ar lenyddiaeth Gymraeg yr 17g yw un o gyfnod o ddirywiad cyson ac unffurfiaeth lethol. Mae hyn yn adlewyrchu cyflwr gwleidyddol Cymru yn y ganrif honno a'r ffaith fod nifer o'r uchelwyr, noddwyr ll\u00ean uchel a dysg, yn ymbellhau o'u gwreiddiau. Mae'n ganrif a ddominyddir gan grefydd ac nid yw'n syndod i gael fod y mwyafrif helaeth o'i llyfrau yn llyfrau crefyddol, gan gynnwys gwaith y ffigyrau llenyddol pwysicaf.  Barddoniaeth Er gwaethaf y colli nawdd roedd y traddodiad barddol yn araf i edwino ond edwino a wnaeth. Mae'r llond llaw o feirdd da fel Si\u00f4n Philyp a'i frawd Rhisiart (Philypiaid Ardudwy), a Si\u00f4n Tudur, yn eithriad i'r rheol. Ymhlith yr olaf o'r beirdd proffesiynol oedd Owen Gruffudd a Rhys Cadwaladr, ar ddiwedd y ganrif a dechrau'r ganrif nesaf, ond digon dinod ac ystrydebol yw eu canu mewn cymhariaeth \u00e2 beirdd mawr yr 16g. Mae'n ddarlun tipyn mwy iach yn y canu rhydd, gyda beirdd fel Edward Morris o'r Perthillwydion a Huw Morris yn canu'n rhwydd ar y mesurau carolaidd yn ogystal ag ar y mesurau caeth. Canu i f\u00e2n uchewlyr lleol ac er mwyn diddanu'r werin a wnai'r beirdd hyn, heb lawer o uchelgais llenyddol nac awydd newid. Yn is o lawer eu crefft ceid ugeiniau o feirdd llai yn canu ar donau poblogaidd. Roedd llawer o'r canu hwn yn gysylltiedig \u00e2 gwyliau'r flwyddyn ac yn rhan o draddodiad gwerinol sy'n parhau i'r 18g. O'r un cyfnod daw llawer o'r Hen Benillion hefyd, cynnyrch barddonol gorau'r ganrif efallai, er iddynt gael eu diystyru'n llwyr ar y pryd. Un o lenorion mwyaf dylanwadol y ganrif oedd Rhys Prichard ('Y Ficer Pritchard' neu'r 'Hen Ficer'). Cyfansodd yr Hen Ficer nifer o bennillion syml, gwerinol, ar bynciau crefyddol. Fe'u cyhoeddwyd fel Canwyll y Cymry yn 1681, ddeugain mlynedd ar \u00f4l marwolaeth yr Hen Ficer, a daethant mor bwysig \u00e2'r Beibl a'r cyfieithiadau o Daith y Pererin ym mywyd crefyddol y werin.  Rhyddiaith Cyfieithiadau ac addasiadau o weithiau crefyddol Saesneg yw trwch rhyddiaith y ganrif. Ar ei dechrau roedd y Gwrthddiwygwyr Cymreig yn weithgar o hyd (gweler uchod). Mae gweddill rhyddiaith y ganrif bron i gyd yn gynnyrch clerigwyr Eglwys Loegr a'r Piwritaniaid. O blith y cannoedd o awduron mae enwau Rowland Vaughan o Gaer Gai, John Davies (Mallwyd), Oliver Thomas, a Charles Edwards yn sefyll allan. Perthyn i ddosbarth neilltuol yw Morgan Llwyd o Wynedd, awdur sawl cyfrol o ryddiaith gyfriniol gan gynnwys Llyfr y Tri Aderyn, sy'n un o gampweithiau mawr llenyddiaeth Gymraeg. Rhaid crybwyll yn ogystal gwaith ysgolheigion fel John Davies o Fallwyd a Thomas Jones, awdur Y Gymraeg yn ei Disgleirdeb (1688). Dyma ganrif fawr y cop\u00efwyr llawysgrifau Cymreig yn ogystal, gw\u0177r a weithiai'n ddistaw yn y cefndir i ddiogelu etifeddiaeth lenyddol Cymru a gosod un o'r sylfeini ar gyfer adfywiad y 18g.  Y ddeunawfed ganrif  Prif erthygl: Llenyddiaeth Gymraeg y ddeunawfed ganrif  Barddoniaeth ac Anterliwtiau Ceir dwy brif ffrwd ym marddoniaeth Gymraeg y 18g, sef y canu gwerinol ei naws ar y naill law a'r farddoniaeth ddiwylliedig a ysgrifenwyd gan nifer gymharol fychan o lenorion ymwybodol ar y llall. Erbyn dechrau'r ganrif roedd yr hen draddodiad barddol wedi darfod, ond roedd canu gan feirdd gwlad yn parhau ac yn dod fwyfwy i'r amlwg wrth i'r ganrif fynd heibio. Y 18g oedd canrif fawr baledwyr Cymru. Cenid nifer o garolau (cerddi poblogaidd pur wahanol i'r garol fodern) a rhigymau ac roedd yr hen benillion mor boblogaidd ag erioed. Roedd llyfrau'n dod yn rhad i'w argraffu a cheir sawl casgliad o gerddi gan feirdd fel Elis y Cowper a Dafydd Jones, yr argraffydd o Drefriw. Cymerodd barddoniaeth Gymraeg agwedd wleidyddol yng ngwaith Jac Glan-y-gors ac Iolo Morganwg. Cafwyd adfywiad yn nhraddodiad cerdd dafod yn ystod y ganrif, diolch yn bennaf i waith yr hynafiaethwyr. Tyfodd cylch llenyddol arbennig ym M\u00f4n a adnabyddir heddiw fel Cylch y Morrisiaid, oedd yn cynnwys Lewis Morris a'i frodyr, Goronwy Owen ac Ieuan Fardd (Ieuan Brydydd Hir). Beirdd eraill sy'n perthyn i'r un ysgol o feirdd clasurol a rhamantaidd yw Edward Richard a John Morgan. Un o nodweddion hynotaf y ganrif yw'r anterliwtiau. Math o ddram\u00e2u mydryddol yw'r anterliwtiau a berfformid yn y ffeiriau a'r gwyliau mabsant ac achlysuron eraill. Prif feistr yr anterliwt oedd Twm o'r Nant, a oedd yn fardd da yn ogystal. Cyfyngid yr anterliwt i'r gogledd. Dyma un o ganrifoedd mawr yr emyn yn Gymraeg yn ogystal, canrif William Williams Pantycelyn, Morgan Rhys ac Ann Griffiths.  Rhyddiaith Fel yn achos yr 17g, mae'r mwyafrif helaeth o ryddiaith y 18g yn waith crefyddol, yn gyfieithiadau, traethodau ac esboniadau a thractau duwiol amrywiol. Ond cynhyrchiodd y ganrif rhai o awduron rhyddiaith gorau'r iaith Gymraeg, yn cynnwys Ellis Wynne, awdur Gweledigaethau'r Bardd Cwsc, Theophilus Evans a ysgrifennodd y gyfrol ddylanwadol Drych y Prif Oesoedd, Edward Samuel a Thomas Roberts, Llwynrhudol. Yn sefyll allan ar ben ei hun y mae'r gyfres o lythyrau a ysgrifenwyd gan y Morrisiaid a'r enghreifftiau prin ond gwerthfawr o ryddiaith fwrlesg gan Lewis Morris.  Y bedwaredd ganrif ar bymtheg Cynrychiola llenyddiaeth Gymraeg y 19g \"y cyfnod mwyaf cynhyrchiol\" yn holl hanes llenyddiaeth Gymraeg, yn \u00f4l Thomas Parry yn ei lyfr Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (1944), \"a'r cyfnod a welodd gyfnewidiadau mawr iawn ym mhob agwedd ar fywyd y genedl\u2014yn grefyddol, yn addysgol, yn gymdeithasol, yn wleidyddol. Ni bu mewn unrhyw ganrif arall gynifer o w\u0177r ymroddgar ac o arweinyddion tanbaid, ac y mae gweithgarwch llawer un ohonynt... bron yn syfrdanol.\" Dyma gyfnod Daniel Owen, Ceiriog, Islwyn, Gwilym Hiraethog a llenorion cyfarwydd eraill. Dechreuodd gyda Twm o'r Nant, Iolo Morganwg a mudiad y Gwyneddigion ac aeth allan gyda tho newydd a gynrychiolir gan Owen Morgan Edwards, Emrys ap Iwan ac eraill, a gyda Syr John Morris-Jones yn gosod sylfeini ysgolheictod modern. Cyhoeddwyd nifer fawr o lyfrau, papurau newydd, cylchgronau a gweithiau cyfeiriadol fel Y Gwyddoniadur Cymreig, ac roedd amlder darllenwyr Cymraeg yn golygu bod y wasg Gymraeg yn ffynnu fel na fu erioed o'r blaen ac yn llawer mwy felly nag yn yr 20g neu'r ganrif bresennol. Ac eto, er gwaethaf y toreithrwydd hynny mae'r rhan fwyaf o haneswyr ll\u00ean yn barnu o hyd, fel Thomas Parry, mai \"cyfartaledd bychan iawn o gynnyrch y ganrif\" sydd o safon boddhaol. Ond gan fod cynnyrch y ganrif mor helaeth ac amrywiol ceir llawer o weithiau sydd o werth parhaol er hynny ac mae diddordeb hanesyddol llenyddiaeth y ganrif yn uchel, fel drych i'r gymdeithas Gymraeg a Chymreig a'i meddylfryd.  Yr ugeinfed ganrif a heddiw Barddoniaeth a drama \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Rhyddiaith \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Gweler hefyd Y Wladfa: Llenyddiaeth y Wladfa Rhestr beirdd Cymraeg c.550-1600 Rhestr awduron Cymraeg (1600-heddiw) Cyfeiriadau Ffynonellau a darllen pellach Ffynonellau argraffedig Geraint Bowen (gol.), Y Traddodiad Rhyddiaith, 2 gyfrol (Gwasg Gomer, 1970, 1971). Traethodau ar ryddiaith Gymraeg o'r Oesoedd Canol hyd y 19g. Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (Caerdydd, 1944; sawl argraffiad ers hynny). Llawlyfr hanfodol. Thomas Parry a Merfyn Morgan, Llyfryddiaeth Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1976) Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (Caerdydd, 1992). Gyda nifer fawr o erthyglau cryno ar bob cyfnod, gwaith llenorion unigol a phynciau arbennig.","335":"Organeb (pathogen) bychan iawn yw firws (neu ar lafar 'feirws') sy'n medru byw oddi fewn i organeb fyw arall yn unig.Cyhoeddodd Dmitri Ivanovsky yn 1892 erthygl yn disgrifio pathogen nad oedd yn facteri a oedd yn heintio planhigion tybaco; roedd yr erthygl mewn gwirionedd yn disgrifio Martinus Beijerinck a ddarganfyddodd y feiwrs hwn yn 1898, ac ers hynny mae tua 5,000 gwahanol fathau wedi'u disgrifio mewn peth manylder. Gwyddir hefyd fod miliynau o wahanol fathau ar gael nad \u0177nt wedi'u cofnodi'n fanwl. Fe'i canfyddir ym mhob ecosystem dan haul ac mae mwy ohonynt nac unrhyw organeb arall. Gelwir yr astudiaeth o firysau yn firoleg sy'n is-ddosbarth o ficrobioleg. Mae sut y maent wedi tarddu (o ran hanes esblygiad bywyd) yn niwlog. Ceir dau bosibilrwydd: yn gyntaf, gallant fod wedi esblygu allan o blasmidau (darnau bychain o DNA) a all symud o un gell i'r llall. Yr ail bosibilrwydd yw iddynt esblygu allan o facteria. Credir hefyd eu bont yn ddull pwysig o drawsffurfio genynol llorweddol - sy'n beth da o ran bioamrywiaeth.Mae'r firws yn lledaenu mewn sawl ffordd; mae pryfaid fel yr affid yn eu trosglwyddo o blanhigyn i blanhigyn; pryfaid sy'n sugno gwaed (fectorau) sydd hefyd yn gyfrifol am eu trosglwyddo o anifail i anifail a thrwy'r awyr e.e. mae'r firws ffliw yn cael ei drosglwyddo drwy beswch neu disian. Mae'r norofirws a'r rotofirws yn ymledu drwy gyffyrddiad: o ymgarthion i'r ceg o berson i berson. Gallant fynd i mewn i'r corff mewn d\u0175r neu fwyd. Dull arall o ymledu ydy drwy gyffyrddiad rhywiol fel y gwna'r firws HIV. Mae gan firysau gyfnodau 'cwsg' hefyd ble gallant gyfuno \u00e2 DNA niwclear, gan ailymddangos fel ffurf ffyrnig yn ddiweddarach, yn aml pan fydd ymwrthedd yr organeb yn isel. Dyma pam, er enghraifft, os ydych wedi cael brech yr ieir, gallwch gael yr eryr yn ddiweddarach - mae firws brech yr ieir wedi ymgyfuno \u00e2'ch DNA ar ffurf cwsg gan ailymddangos fel yr eryr pan fod eich ymwrthedd yn isel. Diagnosis Gellir clustnodi firysau yn \u00f4l y lleoliad a'r symptomau a achosir, trwy gasglu sampl ac adweithio yn erbyn gwrthgyrff penodol neu drwy gasglu ac adnabod dilyniannau o asid niwcl\u00ebig.  Triniaeth Nid oes llawer o gyffuriau penodol ar gael hyd yn oed nawr, (mae Tamiflu yn enghraifft amserol), ac am lawer o flynyddoedd nid oedd 'triniaethau' i'w cael o gwbl a allai ladd y cyfrwng heintus. Mae'r prif driniaethau'n ymwneud \u00e2 lleddfu'r symptomau, e.e. defnyddio cyffuriau gwrthlidiol neu boenliniarwyr, a gorffwys a maeth da er mwyn rhoi'r cyfle gorau i system imiwnedd y person o guro'r haint. Fel rheol y dull rheoli dewisol yw ataliad drwy imiwneiddio \u2013 \u2018brechu\u2019. Mae'r imiwnedd a roddir yn amrywio o ran parhad ei effeithiolrwydd. Gall brechu ddigwydd yn ystod plentyndod, neu ar adeg arall gyfleus yn achos llawer o imiwneddau hirbarhaol, ond mae angen iddo fod yn agosach mewn amser at y datguddiad tebygol yn achos imiwneddau byr hoedlog a firysau sy'n newid yn gyflym  Cyfeiriadau Dimmock, N.J; Easton, Andrew J; Leppard, Keith (2007) Introduction to Modern Virology sixth edition, Blackwell Publishing, ISBN 1-4051-3645-6. Gweler hefyd Firws gyfrifiadurol","338":"Y Lleuad (enw benywaidd) neu'r Lloer (enw benywaidd) yw unig loeren naturiol sylweddol y Ddaear. Mae'r Lleuad yn troi o amgylch y ddaear mewn orbit o 27.3 diwrnod ac mae tua 384,403\u00a0km o'r ddaear. Fe gymer 1.3 eiliad i'r goleuni o'r haul a adlewyrchir oddi ar wyneb y Lleuad deithio i'r ddaear (yn \u00f4l cyflymdra goleuni). Mae tua 500,000 o graterau ar ei hwyneb. Grym disgyrchiant sydd yn dal y lleuad yn ei horbit. Does fawr ddim atmosffer ganddi i'w hamddiffyn. Credir i'r lleuad gael ei ffurfio 4.5 biliwn o flynyddoed yn \u00f4l, ychydig wedi i'r Ddaear gael ei ffurfio. Ceir sawl damcaniaeth ynghylch sut y crewyd y Lleuad, ond y fwyaf poblogaidd gan seryddwyr yw iddi gael ei ffurfio o ddarnau o'r Ddaear wedi i gorff enfawr o faint y blaned Mawrth wrthdaro a'r Ddaear. Gelwir y corff hwn yn Theia. Mae ymchwil ddiweddar yn awgrymu bod rhai o'r ceudyllau ger pigyn y De yn cynnwys d\u0175r ar ffurf rhew, ond dyw''r canlyniadau yma ddim wedi cael eu cadarnhau eto.  Rocedi a gwrthrychau eraill Y gwrthrych cyntaf a wnaed gan ddyn i gyrraedd y Lleuad oedd Luna 2 yn 1959, ac fe wnaeth Luna 3 yn yr un flwyddyn anfon yn \u00f4l luniau o ochr bellaf y Lleuad. Cafodd y ddau ohonyn nhw eu lawnsio gan rocedi Sofietaidd.  Ar 20 Gorffennaf 1969 glaniodd dau ofodwr Americanaidd yn y modiwl lleuad Eagle \u2013 sef rhan o'r llong ofod Apollo 11 \u2013 arni, ac un ohonynt, Neil Armstrong, oedd y dyn cyntaf i gerdded ar y lleuad. Rhwng 1969 a 1972, ymwelodd 27 o ddynion \u00e2'r Lleuad; cerddodd 12 ohonynt arni. Gadawodd y criw olaf, sef Eugene Cernan a Harrison Schmitt, yn 1972. Mae gan sawl gwlad gynllun i anfon pobl i'r Lleuad rywbryd yn y 30 blwyddyn nesaf, gan gynnwys y UDA a Tsieina.  Dwy ochr y Lleuad Gan fod y Lleuad yn cymryd yr un cyfnod i droelli unwaith ac i fynd o amgylch y Ddaear unwaith, mae un ochr wastad yn wynebu i ffwrdd o'r Ddaear. Fe welwyd ochr arall y Lleuad am y tro cyntaf pan anfonodd y chwiliedydd gofod Luna 3 luniau ohoni yn \u00f4l i'r Ddaear yn 1959.  Mathau o leuad Lleuad gochLlanrwst, bore Gwener, Ionawr 21, 2011 Bore heulog tawel ond oer iawn gyda barrug trwm. Lleuad oren lawn dros Llanddwyn eto ben bore cyn iddi \"fachlud\" yn fuan wedyn. Cofnod DBDyma gafodd Twm Elias am leuad coch ar gyfer ei gyfrol \u201cAm y Tywydd\u201d: llid y gwynt yw\u2019r lleuad goch y lleuad yn codi\u2019n goch \u2013 sychder mawr a gwres y lleuad o hyd yn goch cyn storm lleuad goch \u2013 gwynt a glawCleirwy 15 Chwefror 1870: \"He was ill with cold from this vicious poisonous east wind... The red round moon hanging over Clifford Hill. Owls hooting in the dusk across the Dingles\".  Geirfa Lloergan Noson golau lleuad yw noson loergan. Mae g\u0175yl Kann al Loar a gynhelir yn flynyddol yn Landerne yn Llydaw yn ein harwain i ystyr ein gair. Ystyr Kann al Loar yw lleuad llawn, kann yn golygu gwyn (cymharer \"bara can\", \"cannu\" \u2013 to bleach) a loar yn golygu lloer. Fel enw ar \u0175yl, mae hefyd yn chwarae ar debygrwydd kann i'r gair mwy cyfarwydd canu, sydd hefyd yn cael ei rannu rhwng y ddwy iaith \u2013 ac mae yna dipyn o hynny yn digwydd yn yr \u0175yl hefyd: mae'r gair Landerneau ar y cap, gyda chromfachyn siap gewin o leuad ar \u00f4l yr e, yn fodd i ddangos enw'r dref landerne yn Llydaweg, yn ogystal a'r enw Ffrangeg landerneau.  Cefn gwlad Cynnydd a Gwendid Mae hi'n goel eitha cryf hyd yn oed heddiw fod y lleuad yn dylanwadu ar gyflwr pethau byw o bob math. H. y. wrth i'r lleuad gryfhau (neu ddod i'w llawnder) fe fyddai'n ysgogi tyfiant ac wrth iddi leihau, neu wanio, byddai egni pethau byw yn lleihau yn ogystal. O ganlyniad, arferai ffermwyr a garddwyr gynllunio'u gwaith o amgylch y lleuad ac yn darllen Almanac Caergybi neu Almanac y Miloedd i gael dyddiadau cyflyrau'r lleuad yn fanwl bob mis. Byddid yn hau yn y gerddi a'r caeau ar y cynnydd (yn chwarter cynta'r lleuad newydd os yn bosib) fel bod planhigion ifanc yn egino a thyfu a rhoddid ieir i orri fel bo'r cywion yn deor a chynyddu efo'r lleuad. Dyma'r adeg i hel planhigion meddyginiaethol hefyd fel eu bod yn fwy effeithiol. Yn ogystal byddai coed ffrwythau yn cael eu tocio a'u himpio a byddai priodasau a d\u00eels busnes yn fwy llwyddiannus pe digwyddant pan fo'r lleuad ar gynnydd. Byddid hefyd yn lladd a halltu mochyn pan fo'r lleuad ar ei \"chelder\" (Morgannwg). Adeg gwendid neu \"dywyllwch\" y lleuad y dylsid tynnu chwyn o'r ddaear, pigo ffrwythau, tynnu llysiau, medi'r cnydau a thorri ffyn neu goed (er mwyn i'r coedyn aeddfedu'n iawn). Casglwyd ffrwythau gan y credid y byddai golau'r lleuad yn gwneud i'r ffrwythau bydru'n gynt. Llawnder y lleuad oedd yr adeg orrau i roi tarw i'r fuwch, myharen i'r defaid, a chawsai'r rhai fyddai'n priodi ar leuad llawn lond t\u0177 o blant. Dyma hefyd yr adeg orrau i gneifio'r defaid ac i dorri eich gwallt! Byddai'r lleuad llawn yn peri i ferched esgor, yn enwedig os oeddent eisoes ychydig yn hwyr \u2013 cymaint felly nes yr arferai Nyrs Jones (y fydwraig) o Nefyn alw'r lleuad llawn yn \"Leuad Babis\".  Hen enwau Bu'r lleuad lawn dros y canrifoedd yn goleuo'r nos inni a cheir enwau arni, fel \"Hen Lantar y Plwy\", \"Canwyll y Plwy\", \"y Lanter Fawr\" a \"Haul Tomos J\u00f4s\" ac roedd hi'n arfer ar un adeg i gyfarfodydd ac eisteddfodau lleol gael eu cynnal oddeutu'r lleuad lawn \u2013 er mwyn i'r goleuni fod o gymorth i bobl gerdded adre liw nos. C\u00e2i y lleuad lawn gynta ar \u00f4l Cyhydnos yr hydref (22ain o Fedi) ei galw'n \"Lleuad Fedi\" neu \"Leuad y Cynheuaf\", pryd y ceid y \"Naw Nos Olau\". Byddai'r Naw Nos Olau yn eithriadol o bwysig i ffermwyr ar un adeg oherwydd ei goleuni llachar \u2013 bron fel golau dydd am o leia' y 4 noson gynt, ac ar \u00f4l y lleuad lawn ei hun. Roedd hyn yn eithriadol o hwylus at gario'r ysgubau \u0177d i'r teisi ac am y byddai'r lleuad yn codi gyda'r machlud gellid dal ati i gario o'r caeau (h. y., cyn dyddiau'r dyrnwr medi) ymhell i'r nos \u2013 hyd y wawr pe bai angen.  Lwc, anlwc a darogan Dros y canrifoedd, a hyd yn oed yn 2018, cred rhai ei bod yn anlwcus gweld y lleuad newydd drwy wydr, neu  drwy ganghennau coed am fod y gwydr, neu'r canghennau'n atal, neu \"ddwyn\", lwc dda cynnydd y lleuad. Ac mae rhai yn dangos eu harian i'r lleuad newydd neu'n troi'r arian drosodd yn eu poced \u2013 er mwyn iddo gynyddu efo'r lleuad. I sicrhau lwc dda arferai pobl Ceredigion godi eu hetiau'n barchus pan welid y lleuad newydd gynta a byddai'r merched yn bowio iddi. Mae'n lwcus gweld y lleuad newydd dros yr ysgwydd chwith ac os wnewch chi ddymuniad i leuad newydd gynta'r flwyddyn fe gaiff ei wireddu. Yn Sir Gaernarfon, pe gofynai bachgen neu ferch ifanc i'r lleuad newydd pwy fyddent yn eu priodi, fe fyddant yn siwr o weld eu darpar briod mewn breuddwyd y noson honno.  Lloerig Fe dybid ers talwm fod y lleuad yn effeithio ar gyflwr meddyliol pobl, a tan tua canrif yn \u00f4l roedd yn cael ei hystyried fel un o brif achosion gwallgofrwydd. Mae'r geiriau \u201cLunatic\u201d yn Saesneg a \"Lloerig\" yn Gymraeg yn cyfeirio at hynny \u2013 ac mae'r Lunacy Act (neu Ddeddf Loerigrwydd) 1842, yn dweud yn ddigon clir bod rhywun lloerig yn dioddef o \"benwendid\" yn y cyfnod a ddilynai'r lleuad lawn. Roedd yn anlwcus iawn cysgu yng ngolau'r lleuad oherwydd hynny \u2013 rhag ofn ichi fynd dan ei ddylanwad!  Dyn neu Sgwarnog y Lleuad Coel sy'n gyffredin drwy wledydd Ewrop yw y gallwch weld llun ar wyneb y lleuad, llun o hen \u0175r yn cario baich o goed ar ei ysgwydd ac mai wedi ei alltudio yno yr oedd o am hel priciau t\u00e2n ar y Sul! Arferid dweud hyn yng Nghymru tan yn ddiweddar, yn enwedig i blant. Ond yn yr India, Tsieina, Japan, a De Affrica sgwarnog neu gwningen a welir. Gwningen hefyd geir yn ysgrif-luniau'r Aztec ym Mecsico i bortreadu'r lleuad. Cysylltir y sgwarnog \u00e2 duwies y lleuad Geltaidd. Efallai bod adlais o'r cyswllt hwnnw yn yr hen stori am Melangell yn rhoi lloches i'r sgwarnog rhag helgwn y tywysog Brochfael ym Maldwyn?","340":"Cyfeiria hanes LHDT at hanes lesbiaid, dynion hoyw, pobl ddeurywiol, a phobl drawsryweddol ledled y byd, gyda'r enghreifftiau cyntaf o gariad at yr un rhyw a rhywioldeb yn mynd yn \u00f4l mor bell \u00e2 gwareiddiadau hynafol. Yn ddiweddar, mae rhai gwledydd wedi dechrau gweinyddu Mis Hanes LHDT i gydnabod cyfraniadau a digwyddiadau sy'n gysylltiedig \u00e2 chymunedau LHDT.  Yr Unol Daleithiau yn yr ugeinfed ganrif Diwedd y 1930au tan y 1960au Erbyn 1935, roedd yr Unol Daleithiau yn wlad geidwadol unwaith eto. Daeth gwerthoedd a moesau Fictorianaidd, a gawsai eu gwatwar yn ystod y 1920au, yn ffasiynol unwaith eto. Yn ystod y cyfnod hwn, roedd bywyd yn anodd i bobl hoyw wrth iddyn gael eu gorfodi i guddio'u hymddygiad a'u rhywioldeb er mwyn peidio cael eu dirmygu neu'u carcharu hyd yn oed. Pasiwyd nifer o ddeddfau yn erbyn pobl hoyw yn yr un cyfnod a chafodd bod yn hoyw ei ystyried fel salwch meddyliol. Cynhaliodd nifer o heddlu ymgyrchoedd i arestio hoywon trwy ddefnyddio heddweision ifanc cudd er mwyn cael hoywon i wneud cynigion iddynt.  Terfysgoedd Stonewall Yn nhymor yr Hydref 1959, dechreuodd heddlu Dinas Efrog Newydd o dan weinyddiaeth Wagner gau bariau hoyw'r ddinas. Roedd oddeutu 24 bar ym Manhattan ar ddechrau'r flwyddyn. I raddau helaeth, daeth y mesuriadau llym yma o ganlyniad i ymgyrch parhaus adain-dde a homoffobig colofnydd papur newydd y New York Daily Mirror, Lee Mortimer. Ca\u00ebwyd bariau hoyw a fodolai eisoes a dim ond am gyfnodau byr y bodolai bariau newydd. Pan etholwyd John Lindsay ym 1965, dynododd hyn newid mawr yng ngwleidyddiaeth y ddinas, ac wrth i agweddau newid tuag at foesoldeb rhywiol, gwelwyd newid yn awyrgylch gymdeithasol Efrog Newydd. Ar Ebrill 21ain 1966, cynhaliodd Dick Leitsch, Llywydd y Gymdeithas New York Mattachine yngh\u0177d \u00e2 dau aelod arall Sip-in ym mar Julius ar 10fed Stryd i'r Gorllewin yn Greenwich Village. Canlyniad hyn oedd bod rheolau lletya'r Awdurdod Alcohol Talaith Efrog Newydd yn erbyn hoywon yn cael eu diddymu yn yr achosion llys a ddilynodd. Roedd rheolau lletya'r Awdurdod Alcohol Talaith Efrog Newydd yn datgan ei fod yn anghyfreithlon i hoywon ymgasglu ac i brynu diodydd mewn bariau. Gwelwyd enghraifft o'r rheol yma'n cael ei gwireddu ym 1940 pan gafodd bar o'r enw Gloria ei gau am dorri'r rheolau hyn. Ceisiodd y bar ymladd yn erbyn y rheol yn y llys, ond collasant yr achos. Cyn y newid yma yn y gyfraith, roedd rhedeg bar hoyw yn golygu llwgrwobrwyo'r heddlu a'r Maffia. Cyn gynted ag y newidiodd y gyfraith, peidiodd yr Awdurdod Alcohol Talaith Efrog Newydd gau bariau hoyw trwyddedig ac ni allai bariau tebyg gael eu dwyn o flaen eu gwell am werthu diodydd i bobl hoyw. Manteisiodd Mattachine ar hyn yn gyflym iawn gan herio'r Maer Lindsay ar y mater o'r heddlu'n ceisio lithio hoywon mewn bariau hoyw, ac o ganlyniad stopiwyd yr arfer o lithiadau'r heddlu. Yn fuan wedi hyn, cyd-weithredodd y maer trwy waredu cwestiynau am gyfunrywioldeb o arferion cyflogi Dinas Efrog Newydd. Gwrthwynebwyd y polisi newydd gan adrannau'r heddlu a'r frigad d\u00e2n fodd bynnag, gan wrthod cyd-weithio \u00e2'r gyfundrefn newydd. O ganlyniad i'r newidiadau hyn yn y gyfraith, yngh\u0177d ag agweddau agored cymdeithasol a thuag at rywioldeb yn ystod y 1960au, gwelwyd bywyd hoyw yn fynnu yn Efrog Newydd. Bodolai nifer o fariau hoyw trwyddedig yn Greenwich Village a'r Upper West Side, yn ogystal \u00e2 llefydd anghyfreithlon, di-drwydded yn gwerthu alcohol, megis y Stonewall Inn a'r Snakepit yn Greenwich Village.  Cyfres o wrthdystiadau treisgar rhwng hoywon a'r heddlu yn Ninas Efrog Newydd oedd Terfysgoedd Stonewall. Dechreuodd y noson gyntaf o derfysgoedd ar nos Wener, yr 17eg o Fehefin 1969 am tua 1.20 y.b. pan herwodd yr heddlu y Stonewall Inn, bar hoyw yn Greenwich Village a gawsai ei redeg heb drwydded swyddogol. Ystyrir Stonewall fel trobwynt y mudiad hawliau hoywon ledled y byd. Prin oedd ymateb y wasg yn y ddinas oherwydd yn ystod y 1960au roedd gorymdeithiau a terfysgoedd enfawr yn gyffredin ac roedd gwrthdystiad Stonewall yn gymharol fechan. Gorymdaith a drefnwyd gan Craig Rodwell (perchennog yr Oscar Wilde Book Shop) i gofio'r achlysur, flwyddyn yn ddiweddarach a roddodd digwyddiadau Stonewall ar y map hanesyddol. Gorymdeithiodd 5000 o bobl i fyny Sixth Avenue yn Ninas Efrog Newydd gan ddenu sylw'r wasg yn genedlaethol.  Y 1960au a'r 1970au Gwelwyd gyfnod newydd o ryddfrydiaeth ar ddiwedd y 1960au ac o ganlyniad gwelwyd mwy o dderbyniad cymdeithasol o fod yn hoyw a barodd tan ddiwedd y 1970au. Mewn nifer o ffyrdd roedd poblogrwydd cerddoriaeth disco a'r diwylliant a oedd yn cyd-fynd \u00e2 hyn yn ystod y 1970au wedi gwneud i gymdeithas fod yn fwy goddefol o gyfunrywioldeb. Fodd bynnag ar ddiwedd 1979, gwelwyd ddiwgiad crefyddol newydd yn yr Unol Daleithiau ac arweiniodd hyn at fywyd anodd i bobl hoyw yn yr Unol Daleithiau yn ystod y 1980au.  Y 1980au Roedd y 1980au yn ddegawd diflas i bobl hoyw, wrth i bobl fynd yn llai goddefol (gan ddangos casineb at hoywon hyd yn oed) yn sgil y gymdeithas geidwadol a oedd ar dwf. Canlyniad y casineb hyn oedd i feio'r gymuned hoyw am AIDS, a welwyd am y tro ar ddechrau'r 1980au. Dywedodd nifer o geidwadwyr mai dyma oedd cosb Duw ar bobl hoyw gan feio'r gymuned hoyw am eu \"diffyg moesoldeb\".  Cysylltiadau allanol (Saesneg) Mis Hanes LHDT (DU)","341":"Cyfeiria hanes LHDT at hanes lesbiaid, dynion hoyw, pobl ddeurywiol, a phobl drawsryweddol ledled y byd, gyda'r enghreifftiau cyntaf o gariad at yr un rhyw a rhywioldeb yn mynd yn \u00f4l mor bell \u00e2 gwareiddiadau hynafol. Yn ddiweddar, mae rhai gwledydd wedi dechrau gweinyddu Mis Hanes LHDT i gydnabod cyfraniadau a digwyddiadau sy'n gysylltiedig \u00e2 chymunedau LHDT.  Yr Unol Daleithiau yn yr ugeinfed ganrif Diwedd y 1930au tan y 1960au Erbyn 1935, roedd yr Unol Daleithiau yn wlad geidwadol unwaith eto. Daeth gwerthoedd a moesau Fictorianaidd, a gawsai eu gwatwar yn ystod y 1920au, yn ffasiynol unwaith eto. Yn ystod y cyfnod hwn, roedd bywyd yn anodd i bobl hoyw wrth iddyn gael eu gorfodi i guddio'u hymddygiad a'u rhywioldeb er mwyn peidio cael eu dirmygu neu'u carcharu hyd yn oed. Pasiwyd nifer o ddeddfau yn erbyn pobl hoyw yn yr un cyfnod a chafodd bod yn hoyw ei ystyried fel salwch meddyliol. Cynhaliodd nifer o heddlu ymgyrchoedd i arestio hoywon trwy ddefnyddio heddweision ifanc cudd er mwyn cael hoywon i wneud cynigion iddynt.  Terfysgoedd Stonewall Yn nhymor yr Hydref 1959, dechreuodd heddlu Dinas Efrog Newydd o dan weinyddiaeth Wagner gau bariau hoyw'r ddinas. Roedd oddeutu 24 bar ym Manhattan ar ddechrau'r flwyddyn. I raddau helaeth, daeth y mesuriadau llym yma o ganlyniad i ymgyrch parhaus adain-dde a homoffobig colofnydd papur newydd y New York Daily Mirror, Lee Mortimer. Ca\u00ebwyd bariau hoyw a fodolai eisoes a dim ond am gyfnodau byr y bodolai bariau newydd. Pan etholwyd John Lindsay ym 1965, dynododd hyn newid mawr yng ngwleidyddiaeth y ddinas, ac wrth i agweddau newid tuag at foesoldeb rhywiol, gwelwyd newid yn awyrgylch gymdeithasol Efrog Newydd. Ar Ebrill 21ain 1966, cynhaliodd Dick Leitsch, Llywydd y Gymdeithas New York Mattachine yngh\u0177d \u00e2 dau aelod arall Sip-in ym mar Julius ar 10fed Stryd i'r Gorllewin yn Greenwich Village. Canlyniad hyn oedd bod rheolau lletya'r Awdurdod Alcohol Talaith Efrog Newydd yn erbyn hoywon yn cael eu diddymu yn yr achosion llys a ddilynodd. Roedd rheolau lletya'r Awdurdod Alcohol Talaith Efrog Newydd yn datgan ei fod yn anghyfreithlon i hoywon ymgasglu ac i brynu diodydd mewn bariau. Gwelwyd enghraifft o'r rheol yma'n cael ei gwireddu ym 1940 pan gafodd bar o'r enw Gloria ei gau am dorri'r rheolau hyn. Ceisiodd y bar ymladd yn erbyn y rheol yn y llys, ond collasant yr achos. Cyn y newid yma yn y gyfraith, roedd rhedeg bar hoyw yn golygu llwgrwobrwyo'r heddlu a'r Maffia. Cyn gynted ag y newidiodd y gyfraith, peidiodd yr Awdurdod Alcohol Talaith Efrog Newydd gau bariau hoyw trwyddedig ac ni allai bariau tebyg gael eu dwyn o flaen eu gwell am werthu diodydd i bobl hoyw. Manteisiodd Mattachine ar hyn yn gyflym iawn gan herio'r Maer Lindsay ar y mater o'r heddlu'n ceisio lithio hoywon mewn bariau hoyw, ac o ganlyniad stopiwyd yr arfer o lithiadau'r heddlu. Yn fuan wedi hyn, cyd-weithredodd y maer trwy waredu cwestiynau am gyfunrywioldeb o arferion cyflogi Dinas Efrog Newydd. Gwrthwynebwyd y polisi newydd gan adrannau'r heddlu a'r frigad d\u00e2n fodd bynnag, gan wrthod cyd-weithio \u00e2'r gyfundrefn newydd. O ganlyniad i'r newidiadau hyn yn y gyfraith, yngh\u0177d ag agweddau agored cymdeithasol a thuag at rywioldeb yn ystod y 1960au, gwelwyd bywyd hoyw yn fynnu yn Efrog Newydd. Bodolai nifer o fariau hoyw trwyddedig yn Greenwich Village a'r Upper West Side, yn ogystal \u00e2 llefydd anghyfreithlon, di-drwydded yn gwerthu alcohol, megis y Stonewall Inn a'r Snakepit yn Greenwich Village.  Cyfres o wrthdystiadau treisgar rhwng hoywon a'r heddlu yn Ninas Efrog Newydd oedd Terfysgoedd Stonewall. Dechreuodd y noson gyntaf o derfysgoedd ar nos Wener, yr 17eg o Fehefin 1969 am tua 1.20 y.b. pan herwodd yr heddlu y Stonewall Inn, bar hoyw yn Greenwich Village a gawsai ei redeg heb drwydded swyddogol. Ystyrir Stonewall fel trobwynt y mudiad hawliau hoywon ledled y byd. Prin oedd ymateb y wasg yn y ddinas oherwydd yn ystod y 1960au roedd gorymdeithiau a terfysgoedd enfawr yn gyffredin ac roedd gwrthdystiad Stonewall yn gymharol fechan. Gorymdaith a drefnwyd gan Craig Rodwell (perchennog yr Oscar Wilde Book Shop) i gofio'r achlysur, flwyddyn yn ddiweddarach a roddodd digwyddiadau Stonewall ar y map hanesyddol. Gorymdeithiodd 5000 o bobl i fyny Sixth Avenue yn Ninas Efrog Newydd gan ddenu sylw'r wasg yn genedlaethol.  Y 1960au a'r 1970au Gwelwyd gyfnod newydd o ryddfrydiaeth ar ddiwedd y 1960au ac o ganlyniad gwelwyd mwy o dderbyniad cymdeithasol o fod yn hoyw a barodd tan ddiwedd y 1970au. Mewn nifer o ffyrdd roedd poblogrwydd cerddoriaeth disco a'r diwylliant a oedd yn cyd-fynd \u00e2 hyn yn ystod y 1970au wedi gwneud i gymdeithas fod yn fwy goddefol o gyfunrywioldeb. Fodd bynnag ar ddiwedd 1979, gwelwyd ddiwgiad crefyddol newydd yn yr Unol Daleithiau ac arweiniodd hyn at fywyd anodd i bobl hoyw yn yr Unol Daleithiau yn ystod y 1980au.  Y 1980au Roedd y 1980au yn ddegawd diflas i bobl hoyw, wrth i bobl fynd yn llai goddefol (gan ddangos casineb at hoywon hyd yn oed) yn sgil y gymdeithas geidwadol a oedd ar dwf. Canlyniad y casineb hyn oedd i feio'r gymuned hoyw am AIDS, a welwyd am y tro ar ddechrau'r 1980au. Dywedodd nifer o geidwadwyr mai dyma oedd cosb Duw ar bobl hoyw gan feio'r gymuned hoyw am eu \"diffyg moesoldeb\".  Cysylltiadau allanol (Saesneg) Mis Hanes LHDT (DU)","343":"Fforiwr a mordwywr o Genoa yn yr Eidal oedd Christopher Columbus (Eidaleg: Cristoforo Colombo; Lladin: Christophorus Columbus) (1451 \u2013 20 Mai 1506). Dywed rhai mai ef oedd y cyntaf i ddarganfod America, ond mae hynny'n bwnc llosg. Hwyliodd dros F\u00f4r Iwerydd er mwyn darganfod ffordd fer i Asia. Meddyliodd mai dim ond d\u0175r oedd rhwng ef a phen ei daith, felly pan laniodd ar ynysoedd y Carib\u00ee, meddyliodd ei fod wedi cyrraedd Asia. Credodd hyn hyd ddiwedd ei oes. Cafodd Christopher Columbus ei eni yn 1451 yn Genoa yn yr Eidal i rieni o Sbaen. Priododd yn y flwyddyn 1479. Bu farw ei wraig Dona Felipa ar \u00f4l genedigaeth ei mab. Roedd gan Christopher Columbus dri brawd ac un chwaer. Gwehydd oedd ei dad. Pan oedd Columbus yn h\u0177n bu'n helpu ei dad gyda'i waith. Nid chafodd lawer o addysg. Pan oedd Columbus yn ddyn y dysgodd sut i ddarllen ac ysgrifennu. Credai Columbus bod y byd yn grwn ac nad oedd yn fflat. Ceisiodd brofi ei fod yn wir am 7 mlynedd. Roedd Columbus eisiau mynd ar y m\u00f4r erioed. Credai ei fod am ddarganfod India wrth hwylio i'r Gorllewin. Cwblhaodd bedair mordaith ar draws M\u00f4r yr Iwerydd a fu\u2019n drobwyntiau pwysig o ran agor y ffordd i deithiau fforio eraill o Ewrop a gwladychu'r Americas. Roeddent yn allweddol o ran pontio'r Hen Fyd a\u2019r Byd Newydd. Noddwyd ei deithiau gan frenhinoedd Catholig Sbaen, a\u2019r teithiau hyn oedd cysylltiad cyntaf yr Ewropeaid \u00e2\u2019r Carib\u020b a chanolbarth a de America, sef y Byd Newydd. Roedd ganddo ddiddordeb mewn pynciau fel daearyddiaeth, seryddiaeth a hanes, ac roedd yn ymchwilydd dyfal yn y meysydd hyn. Lluniodd gynllun a oedd yn amlinellu llwybr morwrol tua'r gorllewin er mwyn chwilio am lwybr draw i India\u2019r Dwyrain, gan obeithio y byddai\u2019n medru elwa ar y fasnach sbeisys lewyrchus. Wedi lob\u00efo dyfal llwyddodd yn y diwedd i ennill cefnogaeth ariannol oddi wrth frenin a brenhines Sbaen, sef Fernando ac Isabel, a oedd yn fodlon cyllido siwrnai tua'r gorllewin yn enw coron Castilla ar gyfer ei fordaith gyntaf. Yn ystod y fordaith honno rhwng 1492 a 93 ymwelodd ag Ynysoedd Caner\u00efa, Y Bahamas, Ciwba a Hispaniola, gan sefydlu gwladfa ar yr ynys sy\u2019n cael ei hadnabod heddiw fel Haiti: y sefydliad Ewropeaidd cyntaf yn yr Americas ers sefydlu\u2019r gwladfeydd Norseg tua 500 mlynedd ynghynt. Trefnodd deithiau fforio eraill yn 1493 i Trinidad ac i arfordir gogleddol De America yn 1498 a bu\u2019n fforio draw ar arfordir dwyreiniol Canolbarth America yn 1502. Rhoddodd enwau i nifer o\u2019r ynysoedd a welodd ac i nodweddion daearyddol yr ynysoedd, a\u2019r enw indios (\u2018Indians\u2019) i\u2019r bobl frodorol y gwnaeth eu cyfarfod. Bu ei bartneriaeth gyda Ferdinand ac Isabella dan straen ar brydiau - er enghraifft, pan benododd y Goron Sbaenaidd weinyddwr a llywodraethwyr yn yr Americas. Arweiniodd hyn at arestio Columbus a bu\u2019n rhaid iddo adael Hispaniola yn 1500. Bu blynyddoedd o gweryla cyfreithiol rhyngddo ef a choron Castilla ynghylch cyfran yr elw y byddai ei ddisgynyddion yn ei derbyn gan Sbaen. \u00a0 Bu farw Christopher Columbus yn y flwyddyn 1506, ar yr 20fed o Fai, yn Valladolid yn Sbaen. Bywyd cynnar Ganwyd Christopher Columbus yn Genoa yn yr Eidal i rieni o Sbaen yn 1451. Enw ei dad oedd Domenico Colombo, a oedd yn wehydd gwl\u00e2n a fu\u2019n gweithio yn Genoa a Savona. Enw ei fam oedd Susanna Fontanarossa ac roedd ganddo dri brawd o\u2019r enw Bartolomeo, Giovanni Pellegrino a Giacomo a chwaer o\u2019r enw Bianchinetta. Bu ei frawd, Bartolomeo, yn gweithio am gyfnod mewn gweithdy mapiau yn Lisbon, Portiwgal. Credir bod Christopher Columbus yn siarad tafodiaith Genoaidd yr iaith Ligwreg. Yn 1470 symudodd teulu Columbus i Savona lle bu Domenico yn rheoli tafarn. Yn 1473 dechreuodd ei brentisiaeth fel asiant busnes i deuluoedd pwysig Genoa, sef y Spinola, Centurione a Di Negro. Yn ddiweddarach yn y 1470au hwyliodd I Wlad yr I\u00e2 ac Iwerddon gyda\u2019r llynges fasnachol ac yn ddiweddarach, honnwyd ei fod wedi teithio i Chios, ynys Aegeaidd, a reolwyd gan Genoa bryd hynny.  Oes Aur Fforio Erbyn diwedd y 15g roedd rhai gwledydd yn Ewrop (Sbaen, Portiwgal, yr Iseldiroedd, Ffrainc a Phrydain oedd y rhai mwyaf blaengar) yn cynnal teithiau fforio draw i ochr arall y byd er mwyn canfod tiroedd a chyfoeth newydd. Ym maes fforio roedd Sbaen a Phortiwgal ymhlith dau o\u2019r gwledydd Ewropeaidd mwyaf pwerus yn y 15g. Roedd eu bryd ar gyrraedd Tsieina, Siapan ac India er mwyn cael meddiannu a gwerthu sbeisys, sidanau a gemwaith. Roedd sbeisys a pherlysiau yn ddeunyddiau newydd i Ewrop ac yn cael eu gweld fel eitemau pwysig ar gyfer meddygaeth ac wrth baratoi a choginio bwyd. \u2018Yr Hen Fyd\u2019 oedd Ewrop, Affrica ac Asia, tra bod Gogledd a De America yn cael eu hadnabod fel \u2018Y Byd Newydd\u2019, gan nad oedd Ewropeaid wedi ymsefydlu yno tan y 16g.Roedd y Portiwgeaid yn anelu at gyrraedd y Dwyrain Pell drwy hwylio rownd Affrica, ac erbyn 1498 roeddent wedi llwyddo i fynd o gwmpas Penrhyn Gobaith Da a chyrraedd India. Y Sbaenwyr oedd y cyntaf i ymsefydlu mewn niferoedd mawr yn \u2018Y Byd Newydd\u2019 yn ystod y 1520au. Cafodd trysorau, gemwaith ac arteffactau aur trigolion a llwythau lleol yr Asteciaid ym Mecsico, yr Incas yn Periw a phobl Maya ardaloedd deheuol Mecsico eu hysbeilio\u2019n greulon gan filwyr Sbaenaidd fel Cortes a Pizarro. Yn ystod y 1530au perchnogodd Portiwgal Brasil, gan allforio cotwm, siwgr a chaethweision i Ewrop. Cafodd nwyddau fel tybaco, siocled a thatws eu cludo o\u2019r Byd Newydd draw i Ewrop, yn ogystal \u00e2 chotwm a metelau gwerthfawr eraill. Roedd perchnogi\u2019r tiroedd newydd hyn yn y Byd Newydd yn hollbwysig i statws, p\u0175er a chyfoeth y gwledydd Ewropeaidd hyn fel eu bod yn medru manteisio ar eu hadnoddau a\u2019u cyfoeth. Roedd perchnogi tir yn cael ei weld fel rhan bwysig o adeiladu ymerodraeth wrth gystadlu \u00e2 gwledydd eraill ar y llwyfan byd-eang. Gwelwyd y teithiau fforio hefyd fel cyfrwng i ledaenu Cristnogaeth a chryfhau presenoldeb tiroedd Cristnogol yn erbyn twf yr Ymerodraeth Otomanaidd Fwslimaidd yn y Dwyrain. Y Mordeithiau Rhwng 1492 a 1503 cwblhaodd Columbus bedair mordaith rhwng Sbaen a\u2019r Americas, a noddwyd pob un ohonynt gan goron Castilla. Ar ei fordaith gyntaf, darganfu'r Americas, ac roedd ei fordeithiau yn ddechrau ar bennod bwysig yn hanes fforio a gwladychu Ewropeaidd yng nghyfandir America. Mynnai Columbus, er gwaethaf tystiolaeth gynyddol i\u2019r gwrthwyneb, bod y tiroedd roedd wedi ymweld \u00e2 nhw yn ystod y mordeithiau yn rhan o gyfandir Asia, fel y disgrifiwyd gan Marco Polo a theithwyr Ewropeaidd eraill. Mae hyn yn esbonio'n rhannol, o bosibl, pam yr enwyd cyfandir America ar \u00f4l y fforiwr o Fflorens, sef Amerigo Vespucci, ac nid ar \u00f4l Columbus. Y fordaith gyntaf Bu Columbus yn ceisio nawdd o sawl cyfeiriad, ond ofer fu ei ymdrechion cynharaf. Tua 1484, cyflwynodd ei gynlluniau i\u2019r Brenin John II o Bortiwgal. Holodd a fyddai\u2019r Brenin yn medru darparu tair llong gadarn iddo a chaniat\u00e1u blwyddyn iddo hwylio allan i F\u00f4r yr Iwerydd er mwyn chwilio am lwybr gorllewinol i\u2019r Dwyrain, ac yna dychwelyd. Holodd hefyd a fyddai modd ei benodi\u2019n \u2018Lyngesydd Mawr y M\u00f4r\u2019, ei benodi\u2019n llywodraethwr ar y tiroedd y byddai\u2019n eu darganfod, ac yn cael un rhan o ddeg o holl incwm y tiroedd hynny. Gwrthododd arbenigwyr y Brenin gynlluniau Columbus ar y sail bod amcangyfrif Columbus o\u2019r milltiroedd teithio, sef tua 2,400 milltir (3,860 cilometr) yn llawer rhy isel. Apeliodd Columbus i Frenin Portiwgal yn ddiweddarach yn 1488, ond unwaith yn rhagor bu\u2019n aflwyddiannus. Trodd Columbus ei olygon tuag at Loegr am nodded, gan anfon ei frawd, Bartolomeo, draw i weld Harri VII yn 1491. Roedd Harri yn adnabyddus am fod yn ofalus iawn gyda\u2019i arian a gwrthododd gais Columbus.  Yn y diwedd, yn Ionawr 1492, cytunodd y Brenin Ferdinand a\u2019r Frenhines Isabella o Sbaen i noddi ei daith fforio, gan ddod yn unigolion pwysig yn ei fywyd fforio. Er eu bod hwythau hefyd wedi gwrthod ei gynlluniau\u2019n gynharach oherwydd amheuon ei fod wedi amcangyfrif yn rhy isel y pellter draw i Asia, daeth tro ar fyd. Roedd awydd cryf yn Sbaen i herio awdurdod Portiwgal, i hyrwyddo awdurdod Coron Castilla ac Aragon ac i berchnogi tiroedd a chyfoeth Newydd.Yn Ebrill 1492, yn nogfen \u2018Capitulations of Santa Fe\u2019, cytunodd Ferdinand ac Isabella, petai amcanion Columbus yn llwydiannus, y byddai\u2019n cael ei anrhydeddu gyda'r teitl \u2018Llyngesydd y M\u00f4r\u2019 ac yn cael ei benodi\u2019n Rhaglaw a Llywodraethwr yr holl diroedd newydd a fyddai\u2019n eu meddiannu yn enw Sbaen. Rhoddwyd yr hawl iddo hefyd benodi tri unigolyn, gyda'r brenin a\u2019r frenhines yn dewis un ohonynt, ar gyfer unrhyw swydd yn y tiroedd hynny. Cai hefyd un rhan o ddeg o'r holl incwm a fyddai\u2019n deillio o\u2019r tiroedd newydd am byth. Yn ogystal, byddai\u2019n cael yr hawl i brynu un rhan o wyth o unrhyw fenter fasnachol yn y tiroedd newydd a derbyn un rhan o wyth o\u2019r elw.Gyda'r nos ar 3 Awst 1492, gadawodd Columbus Palos de la Frontera gyda thair llong, sef y Santa Maria, y Nina a\u2019r Pinta. Hwyliodd Columbus i Ynysoedd y Caner\u00efa yn y lle cyntaf, a oedd yn eiddo i Castilla, gan godi adnoddau ychwanegol a chynnal gwaith atgyweirio ar y llongau yn Gran Canaria. Gadawodd San Sebastian de La Gomera ar 6 Medi am fordaith bum wythnos ar draws y m\u00f4r. Am 2 o\u2019r gloch y bore ar 12 Hydref, gwelwyd tir, ac enwodd Columbus yr ynys (sy\u2019n cael ei hadnabod yn awr fel y Bahamas) yn San Salvador (sy\u2019n golygu \u2018Achubwr Sanctaidd\u2019). Enw\u2019r brodorion, neu\u2019r bobl leol, ar yr ynys oedd Guanahani.Ymhlith y brodorion roedd pobl y Lucayan, Taino ac Arawak. Roeddent yn llwythau heddychlon a chyfeillgar a phenderfynodd Columbus enwi\u2019r trigolion a ddarganfu ar yr ynysoedd hyn yn indios (Sbaeneg am \u2018Indiaid\u2019).Yn ystod y fordaith hon hefyd bu Columbus yn fforio arfordir gogledd-ddwyrain Ciwba, gan lanio ar yr ynys ar 28 Hydref 1492. Ar 5 Rhagfyr glaniodd Columbus ar arfordir gogleddol ynys a enwyd ganddo'n Hispaniola. Enw\u2019r trigolion lleol ar yr ynys hon oedd Ayti, neu Haiti fel mae\u2019n cael ei hadnabod heddiw. Yn anffodus, suddodd llong y Santa Maria ddiwrnod Nadolig 1492 a bu\u2019n rhaid ei gadael yno. Cafodd Columbus ganiat\u00e2d gan y llwyth brodorol cacique Guacanagrai i adael rhai o\u2019i griw yno, ac felly gadawodd 39 o ddynion, gan gynnwys un o\u2019i gyfieithwyr, Luis de Torres. Yn sgil hynny, sefydlwyd La Navidad, sydd wedi ei leoli heddiw yn Bord de Mer de Limonade, Haiti. Cymerodd Columbus fwy o garcharorion o blith y trigolion lleol a pharhaodd \u00e2\u2019i anturiaethau. Parhaodd i hwylio ar hyd arfordir gogledd Hispaniola gydag un llong yn unig, nes iddo ddod ar draws y Pinta ar 6 Ionawr. Ar 13 Ionawr 1493 arhosodd Columbus ar dir yn y Byd Newydd am y tro olaf ar y daith hon, ym Mae Rinc\u00f3n, a oedd wedi ei leoli ar begwn dwyreiniol Penrhyn Saman\u00e1 yng ngogledd-ddwyrain Hispaniola. Dychwelodd Columbus i Sbaen a lledaenodd yr hanes yn gyflym drwy Ewrop ei fod wedi darganfod tiroedd newydd. Yr ail fordaith Gadawodd Columbus borthladd Cadiz ar 24 Medi 1493 gyda fflyd o 17 o longau yn cario 1,200 o ddynion a digon o adnoddau a chyflenwadau i sefydlu trefedigaethau parhaol yn y Byd Newydd. Roedd y teithwyr ar y llongau yn cynnwys offeiriaid, ffermwyr a milwyr, gan mai'r rhain fyddai\u2019r gwladychwyr newydd. Roedd y bwriad yn adlewyrchu polisi\u2019r gwledydd hyn, oedd nid yn unig yn dymuno creu \u2018trefedigaethau ecsbloetio\u2019 ond hefyd am greu \u2018trefedigaethau gwladychu\u2019 i lansio ymgyrchoedd cenhadu er mwyn ceisio troi\u2019r brodorion at Gristnogaeth.Ar 3 Tachwedd gwelodd Columbus ynys a enwodd yn Dominica (Lladin am ddydd Sul), a chyrhaeddodd ynys Guadeloupe, a enwodd yn Santa Maria de Guadalupe ar \u00f4l cerflun o\u2019r Forwyn Fair yn y fynachlog yn Villuercas yn Guadalupe, Caceras, Sbaen. Yn ystod gweddill mis Tachwedd fforiodd, gwelodd ac enwodd Columbus nifer o ynysoedd eraill ym M\u00f4r y Carib\u020b:  Montserrat (enwyd ar \u00f4l Mynachlog Montserrat, sydd wedi ei leoli ar Fynydd Montserrat, yng Nghatalonia, Sbaen) Antigwa (enwyd ar \u00f4l eglwys yn Seville yn Sbaen o\u2019r enw Santa Maria la Antigua, sy\u2019n golygu \u2018Yr Hen Santes Fair\u2019) Redonda Nevis Saint Kitts (enwyd ar \u00f4l Sant Christopher, nawddsant morwyr a theithwyr) Saint Eustatius (enwyd ar \u00f4l y Merthyr Rhufeinig cynnar, St. Eustachius) Saba (enwyd ar \u00f4l y frenhines Feiblaidd, Brenhines Sheba) Saint Martin Saint Croix (daw o\u2019r Sbaeneg Santa Cruz sy\u2019n golygu \u2018Croes Sanctaidd\u2019) Gwelodd Columbus hefyd gadwyn o ynysoedd a enwyd yn Ynysoedd y Wyryf. Ar 22 Tachwedd dychwelodd Columbus i Hispaniola, lle'r oedd wedi bwriadu ymweld \u00e2 chaer La Navidad, a adeiladwyd yn ystod ei fordaith gyntaf ac a oedd wedi ei lleoli ar arfordir gogleddol Haiti. Darganfu Columbus fod y gaer yn adfail ac wedi cael ei dinistrio gan frodorion lleol Taino. Roedd cyrff 11 o\u2019r 39 Sbaenwr a arhosodd fel rhai o wladychwyr cyntaf y Byd Newydd ymhlith yr adfeilion.Hwyliodd Columbus ymlaen am fwy na 62 milltir ar hyd arfordir gogleddol Hispaniola, gan sefydlu trefedigaeth newydd a alwodd yn La Isabela, sydd heddiw yn rhan o Weriniaeth Dominica.  Er hynny, roedd y lleoliad yn anaddas, a byrhoedlog fu cyfnod y sefydliad. Y drydedd fordaith Yn \u00f4l dyddiaduron Columbus, amcan y fordaith honno oedd profi bodolaeth cyfandir a honnai'r Brenin John II o Bortiwgal oedd wedi ei leoli i'r de-orllewin o Ynysoedd Cape Verde. Ar 30 Mai 1498 gadawodd Columbus am ei drydedd fordaith i\u2019r Byd Newydd gyda chwe llong o Sanl\u00facar, Sbaen. Hwyliodd tair o\u2019r llongau yn uniongyrchol am Hispaniola tra arweiniodd Columbus y tair llong arall i archwilio beth oedd i\u2019r de o Ynysoedd y Carib\u020b, gan obeithio canfod llwybr draw i gyfandir Asia.Cyrhaeddodd fflyd Columbus gyfandir honedig y Brenin John II, sef De America, lle gwelsant dir Trinidad ar 31 Gorffennaf, o gyfeiriad y de-ddwyrain. Glaniodd Columbus ar ynys Trinidad mewn lle o\u2019r enw Icacos Point ar 2 Awst. Enwodd Trinidad ar \u00f4l y Drindod Sanctaidd, yr oedd wedi gwedd\u00efo arnynt i'w amddiffyn yn ystod y daith.Ar \u00f4l cael cyflenwad o fwyd a d\u0175r, bu\u2019n fforio yn Gwlff Paria rhwng 4 a 12 Awst, sef darn o f\u00f4r oedd yn gwahanu Trinidad a Fenezuela, ac a oedd yn agos i geg yr Afon Orinoco.Wrth fforio\u2019r cyfandir newydd hwn, ac ar \u00f4l gweld bod d\u0175r ffres yn llifo i afon Orinoco ac i mewn i F\u00f4r Iwerydd, daeth Columbus i\u2019r casgliad ei fod wedi cyrraedd tir mawr yn hytrach nag ynys arall.  Tybiodd mai\u2019r cyfandir newydd hwn oedd lleoliad Gardd Eden y Beibl. Parhaodd i hwylio gan weld Tobago (a enwodd yn \u2018Bella Forma\u2019) a Grenada (a enwodd yn \u2018Concepci\u00f3n\u2019). Y fordaith olaf Gadawodd Columbus borthladd Cadiz ar 11 Mai 1502 gyda\u2019i fanerlong y Santa Maria a llongau y Gallega, Vizcaina a\u2019r Santiago de Palos. Ar 15 Mehefin cyrhaeddodd Ynys Martinique (Martinica) a chyrhaeddodd Santo Domingo ar 29 Mehefin. Wedi arhosiad byr yn Jamaica, hwyliodd Columbus ymlaen i Ganolbarth America, gan gyrraedd Guanaja (Isla de Pinos) ar Orffennaf 30 oddi ar arfordir Hondwras.  Treuliodd ddau fis yn fforio ar hyd arfordiroedd Hondwras, Nicaragwa a Chosta Rica cyn cyrraedd Bae Almirante yn Panama ar Hydref 16. Profodd rai trafferthion yn Panama, gydag ymosodiadau oddi wrth lwyth lleol y Quibian, a difrodwyd y llongau yn y dyfroedd trofannol gan fwydod llongau.Erbyn Mai 1503 roedd wedi gweld Ynysoedd Caiman a\u2019u henwi nhw'n \u2018Las Tortugas\u2019 oherwydd y niferoedd mawr o grwbanod m\u00f4r oedd yno. Oherwydd tywydd gwael cafodd y llongau ragor o ddifrod a gorfodwyd ef a\u2019i forwyr i aros ar ynys Jamaica am flwyddyn, gan ddychwelyd i Sbaen ym mis Tachwedd 1504. Marwolaeth Roedd bywyd ar y m\u00f4r yn galed ac yn anodd. Dioddefodd Columbus nifer o anhwylderau tra bu ar ei deithiau, gan gynnwys gwaedu o\u2019r llygaid, dallineb dros dro a gwres uchel. Yn \u00f4l damcaniaethau meddygon modern mae\u2019n ddigon posib ei fod wedi dioddef ffurf o wynegon yn hytrach na gowt. Bu farw ar 20 Mai 1506, ac yntau tua 54 mlwydd oed, yn Valladolid, Sbaen. Claddwyd Columbus mewn lleiandy yn Valladolid yn gyntaf, ond yna symudwyd ei weddillion i fynachlog La Cartuja yn Seville (de Sbaen) yn unol \u00e2 dymuniad ei fab Diego. Codwyd ei gorff yn 1523 a chladdwyd ef yn Eglwys Gadeiriol Seville, ac yna tua 1536 cafodd gweddillion Columbus a Diego eu symud i eglwys gadeiriol Colonial Santo Domingo, sydd yng Ngweriniaeth Dominicia heddiw. Symudwyd ei weddillion i Havana ar ynys Ciwba cyn iddynt gael eu gosod yn derfynol yn Eglwys Gadeiriol Seville, Sbaen, a phrofwyd drwy ddefnyddio profion DNA mai gweddillion Columbus oedd y rhain o ddifri. Gwaddol Roedd mordeithiau Columbus yn cael eu hystyried yn ddigwyddiadau pwysig yn hanes y byd oherwydd mae\u2019n bosib eu gweld fel cychwyn cyfnod newydd o ran globaleiddio\u2019r byd. Arweiniodd hyn at newidiadau mawr o ran poblogaeth, masnach, yr economi a datblygiadau cymdeithasol a gwleidyddol. Mordeithiau Columbus oedd y trobwynt pwysicaf o ran agor y llwybrau cyswllt rhwng yr Hen Fyd a\u2019r Byd Newydd. Golygai teithiau fforio Columbus a fforwyr eraill bod cysylltiad parhaol wedi ei sefydlu rhwng y ddau hemisffer, sef y gogledd a\u2019r de. Bu cyfnewidfeydd cyson rhwng y naill a'r llall ar ffurf anifeiliaid, ffyngau, afiechydon, technolegau newydd, mwynfeydd gwerthfawr fel arian ac aur a chyfnewidiwyd syniadau newydd a gwahanol. Ar y naill ochr, effeithiwyd ar rai o bobl frodorol y Byd Newydd oherwydd yr afiechydon a ddaeth i ganlyn y fforwyr. Disodlwyd hwy gan Ewropeaid ac Affricaniaid a ddaethant gyda hwy a dulliau newydd o ffermio, cynnal busnes, ffurfiau newydd o reoli a chrefyddau newydd. Nid oedd Columbus ychwaith yn llywodraethwr poblogaidd yn Hispaniola, a phenododd Sbaen lywodraethwr yn ei le ar yr ynys. Darganfyddwr America Yn niwylliant poblogaidd UDA ac Ewrop mae Columbus yn cael ei gydnabod fel y fforiwr a ddarganfu Unol Daleithiau America. Ond mewn gwirionedd, nid Columbus oedd yr Ewropeaid cyntaf, hyd yn oed, i gyrraedd traethau\u2019r cyfandir, gan fod Erik Goch a Leif Erikson wedi cyrraedd y cyfandir yn ystod y 10fed a\u2019r 11g. Pwysigrwydd Columbus yw ei fod wedi dod \u00e2\u2019r Americas i sylw Ewrop a\u2019i fod wedi sefydlu gwladfeydd yno a fyddai\u2019n sicrhau cysylltiad parhaol rhwng dau gyfandir mawr y byd. Gweler hefyd Ffair y Byd Chicago, 1893 (World's Columbian Exposition), a drefnwyd i ddathlu 400 mlwyddiant glaniad Columbus yn yr Amerig. Cyfeiriadau","344":"Fforiwr a mordwywr o Genoa yn yr Eidal oedd Christopher Columbus (Eidaleg: Cristoforo Colombo; Lladin: Christophorus Columbus) (1451 \u2013 20 Mai 1506). Dywed rhai mai ef oedd y cyntaf i ddarganfod America, ond mae hynny'n bwnc llosg. Hwyliodd dros F\u00f4r Iwerydd er mwyn darganfod ffordd fer i Asia. Meddyliodd mai dim ond d\u0175r oedd rhwng ef a phen ei daith, felly pan laniodd ar ynysoedd y Carib\u00ee, meddyliodd ei fod wedi cyrraedd Asia. Credodd hyn hyd ddiwedd ei oes. Cafodd Christopher Columbus ei eni yn 1451 yn Genoa yn yr Eidal i rieni o Sbaen. Priododd yn y flwyddyn 1479. Bu farw ei wraig Dona Felipa ar \u00f4l genedigaeth ei mab. Roedd gan Christopher Columbus dri brawd ac un chwaer. Gwehydd oedd ei dad. Pan oedd Columbus yn h\u0177n bu'n helpu ei dad gyda'i waith. Nid chafodd lawer o addysg. Pan oedd Columbus yn ddyn y dysgodd sut i ddarllen ac ysgrifennu. Credai Columbus bod y byd yn grwn ac nad oedd yn fflat. Ceisiodd brofi ei fod yn wir am 7 mlynedd. Roedd Columbus eisiau mynd ar y m\u00f4r erioed. Credai ei fod am ddarganfod India wrth hwylio i'r Gorllewin. Cwblhaodd bedair mordaith ar draws M\u00f4r yr Iwerydd a fu\u2019n drobwyntiau pwysig o ran agor y ffordd i deithiau fforio eraill o Ewrop a gwladychu'r Americas. Roeddent yn allweddol o ran pontio'r Hen Fyd a\u2019r Byd Newydd. Noddwyd ei deithiau gan frenhinoedd Catholig Sbaen, a\u2019r teithiau hyn oedd cysylltiad cyntaf yr Ewropeaid \u00e2\u2019r Carib\u020b a chanolbarth a de America, sef y Byd Newydd. Roedd ganddo ddiddordeb mewn pynciau fel daearyddiaeth, seryddiaeth a hanes, ac roedd yn ymchwilydd dyfal yn y meysydd hyn. Lluniodd gynllun a oedd yn amlinellu llwybr morwrol tua'r gorllewin er mwyn chwilio am lwybr draw i India\u2019r Dwyrain, gan obeithio y byddai\u2019n medru elwa ar y fasnach sbeisys lewyrchus. Wedi lob\u00efo dyfal llwyddodd yn y diwedd i ennill cefnogaeth ariannol oddi wrth frenin a brenhines Sbaen, sef Fernando ac Isabel, a oedd yn fodlon cyllido siwrnai tua'r gorllewin yn enw coron Castilla ar gyfer ei fordaith gyntaf. Yn ystod y fordaith honno rhwng 1492 a 93 ymwelodd ag Ynysoedd Caner\u00efa, Y Bahamas, Ciwba a Hispaniola, gan sefydlu gwladfa ar yr ynys sy\u2019n cael ei hadnabod heddiw fel Haiti: y sefydliad Ewropeaidd cyntaf yn yr Americas ers sefydlu\u2019r gwladfeydd Norseg tua 500 mlynedd ynghynt. Trefnodd deithiau fforio eraill yn 1493 i Trinidad ac i arfordir gogleddol De America yn 1498 a bu\u2019n fforio draw ar arfordir dwyreiniol Canolbarth America yn 1502. Rhoddodd enwau i nifer o\u2019r ynysoedd a welodd ac i nodweddion daearyddol yr ynysoedd, a\u2019r enw indios (\u2018Indians\u2019) i\u2019r bobl frodorol y gwnaeth eu cyfarfod. Bu ei bartneriaeth gyda Ferdinand ac Isabella dan straen ar brydiau - er enghraifft, pan benododd y Goron Sbaenaidd weinyddwr a llywodraethwyr yn yr Americas. Arweiniodd hyn at arestio Columbus a bu\u2019n rhaid iddo adael Hispaniola yn 1500. Bu blynyddoedd o gweryla cyfreithiol rhyngddo ef a choron Castilla ynghylch cyfran yr elw y byddai ei ddisgynyddion yn ei derbyn gan Sbaen. \u00a0 Bu farw Christopher Columbus yn y flwyddyn 1506, ar yr 20fed o Fai, yn Valladolid yn Sbaen. Bywyd cynnar Ganwyd Christopher Columbus yn Genoa yn yr Eidal i rieni o Sbaen yn 1451. Enw ei dad oedd Domenico Colombo, a oedd yn wehydd gwl\u00e2n a fu\u2019n gweithio yn Genoa a Savona. Enw ei fam oedd Susanna Fontanarossa ac roedd ganddo dri brawd o\u2019r enw Bartolomeo, Giovanni Pellegrino a Giacomo a chwaer o\u2019r enw Bianchinetta. Bu ei frawd, Bartolomeo, yn gweithio am gyfnod mewn gweithdy mapiau yn Lisbon, Portiwgal. Credir bod Christopher Columbus yn siarad tafodiaith Genoaidd yr iaith Ligwreg. Yn 1470 symudodd teulu Columbus i Savona lle bu Domenico yn rheoli tafarn. Yn 1473 dechreuodd ei brentisiaeth fel asiant busnes i deuluoedd pwysig Genoa, sef y Spinola, Centurione a Di Negro. Yn ddiweddarach yn y 1470au hwyliodd I Wlad yr I\u00e2 ac Iwerddon gyda\u2019r llynges fasnachol ac yn ddiweddarach, honnwyd ei fod wedi teithio i Chios, ynys Aegeaidd, a reolwyd gan Genoa bryd hynny.  Oes Aur Fforio Erbyn diwedd y 15g roedd rhai gwledydd yn Ewrop (Sbaen, Portiwgal, yr Iseldiroedd, Ffrainc a Phrydain oedd y rhai mwyaf blaengar) yn cynnal teithiau fforio draw i ochr arall y byd er mwyn canfod tiroedd a chyfoeth newydd. Ym maes fforio roedd Sbaen a Phortiwgal ymhlith dau o\u2019r gwledydd Ewropeaidd mwyaf pwerus yn y 15g. Roedd eu bryd ar gyrraedd Tsieina, Siapan ac India er mwyn cael meddiannu a gwerthu sbeisys, sidanau a gemwaith. Roedd sbeisys a pherlysiau yn ddeunyddiau newydd i Ewrop ac yn cael eu gweld fel eitemau pwysig ar gyfer meddygaeth ac wrth baratoi a choginio bwyd. \u2018Yr Hen Fyd\u2019 oedd Ewrop, Affrica ac Asia, tra bod Gogledd a De America yn cael eu hadnabod fel \u2018Y Byd Newydd\u2019, gan nad oedd Ewropeaid wedi ymsefydlu yno tan y 16g.Roedd y Portiwgeaid yn anelu at gyrraedd y Dwyrain Pell drwy hwylio rownd Affrica, ac erbyn 1498 roeddent wedi llwyddo i fynd o gwmpas Penrhyn Gobaith Da a chyrraedd India. Y Sbaenwyr oedd y cyntaf i ymsefydlu mewn niferoedd mawr yn \u2018Y Byd Newydd\u2019 yn ystod y 1520au. Cafodd trysorau, gemwaith ac arteffactau aur trigolion a llwythau lleol yr Asteciaid ym Mecsico, yr Incas yn Periw a phobl Maya ardaloedd deheuol Mecsico eu hysbeilio\u2019n greulon gan filwyr Sbaenaidd fel Cortes a Pizarro. Yn ystod y 1530au perchnogodd Portiwgal Brasil, gan allforio cotwm, siwgr a chaethweision i Ewrop. Cafodd nwyddau fel tybaco, siocled a thatws eu cludo o\u2019r Byd Newydd draw i Ewrop, yn ogystal \u00e2 chotwm a metelau gwerthfawr eraill. Roedd perchnogi\u2019r tiroedd newydd hyn yn y Byd Newydd yn hollbwysig i statws, p\u0175er a chyfoeth y gwledydd Ewropeaidd hyn fel eu bod yn medru manteisio ar eu hadnoddau a\u2019u cyfoeth. Roedd perchnogi tir yn cael ei weld fel rhan bwysig o adeiladu ymerodraeth wrth gystadlu \u00e2 gwledydd eraill ar y llwyfan byd-eang. Gwelwyd y teithiau fforio hefyd fel cyfrwng i ledaenu Cristnogaeth a chryfhau presenoldeb tiroedd Cristnogol yn erbyn twf yr Ymerodraeth Otomanaidd Fwslimaidd yn y Dwyrain. Y Mordeithiau Rhwng 1492 a 1503 cwblhaodd Columbus bedair mordaith rhwng Sbaen a\u2019r Americas, a noddwyd pob un ohonynt gan goron Castilla. Ar ei fordaith gyntaf, darganfu'r Americas, ac roedd ei fordeithiau yn ddechrau ar bennod bwysig yn hanes fforio a gwladychu Ewropeaidd yng nghyfandir America. Mynnai Columbus, er gwaethaf tystiolaeth gynyddol i\u2019r gwrthwyneb, bod y tiroedd roedd wedi ymweld \u00e2 nhw yn ystod y mordeithiau yn rhan o gyfandir Asia, fel y disgrifiwyd gan Marco Polo a theithwyr Ewropeaidd eraill. Mae hyn yn esbonio'n rhannol, o bosibl, pam yr enwyd cyfandir America ar \u00f4l y fforiwr o Fflorens, sef Amerigo Vespucci, ac nid ar \u00f4l Columbus. Y fordaith gyntaf Bu Columbus yn ceisio nawdd o sawl cyfeiriad, ond ofer fu ei ymdrechion cynharaf. Tua 1484, cyflwynodd ei gynlluniau i\u2019r Brenin John II o Bortiwgal. Holodd a fyddai\u2019r Brenin yn medru darparu tair llong gadarn iddo a chaniat\u00e1u blwyddyn iddo hwylio allan i F\u00f4r yr Iwerydd er mwyn chwilio am lwybr gorllewinol i\u2019r Dwyrain, ac yna dychwelyd. Holodd hefyd a fyddai modd ei benodi\u2019n \u2018Lyngesydd Mawr y M\u00f4r\u2019, ei benodi\u2019n llywodraethwr ar y tiroedd y byddai\u2019n eu darganfod, ac yn cael un rhan o ddeg o holl incwm y tiroedd hynny. Gwrthododd arbenigwyr y Brenin gynlluniau Columbus ar y sail bod amcangyfrif Columbus o\u2019r milltiroedd teithio, sef tua 2,400 milltir (3,860 cilometr) yn llawer rhy isel. Apeliodd Columbus i Frenin Portiwgal yn ddiweddarach yn 1488, ond unwaith yn rhagor bu\u2019n aflwyddiannus. Trodd Columbus ei olygon tuag at Loegr am nodded, gan anfon ei frawd, Bartolomeo, draw i weld Harri VII yn 1491. Roedd Harri yn adnabyddus am fod yn ofalus iawn gyda\u2019i arian a gwrthododd gais Columbus.  Yn y diwedd, yn Ionawr 1492, cytunodd y Brenin Ferdinand a\u2019r Frenhines Isabella o Sbaen i noddi ei daith fforio, gan ddod yn unigolion pwysig yn ei fywyd fforio. Er eu bod hwythau hefyd wedi gwrthod ei gynlluniau\u2019n gynharach oherwydd amheuon ei fod wedi amcangyfrif yn rhy isel y pellter draw i Asia, daeth tro ar fyd. Roedd awydd cryf yn Sbaen i herio awdurdod Portiwgal, i hyrwyddo awdurdod Coron Castilla ac Aragon ac i berchnogi tiroedd a chyfoeth Newydd.Yn Ebrill 1492, yn nogfen \u2018Capitulations of Santa Fe\u2019, cytunodd Ferdinand ac Isabella, petai amcanion Columbus yn llwydiannus, y byddai\u2019n cael ei anrhydeddu gyda'r teitl \u2018Llyngesydd y M\u00f4r\u2019 ac yn cael ei benodi\u2019n Rhaglaw a Llywodraethwr yr holl diroedd newydd a fyddai\u2019n eu meddiannu yn enw Sbaen. Rhoddwyd yr hawl iddo hefyd benodi tri unigolyn, gyda'r brenin a\u2019r frenhines yn dewis un ohonynt, ar gyfer unrhyw swydd yn y tiroedd hynny. Cai hefyd un rhan o ddeg o'r holl incwm a fyddai\u2019n deillio o\u2019r tiroedd newydd am byth. Yn ogystal, byddai\u2019n cael yr hawl i brynu un rhan o wyth o unrhyw fenter fasnachol yn y tiroedd newydd a derbyn un rhan o wyth o\u2019r elw.Gyda'r nos ar 3 Awst 1492, gadawodd Columbus Palos de la Frontera gyda thair llong, sef y Santa Maria, y Nina a\u2019r Pinta. Hwyliodd Columbus i Ynysoedd y Caner\u00efa yn y lle cyntaf, a oedd yn eiddo i Castilla, gan godi adnoddau ychwanegol a chynnal gwaith atgyweirio ar y llongau yn Gran Canaria. Gadawodd San Sebastian de La Gomera ar 6 Medi am fordaith bum wythnos ar draws y m\u00f4r. Am 2 o\u2019r gloch y bore ar 12 Hydref, gwelwyd tir, ac enwodd Columbus yr ynys (sy\u2019n cael ei hadnabod yn awr fel y Bahamas) yn San Salvador (sy\u2019n golygu \u2018Achubwr Sanctaidd\u2019). Enw\u2019r brodorion, neu\u2019r bobl leol, ar yr ynys oedd Guanahani.Ymhlith y brodorion roedd pobl y Lucayan, Taino ac Arawak. Roeddent yn llwythau heddychlon a chyfeillgar a phenderfynodd Columbus enwi\u2019r trigolion a ddarganfu ar yr ynysoedd hyn yn indios (Sbaeneg am \u2018Indiaid\u2019).Yn ystod y fordaith hon hefyd bu Columbus yn fforio arfordir gogledd-ddwyrain Ciwba, gan lanio ar yr ynys ar 28 Hydref 1492. Ar 5 Rhagfyr glaniodd Columbus ar arfordir gogleddol ynys a enwyd ganddo'n Hispaniola. Enw\u2019r trigolion lleol ar yr ynys hon oedd Ayti, neu Haiti fel mae\u2019n cael ei hadnabod heddiw. Yn anffodus, suddodd llong y Santa Maria ddiwrnod Nadolig 1492 a bu\u2019n rhaid ei gadael yno. Cafodd Columbus ganiat\u00e2d gan y llwyth brodorol cacique Guacanagrai i adael rhai o\u2019i griw yno, ac felly gadawodd 39 o ddynion, gan gynnwys un o\u2019i gyfieithwyr, Luis de Torres. Yn sgil hynny, sefydlwyd La Navidad, sydd wedi ei leoli heddiw yn Bord de Mer de Limonade, Haiti. Cymerodd Columbus fwy o garcharorion o blith y trigolion lleol a pharhaodd \u00e2\u2019i anturiaethau. Parhaodd i hwylio ar hyd arfordir gogledd Hispaniola gydag un llong yn unig, nes iddo ddod ar draws y Pinta ar 6 Ionawr. Ar 13 Ionawr 1493 arhosodd Columbus ar dir yn y Byd Newydd am y tro olaf ar y daith hon, ym Mae Rinc\u00f3n, a oedd wedi ei leoli ar begwn dwyreiniol Penrhyn Saman\u00e1 yng ngogledd-ddwyrain Hispaniola. Dychwelodd Columbus i Sbaen a lledaenodd yr hanes yn gyflym drwy Ewrop ei fod wedi darganfod tiroedd newydd. Yr ail fordaith Gadawodd Columbus borthladd Cadiz ar 24 Medi 1493 gyda fflyd o 17 o longau yn cario 1,200 o ddynion a digon o adnoddau a chyflenwadau i sefydlu trefedigaethau parhaol yn y Byd Newydd. Roedd y teithwyr ar y llongau yn cynnwys offeiriaid, ffermwyr a milwyr, gan mai'r rhain fyddai\u2019r gwladychwyr newydd. Roedd y bwriad yn adlewyrchu polisi\u2019r gwledydd hyn, oedd nid yn unig yn dymuno creu \u2018trefedigaethau ecsbloetio\u2019 ond hefyd am greu \u2018trefedigaethau gwladychu\u2019 i lansio ymgyrchoedd cenhadu er mwyn ceisio troi\u2019r brodorion at Gristnogaeth.Ar 3 Tachwedd gwelodd Columbus ynys a enwodd yn Dominica (Lladin am ddydd Sul), a chyrhaeddodd ynys Guadeloupe, a enwodd yn Santa Maria de Guadalupe ar \u00f4l cerflun o\u2019r Forwyn Fair yn y fynachlog yn Villuercas yn Guadalupe, Caceras, Sbaen. Yn ystod gweddill mis Tachwedd fforiodd, gwelodd ac enwodd Columbus nifer o ynysoedd eraill ym M\u00f4r y Carib\u020b:  Montserrat (enwyd ar \u00f4l Mynachlog Montserrat, sydd wedi ei leoli ar Fynydd Montserrat, yng Nghatalonia, Sbaen) Antigwa (enwyd ar \u00f4l eglwys yn Seville yn Sbaen o\u2019r enw Santa Maria la Antigua, sy\u2019n golygu \u2018Yr Hen Santes Fair\u2019) Redonda Nevis Saint Kitts (enwyd ar \u00f4l Sant Christopher, nawddsant morwyr a theithwyr) Saint Eustatius (enwyd ar \u00f4l y Merthyr Rhufeinig cynnar, St. Eustachius) Saba (enwyd ar \u00f4l y frenhines Feiblaidd, Brenhines Sheba) Saint Martin Saint Croix (daw o\u2019r Sbaeneg Santa Cruz sy\u2019n golygu \u2018Croes Sanctaidd\u2019) Gwelodd Columbus hefyd gadwyn o ynysoedd a enwyd yn Ynysoedd y Wyryf. Ar 22 Tachwedd dychwelodd Columbus i Hispaniola, lle'r oedd wedi bwriadu ymweld \u00e2 chaer La Navidad, a adeiladwyd yn ystod ei fordaith gyntaf ac a oedd wedi ei lleoli ar arfordir gogleddol Haiti. Darganfu Columbus fod y gaer yn adfail ac wedi cael ei dinistrio gan frodorion lleol Taino. Roedd cyrff 11 o\u2019r 39 Sbaenwr a arhosodd fel rhai o wladychwyr cyntaf y Byd Newydd ymhlith yr adfeilion.Hwyliodd Columbus ymlaen am fwy na 62 milltir ar hyd arfordir gogleddol Hispaniola, gan sefydlu trefedigaeth newydd a alwodd yn La Isabela, sydd heddiw yn rhan o Weriniaeth Dominica.  Er hynny, roedd y lleoliad yn anaddas, a byrhoedlog fu cyfnod y sefydliad. Y drydedd fordaith Yn \u00f4l dyddiaduron Columbus, amcan y fordaith honno oedd profi bodolaeth cyfandir a honnai'r Brenin John II o Bortiwgal oedd wedi ei leoli i'r de-orllewin o Ynysoedd Cape Verde. Ar 30 Mai 1498 gadawodd Columbus am ei drydedd fordaith i\u2019r Byd Newydd gyda chwe llong o Sanl\u00facar, Sbaen. Hwyliodd tair o\u2019r llongau yn uniongyrchol am Hispaniola tra arweiniodd Columbus y tair llong arall i archwilio beth oedd i\u2019r de o Ynysoedd y Carib\u020b, gan obeithio canfod llwybr draw i gyfandir Asia.Cyrhaeddodd fflyd Columbus gyfandir honedig y Brenin John II, sef De America, lle gwelsant dir Trinidad ar 31 Gorffennaf, o gyfeiriad y de-ddwyrain. Glaniodd Columbus ar ynys Trinidad mewn lle o\u2019r enw Icacos Point ar 2 Awst. Enwodd Trinidad ar \u00f4l y Drindod Sanctaidd, yr oedd wedi gwedd\u00efo arnynt i'w amddiffyn yn ystod y daith.Ar \u00f4l cael cyflenwad o fwyd a d\u0175r, bu\u2019n fforio yn Gwlff Paria rhwng 4 a 12 Awst, sef darn o f\u00f4r oedd yn gwahanu Trinidad a Fenezuela, ac a oedd yn agos i geg yr Afon Orinoco.Wrth fforio\u2019r cyfandir newydd hwn, ac ar \u00f4l gweld bod d\u0175r ffres yn llifo i afon Orinoco ac i mewn i F\u00f4r Iwerydd, daeth Columbus i\u2019r casgliad ei fod wedi cyrraedd tir mawr yn hytrach nag ynys arall.  Tybiodd mai\u2019r cyfandir newydd hwn oedd lleoliad Gardd Eden y Beibl. Parhaodd i hwylio gan weld Tobago (a enwodd yn \u2018Bella Forma\u2019) a Grenada (a enwodd yn \u2018Concepci\u00f3n\u2019). Y fordaith olaf Gadawodd Columbus borthladd Cadiz ar 11 Mai 1502 gyda\u2019i fanerlong y Santa Maria a llongau y Gallega, Vizcaina a\u2019r Santiago de Palos. Ar 15 Mehefin cyrhaeddodd Ynys Martinique (Martinica) a chyrhaeddodd Santo Domingo ar 29 Mehefin. Wedi arhosiad byr yn Jamaica, hwyliodd Columbus ymlaen i Ganolbarth America, gan gyrraedd Guanaja (Isla de Pinos) ar Orffennaf 30 oddi ar arfordir Hondwras.  Treuliodd ddau fis yn fforio ar hyd arfordiroedd Hondwras, Nicaragwa a Chosta Rica cyn cyrraedd Bae Almirante yn Panama ar Hydref 16. Profodd rai trafferthion yn Panama, gydag ymosodiadau oddi wrth lwyth lleol y Quibian, a difrodwyd y llongau yn y dyfroedd trofannol gan fwydod llongau.Erbyn Mai 1503 roedd wedi gweld Ynysoedd Caiman a\u2019u henwi nhw'n \u2018Las Tortugas\u2019 oherwydd y niferoedd mawr o grwbanod m\u00f4r oedd yno. Oherwydd tywydd gwael cafodd y llongau ragor o ddifrod a gorfodwyd ef a\u2019i forwyr i aros ar ynys Jamaica am flwyddyn, gan ddychwelyd i Sbaen ym mis Tachwedd 1504. Marwolaeth Roedd bywyd ar y m\u00f4r yn galed ac yn anodd. Dioddefodd Columbus nifer o anhwylderau tra bu ar ei deithiau, gan gynnwys gwaedu o\u2019r llygaid, dallineb dros dro a gwres uchel. Yn \u00f4l damcaniaethau meddygon modern mae\u2019n ddigon posib ei fod wedi dioddef ffurf o wynegon yn hytrach na gowt. Bu farw ar 20 Mai 1506, ac yntau tua 54 mlwydd oed, yn Valladolid, Sbaen. Claddwyd Columbus mewn lleiandy yn Valladolid yn gyntaf, ond yna symudwyd ei weddillion i fynachlog La Cartuja yn Seville (de Sbaen) yn unol \u00e2 dymuniad ei fab Diego. Codwyd ei gorff yn 1523 a chladdwyd ef yn Eglwys Gadeiriol Seville, ac yna tua 1536 cafodd gweddillion Columbus a Diego eu symud i eglwys gadeiriol Colonial Santo Domingo, sydd yng Ngweriniaeth Dominicia heddiw. Symudwyd ei weddillion i Havana ar ynys Ciwba cyn iddynt gael eu gosod yn derfynol yn Eglwys Gadeiriol Seville, Sbaen, a phrofwyd drwy ddefnyddio profion DNA mai gweddillion Columbus oedd y rhain o ddifri. Gwaddol Roedd mordeithiau Columbus yn cael eu hystyried yn ddigwyddiadau pwysig yn hanes y byd oherwydd mae\u2019n bosib eu gweld fel cychwyn cyfnod newydd o ran globaleiddio\u2019r byd. Arweiniodd hyn at newidiadau mawr o ran poblogaeth, masnach, yr economi a datblygiadau cymdeithasol a gwleidyddol. Mordeithiau Columbus oedd y trobwynt pwysicaf o ran agor y llwybrau cyswllt rhwng yr Hen Fyd a\u2019r Byd Newydd. Golygai teithiau fforio Columbus a fforwyr eraill bod cysylltiad parhaol wedi ei sefydlu rhwng y ddau hemisffer, sef y gogledd a\u2019r de. Bu cyfnewidfeydd cyson rhwng y naill a'r llall ar ffurf anifeiliaid, ffyngau, afiechydon, technolegau newydd, mwynfeydd gwerthfawr fel arian ac aur a chyfnewidiwyd syniadau newydd a gwahanol. Ar y naill ochr, effeithiwyd ar rai o bobl frodorol y Byd Newydd oherwydd yr afiechydon a ddaeth i ganlyn y fforwyr. Disodlwyd hwy gan Ewropeaid ac Affricaniaid a ddaethant gyda hwy a dulliau newydd o ffermio, cynnal busnes, ffurfiau newydd o reoli a chrefyddau newydd. Nid oedd Columbus ychwaith yn llywodraethwr poblogaidd yn Hispaniola, a phenododd Sbaen lywodraethwr yn ei le ar yr ynys. Darganfyddwr America Yn niwylliant poblogaidd UDA ac Ewrop mae Columbus yn cael ei gydnabod fel y fforiwr a ddarganfu Unol Daleithiau America. Ond mewn gwirionedd, nid Columbus oedd yr Ewropeaid cyntaf, hyd yn oed, i gyrraedd traethau\u2019r cyfandir, gan fod Erik Goch a Leif Erikson wedi cyrraedd y cyfandir yn ystod y 10fed a\u2019r 11g. Pwysigrwydd Columbus yw ei fod wedi dod \u00e2\u2019r Americas i sylw Ewrop a\u2019i fod wedi sefydlu gwladfeydd yno a fyddai\u2019n sicrhau cysylltiad parhaol rhwng dau gyfandir mawr y byd. Gweler hefyd Ffair y Byd Chicago, 1893 (World's Columbian Exposition), a drefnwyd i ddathlu 400 mlwyddiant glaniad Columbus yn yr Amerig. Cyfeiriadau","345":"Mae C\u00e2n brotest yn ffordd o brotestio a ddefnyddiwyd o\u2019r 1950au ymlaen yn enwedig i fynegi teimladau a phersbectif a safbwynt personol ar faterion cyfoes, gwleidyddol a chymdeithasol. Daeth steil cerddoriaeth yn elfen ganolog i\u2019r mynegiant hwn ac roedd y \u2018g\u00e2n brotest\u2019 yn enwedig o boblogaidd fel cyfrwng, neu genre o gerddoriaeth, wrth gyfathrebu meddylfryd pobl ifanc i weddill y gymdeithas.  Roc a r\u00f4l Ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd datblygodd cerddoriaeth i fod yn ddylanwad mawr ar fywydau pobl ifanc. Gwelwyd cerddoriaeth fel ffordd i bobl ifanc fynegi eu teimladau, eu barn a\u2019u safbwynt am faterion oedd yn bwysig iddyn nhw. Yn ystod y 1950au roedd \u2018Roc a r\u00f4l\u2019 yn ddylanwad pwysig a phwerus mewn cerddoriaeth, ac roedd Elvis Presley yn llwyddiant ysgubol, gyda chaneuon fel \u2018Heartbreak Hotel\u2019 a \u2018Hound Dog\u2019 yn cyrraedd brig y siartiau yn Unol Daleithiau America. Daeth Elvis yn boblogaidd ar draws y byd ond roedd llawer o rieni yn ei gas\u00e1u oherwydd ei agwedd wrthryfelgar. Gwelent ef fel dylanwad gwael ar bobl ifanc ac yn fygythiad i\u2019r gwerthoedd roedd eu cenhedlaeth nhw yn eu harddel. Roedd ei arddull rywiol o berfformio, ei ymddygiad a\u2019i ffordd o wisgo yn cael eu gweld fel dylanwadau gwael ar bobl ifanc. Ond roedd pobl ifanc erbyn y 1950au yn defnyddio cerddoriaeth i fod yn wahanol ac i wrthryfela yn erbyn gwerthoedd a ffordd o fyw eu rhieni. Y 1960au Roedd y 1960au yn gyfnod o newid cymdeithasol enfawr ac roedd caneuon protest yn ffordd boblogaidd o brotestio yn erbyn y sefydliad. Gyda bandiau sgiffl yn dechrau defnyddio offerynnau trydanol, cr\u00ebwyd eu fersiwn eu hunain o roc a r\u00f4l, y cyfeirir ato weithiau fel \u2018miwsig roc\u2019 (beat music) oherwydd rhythmau gwthiol y caneuon ac \u00f4l-guriad y drymiau. Roedd y bandiau hyn, fel The Beatles, The Rolling Stones, The Kinks, a The Who wedi dod dan ddylanwad amrywiaeth eang o recordiau roc a r\u00f4l a rhythm a\u2019r felan (R&B: rhythm and blues) o America. Ym 1965, roedd dynwarediad y canwr roc gwerin Donovan o'r g\u00e2n wrth-ryfel \"Universal Soldier\" gan Buffy Sainte-Marie yn boblogaidd yn y siartiau. Ymddangosodd ei g\u00e2n brotest yn erbyn Rhyfel Fietnam \"The War Drags On\" yr un flwyddyn. Roedd hon yn duedd gyffredin yng ngherddoriaeth boblogaidd y 1960au a'r 1970au. Fe ildiodd geiriau rhamantus caneuon pop y 1950au i eiriau protest.Wrth i\u2019w henwogrwydd gynyddu ddiwedd y 1960au, ychwanegodd The Beatles - a John Lennon yn benodol - eu lleisiau at y neges wrth-ryfel.  Ym 1969, pan briododd Lennon ag Yoko Ono, fe wnaethant gynnal wythnos \"bed-in for peace\" yn yr Hilton yn Amsterdam, gan ddenu sylw'r cyfryngau ledled y byd. Ym mis Mehefin 1969, fe wnaethant recordio \"Give Peace a Chance\" yn eu hystafell westy. Canwyd y g\u00e2n gan dros hanner miliwn o brotestwyr yn Washington, DC, yn ystod ail Ddiwrnod Moratoriwm Fietnam, ar 15 Hydref 1969. Yn America roedd cantorion megis Bob Dylan, Joan Baez a Neil Young yn ysgrifennu a pherfformio caneuon protest. Cynhyrchodd Dylan nifer o ganeuon protest nodedig, megis \"Blowin 'in the Wind\" (1962), \"Masters of War\" (1963), \"Talking World War III Blues\" (1963), a \"The Times They Are A-Changin\"(1964). Roedd llawer o gantorion cerddoriaeth yr enaid yn y cyfnod, fel Sam Cooke yn canu \"A Change Is Gonna Come\" (1965), Otis Redding ac Aretha Franklin \"Respect\", James Brown \"Say It Loud - I'm Black and I'm Proud \" (1968), Curtis Mayfield & The Impressions \"We're a Winner\" (1967), a Nina Simone \"To Be Young, Gifted and Black\". Roeddent yn ysgrifennu a pherfformio caneuon protest oedd yn mynd i'r afael \u00e2'r galw cynyddol am hawliau cyfartal i Americanwyr Affricanaidd fel rhan o'r mudiad hawliau sifil.  Glam roc a phync Fe wnaeth cenhedlaeth newydd o gerddorion eu henw yn y 1970au cynnar gyda cherddoriaeth bop drydanol uchel a oedd yn mynd law yn llaw \u00e2 ffasiwn pryfoclyd a syniadau dadleuol. Arweiniodd yr 1960au optimistaidd at 1970au mwy digalon, ac roedd pobl ifanc eisiau gwrando ar gerddoriaeth a oedd yn caniat\u00e1u iddyn nhw ddianc rhag realiti a oedd yn mynd yn fwyfwy llwm. Roedd glam roc yn uchel ac yn llachar ac yn herio llawer o\u2019r syniadau parod am beth oedd yn dderbyniol o ran gwisgoedd ac agweddau at rywioldeb. Byddai cantorion a cherddorion yn gwisgo dillad pryfoclyd, yn aml yn seiliedig ar hen wisgoedd a dyluniadau o Hollywood. Roedd perfformwyr gwrywaidd yn fodlon cael eu gweld yn gwisgo esgidiau sodlau platfform uchel, llwch disglair a cholur. Fe wnaeth y band T. Rex berfformio eu sengl \"Hot Love\" ar Top of the Pops yn 1971, sy\u2019n cael ei ystyried fel y perfformiad \u2018glam roc\u2019 cyhoeddus cyntaf, wrth i'r canwr Bolan wisgo trowsus satin llachar a llwch disglair o amgylch ei lygaid. Daeth caneuon T-Rex yn fwy rhywiol ar \u00f4l hyn, fel \u2018Get It On\u2019. Roedd David Bowie yn chwarae \u00e2\u2019i ddelwedd glam roc yn fwriadol, gan fynd yn fwy androgynaidd, nid yn unig yng ngeiriau ei ganeuon (\u2018You\u2019ve got your mother in a whirl\/ She\u2019s not sure if you\u2019re a boy or a girl\u2019 \u2013 \u2018Rebel Rebel\u2019) ond hefyd gyda\u2019i bersona ar y llwyfan, sef Ziggy Stardust. Erbyn ail hanner yr 1970au, roedd llawer o bobl ifanc wedi\u2019u dadrithio gan ddiweithdra cynyddol, ac roedd llawer yn credu nad oedd ganddyn nhw lawer i edrych ymlaen ato. Fe wnaeth Tony Parsons, newyddiadurwr cerddoriaeth ar gyfer NME a oedd yn ysgrifennu yn 1976, alw pync yn \u2018roc a r\u00f4l ciw\u2019r d\u00f4l\u2019. Daeth pync-roc, sef s\u0175n uchel ac amrwd iawn a wnaethpwyd gan bobl ifanc yn aml heb lawer o sgiliau cerddorol, yn ffordd i\u2019r bobl ifanc blin hyn yn eu harddegau fynegi eu hunain. Roedd geiriau pync yn fwriadol bryfoclyd, gan ymosod ar y Teulu Brenhinol, swyddi nad oedden nhw\u2019n mynd i unman, yr heddlu, rhyfel, anarchiaeth, terfysgoedd a phrynwriaeth (consumerism). Agwedd oedd yn bwysig i gerddoriaeth pync, nid sgil. Roedd caneuon protest mwyaf arwyddocaol y mudiad yn cynnwys \"God Save the Queen\" (1977) gan y Sex Pistols, \"If the Kids are United\" gan Sham 69, \"Career Opportunities\" (1977), \"White Riot\" (1977) gan The Clash, a \"Right to Work\" gan Chelsea. Roedd Jiwbil\u00ee Arian y Frenhines yn 1977 yn creu cyfle delfrydol i'r Sex Pistols hawlio cyhoeddusrwydd drwy ymosod ar y frenhiniaeth a\u2019r llywodraeth. Arestiwyd sawl un ar \u00f4l i\u2019r band ganu eu c\u00e2n wrth-frenhiniaeth \u2018God Save The Queen\u2019 gyferbyn \u00e2\u2019r Senedd oddi ar gwch ar afon Tafwys.  Caneon Protest Cymraeg Roedd Cymru\u2019r 60au a'r 70au yn wlad a welodd gyffro gwleidyddol yn ogystal \u00e2 cherddorol. Daeth canu gwerin a phop ysgafn yn boblogaidd iawn, a sefydlwyd y label recordio Cymraeg cyntaf, Sain, ym 1969.  Ond yr hyn a wthiodd cerddoriaeth bop Gymraeg yn ei blaen oedd y g\u00e2n brotest.  Yn lle cyfansoddi caneuon serch roedd artistiaid ifainc yn mynd a\u2019u git\u00e2rs i\u2019r dafarn a chanu caneuon dychanol a gwleidyddol. Cyfeiriadau","349":"Roedd Martin Luther King yr ieuengaf (15 Ionawr 1929 \u2013 4 Ebrill 1968) yn weinidog ac actifydd Cristnogol Americanaidd a ddaeth yn llefarydd ac arweinydd mwyaf gweladwy'r Mudiad Hawliau Sifil o 1955 hyd at ei lofruddiaeth ym 1968. Mae King yn fwyaf adnabyddus am hyrwyddo hawliau sifil drwy ddulliau di-drais ac anufudd-dod sifil oedd wedi eu hysbrydoli gan ei gredoau Cristnogol a phrotestiadau di-drais Mahatma Gandhi. Arweiniodd King foicot bysiau Montgomery yn 1955 ac yn ddiweddarach daeth yn llywydd cyntaf Cynhadledd Arweinyddiaeth Gristnogol y De (Southern Christian Leadership Conference). Fel llywydd y Gynhadledd, arweiniodd frwydr aflwyddiannus yn 1962 yn erbyn arwahanu yn Albany, Georgia, a helpodd i drefnu protestiadau di-drais 1963 yn Birmingham, Alabama. Bu hefyd yn cynorthwyo \u00e2 threfniadau\u2019r Orymdaith i Washington, ym mis Mawrth 1963, lle traddododd ei araith enwog Mae gen i freuddwyd (I have a dream) ar risiau Cofeb Lincoln. Ar 14 Hydref 1964, enillodd King Wobr Heddwch Nobel am frwydro yn erbyn anghydraddoldeb hiliol drwy wrthwynebiad di-drais. Ym 1965, helpodd i drefnu'r gorymdeithiau o Selma i Montgomery. Yn ei flynyddoedd olaf, ehangodd ei ffocws i gynnwys gwrthwynebiad i dlodi, cyfalafiaeth, a Rhyfel Fietnam. Gwelwyd ef gan Gyfarwyddwr yr FBI, J. Edgar Hoover, yn unigolyn radical, a bu King yn destun trafod rhaglen gwrthgynhadledd yr FBI o 1963 ymlaen. Roedd King yn destun ymchwiliadau cyson i ysb\u00efwyr yr FBI oherwydd ei gysylltiadau comiwnyddol honedig, a chofnodwyd ei berthnasau tu allan i'w briodas ac adroddwyd arnynt i swyddogion y llywodraeth. Ym 1964, derbyniodd King lythyr anhysbys bygythiol, a ddehonglwyd ganddo fel ymgais i wneud iddo gyflawni hunanladdiad.Pan gafodd ei lofruddio ar 4 Ebrill 1968, ym Memphis, Tennessee, roedd King yn trefnu ac yn cynllunio \u2018meddiant cenedlaethol\u2019 o Washington, D.C., a fyddai\u2019n cael ei alw\u2019n Ymgyrch y Bobl Dlawd. Yn dilyn ei farwolaeth, bu terfysgoedd yn llawer o ddinasoedd yr Unol Daleithiau. Parhaodd honiadau am ddegawdau ar \u00f4l y saethu bod James Earl Ray, y dyn a gafwyd yn euog o ladd King, wedi cael ei fframio neu ei fod wedi gweithredu ar y cyd ag asiantaethau\u2019r llywodraeth. Wedi ei farwolaeth dyfarnwyd y Fedal Rhyddid Arlywyddol a\u2019r Fedal Aur Gyngresol i King. Sefydlwyd Diwrnod Martin Luther King Jr. fel dydd g\u0175yl mewn dinasoedd a gwladwriaethau ledled yr Unol Daleithiau, gan ddechrau ym 1971; deddfwyd y gwyliau ar lefel ffederal gan ddeddfwriaeth a lofnodwyd gan yr Arlywydd Ronald Reagan ym 1986. Mae cannoedd o strydoedd yn yr Unol Daleithiau wedi cael eu hailenwi er anrhydedd iddo, ynghyd \u00e2 sir yn Washington. Cysegrwyd Cofeb Martin Luther King Jr ar y Rhodfa Genedlaethol yn Washington D.C yn 2011. Bywyd cynnar ac addysg Ganwyd King yn Michael King Jr. ar 15 Ionawr 1929, yn Atlanta, Georgia, yr ail o dri o blant i'r Parchedig Michael King Sr. ac Alberta King (Williams oedd ei chyfenw cyn priodi). Ym 1934 aeth tad King ar daith o amgylch y byd gyda Chynghrair Bedyddwyr y Byd, gan gynnwys taith i Berlin lle daeth dan ddylanwad dysgeidiaeth arweinydd y Diwygiad Protestannaidd, Martin Luther. Dychwelodd adref ym mis Awst 1934, ac yn yr un flwyddyn dechreuodd gyfeirio ato'i hun fel Martin Luther King Sr., a'i fab fel Martin Luther King Jr. Newidiwyd tystysgrif geni King i ddarllen \"Martin Luther King Jr.\" ar 23 Gorffennaf, 1957, pan oedd yn 28 oed.Yng nghartref ei blentyndod, byddai King, a\u2019i frawd a\u2019i chwaer, yn darllen y Beibl yn uchel yn unol \u00e2 chyfarwyddyd eu tad. Gwelodd King fod ei dad yn sefyll yn erbyn arwahanu a gwahanol fathau o wahaniaethu. Unwaith, pan gafodd ei stopio gan heddwas a gyfeiriodd at King Sr. fel \"boy\", ymatebodd ei dad yn sydyn drwy ddweud bod King Jnr yn fachgen ond ei fod ef yn ddyn. Pan aeth tad King ag ef i mewn i siop esgidiau yn Atlanta, dywedodd y clerc wrthynt fod angen iddynt eistedd yn y cefn. Gwrthododd tad King, gan nodi \"byddwn naill ai'n prynu esgidiau yn eistedd yma neu ni fyddwn yn prynu esgidiau o gwbl\", cyn mynd \u00e2'i fab gydag ef a gadael y siop.Yn ystod ei ieuenctid, teimlai King ddrwgdeimlad yn erbyn pobl wyn oherwydd y \"cywilydd hiliol\" yr oedd yn rhaid iddo ef, ei deulu, a'i gymdogion ei ddioddef yn aml yn y De lle'r oedd arwahanu yn digwydd. Yn 1942, pan oedd King yn 13 mlwydd oed, daeth yn rheolwr cynorthwyol ieuengaf gorsaf ddosbarthu papur newydd yr Atlanta Journal. Y flwyddyn honno, hepgorwyd King rhag cwblhau\u2019r nawfed radd a chofrestrwyd ef yn Ysgol Uwchradd Booker T. Washington. Yr ysgol uwchradd hon oedd yr unig un yn y ddinas ar gyfer myfyrwyr Americanaidd Affricanaidd. Fe\u2019i ffurfiwyd ar \u00f4l i arweinwyr du lleol, gan gynnwys taid King ar ochr ei fam, (Williams), annog llywodraeth dinas Atlanta i\u2019w sefydlu. Daeth King yn adnabyddus am ei allu i siarad yn gyhoeddus ac roedd yn rhan o d\u00eem dadlau'r ysgol.Pan oedd King yn yr ysgol uwchradd, cyhoeddodd Coleg Morehouse - coleg du uchel ei barch yn hanesyddol - y byddai'n derbyn unrhyw blentyn ysgol uwchradd a allai basio ei arholiadau mynediad. Bryd hynny, roedd llawer o fyfyrwyr wedi cefnu ar astudiaethau pellach i ymrestru yn yr Ail Ryfel Byd. Oherwydd hyn, roedd Morehouse yn awyddus i lenwi ei ystafelloedd dosbarth. Yn 15 oed, pasiodd King yr arholiad a mynd i Morehouse. Chwaraeodd b\u00eal-droed glasfyfyrwyr yno. Yr haf cyn ei flwyddyn olaf yn Morehouse, ym 1947, dewisodd King, a oedd yn 18 oed ar y pryd, fynd i'r weinidogaeth. Drwy gydol ei gyfnod yn y coleg, astudiodd King o dan arolygiaeth llywydd y Coleg, sef gweinidog gyda\u2019r Bedyddwyr, Benjamin Mays. Yn ddiweddarach, rhoddodd King deyrnged iddo am fod yn \u201cfentor ysbrydol iddo.\u201d Graddiodd King o Morehouse gyda gradd Baglor yn y Celfyddydau (BA) mewn Cymdeithaseg ym 1948 pan oedd yn bedair ar bymtheg oed. Cofrestrodd King yng Ngholeg Diwinyddol Crozer yn Upland, Pennsylvania, ac ym 1951 dechreuodd astudiaethau doethuriaeth mewn diwinyddiaeth systematig ym Mhrifysgol Boston. Tra\u2019n dilyn astudiaethau doethuriaeth, bu King yn gweithio fel gweinidog cynorthwyol yn Neuddegfed Eglwys y Bedyddwyr, sef eglwys hanesyddol Boston, gyda'r Parchedig William Hunter Hester. Roedd Hester yn hen ffrind i dad Martin Luther King, a bu\u2019n ddylanwad pwysig arno. Priododd King \u00e2 Coretta Scott ar Fehefin 18, 1953, ar lawnt t\u0177 ei rhieni yn ei thref enedigol yn Heiberger, Alabama. Daethant yn rhieni i bedwar o blant: Yolanda King (1955-2007), Martin Luther King III (g. 1957), Dexter Scott King (g. 1961), a Bernice King (g. 1963). Yn ystod eu priodas, cyfyngodd King r\u00f4l Coretta yn y mudiad hawliau sifil, gan ddisgwyl iddi fod yn wraig t\u0177 ac yn fam. Protestio ac ymgyrchu Boicot y Bysus, Montgomery, 1955 Ym mis Mawrth 1955, gwrthododd Claudette Colvin - merch ysgol ddu bymtheg oed yn Montgomery - ildio ei sedd fws i ddyn gwyn. Roedd gweithred felly yn groes i gyfreithiau Jim Crow, deddfau cyffredin yn nhaleithiau deheuol America a oedd yn gorfodi arwahanu hiliol. Roedd King ar bwyllgor Affricanaidd-Americanaidd cymuned Birmingham a fu\u2019n ymchwilio i'r achos. Penderfynodd E. D. Nixon a Clifford Durr aros am achos gwell i fynd ar ei drywydd oherwydd bod y digwyddiad yn cynnwys plentyn dan oed. Naw mis yn ddiweddarach ar 1 Rhagfyr, 1955, bu digwyddiad tebyg pan arestiwyd Rosa Parks am wrthod ildio ei sedd ar fws dinas. Arweiniodd y ddau ddigwyddiad at foicot bysus Montgomery, a gafodd ei annog a'i gynllunio gan Nixon a'i arwain gan King. Parhaodd y boicot am 385 diwrnod, a throdd y sefyllfa mor ddwys fel bod t\u0177 King wedi cael ei fomio. Arestiwyd King yn ystod yr ymgyrch, a ddaeth i ben yn y diwedd gyda dyfarniad Llys Dosbarth yr Unol Daleithiau yn Browder v. Gayle. Penderfyniad y dyfarniad oedd dod \u00e2 gwahanu hiliol i ben ar holl fysus cyhoeddus Montgomery. Yn sgil Boicot y Bysus trawsnewidiwyd r\u00f4l King i fod yn ffigwr cenedlaethol ac yn llefarydd mwyaf adnabyddus y Mudiad Hawliau Sifil. SCLC Ym 1957, sefydlodd King, Ralph Abernathy, Fred Shuttlesworth, Joseph Lowery, ac actifyddion hawliau sifil eraill Gynhadledd Arweinyddiaeth Gristnogol y De (SCLC). Cafodd y gr\u0175p ei greu er mwyn harneisio awdurdod moesol a grym trefnu'r eglwysi duon er mwyn cynnal protestiadau di-drais fyddai\u2019n hyrwyddo ymgyrchoedd a diwygiadau hawliau sifil. Ysbrydolwyd y gr\u0175p gan yr efengylwr Billy Graham, a oedd yn gyfaill i King, yn ogystal \u00e2 threfniant cenedlaethol y gr\u0175p, In Friendship, oedd wedi cael ei sefydlu gan Stanley Levison ac Ella Baker, rhai o gefnogwyr King. Arweiniodd King y SCLC hyd at ei farwolaeth. Achlysur \u2018Pererindod Gweddi dros Ryddid\u2019 yr SCLC yn 1957 oedd y tro cyntaf i King annerch cynulleidfa genedlaethol. Yr Orymdaith i Washington, 1963 Roedd King, a oedd yn cynrychioli'r SCLC, ymhlith arweinwyr sefydliadau hawliau sifil y \"Big Six\", a oedd yn allweddol yn nhrefniadaeth yr \u2018Orymdaith i Washington ar gyfer Swyddi a Rhyddid\u2019, a gynhaliwyd ar 28 Awst 1963. Ymateb cychwynnol yr Arlywydd Kennedy i'r orymdaith oedd ei wrthwynebu\u2019n llwyr, oherwydd ei fod yn pryderu y byddai'n cael effaith negyddol ar yr ymgyrch i basio deddfwriaeth hawliau sifil. Fodd bynnag, roedd y trefnwyr yn bendant y byddai'r orymdaith yn mynd yn ei blaen. Ar sail hynny, penderfynodd y Kennedys ei bod yn bwysig gweithio i sicrhau ei lwyddiant. Roedd yr Arlywydd Kennedy yn pryderu y byddai'r nifer a fyddai\u2019n mynychu\u2019r orymdaith yn llai na 100,000. Felly, aethpwyd ati i ddenu cymorth ychwanegol oddi wrth arweinyddion eglwysig eraill. Cafwyd cymorth hefyd oddi wrth Walter Reuther, Arlywydd Gweithwyr Moduron Unedig, wrth ymfyddino cefnogwyr ar gyfer yr achos.Roedd gan yr orymdaith ofynion penodol:  Diwedd ar wahanu hiliol mewn ysgolion cyhoeddus Deddfwriaeth hawliau sifil ystyrlon, gan gynnwys deddf oedd yn gwahardd gwahaniaethu ar sail hil mewn cyflogaeth Amddiffyn gweithwyr hawliau sifil rhag creulondeb yr heddlu Isafswm cyflog o $2 i holl weithwyr UDA (sy'n cyfateb i $17 yn 2019) Hunanlywodraeth i Washington, D.C., oedd yn cael ei lywodraethu gan bwyllgor cyngresol ar y pryd.Er gwaethaf y tensiynau, roedd yr orymdaith yn llwyddiant ysgubol. Daeth mwy na chwarter miliwn o bobl o ethnigrwydd amrywiol i'r digwyddiad, gyda\u2019r gynulleidfa yn ymledu o risiau Cofeb Lincoln i'r Rhodfa Genedlaethol ac o amgylch y Pwll Adlewyrchu. Ar y pryd, hwn oedd y cyfarfod mwyaf o brotestwyr yn hanes Washington D.C.Siaradodd King \u00e2'r dorf o risiau Cofeb Lincoln yn ystod yr Orymdaith i Washington. Hon oedd araith enwog King oedd yn cynnwys y geiriau \"I have a dream\". Yn yr araith roedd King mynnu cydraddoldeb hiliol a diwedd ar wahaniaethu yn yr Unol Daleithiau. Roedd dros 200,000 o gefnogwyr hawliau sifil yn y gynulleidfa. Mae'r araith yn cyfeirio at Gyfansoddiad yr Unol Daleithiau: \"Mae gen i freuddwyd y gwelaf y genedl hon yn codi ryw ddydd i fyw yr hyn a ddywed un o erthyglau ei chyfansoddiad: 'Daliwn fod y gwirionedd hwn yn eglur, fod pob dyn yn gydradd'.\" Yn ogystal, mewn darn adnabyddus o'r araith mae King yn cyfeirio at ei blant: \"Mae gen i freuddwyd y bydd fy mhedwar plentyn yn medru byw, ryw ddydd, fel rhan o genedl lle bydd cymeriad yn bwysicach na lliw croen.\".  Gwrthwynebiad i Ryfel Fietnam Roedd King wedi gwrthwynebu r\u00f4l America yn Rhyfel Fietnam ers peth amser, ond ar y dechrau roedd wedi ceisio osgoi'r pwnc mewn areithiau cyhoeddus. Gwnaeth hyn er mwyn osgoi gwrthdaro \u00e2 nodau hawliau sifil y gallai beirniadaeth o bolis\u00efau'r Arlywydd Johnson fod wedi eu creu. Ar anogaeth cyn-Gyfarwyddwr Gweithredu Uniongyrchol SCLC, a oedd bellach yn bennaeth Pwyllgor Symudiad y Gwanwyn i Ddiweddu\u2019r Rhyfel yn Fietnam, sef James Bevel, ac wedi ei ysbrydoli gan barodrwydd Muhammad Ali i fynegi ei farn ar y mater, penderfynodd King yn y pen draw bod angen iddo ddatgan ei wrthwynebiad i\u2019r rhyfel yn gyhoeddus. Digwyddodd hyn ar yr adeg roedd gwrthwynebiad tuag at y rhyfel yn cynyddu ymhlith y cyhoedd yn America. Ymgyrch y Bobl Dlawd, 1968 Ym 1968, trefnodd King a'r SCLC \"Ymgyrch y Bobl Dlawd\" i fynd i'r afael \u00e2 materion cyfiawnder economaidd. Teithiodd King ar hyd y wlad i gasglu ynghyd \"byddin aml-grefyddol y tlawd\" a fyddai'n gorymdeithio i Washington i gymryd rhan mewn anufudd-dod sifil di-drais, ger Adeilad y Capitol nes byddai\u2019r Gyngres yn creu \"bil hawliau economaidd\" i Americanwyr tlawd.Rhagflaenwyd yr ymgyrch gan lyfr olaf King, \u2018Where Do We Go from Here: Chaos or Community?\u2019, lle amlinellodd ei farn ar sut i fynd i'r afael \u00e2 materion cymdeithasol a thlodi. Dyfynnodd King lyfr Henry George a George, \u2018Progress and Poverty\u2019, yn enwedig wrth gefnogi\u2019r ddadl dros warantu incwm sylfaenol. Penllanw'r ymgyrch oedd yr Orymdaith i Washington D.C., lle mynnwyd bod angen cymorth economaidd ar gymunedau tlotaf yr Unol Daleithiau.Gweledigaeth King oedd creu newid a oedd yn fwy chwyldroadol na diwygio yn unig: cyfeiriodd at ddiffygion systematig o \"hiliaeth, tlodi, militariaeth a materoliaeth\", a dadleuodd mai \"ailadeiladu cymdeithas ei hun yw'r gwir fater i'w wynebu.\"Roedd Ymgyrch y Bobl Dlawd yn ddadleuol hyd yn oed o fewn y Mudiad Hawliau Sifil. Ymddiswyddodd Rustin o\u2019r orymdaith, gan nodi bod nodau\u2019r ymgyrch yn rhy eang, bod ei gofynion yn afrealistig, a\u2019i fod yn credu y byddai\u2019r ymgyrchoedd hyn yn cyflymu\u2019r adwaith a\u2019r gormes ar y tlawd a phobl dduon.  Llofruddiaeth a\u2019r canlyniadau Ar 29 Mawrth 1968, aeth King i Memphis, Tennessee, i gefnogi gweithwyr du oedd yn glanhau gweithfeydd cyhoeddus iechydol. Cynrychiolwyd hwy gan AFSCME Local 1733. Roedd y gweithwyr wedi bod ar streic ers 12 Mawrth am gyflogau uwch a thriniaeth well. Mewn un digwyddiad, derbyniodd atgyweirwyr stryd du eu croen d\u00e2l am ddwy awr pan gawsant eu hanfon adref oherwydd tywydd gwael, ond talwyd gweithwyr gwyn am y diwrnod llawn.Ar Ebrill 3, anerchodd King rali a thraddododd ei anerchiad Rwyf wedi bod i ben y mynydd (I've Been to the Mountaintop) yn Nheml Mason, pencadlys byd-eang Eglwys Duw yng Nghrist. Saethwyd King yn angheuol gan James Earl Ray am 6:01 yr hwyr ar 4 Ebrill 1968, wrth iddo sefyll ar falconi ail lawr ei westy. Arweiniodd y llofruddiaeth at don o derfysgoedd hil yn Washington D.C., Chicago, Baltimore, Louisville, Kansas City, a dwsinau o ddinasoedd eraill. Roedd ymgeisydd arlywyddol y Democratiaid, sef Robert F. Kennedy, ar ei ffordd i Indianapolis ar y pryd ar gyfer rali ymgyrchu pan gafodd wybod am farwolaeth King. Traddododd araith fer, fyrfyfyr i gynulleidfa o gefnogwyr a rhoi gwybod iddynt am y drasiedi a'u hannog i barhau \u00e2 delfrydau King, sef protestio di-drais. Y diwrnod canlynol, siaradodd yn Cleveland. Galwodd James Farmer Jr, ac arweinwyr hawliau sifil eraill hefyd, am weithredu di-drais, tra bod Stokely Carmichael, oedd yn ffigwr mwy milwriaethus, wedi galw am ymateb mwy grymus. Llyfryddiaeth Davies, T.J. Martin Luther King (Abertawe: Gwasg John Penry, 1969) Cyfeiriadau","350":"Un o'r llawysgrifau Cymraeg hynaf sydd wedi goroesi yw Llyfr Du Caerfyrddin (llawysgrif Peniarth 1), sy'n cael ei gyfri fel y casgliad hynaf o farddoniaeth Gymraeg. Llawysgrif gymharol fychan yw, a ysgrifenwyd ar femrwn rhywbryd yng nghanol y 13g, efallai ym Mhriordy Ieuan Efengylwr a Theulyddog yn nhref Caerfyrddin. Mae'n cynnwys 39 o gerddi ac un testun rhyddiaith byr, ar 54 tudalen ffolio; sef cyfanswm o 108 tudalen (mae rhai tudalennau yn eisiau). Cedwir y llawysgrif yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth, fel rhan o Lawysgrifau Peniarth. Fe'i lluniwyd dros gyfnod o sawl blwyddyn ac mae'n gofnod o gerddi a sgwennwyd rhwng y 9fed a'r 12g.  Cefndir Y llawysgrif Cysylltir y Llyfr Du \u00e2 Phriordy Ieuan Efengylwr a Theulyddog, a drowyd yn d\u0177 Awstinaidd gan y Normaniaid. Digon tlawd oedd y sefydliad, oedd dan reolaeth Priordy Llanddewi Nant Hodni yng Ngwent tan ddechrau'r 13g. Ategir y darlun o dlodi'r priordy gan y ffaith mai darnau bach o femrwn caled a ddefnydwyd ar gyfer y llawysgrif. Mae'r llaw fras a geir ynddi'n awgrymu mai g\u0175r oedd yn gyfarwydd ag ysgrifenyddiaeth litwrgaidd a'i hysgrifennodd. Yn wahanol i lawysgrifau Cymreig cynnar eraill fel Llyfr Taliesin nid yw arddull y Llyfr Du yn rheolaidd - mae ffurfiau'r llythrennau'n ansefydlog, er enghraifft - ac mae'n debyg nad ysgrifennwr proffesiynol a'i lluniodd. Fel y noda A.O.H. Jarman, mae'r Llyfr Du yn llawysgrif unigryw sy'n anodd i'w dyddio a rhaid dibynnu ar dystiolaeth fewnol y llawysgrif ei hun i wneud hynny; sefyllfa sydd wedi peri bod cryn amrywiaeth barn amdani. Mae'r ffaith fod orgraff y llythrennau'n newid yn sylweddol ar \u00f4l ffolio 20 yn awgrymu fod y llawysgrif wedi cael ei llunio ar ddau gyfnod gwahanol.  Ei hanes Mae hanes trosglwyddiad y llawysgrif yn ddiddorol. Yn ail chwarter yr 16g roedd ym meddiant Syr John Price (1502-55), awdur Yn y lhyvyr hwnn. Ar sail ei dystiolaeth ef yn unig y cysylltir y Llyfr Du \u00e2 Chaerfyrddin. Dywed Syr John y cafodd y llyfr gan un o drysorwyr Eglwys Gadeiriol Tyddewi, yng nghyfnod diddymu'r mynachlogydd, a bod y trysorwr yn dweud ei fod yn tarddu o Briordy Caerfyrddin. Rhywbryd ar \u00f4l hynny cafodd ei ffordd o'r De i'r Gogledd, fel nifer o lawysgrifau eraill. Ceir nodyn ynddo yn llaw y bardd Si\u00f4n Tudur (m. 1602). Roedd ym meddiant y casglwr Jasper Gryffyth (m. 1614) ar ddechrau'r 17g. Daeth i feddiant y casglwr llawysgrifau a hynafiaethydd Robert Vaughan (?1592-1667) o'r Hengwrt (Meirionnydd). Bu yn ddiogel yn llyfrgell enwog Hengwrt am tua 300 mlynedd. Gwelodd yr hynafiaethydd Edward Lhuyd y llyfr yno yn 1696. Yna etifeddwyd y llyfrgell gan William Watkin Edward Wynne o blas Peniarth yn 1859 ac ar \u00f4l i Syr John Williams ei phrynu cafodd casgliad Peniarth, yn cynnwys y Llyfr Du, ei roi i'r Llyfrgell Genedlaethol newydd yn Aberystwyth.  Cynnwys Dyma'r testunau a geir yn y Llyfr Du yn nhrefn y llawysgrif:  Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (darogan a chylch Myrddin) Breuddwyd a Welwn Neithiwr (diarhebion mydryddol yn bennaf) Devs Ren Rymaw y Awen (moliant i Guhelyn Fardd) Hervit Vrten Autyl Kyrridven (moliant - ail ran y gerdd uchod) Dadl y Corff a'r Enaid ynghyd a dryll ohono (crefyddol) Trioedd y Meirch (chedlonol) Moli Duw yn Nechrau a Diwedd (crefyddol) Cyntefin Ceinaf Amser (crefyddol \/ natur) Gogonedog Arglwydd (crefyddol) Mawl i'r Drindod (crefyddol) Mawl i Dduw (crefyddol) Iesu a Mair a'r Cynhaeaf Gwyrthiol (crefyddol) Addwyn Gaer (moliant) Dinas Maon (chwedlonol) Y Bedwenni (darogan a chylch Myrddin) Afallennau (darogan a chylch Myrddin) Oianau Myrddin (darogan a chylch Myrddin) Englynion y Beddau (chwedlonol) Kygogion. Elaeth ae Cant a cherdd arall a briodolir i Elaeth (crefyddol) Gereint fil' Erbin (chwedlonol - am yr arwr Geraint fab Erbin) I Hywel ap Goronwy (moliant) Aswynaf Nawdd Duw (moliant) Ysgolan (chwedlonol) Cyntaf Gair a Ddywedaf (crefyddol) Cysul Addaon (gwirebau \/ crefyddol) Marwysgafn Cynddelw Brydydd Mawr (crefyddol) Bendith y Wenwas (crefyddol) Mechydd ap Llywarch (chwedlonol) Pa \u0175r yw'r porthor? (chwedlonol) Gwallawg a'r \u0174ydd (chwedlonol) Ymddiddan rhwng Gwyddneu Garanhir a Gwyn ap Nudd (chwedlonol) Dau ddarn o Chwedl Trystan (chwedlonol) Ymddiddan Ugnach a Thaliesin (chwedlonol) Englynion i Deulu Madog ap Maredudd (moliant) Marwnad Madauc fil' Maredut (marwnad) Boddi Maes Gwyddneu (chwedlonol) Enwev Meibon Llywarch Hen (chwedlonol) Llyfryddiaeth Cyhoeddodd William Forbes Skene (1809-1892) destun y Llyfr Du yn ei olygiad uchelgeisiol ond gwallus Four Ancient Books of Wales. Ceir y testunau gorau yn:  J. Gwenogvryn Evans (gol.), The Black Book of Carmarthen (Pwllheli, 1907). Testun diplomatig. A. O. H. Jarman (gol.), Llyfr Du Caerfyrddin (Gwasg Prifysgol Cymru, 1982). Gyda nodiadau a geirfa. ISBN 0-7083-0629-2 Cyfeiriadau Dolenni allanol Hanes a Chynnwys Llyfr Du Caerfyrddin (Llyfrgell Genedlaethol Cymru) Fersiwn digidol o'r llawysgrif cyflawn (Llyfrgell Genedlaethol Cymru) Dyfed Lloyd Evans: Cynnwys, y testun gwreiddiol, rhai trosiadau a rhai cyfieithiadau i'r Saesneg Archifwyd 2010-09-02 yn y Peiriant Wayback.","353":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad 1893 oedd yr unfed ornest ar ddeg yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad. Chwaraewyd chwe g\u00eam rhwng 17 Ionawr and 11 yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad. Chwaraewyd chwe g\u00eam rhwng. Ymladdwyd hi ganLoegr, Iwerddon, Yr Alban, a Chymru. Wrth ennill pob un o'r tair g\u00eam, enillodd Cymru'r Bencampwriaeth am y tro cyntaf a hefyd cipio'r Goron Driphlyg am y tro cyntaf.  Tabl Canlyniadau System sgorio Penderfynwyd ar y gemau ar gyfer y tymor hwn ar bwyntiau a sgoriwyd. Roedd cais gwerth dau bwynt, tra bod trosi g\u00f4l wedi\u2019i chicio ar \u00f4l y cais yn rhoi tri phwynt ychwanegol. Roedd g\u00f4l adlam a g\u00f4l o farc ill dau werth pedwar pwynt. Roedd goliau cosb werth tri phwynt.  Y gemau Cymry v. Lloegr Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Norman Biggs (Caerdydd), William McCutcheon (Abertawe), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Conway Rees (Llanelli), Percy Phillips (Casnewydd), Fred Parfitt (Casnewydd), Frank Mills (Abertawe), Charles Nicholl (Llanelli), Harry Day (Casnewydd), Jim Hannan (Casnewydd), Frank Hill (Caerdydd), Arthur Boucher (Casnewydd), Tom Graham (Casnewydd), Wallace Watts (Casnewydd) Lloegr: Edwin Field (Prifysgol Caergrawnt), Andrew Stoddart (Blackheath) capt., RE Lockwood (Heckmondwike), Frederic Alderson (Hartlepool Rovers), Howard Marshall (Blackheath), FR de Winton (Blackheath), Frank Evershed (Blackheath), JH Greenwell (Rockcliff), Sammy Woods (Wellington), John Toothill (Bradford), Harry Bradshaw  (Bramley), T Broadley (Bingley), Philip Maud (Blackheath), FC Lohden (Blackheath), William Bromet (Tadcaster)   Iwerddon v. Lloegr Iwerddon: S Gardiner (Belfast Albion), T Edwards (Limerick), S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., W Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), FE Davies (Lansdowne), T Thornhill (Wanderers), Robert Johnston (Wanderers), TJ Johnston (Queens Uni. Belfast), EJ Walsh (Lansdowne), H Lindsay (Prifysgol Dulyn), Arthur Wallis (Wanderers), MS Egan (Garryowen), R Stevenson (Dungannon), CV Rooke (Prifysgol Dulyn), JH O'Conor (Bective Rangers) Lloegr: Edwin Field (Prifysgol Caergrawnt), RE Lockwood (Heckmondwike), JW Dyson (Huddersfield), T Nicholson (Rockcliff), EW Taylor (Rockcliff), H Duckett (Bradford ), Frank Evershed (Blackheath), JH Greenwell (Rockcliff), Sammy Woods (Wellington) capt., John Toothill (Bradford ), Harry Bradshaw (Bramley), Alfred Allport (Blackheath), Philip Maud (Blackheath), William Yiend (Hartlepool Rovers), William Bromet (Tadcaster)   Yr Alban v. Cymru Yr Alban: AWC Cameron (Watsonians), DD Robertson (Prifysgol Caergrawnt), Gregor MacGregor  (Albanwyr Llundain), James Gowans (Prifysgol Caergrawnt), RC Greig (Glasgow Academicals), William Wotherspoon (West of Scotland), HF Menzies (West of Scotland), Thomas Hendry (Clydesdale), GT Neilson (West of Scotland), HTO Leggatt (Watsonians), JN Millar (West of Scotland), WR Gibson (Royal HSFP), WB Cownie (Watsonians), A Dalglish (Gala), Robert MacMillan (Albanwyr Llundain) capt. Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Norman Biggs (Caerdydd), William McCutcheon (Abertawe), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Bert Gould (Casnewydd), Percy Phillips (Casnewydd), Fred Parfitt (Casnewydd), Frank Mills (Abertawe), Charles Nicholl (Llanelli), Harry Day (Casnewydd), Jim Hannan (Casnewydd), Frank Hill (Caerdydd), Arthur Boucher (Casnewydd), Tom Graham (Casnewydd), Wallace Watts (Casnewydd)   Iwerddon v. Yr Alban Iwerddon: S Gardiner (Belfast Albion), LH Gwynne (Prifysgol Dulyn), S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., W Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), FE Davies (Lansdowne), WS Brown (Prifysgol Dulyn), B O'Brien (Derry), TJ Johnston (Queens Uni. Belfast), EG Forrest (Wanderers), H Lindsay (Prifysgol Dulyn), H Forrest (Wanderers), JS Jameson (Lansdowne), R Stevenson (Dungannon), CV Rooke (Prifysgol Dulyn), JH O'Conor (Bective Rangers) Yr Alban: Henry Stevenson (Edinburgh Academicals), GT Campbell (Albanwyr Llundain), Gregor MacGregor  (Albanwyr Llundain), Willie Neilson (Prifysgol Caergrawnt), JW Simpson (Royal HSFP), WP Donaldson (Oxford U,), HF Menzies (West of Scotland), Thomas Hendry (Clydesdale), JM Bishop (Glasgow Academicals), JD Boswell (West of Scotland) capt., D Fisher (West of Scotland), WR Gibson (Royal HSFP), WB Cownie (Watsonians), JE Orr (West of Scotland), JR Ford (Gala)   Lloegr v. Yr Alban Lloegr: William Grant Mitchell (Richmond), JW Dyson (Huddersfield), Andrew Stoddart (Blackheath) capt., FP Jones (New Brighton), Cyril Wells (Prifysgol Caergrawnt), H Duckett (Bradford ), Frank Evershed (Blackheath), F Soane (Bath), JJ Robinson (Prifysgol Caergrawnt), John Toothill (Bradford ), Harry Bradshaw (Bramley), T Broadley (Bingley), Launcelot Percival (Rugby), William Yiend (Hartlepool Rovers), William Bromet (Tadcaster) Yr Alban: Henry Stevenson (Edinburgh Academicals), GT Campbell (Albanwyr Llundain), Gregor MacGregor  (Albanwyr Llundain), Willie Neilson (Prifysgol Caergrawnt), JW Simpson (Royal HSFP), William Wotherspoon (West of Scotland), HTO Leggatt (Watsonians), Thomas Hendry (Clydesdale), RS Davidson (Royal HSFP), JD Boswell (West of Scotland) capt., TM Scott (Melrose), WR Gibson (Royal HSFP), WB Cownie (Watsonians), JE Orr (West of Scotland), Robert MacMillan (Albanwyr Llundain)   Cymru v. Iwerddon Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Norman Biggs (Caerdydd), William McCutcheon (Abertawe), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Bert Gould (Casnewydd), Percy Phillips (Casnewydd), Fred Parfitt (Casnewydd), Frank Mills (Abertawe), Charles Nicholl (Llanelli), David Samuel (Casnewydd), Jim Hannan (Casnewydd), Frank Hill (Caerdydd), Arthur Boucher (Casnewydd), Tom Graham (Casnewydd), Wallace Watts (Casnewydd) Iwerddon: W Sparrow (Prifysgol Dulyn), RW Dunlop (C R Gogledd yr Iwerddon), S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., W Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), FE Davies (Lansdowne), WS Brown (Prifysgol Dulyn), B O'Brien (Derry), TJ Johnston (Queens Uni. Belfast), EG Forrest (Wanderers), H Lindsay (Prifysgol Dulyn), Arthur Wallis (Wanderers), RW Hamilton (Wanderers), R Stevenson (Dungannon), CV Rooke (Prifysgol Dulyn), Andrew Clinch (Prifysgol Dulyn)  Dolenni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Rhagfyr 2007. Cyrchwyd 2020-08-31. Cyfeiriadau","355":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad 1893 oedd yr unfed ornest ar ddeg yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad. Chwaraewyd chwe g\u00eam rhwng 17 Ionawr and 11 yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad. Chwaraewyd chwe g\u00eam rhwng. Ymladdwyd hi ganLoegr, Iwerddon, Yr Alban, a Chymru. Wrth ennill pob un o'r tair g\u00eam, enillodd Cymru'r Bencampwriaeth am y tro cyntaf a hefyd cipio'r Goron Driphlyg am y tro cyntaf.  Tabl Canlyniadau System sgorio Penderfynwyd ar y gemau ar gyfer y tymor hwn ar bwyntiau a sgoriwyd. Roedd cais gwerth dau bwynt, tra bod trosi g\u00f4l wedi\u2019i chicio ar \u00f4l y cais yn rhoi tri phwynt ychwanegol. Roedd g\u00f4l adlam a g\u00f4l o farc ill dau werth pedwar pwynt. Roedd goliau cosb werth tri phwynt.  Y gemau Cymry v. Lloegr Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Norman Biggs (Caerdydd), William McCutcheon (Abertawe), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Conway Rees (Llanelli), Percy Phillips (Casnewydd), Fred Parfitt (Casnewydd), Frank Mills (Abertawe), Charles Nicholl (Llanelli), Harry Day (Casnewydd), Jim Hannan (Casnewydd), Frank Hill (Caerdydd), Arthur Boucher (Casnewydd), Tom Graham (Casnewydd), Wallace Watts (Casnewydd) Lloegr: Edwin Field (Prifysgol Caergrawnt), Andrew Stoddart (Blackheath) capt., RE Lockwood (Heckmondwike), Frederic Alderson (Hartlepool Rovers), Howard Marshall (Blackheath), FR de Winton (Blackheath), Frank Evershed (Blackheath), JH Greenwell (Rockcliff), Sammy Woods (Wellington), John Toothill (Bradford), Harry Bradshaw  (Bramley), T Broadley (Bingley), Philip Maud (Blackheath), FC Lohden (Blackheath), William Bromet (Tadcaster)   Iwerddon v. Lloegr Iwerddon: S Gardiner (Belfast Albion), T Edwards (Limerick), S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., W Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), FE Davies (Lansdowne), T Thornhill (Wanderers), Robert Johnston (Wanderers), TJ Johnston (Queens Uni. Belfast), EJ Walsh (Lansdowne), H Lindsay (Prifysgol Dulyn), Arthur Wallis (Wanderers), MS Egan (Garryowen), R Stevenson (Dungannon), CV Rooke (Prifysgol Dulyn), JH O'Conor (Bective Rangers) Lloegr: Edwin Field (Prifysgol Caergrawnt), RE Lockwood (Heckmondwike), JW Dyson (Huddersfield), T Nicholson (Rockcliff), EW Taylor (Rockcliff), H Duckett (Bradford ), Frank Evershed (Blackheath), JH Greenwell (Rockcliff), Sammy Woods (Wellington) capt., John Toothill (Bradford ), Harry Bradshaw (Bramley), Alfred Allport (Blackheath), Philip Maud (Blackheath), William Yiend (Hartlepool Rovers), William Bromet (Tadcaster)   Yr Alban v. Cymru Yr Alban: AWC Cameron (Watsonians), DD Robertson (Prifysgol Caergrawnt), Gregor MacGregor  (Albanwyr Llundain), James Gowans (Prifysgol Caergrawnt), RC Greig (Glasgow Academicals), William Wotherspoon (West of Scotland), HF Menzies (West of Scotland), Thomas Hendry (Clydesdale), GT Neilson (West of Scotland), HTO Leggatt (Watsonians), JN Millar (West of Scotland), WR Gibson (Royal HSFP), WB Cownie (Watsonians), A Dalglish (Gala), Robert MacMillan (Albanwyr Llundain) capt. Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Norman Biggs (Caerdydd), William McCutcheon (Abertawe), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Bert Gould (Casnewydd), Percy Phillips (Casnewydd), Fred Parfitt (Casnewydd), Frank Mills (Abertawe), Charles Nicholl (Llanelli), Harry Day (Casnewydd), Jim Hannan (Casnewydd), Frank Hill (Caerdydd), Arthur Boucher (Casnewydd), Tom Graham (Casnewydd), Wallace Watts (Casnewydd)   Iwerddon v. Yr Alban Iwerddon: S Gardiner (Belfast Albion), LH Gwynne (Prifysgol Dulyn), S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., W Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), FE Davies (Lansdowne), WS Brown (Prifysgol Dulyn), B O'Brien (Derry), TJ Johnston (Queens Uni. Belfast), EG Forrest (Wanderers), H Lindsay (Prifysgol Dulyn), H Forrest (Wanderers), JS Jameson (Lansdowne), R Stevenson (Dungannon), CV Rooke (Prifysgol Dulyn), JH O'Conor (Bective Rangers) Yr Alban: Henry Stevenson (Edinburgh Academicals), GT Campbell (Albanwyr Llundain), Gregor MacGregor  (Albanwyr Llundain), Willie Neilson (Prifysgol Caergrawnt), JW Simpson (Royal HSFP), WP Donaldson (Oxford U,), HF Menzies (West of Scotland), Thomas Hendry (Clydesdale), JM Bishop (Glasgow Academicals), JD Boswell (West of Scotland) capt., D Fisher (West of Scotland), WR Gibson (Royal HSFP), WB Cownie (Watsonians), JE Orr (West of Scotland), JR Ford (Gala)   Lloegr v. Yr Alban Lloegr: William Grant Mitchell (Richmond), JW Dyson (Huddersfield), Andrew Stoddart (Blackheath) capt., FP Jones (New Brighton), Cyril Wells (Prifysgol Caergrawnt), H Duckett (Bradford ), Frank Evershed (Blackheath), F Soane (Bath), JJ Robinson (Prifysgol Caergrawnt), John Toothill (Bradford ), Harry Bradshaw (Bramley), T Broadley (Bingley), Launcelot Percival (Rugby), William Yiend (Hartlepool Rovers), William Bromet (Tadcaster) Yr Alban: Henry Stevenson (Edinburgh Academicals), GT Campbell (Albanwyr Llundain), Gregor MacGregor  (Albanwyr Llundain), Willie Neilson (Prifysgol Caergrawnt), JW Simpson (Royal HSFP), William Wotherspoon (West of Scotland), HTO Leggatt (Watsonians), Thomas Hendry (Clydesdale), RS Davidson (Royal HSFP), JD Boswell (West of Scotland) capt., TM Scott (Melrose), WR Gibson (Royal HSFP), WB Cownie (Watsonians), JE Orr (West of Scotland), Robert MacMillan (Albanwyr Llundain)   Cymru v. Iwerddon Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Norman Biggs (Caerdydd), William McCutcheon (Abertawe), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Bert Gould (Casnewydd), Percy Phillips (Casnewydd), Fred Parfitt (Casnewydd), Frank Mills (Abertawe), Charles Nicholl (Llanelli), David Samuel (Casnewydd), Jim Hannan (Casnewydd), Frank Hill (Caerdydd), Arthur Boucher (Casnewydd), Tom Graham (Casnewydd), Wallace Watts (Casnewydd) Iwerddon: W Sparrow (Prifysgol Dulyn), RW Dunlop (C R Gogledd yr Iwerddon), S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., W Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), FE Davies (Lansdowne), WS Brown (Prifysgol Dulyn), B O'Brien (Derry), TJ Johnston (Queens Uni. Belfast), EG Forrest (Wanderers), H Lindsay (Prifysgol Dulyn), Arthur Wallis (Wanderers), RW Hamilton (Wanderers), R Stevenson (Dungannon), CV Rooke (Prifysgol Dulyn), Andrew Clinch (Prifysgol Dulyn)  Dolenni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Rhagfyr 2007. Cyrchwyd 2020-08-31. Cyfeiriadau","356":"Gweriniaeth Ffederal yr Almaen neu'r Almaen (Almaeneg: Bundesrepublik Deutschland \u00a0ynganiad Almaeneg\u00a0). Gweriniaeth ffederal yng nghanol Ewrop yw'r Almaen. Mae'n ffinio \u00e2 M\u00f4r y Gogledd, Denmarc, a'r M\u00f4r Baltig (Almaeneg: Ostsee, sef M\u00f4r y Dwyrain) yn y gogledd, Gweriniaeth Tsiec a Gwlad Pwyl yn y dwyrain, y Swistir ac Awstria yn y de, a Ffrainc, Lwcsembwrg, Gwlad Belg a'r Iseldiroedd yn y gorllewin. Berlin yw'r brifddinas. Ni chafwyd chwyldro Almaenig ond y mae\u2019r modd yr ymatebodd y tiroedd Almaenig i her chwyldroadol y Chwyldro Ffrengig, gan addasu syniadau 1789, wedi llunio datblygiad gwleidyddol a chymdeithasol yr Almaen hyd at yr 20g.  Hanes Y cofnod cyntaf a geir o hanes yr Almaen yw am nifer o lwythau Almaenig a oedd yn byw yn y diriogaeth sy'n awr yn wladwriaeth yr Almaen. Gorchfygwyd rhai o'r rhain gan y Rhufeiniaid, a daeth y rhannau i'r gorllewin o Afon Rhein yn rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig. Bu'r Rhufeiniaid yn ymgyrchu tu hwnt i afon Rhein hefyd, ond ni lwyddasant i'w gwneud yn rhan o'r ymerodraeth. Yn 9 OC. gorchfygwyd byddin Rufeinig dan Publius Quinctilius Varus gan gynghrair o lwythau Almaenig dan Arminius ym Mrwydr Fforest Teutoburg. Dinistriwyd tair lleng Rufeinig yn llwyr. Dilynwyd y frwydr gan saith mlynedd o ymladd, cyn i'r ffin gael ei sefydlogi ar hyd afon Rhein. Sefydlwyd yr Ymerodraeth L\u00e2n Rufeinig yn y 9g, a pharhaodd hyd 1806. Yr Almaen oedd cnewyllyn yr ymerodraeth, er ei bod ar adegau yn cynnwys Awstria, Slofenia, Gweriniaeth Tsiec, gorllewin Gwlad Pwyl, yr Iseldiroedd, dwyrain Ffrainc, y Swistir a rhan o ogledd yr Eidal. Collwyd llawer o'r tiriogaethau hyn erbyn canol y 16g, a daeth i'w galw yn \"Ymerodraeth L\u00e2n Rufeinig y Genedl Almaenig\". Rhwng 1618 a 1648, effeithiwyd yn fawr ar yr Almaen gan frwydrau'r Rhyfel Deng Mlynedd ar Hugain. Dechreuodd y rhyfel fel anghydfod crefyddol rhwng y Protestaniaid a'r Catholigion o fewn yr Ymerodraeth L\u00e2n Rufeinig. Yn raddol, tynnwyd y rhan fwyaf o wledydd Ewrop i mewn i'r ymladd, llawer ohonynt am resymau nad oedd yn gysylltiedig \u00e2 chrefydd. Ymladdwyd y rhan fwyaf o'r brwydrau yng nghanolbarth Ewrop, yn enwedig yr Almaen. Gwneid llawer o ddefnydd o fyddinoedd o hurfilwyr, ac anrheithiwyd tiriogaethau eang ganddynt. Credir i boblogaeth y gwladwriaethau Almaenig ostwng o tua 30% yn ystod y rhyfel; yn Brandenburg roedd y colledion tua hanner y boblogaeth. Diweddodd y rhyfel gydag arwyddo Cytundeb M\u00fcnster, rhan o Heddwch Westphalia. Ffurfiwyd y Conffederasiwn Almaenig yn 1815, yna ffurfiwyd Ymerodraeth yr Almaen yn 1871, gydag Otto von Bismarck yn ffigwr allweddol. Daeth yr ymerodraeth i ben ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, a ffodd yr ymerawdwr Wilhelm II i'r Iseldiroedd. Sefydlwyd Gweriniaeth Weimar yn 1919, ond dilynwyd y rhyfel gan gyni mawr, a wnaed yn waeth gan y teimlad gan ran o'r boblogaeth o ddarostyngiad cenedlaethol oherwydd Cytundeb Versailles. Yn 1933 daeth Adolf Hitler yn Ganghellor. Daeth diwedd ar Weriniaeth Weimar a dechreuodd y Drydedd Reich. Arweiniodd hyn at yr Ail Ryfel Byd 1939\u20131945. Wedi i'r Almaen gael ei gorchfygu, rhannwyd y wlad yn ddwy, Gorllewin yr Almaen a Dwyrain yr Almaen. Parhaodd hyn hyd 1990, pan adunwyd y wlad.  Daearyddiaeth Gwastadedd yw rhan helaeth o ogledd yr Almaen, rhan o Wastadedd Canolbarth Ewrop. Mae'r de yn llawer mwy mynyddig, yn enwedig yn yr Alpau, lle mae'r copa uchaf, y Zugspitze, yn cyrraedd 2,962 medr o uchder. Ac eithrio Afon Donaw yn y de, mae afonydd yr Almaen yn llifo tua'r M\u00f4r Tawch a'r M\u00f4r Baltig, gan gynnwys Afon Rhein, Afon Elbe, Afon Weser ac Afon Ems, sy'n llifo tua'r gogledd. Y llyn mwyaf yw'r Bodensee, er nad ydyw yn ei gyfanrwydd yn gyfan gwbl o fewn ffiniau'r Almaen.  Gwleidyddiaeth Economi Demograffeg Gyda phoblogaeth o tua 81,198,000 (Rhagfyr 2014), yr Almaen yw'r wlad fwyaf o ran poblogaeth sy'n gyfan gwbl o fewn Ewrop, a'r 14eg fwyaf poblog yn y byd. O'r rhain, mae tua 16 miliwn heb fod o dras Almaenig, gyda phobl o dras Tyrcaidd y mwyaf niferus o'r rhain, 1,713,551 yn 2007. Nid yw'r boblogaeth yn cynyddu ar hyn o bryd. Gelwir pedwar gr\u0175p o bobl yn \"lleiafrifoedd cenedlaethol\", y Daniaid, Frisiaid, Roma a Sinti, a'r Sorbiaid. Wedi'r Ail Ryfel Byd, symudodd tua 14 miliwn o Almaenwyr ethnig i'r Almaen o Ddwyrain Ewrop, ac ers y 1960au bu mewnfudo Almaenwyr ethnig o Casachstan, Rwsia a'r Wcrain. Er i'r rhan fwyaf o Iddewon yr Almaen gael eu llofruddio yn yr Holocost, mae'r niferoedd wedi cynyddu yn ddiweddar, gyda thros 200,000 wedi ymfudo i'r Almaen o Ddwyrain Ewrop ers 1991. Dinasoedd mwyaf yr Almaen, gyda ffigyrau poblogaeth ar gyfer Rhagfyr 2005, yw:   Berlin \u2013 3.4 miliwn, Hamburg \u2013 1.75 miliwn, M\u00fcnchen \u2013 1.3 miliwn, Cwlen (K\u00f6ln) \u2013 0.98 miliwn, Frankfurt am Main \u2013 0.65 miliwn. Crefydd Y prif enwadau a chrefyddau yw:  Eglwys Gatholig \u2013 31.4%, Eglwys Efengylaidd yr Almaen \u2013 30.8%, Dim crefydd \u2013 29.6%, Islam \u2013 4%, Eglwys Uniongred \u2013 2%.Ceir y rhan fwyaf o Gatholigion yn y de-ddwyrain, yn ne Bafaria, ac yn ardal Cwlen, tra bo Protestaniaid yn fwyaf niferus yn y gogledd.  Taleithiau Mae'r Almaen yn weriniaeth ffederal sy'n cynnwys 16 o daleithiau ffederal a elwir yn L\u00e4nder (unigol: Land):  Cyfeiriadau","358":"Gweriniaeth Ffederal yr Almaen neu'r Almaen (Almaeneg: Bundesrepublik Deutschland \u00a0ynganiad Almaeneg\u00a0). Gweriniaeth ffederal yng nghanol Ewrop yw'r Almaen. Mae'n ffinio \u00e2 M\u00f4r y Gogledd, Denmarc, a'r M\u00f4r Baltig (Almaeneg: Ostsee, sef M\u00f4r y Dwyrain) yn y gogledd, Gweriniaeth Tsiec a Gwlad Pwyl yn y dwyrain, y Swistir ac Awstria yn y de, a Ffrainc, Lwcsembwrg, Gwlad Belg a'r Iseldiroedd yn y gorllewin. Berlin yw'r brifddinas. Ni chafwyd chwyldro Almaenig ond y mae\u2019r modd yr ymatebodd y tiroedd Almaenig i her chwyldroadol y Chwyldro Ffrengig, gan addasu syniadau 1789, wedi llunio datblygiad gwleidyddol a chymdeithasol yr Almaen hyd at yr 20g.  Hanes Y cofnod cyntaf a geir o hanes yr Almaen yw am nifer o lwythau Almaenig a oedd yn byw yn y diriogaeth sy'n awr yn wladwriaeth yr Almaen. Gorchfygwyd rhai o'r rhain gan y Rhufeiniaid, a daeth y rhannau i'r gorllewin o Afon Rhein yn rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig. Bu'r Rhufeiniaid yn ymgyrchu tu hwnt i afon Rhein hefyd, ond ni lwyddasant i'w gwneud yn rhan o'r ymerodraeth. Yn 9 OC. gorchfygwyd byddin Rufeinig dan Publius Quinctilius Varus gan gynghrair o lwythau Almaenig dan Arminius ym Mrwydr Fforest Teutoburg. Dinistriwyd tair lleng Rufeinig yn llwyr. Dilynwyd y frwydr gan saith mlynedd o ymladd, cyn i'r ffin gael ei sefydlogi ar hyd afon Rhein. Sefydlwyd yr Ymerodraeth L\u00e2n Rufeinig yn y 9g, a pharhaodd hyd 1806. Yr Almaen oedd cnewyllyn yr ymerodraeth, er ei bod ar adegau yn cynnwys Awstria, Slofenia, Gweriniaeth Tsiec, gorllewin Gwlad Pwyl, yr Iseldiroedd, dwyrain Ffrainc, y Swistir a rhan o ogledd yr Eidal. Collwyd llawer o'r tiriogaethau hyn erbyn canol y 16g, a daeth i'w galw yn \"Ymerodraeth L\u00e2n Rufeinig y Genedl Almaenig\". Rhwng 1618 a 1648, effeithiwyd yn fawr ar yr Almaen gan frwydrau'r Rhyfel Deng Mlynedd ar Hugain. Dechreuodd y rhyfel fel anghydfod crefyddol rhwng y Protestaniaid a'r Catholigion o fewn yr Ymerodraeth L\u00e2n Rufeinig. Yn raddol, tynnwyd y rhan fwyaf o wledydd Ewrop i mewn i'r ymladd, llawer ohonynt am resymau nad oedd yn gysylltiedig \u00e2 chrefydd. Ymladdwyd y rhan fwyaf o'r brwydrau yng nghanolbarth Ewrop, yn enwedig yr Almaen. Gwneid llawer o ddefnydd o fyddinoedd o hurfilwyr, ac anrheithiwyd tiriogaethau eang ganddynt. Credir i boblogaeth y gwladwriaethau Almaenig ostwng o tua 30% yn ystod y rhyfel; yn Brandenburg roedd y colledion tua hanner y boblogaeth. Diweddodd y rhyfel gydag arwyddo Cytundeb M\u00fcnster, rhan o Heddwch Westphalia. Ffurfiwyd y Conffederasiwn Almaenig yn 1815, yna ffurfiwyd Ymerodraeth yr Almaen yn 1871, gydag Otto von Bismarck yn ffigwr allweddol. Daeth yr ymerodraeth i ben ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, a ffodd yr ymerawdwr Wilhelm II i'r Iseldiroedd. Sefydlwyd Gweriniaeth Weimar yn 1919, ond dilynwyd y rhyfel gan gyni mawr, a wnaed yn waeth gan y teimlad gan ran o'r boblogaeth o ddarostyngiad cenedlaethol oherwydd Cytundeb Versailles. Yn 1933 daeth Adolf Hitler yn Ganghellor. Daeth diwedd ar Weriniaeth Weimar a dechreuodd y Drydedd Reich. Arweiniodd hyn at yr Ail Ryfel Byd 1939\u20131945. Wedi i'r Almaen gael ei gorchfygu, rhannwyd y wlad yn ddwy, Gorllewin yr Almaen a Dwyrain yr Almaen. Parhaodd hyn hyd 1990, pan adunwyd y wlad.  Daearyddiaeth Gwastadedd yw rhan helaeth o ogledd yr Almaen, rhan o Wastadedd Canolbarth Ewrop. Mae'r de yn llawer mwy mynyddig, yn enwedig yn yr Alpau, lle mae'r copa uchaf, y Zugspitze, yn cyrraedd 2,962 medr o uchder. Ac eithrio Afon Donaw yn y de, mae afonydd yr Almaen yn llifo tua'r M\u00f4r Tawch a'r M\u00f4r Baltig, gan gynnwys Afon Rhein, Afon Elbe, Afon Weser ac Afon Ems, sy'n llifo tua'r gogledd. Y llyn mwyaf yw'r Bodensee, er nad ydyw yn ei gyfanrwydd yn gyfan gwbl o fewn ffiniau'r Almaen.  Gwleidyddiaeth Economi Demograffeg Gyda phoblogaeth o tua 81,198,000 (Rhagfyr 2014), yr Almaen yw'r wlad fwyaf o ran poblogaeth sy'n gyfan gwbl o fewn Ewrop, a'r 14eg fwyaf poblog yn y byd. O'r rhain, mae tua 16 miliwn heb fod o dras Almaenig, gyda phobl o dras Tyrcaidd y mwyaf niferus o'r rhain, 1,713,551 yn 2007. Nid yw'r boblogaeth yn cynyddu ar hyn o bryd. Gelwir pedwar gr\u0175p o bobl yn \"lleiafrifoedd cenedlaethol\", y Daniaid, Frisiaid, Roma a Sinti, a'r Sorbiaid. Wedi'r Ail Ryfel Byd, symudodd tua 14 miliwn o Almaenwyr ethnig i'r Almaen o Ddwyrain Ewrop, ac ers y 1960au bu mewnfudo Almaenwyr ethnig o Casachstan, Rwsia a'r Wcrain. Er i'r rhan fwyaf o Iddewon yr Almaen gael eu llofruddio yn yr Holocost, mae'r niferoedd wedi cynyddu yn ddiweddar, gyda thros 200,000 wedi ymfudo i'r Almaen o Ddwyrain Ewrop ers 1991. Dinasoedd mwyaf yr Almaen, gyda ffigyrau poblogaeth ar gyfer Rhagfyr 2005, yw:   Berlin \u2013 3.4 miliwn, Hamburg \u2013 1.75 miliwn, M\u00fcnchen \u2013 1.3 miliwn, Cwlen (K\u00f6ln) \u2013 0.98 miliwn, Frankfurt am Main \u2013 0.65 miliwn. Crefydd Y prif enwadau a chrefyddau yw:  Eglwys Gatholig \u2013 31.4%, Eglwys Efengylaidd yr Almaen \u2013 30.8%, Dim crefydd \u2013 29.6%, Islam \u2013 4%, Eglwys Uniongred \u2013 2%.Ceir y rhan fwyaf o Gatholigion yn y de-ddwyrain, yn ne Bafaria, ac yn ardal Cwlen, tra bo Protestaniaid yn fwyaf niferus yn y gogledd.  Taleithiau Mae'r Almaen yn weriniaeth ffederal sy'n cynnwys 16 o daleithiau ffederal a elwir yn L\u00e4nder (unigol: Land):  Cyfeiriadau","360":"Iesu o Nasareth (c. 6CC - c. 27), a elwir hefyd Iesu (neu Isa gan Fwslimiaid; Iesu Grist neu Crist gan Gristnogion), yw'r unigolyn canolog mewn Cristnogaeth. Mae'n golygu gwahanol bethau i wahanol bobl:  Mae Cristnogion yn credu mai ef oedd unig Fab Duw. Yn ogystal, mae'r rhan fwyaf ohonynt yn credu mai ef oedd Duw ei hunan, sef ail Berson y Drindod wedi'i ymgnawdoli fel dyn. Mae Mwslemiaid yn credu ei fod yn broffwyd Duw, yn olynydd i Ibrahim a Moses ac yn rhagflaenydd i'r Proffwyd Mohamed. Mae'r rhan helaeth o academyddion yn credu mai person go iawn oedd ef. Maent yn ei weld fel athro crefyddol Iddewig ond nid ydynt yn credu bod y gwyrthiau sydd yn gysylltiedig \u00e2'i fywyd wedi digwydd. Mae rhai yn cwestiynu a oedd Iesu Grist yn berson go iawn ac yn meddwl mai ffrwyth dychymyg ei ddisgyblion cynnar oedd ef. Er hyn, damcaniaeth ymylol yw hon nad yw'n cael ei chredu gan braidd dim ysgolheigion. Hanes Iesu Grist yn \u00f4l y traddodiad Cristnogol Yr hanes yn yr Efengylau Iddew oedd Iesu Grist yn byw ym Mhalesteina tua dwy fil o flynyddoedd yn \u00f4l. Yn draddodiadol, cymerwyd dyddiad geni Iesu ar 25 Rhagfyr yn y flwyddyn 1 CC yn \u00f4l y drefn Anno Domini a grewyd gan Dionysius Exiguus yn 525. Cred rhai ysgolheigion mai 1 OC oedd Dionysius yn ei fwriadu fel blwyddyn geni Iesu. Mae'r hanes yn yr Efengylau yn awgrymu dyddiad ychydig cynharach, gan fod cyfeiriad at Herod Fawr a fu farw yn 4 CC. Ganed ef yn nhref Bethlehem, ond treuliodd ei ieuenctid yn Nasareth, Galilea. Roedd yr Iddewon yn cael eu rheoli gan y Rhufeiniaid, ac roedd yn gas ganddynt hyn ac yn credu bod y proffwydi wedi rhag-ddweud y byddai y Meseia yn dod i'w rhyddhau. Daeth llawer ohonynt i gredu mai Iesu Grist oedd y Meseia hwnnw. Crwydrodd o gwmpas Palesteina yn pregethu a dysgu'r bobl gyda deuddeg disgybl yn ei helpu. Roedd hefyd yn iach\u00e1u pobl ac yn gwneud gwyrthiau. Am ei fod mor boblogaidd roedd yr awdurdodau crefyddol Iddewig yn ofni bod Iesu Grist yn cael gormod o ddylanwad ar y bobl ac roeddent am gael gwared ohono. Yn y fe lwyddon nhw i berswadio Pontius Pilat , y rhaglaw Rhufeinig, i gytuno i'w groeshoelio am ei fod, yn \u00f4l yr awdurdodau Iddewig, yn fygythiad i awdurdod Rhufain. Mae'r Efengylau yn dweud wrthym fod Iesu Grist wedi codi o'r bedd ar y trydydd dydd ar \u00f4l ei groeshoelio. Roedd Iesu Grist wedi gofyn i'r disgyblion barhau gyda'r gwaith o ddysgu'r bobl am Dduw. Dau berson pwysig a wnaeth lawer i sicrhau y byddai Cristnogaeth yn tyfu oedd Pedr a Paul a weithiasant fel cenhadon dros y ffydd newydd yn y Lefant ac Asia Leiaf.  Traddodiadau apocryffaidd a phoblogaidd Cristnogol Ceir sawl hanes a thraddodiad apocryffaidd am yr Iesu yn y traddodiad Cristnogol. Y llyfr apocryffaidd enwocaf amdano yng Nghymru'r Oesoedd Canol yw Mabinogi Iesu Grist.  Hanes Iesu yn \u00f4l y traddodiad Islamaidd Iesu yn y Coran Yn Islam, ystyrir fod Isa (Arabeg: \u0639\u064a\u0633\u0649) yn broffwyd annwyl gan Dduw ac yn Feseia. Yn \u00f4l y Coran ganwyd Isa heb dad biolegol i Miriam (neu Maryam: y Forwyn Fair) trwy ewyllys Allah (Duw). Felly fe'i gelwir Isa ibn Maryam (Iesu mab Mair), gan ddefnyddio'r enw mamiarchaidd am nad oes ganddo dad (Coran 3:45, 19:21, 19:35, 21:91). Fel y proffwydi eraill roedd bywyd Isa yn ddi-fai. Roedd yn garedig i bobl ac anifeiliaid ac yn byw mewn tlodi a phurdeb. Roedd yn medru gwneud gwyrthiau ond dim ond trwy ewyllys Duw; dyn oedd ef, nid Mab Duw. Mae'r Coran yn rhybuddio yn erbyn credu mewn dwyfolaeth Isa (Coran 3:59, 4:171, 5:116-117). Dyw Mwslemiaid ddim yn credu yn y croeshoeliad ac aberth Iesu; credant mai hud a lledrith gan Dduw oedd hynny i dwyllo gelynion Isa a'i fod wedi'i ddwyn yn syth i'r nef (Coran 4:157-158).  Traddodiadau apocryffaidd a phoblogaidd Islamaidd Ceir sawl traddodiad apocryffaidd yngl\u0177n ag Isa. Roedd yn gwrthod alcohol ac yn llyseuwr. Credir bod Isa wedi derbyn efengyl o'r enw Injil gan Dduw a bod honno'n cyfateb i'r Testament Newydd, ond ei fod wedi cael ei llygru gydag amser. Gan ddilyn rhai o'r dywediadau a briodolir i Mohamed, mae rhai Mwslemiaid yn credu y daw Isa yn \u00f4l yn y cnawd ar \u00f4l Imam Mahdi (y proffwyd ail olaf) i drechu'r Dajjal (\"Y Twyllwr\"; ffigwr Gwrth-Grist). Bydd yn disgyn yn Damascus o'r nef ac yn byw gweddill ei oed naturiol yn ymladd drygioni. Mae Mwslemiaid Sunni yn credu y bydd yn cael ei gladdu ym Medina, yn ymyl Mohamed. Nid yw pawb yn derbyn hynny o bell ffordd. Mae enwad fach yr Ahmadiyyaid yn credu bod Isa wedi goroesi'r croesholiad a theithio i Kashmir lle bu farw fel proffwyd dan yr new Yuz Asaf a chael ei gladdu yn Srinagar: mae hyn yn heresi i'r mwyafrif o Foslemiaid.  Symboliaeth Mae sawl awdur wedi ystyried yr Iesu yng ngoleuni mytholeg gymharol ac yn honni bod elfennau o gredoau a thraddodiadau paganaidd y cyfnod wedi eu benthyg, yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol, gan yr eglwys gynnar.  Nodiadau Llyfryddiaeth ddethol Cristnogaeth Y Testament Newydd yw'r brif ffynhonnell. Golygwyd y pwysicaf o'r llyfrau apocryffaidd gan M.R. James yn The Apocryphal New Testament (Rhydychen, 1924; arg. newydd 1953).  Islam Mae sawl pennod yn y Coran yn ymwneud \u00e2'r proffwyd Isa a'i fam Miriam. Ceir yn ogystal sawl llyfr \u00e2 thraddodiad apocryffaidd amdano (ceir manylion am rai ohonynt yng ngolygiad M.R. James o Apocryffa'r Testament Newydd, uchod).  Astudiaethau cyffredinol","361":"Iesu o Nasareth (c. 6CC - c. 27), a elwir hefyd Iesu (neu Isa gan Fwslimiaid; Iesu Grist neu Crist gan Gristnogion), yw'r unigolyn canolog mewn Cristnogaeth. Mae'n golygu gwahanol bethau i wahanol bobl:  Mae Cristnogion yn credu mai ef oedd unig Fab Duw. Yn ogystal, mae'r rhan fwyaf ohonynt yn credu mai ef oedd Duw ei hunan, sef ail Berson y Drindod wedi'i ymgnawdoli fel dyn. Mae Mwslemiaid yn credu ei fod yn broffwyd Duw, yn olynydd i Ibrahim a Moses ac yn rhagflaenydd i'r Proffwyd Mohamed. Mae'r rhan helaeth o academyddion yn credu mai person go iawn oedd ef. Maent yn ei weld fel athro crefyddol Iddewig ond nid ydynt yn credu bod y gwyrthiau sydd yn gysylltiedig \u00e2'i fywyd wedi digwydd. Mae rhai yn cwestiynu a oedd Iesu Grist yn berson go iawn ac yn meddwl mai ffrwyth dychymyg ei ddisgyblion cynnar oedd ef. Er hyn, damcaniaeth ymylol yw hon nad yw'n cael ei chredu gan braidd dim ysgolheigion. Hanes Iesu Grist yn \u00f4l y traddodiad Cristnogol Yr hanes yn yr Efengylau Iddew oedd Iesu Grist yn byw ym Mhalesteina tua dwy fil o flynyddoedd yn \u00f4l. Yn draddodiadol, cymerwyd dyddiad geni Iesu ar 25 Rhagfyr yn y flwyddyn 1 CC yn \u00f4l y drefn Anno Domini a grewyd gan Dionysius Exiguus yn 525. Cred rhai ysgolheigion mai 1 OC oedd Dionysius yn ei fwriadu fel blwyddyn geni Iesu. Mae'r hanes yn yr Efengylau yn awgrymu dyddiad ychydig cynharach, gan fod cyfeiriad at Herod Fawr a fu farw yn 4 CC. Ganed ef yn nhref Bethlehem, ond treuliodd ei ieuenctid yn Nasareth, Galilea. Roedd yr Iddewon yn cael eu rheoli gan y Rhufeiniaid, ac roedd yn gas ganddynt hyn ac yn credu bod y proffwydi wedi rhag-ddweud y byddai y Meseia yn dod i'w rhyddhau. Daeth llawer ohonynt i gredu mai Iesu Grist oedd y Meseia hwnnw. Crwydrodd o gwmpas Palesteina yn pregethu a dysgu'r bobl gyda deuddeg disgybl yn ei helpu. Roedd hefyd yn iach\u00e1u pobl ac yn gwneud gwyrthiau. Am ei fod mor boblogaidd roedd yr awdurdodau crefyddol Iddewig yn ofni bod Iesu Grist yn cael gormod o ddylanwad ar y bobl ac roeddent am gael gwared ohono. Yn y fe lwyddon nhw i berswadio Pontius Pilat , y rhaglaw Rhufeinig, i gytuno i'w groeshoelio am ei fod, yn \u00f4l yr awdurdodau Iddewig, yn fygythiad i awdurdod Rhufain. Mae'r Efengylau yn dweud wrthym fod Iesu Grist wedi codi o'r bedd ar y trydydd dydd ar \u00f4l ei groeshoelio. Roedd Iesu Grist wedi gofyn i'r disgyblion barhau gyda'r gwaith o ddysgu'r bobl am Dduw. Dau berson pwysig a wnaeth lawer i sicrhau y byddai Cristnogaeth yn tyfu oedd Pedr a Paul a weithiasant fel cenhadon dros y ffydd newydd yn y Lefant ac Asia Leiaf.  Traddodiadau apocryffaidd a phoblogaidd Cristnogol Ceir sawl hanes a thraddodiad apocryffaidd am yr Iesu yn y traddodiad Cristnogol. Y llyfr apocryffaidd enwocaf amdano yng Nghymru'r Oesoedd Canol yw Mabinogi Iesu Grist.  Hanes Iesu yn \u00f4l y traddodiad Islamaidd Iesu yn y Coran Yn Islam, ystyrir fod Isa (Arabeg: \u0639\u064a\u0633\u0649) yn broffwyd annwyl gan Dduw ac yn Feseia. Yn \u00f4l y Coran ganwyd Isa heb dad biolegol i Miriam (neu Maryam: y Forwyn Fair) trwy ewyllys Allah (Duw). Felly fe'i gelwir Isa ibn Maryam (Iesu mab Mair), gan ddefnyddio'r enw mamiarchaidd am nad oes ganddo dad (Coran 3:45, 19:21, 19:35, 21:91). Fel y proffwydi eraill roedd bywyd Isa yn ddi-fai. Roedd yn garedig i bobl ac anifeiliaid ac yn byw mewn tlodi a phurdeb. Roedd yn medru gwneud gwyrthiau ond dim ond trwy ewyllys Duw; dyn oedd ef, nid Mab Duw. Mae'r Coran yn rhybuddio yn erbyn credu mewn dwyfolaeth Isa (Coran 3:59, 4:171, 5:116-117). Dyw Mwslemiaid ddim yn credu yn y croeshoeliad ac aberth Iesu; credant mai hud a lledrith gan Dduw oedd hynny i dwyllo gelynion Isa a'i fod wedi'i ddwyn yn syth i'r nef (Coran 4:157-158).  Traddodiadau apocryffaidd a phoblogaidd Islamaidd Ceir sawl traddodiad apocryffaidd yngl\u0177n ag Isa. Roedd yn gwrthod alcohol ac yn llyseuwr. Credir bod Isa wedi derbyn efengyl o'r enw Injil gan Dduw a bod honno'n cyfateb i'r Testament Newydd, ond ei fod wedi cael ei llygru gydag amser. Gan ddilyn rhai o'r dywediadau a briodolir i Mohamed, mae rhai Mwslemiaid yn credu y daw Isa yn \u00f4l yn y cnawd ar \u00f4l Imam Mahdi (y proffwyd ail olaf) i drechu'r Dajjal (\"Y Twyllwr\"; ffigwr Gwrth-Grist). Bydd yn disgyn yn Damascus o'r nef ac yn byw gweddill ei oed naturiol yn ymladd drygioni. Mae Mwslemiaid Sunni yn credu y bydd yn cael ei gladdu ym Medina, yn ymyl Mohamed. Nid yw pawb yn derbyn hynny o bell ffordd. Mae enwad fach yr Ahmadiyyaid yn credu bod Isa wedi goroesi'r croesholiad a theithio i Kashmir lle bu farw fel proffwyd dan yr new Yuz Asaf a chael ei gladdu yn Srinagar: mae hyn yn heresi i'r mwyafrif o Foslemiaid.  Symboliaeth Mae sawl awdur wedi ystyried yr Iesu yng ngoleuni mytholeg gymharol ac yn honni bod elfennau o gredoau a thraddodiadau paganaidd y cyfnod wedi eu benthyg, yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol, gan yr eglwys gynnar.  Nodiadau Llyfryddiaeth ddethol Cristnogaeth Y Testament Newydd yw'r brif ffynhonnell. Golygwyd y pwysicaf o'r llyfrau apocryffaidd gan M.R. James yn The Apocryphal New Testament (Rhydychen, 1924; arg. newydd 1953).  Islam Mae sawl pennod yn y Coran yn ymwneud \u00e2'r proffwyd Isa a'i fam Miriam. Ceir yn ogystal sawl llyfr \u00e2 thraddodiad apocryffaidd amdano (ceir manylion am rai ohonynt yng ngolygiad M.R. James o Apocryffa'r Testament Newydd, uchod).  Astudiaethau cyffredinol","363":"Brenin teyrnas y Deheubarth yn ne-orllewin Cymru oedd Hywel 'Dda' ap Cadell (tua 880\u2013950). Roedd yn \u0175yr i Rhodri Fawr, drwy ei dad, Cadell. Ef fu'n gyfrifol am uno Ceredigion, Ystrad Tywi a Dyfed i greu teyrnas newydd y Deheubarth. Erbyn ei farwolaeth yn 950 roedd yn rheoli Gwynedd a'r rhan fwyaf o Gymru, gyda\u2019i deyrnas yn ymestyn o Brestatyn i Benfro.Fel ei dad-cu, Rhodri Mawr, llwyddodd i greu ymwybyddiaeth o genedligrwydd yng Nghymru, a\u2019i gyfraniad nodedig at hynny oedd creu cyfraith unffurf gyntaf y wlad, a adnabuwyd fel Cyfraith Hywel Dda. Fel disgynnydd i Rhodri Mawr, roedd Hywel yn aelod o linach frenhinol Dinefwr. Cofnodwyd ef fel Brenin y Brythoniaid yn yr Annales Cambriae ac Annals of Ulster. Mae\u2019n cael ei ystyried ymhlith rheolwyr mwyaf nodedig Cymru yn ystod yr Oesoedd Canol.Roedd ei waith yn trefnu cyfreithiau traddodiadol Cymru yn gyfraniad neilltuol i helpu i greu a diffinio elfen o hunaniaeth Cymru yn yr Oesoedd Canol. Enwyd y cyfreithiau yn Gyfraith Hywel Dda ac roedd y cyfeiriad at yr ansoddair \u2018da\u2019 yn ei enw yn adlewyrchu\u2019r ffaith bod y cyfreithiau yn cael eu hystyried yn rhai cyfiawn a theg. Roedd yr hanesydd Dafydd Jenkins yn eu gweld fel cyfreithiau trugarog yn hytrach nag fel cosbau, gyda phwyslais ar synnwyr cyffredin wrth weinyddu\u2019r gyfraith a chydnabyddiaeth o hawliau merched yng nghyd-destun y gyfraith. Roedd Hywel Dda yn ddyn dysgedig, hyd yn oed yn \u00f4l safonau modern, yn gyfarwydd iawn \u00e2\u2019r Gymraeg, Lladin a Saesneg.Mae adeilad swyddfeydd a chartref gwreiddiol y Senedd wedi cael ei enwi\u2019n \u2018T\u0177 Hywel\u2019 er anrhydedd i Hywel Dda ac mae siambr wreiddiol y Cynulliad bellach yn cael ei adnabod fel Siambr Hywel. Mae bwrdd iechyd de-orllewin Cymru wedi cael ei enwi ar ei \u00f4l hefyd. Bu farw Elen, gwraig Hywel, yn 943, a ganwyd pedwar o blant iddynt, sef Owain, Rhodri, Edwin ac Angharad. Bywyd cynnar Hywel oedd mab y Brenin Cadell o Seisyllwg. Etifeddodd Hywel a\u2019i frawd, Clydog, Geredigion ac Ystrad Tywi ar farwolaeth Cadell, ond bu farw Clydog ac felly etifeddodd deyrnas gyfan Seisyllwg (Ceredigion ac Ystrad Tywi) yn 920. Bu farw ei dad-yng-nghyfraith, Llywarch ap Hyfaidd, brenin Dyfed, tua 904, a thrwy ei briodas ag Elen, merch Llywarch ap Hyfaidd, merch y Brenin Llywarch o Ddyfed, ychwanegodd Ddyfed at diroedd Seisyllwg. Ychwanegodd deyrnas Brycheiniog at ei diroedd tua 930 a dyma\u2019r tiroedd a greodd deyrnas newydd y Deheubarth. Ychwanegodd Gwynedd a Phowys at honno, ac erbyn diwedd ei deyrnasiad yn 950 roedd y rhan helaethaf o Gymru o dan ei reolaeth, heblaw am Forgannwg. Roedd tad Hywel, sef Cadell, wedi cael ei osod fel Brenin Seisyllwg gan ei dad yntau, sef Rhodri Mawr o Wynedd, yn dilyn boddi Gwgon, brenin diwethaf Seisyllwg, a oedd yn ddi-etifedd, yn 872. Roedd Rhodri yn frawd-yng-nghyfraith i Gwgon, gan ei fod yn briod \u00e2\u2019i chwaer Angharad, ac yn dilyn marwolaeth Gwgon daeth Rhodri yn stiward ar ei deyrnas. Rhoddodd hyn y cyfle i Rhodri hawlio teyrnas Seisyllwg iddo\u2019i hun, ac roedd felly'n gallu rhoi ei fab, Cadell, yn frenin-ddeiliad yno, ac yntau\u2019n atebol i Rhodri. Bu farw Cadell tua 911, ac mae'n ymddangos bod ei diroedd wedi cael eu rhannu rhwng ei ddau fab, sef Hywel a Clydog. Teyrnasiad Ni chofnodir unrhyw frenin arall yn Nyfed yn dilyn marwolaeth Llywarch yn 904, a thrwy ei briodas gyda merch Llywarch, Elen, sef unig etifedd honedig Llywarch, roedd Hywel wedi llwyddo i sicrhau bod y deyrnas gyfan o dan ei reolaeth ef. Defnyddiodd Hywel y cysylltiad teuluol hwn i gyfiawnhau ei hawl dros y deyrnas.Mae\u2019n ddigon posib bod Hywel a Clydog wedi rheoli Seisyllwg gyda\u2019i gilydd yn dilyn marwolaeth eu tad, gan eu bod wedi cyflwyno eu hunain i Edward yr Hynaf, Brenin Lloegr, yn 918. Pan fu farw Cadell yn 920, gan adael y deyrnas gyfan i Hywel, roedd Hywel wedyn yn medru uno Seisyllwg, o\u2019i ochr ef gyda Dyfed a etifeddodd o ochr ei wraig, i fod yn un deyrnas a adnabuwyd fel y Deheubarth. Hwn oedd digwyddiad arwyddocaol cyntaf teyrnasiad Hywel. Yn 926 neu 928 aeth Hywel ar bererindod i Rufain, a thrwy wneud hynny ef oedd y tywysog cyntaf o Gymru i ymgymryd \u00e2 thaith debyg.Ar ei ddychweliad sefydlodd berthynas agos ag Athlestan o Loegr. Bwriad Athlestan oedd sicrhau ymostyngiad brenhinoedd eraill Prydain iddo ef; yn wahanol i\u2019r disgwyliad roedd Hywel yn fodlon ufuddhau ac ymostwng i Loegr, ond roedd hefyd yn defnyddio hynny i\u2019w fantais pryd bynnag roedd hynny'n bosibl. Llwyddodd Hywel i ddefnyddio ei sgiliau gwleidyddol i gadw ei gysylltiad ag Athelstan a choron Lloegr i\u2019w fantais ei hun wrth lunio ei uchelgais a\u2019i amcanion yng Nghymru.Yn 942, penderfynodd cefnder Hywel, sef Idwal Foel, Brenin Gwynedd, ei fod am dorri\u2019n rhydd o dra-arglwyddiaeth Lloegr, a chododd arfau yn erbyn y Brenin Edmund o Loegr. Lladdwyd Idwal a\u2019i frawd, Elisedd, mewn brwydr yn erbyn lluoedd Edmund, ac yn \u00f4l arfer, dylai coron Idwal fod wedi cael ei hetifeddu gan ei feibion, ond ymyrrodd Hywel yn y sefyllfa. Alltudiwyd Iago a Ieuaf gan Hywel, a sefydlodd Hywel ei hun yn rheolwr Gwynedd, a oedd hefyd yn rhoi Teyrnas Powys o dan ei reolaeth, gan fod Powys o dan awdurdod Gwynedd. O ganlyniad, roedd Hywel wedi sefydlu ei hun fel brenin rhan helaethaf o Gymru, heblaw am Forgannwg a Gwent yn y de. Bu teyrnasiad Hywel yn gyfnod treisgar yn hanes Cymru, ond roedd y gyd-ddealltwriaeth rhyngddo ef ac Athelstan yn golygu bod Hywel ac Athelstan wedi rheoli rhannau o Gymru ar y cyd. Cymaint oedd y dyfnder y ddealltwriaeth rhyngddynt fel bod Hywel wedi cael caniat\u00e2d i ddefnyddio bathdy Athelstan yng Nghaer i greu ei geiniogau arian ei hun, sef \u2018Houael Rex\u2019. Polis\u00efau Roedd cysylltiadau agos rhwng Hywel a llys Wessex. Dilynodd Hywel bolisi o gyfeillgarwch ag Athelstan, brenin y Sacsoniaid Gorllewinol a'r grym mwyaf ar Ynys Prydain yn y cyfnod hwnnw. Roedd Athelstan yn w\u0177r i Alffred Fawr, gyda\u2019i fryd ar barhau i ymestyn, cryfhau ac adeiladu ar sylfeini awdurdod ei gyndeidiau ar draws Prydain. Cofnodir i Hywel ymweld \u00e2 llys Athelstan nifer o weithiau, a'i fod wedi llofnodi nifer o ddogfennau gydag Athelstan - er enghraifft, rhwng 928 a 949, lle disgrifiwyd ef yn rhai ohonynt fel Subregulus neu \u2018is-frenin\u2019. Mewn seremoni ar lan afon Gwy yn 927 roedd Hywel wedi cydnabod ei fod yn \u2018is-frenin\u2019 i Athelstan, a oedd drwy\u2019r cytundeb yn \u2018ben-arglwydd\u2019 ar Hywel. Arwydd arall o\u2019r berthynas rhwng y ddau reolwr oedd bod Hywel wedi bod yn bresennol yng nghoroniad brawd Athelstan, sef Eadred, yn 946. Pan ymladdwyd Brwydr Brunanburh yn 937 rhwng Athelstan a byddin cynghrair rhwng Olaf III Guthfrithson, brenin Llychlynnaidd Dulyn, Causant\u00edn mac \u00c1eda II, brenin yr Alban ac Owain I, brenin Ystrad Clud, ni chofnodir i'r Cymry gymryd rhan yn y frwydr. Mae'n debyg mai oherwydd dylanwad Hywel y bu hyn. Fodd bynnag, nid oedd polisi Hywel at ddant pob un o'i ddeiliaid. Mae\u2019r gerdd ddarogan wladgarol Armes Prydein, a gyfansoddwyd yn ystod y cyfnod hwn, yn galw am gynghrair rhwng y Cymry a'r bobloedd eraill yn erbyn y Saeson, ond anwybyddwyd ei ymbil gan Hywel.Mae safbwyntiau amrywiol ynghylch pam roedd Hywel mor awyddus i gadw cysylltiad clos \u00e2 llys Athlestan. Honnai\u2019r hanesydd J.E. Lloyd bod Hywel yn edmygydd o Wessex, tra bod D.P. Kirby yn awgrymu bod hynny\u2019n dangos bod Hywel yn bragmataidd ac ymarferol ei agwedd, a'i fod yn cydnabod realiti p\u0175er ym Mhrydain ganol y 10g. Mae\u2019n ddiddorol nodi ei fod wedi rhoi enw Eingl-sacsonaidd, sef Edwin, ar un o\u2019i feibion, ac roedd llawer o nodweddion cyffredin rhwng Hywel ac Athlestan \u2013 roedd y ddau wedi datblygu eu harian eu hunain, roedd y ddau yn rheoli teyrnasoedd, ac roedd y ddau wedi llunio llyfr cyfraith i\u2019w teyrnasoedd priodol.  Cyfraith Hywel Yn draddodiadol, cysylltir enw Hywel \u00e2 chyfreithiau'r Cymry yn ystod y Canol Oesoedd, a gelwir hwy oherwydd hynny yn \"Gyfraith Hywel Dda\" neu \"Gyfraith Hywel\". Tua\u2019r flwyddyn 945 galwodd Hywel ap Cadell (Hywel Dda) bobl o bob rhan o Gymru, yn cynnwys cyfreithwyr a chlerigwyr, ynghyd yn Hendy-gwyn ar Daf, Dyfed i gydweithio i ad-drefnu'r gyfraith. Yn y cyfarfod hwn cytunwyd ar drefn gyfreithiol ar gyfer Cymru oedd yn cael ei galw\u2019n Gyfraith Hywel Dda. Roedd y cyfreithiau'n cynnwys gwybodaeth am sut byddai gwahanol droseddau fel llofruddiaeth a dwyn yn cael eu cosbi - er enghraifft, \u2018sarhad\u2019 a \u2018galanas\u2019; a hawliau pobl o safbwynt y gyfraith - er enghraifft, hawliau merched a dulliau profi euogrwydd.Pwrpas y rhaglithiau i\u2019r cyfreithiau oedd pwysleisio cefndir a tharddiad brenhinol a Christnogol y cyfreithiau. Roedd hyn yn bwysig yn wyneb ymosodiadau ar y gyfraith o\u2019r tu allan i Gymru, yn enwedig yn ystod cyfnod John Peckham fel Archesgob Caergaint. Dilynodd y Cymry Gyfraith Hywel Dda tan yr 16g pan basiwyd Deddfau Uno 1536 \/ 1542 gan Harri VIII, a honnai ei fod yn ddisgynnydd i Hywel Dda drwy Rhodri Mawr. Chwalu Yn dilyn ei farwolaeth yn 950, rhannwyd teyrnas Hywel yn dair rhan: ail-feddiannwyd Gwynedd a Phowys gan feibion Idwal Foel tra etifeddwyd y Deheubarth gan ei fab Owain. Gwaddol Hywel Erbyn diwedd cyfnod Hywel roedd Cymru yn wlad unedig, fwy neu lai, gyda ffiniau pendant \u00e2 Lloegr. Roedd ganddi ei hiaith ei hun, ei heglwys ei hun, ei llenyddiaeth a'i chyfreithiau ei hun, a'i system lywodraethu ei hun. Yn anffodus, yn dilyn marwolaeth Hywel, bu'r gwahanol frenhinoedd yn ymladd yn erbyn ei gilydd tan i Gruffudd ap Llywelyn, gor, or \u0175yr Hywel Dda, ddod yn benarglwydd ar y Cymry yn yr 11g. Lladdwyd ef mewn brwydr yn erbyn Tostig a Harold Godwin yn 1063.Roedd Hywel Dda yn wleidydd craff a oedd yn troedio\u2019n ofalus, yn enwedig yn ei berthynas gyda Lloegr, ac yn sylweddoli bod yn rhaid iddo gadw\u2019r ddysgl yn wastad gydag Athelstan. Roedd cynghreirio gyda llys Wessex yn dacteg strategol graff a defnyddiol yn erbyn y Llychlynwyr, os oedd am sicrhau ei amcanion hirdymor, sef creu Cymru unedig.Roedd yn ddeddf-roddwr a fu\u2019n ffigwr allweddol o ran trefnu a chydlynu pobl a dysgedigion o bob rhan o Gymru yn Hendy-gwyn ar Daf er mwyn sefydlu un gyfraith gydnabyddedig i Gymru. Yn yr un modd \u00e2 gwledydd eraill yn Ewrop ar y pryd, roedd perchnogi cyfraith gwlad yn rhan bwysig o droi brenhiniaeth yn wladwriaeth.Heddiw, mae Prifysgol Cymru yn rhoi Gwobr Goffa Hywel Dda am ymchwil i gyfraith a defod Cymru yn y Canol Oesoedd. Ceir copi o un o destunau enwocaf y Gyfraith (llawysgrif Peniarth 28) yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn Aberystwyth, a gellir darllen y llawysgrif ar-lein hefyd. Gweler hefyd Dyfnwal Moelmud Y Deheubarth T\u0177 Hywel Ymddiriedolaeth GIG Hywel Dda Cyfeiriadau Dolenni allanol Testun Peniarth 28 ar-lein Gardd Goffa Hywel Dda","368":"Ffurfiwyd y Sweden gyfoes o Undeb Kalmar a ffurfiwyd ym 1397 pan unwyd y wlad gan y brenin Gustav Vasa yn yr 16g. Yn yr 17g, ehangodd tiriogaeth Sweden gan ffurfio Ymerodraeth Sweden. Yn y 18g, bu'n rhaid i Sweden ildio'r rhan fwyaf o'r tiriogaethau roedd wedi eu goresgyn, a chollodd y Ffindir a'r tiriogaethau a oedd y tu allan i benrhyn Llychlyn yn gynnar yn y 19g. Yn dilyn diwedd y rhyfel olaf rhwng Sweden a Norwy ym 1814, unodd y ddwy wlad nes iddynt wahanu ym 1905. Ers 1814, mae Sweden wedi bod yn wlad heddychlon gan fabwysiadu polisi tramor o niwtraliaeth yn ystod cyfnodau o heddwch a rhyfel. Cynhanes (9,000 CC-OC 800) Mae gan Sweden, fel Norwy, grynodiad uchel o betroglyffau (h\u00e4llristningar yn Swedeg) drwy'r wlad gyfan, gyda'r crynodiad uchaf yn nhalaith Bohusl\u00e4n. Er hyn, gellir gweld y darluniau cynharaf yn nhalaith J\u00e4mtland, sy'n dyddio o 5,000 CC. Maent yn darlunio anifeiliaid gwyllt megis: elc, ceirw, eirth a morloi. Y cyfnod rhwng 2,300-500 CC oedd cyfnod mwyaf cerfio, gyda cherfiadau o fyd amaeth, rhyfela, llongau, anifeiliaid  dof, ac ati. Yn ogystal \u00e2 hyn, daethpwyd o hyd i betroglyffau \u00e2 them\u00e2u rhywiol yn Bohusl\u00e4n sy'n dyddio o 800-500 CC.[angen ffynhonnell] Hanes Sweden (800\u20131,500) Am ganrifoedd roedd  pobl Sweden yn llongwyr masnachol ac yn adnabyddus oherwydd eu masnach i dirroedd pell. Yn y 9g, ymosododd a difrododd y Llychlynwyr o Norwy ar gyfandir Ewrop cyn belled \u00e2'r M\u00f4r Du a M\u00f4r Caspia. Yn ystod yr 11fed a'r 12g, datblygodd Sweden, yn araf, i fod yn deyrnas unedig Gristnogol a gynhwysai'r Ffindir. Hyd at 1060 roedd brenhinoedd yr Uppsala yn rheoli'r rhan fwyaf o'r Sweden fodern heblaw am ardaloedd deheuol ac ardaloedd arfordirol y gorllewin, a oedd yn parhau o dan reolaeth Ddanaidd hyd yr 17g. Wedi canrif o ryfeloedd cartref ymddangosodd teulu brenhinol newydd, a chryfhaodd p\u0175er y goron ar draul boneddigion, wrth gynnig braint i'r boneddigion megis rhyddhad rhag talu trethi yn gyfnewid am wasanaeth milwrol. Trawsfeddiannwyd y Ffindir. Nid oedd gan Sweden system ffiwdal hollol ddatblygiedig, ac nid oedd gwerinwyr y wlad yn cael eu gorfodi i daeogwasanaeth. Roedd Llychlynwyr Sweden yn teithio i'r dwyrain i Rwsia'n bennaf.  Roedd tir mawr Rwsia a'i hafonydd mordwyol yn cynnig cyfleoedd da i fasnachu nwyddau ac ar adegau i anrheithio. Yn ystod y 9g, dechreuodd y Llychlynwyr anheddu ar ochr ddwyreiniol y M\u00f4r Baltig. Tua 1000, daeth Olof Sk\u00f6tkonung i'r arswydus swydd o fod y brenin cyntaf i reoli Svealand a G\u00f6taland, ond mae hanes diweddarach yn aneglur ac yn llawn brenhinoedd a'u cyfnodau o raglywiaeth a gwir b\u0175er yn ansicr. Yn y 12g, roedd Sweden yn parhau i gyfuno'r frwydr linachyddol rhwng tylwyth Erik a thylwyth Sverker, a ddaeth i ben pan briododd trydydd tylwyth \u00e2 thylwyth Erik a ffurfio'r llinach Folkunga. Yn raddol creodd y linach hon Sweden fel gwir genedl (fel yr oedd cyn Undeb Kalmar), ond chwalwyd hi wedi'r Pla Du. Roedd trosi o baganiaeth Lychlynnaidd i Gristnogaeth yn broses gymhleth, graddol, ac ar adegau yn dreisgar (gweler Teml Uppsala). Prif darddiad cynnar y dylanwad crefyddol yn Sweden oedd Lloegr yn dilyn rhyngweithiad rhwng y Sgandinafiaid a'r Sacsoniaid yn y Danelaw, a'r mynachod cenhadol o Iwerddon. Roedd dylanwad yr Almaen yn llai eglur ar y dechrau, er ymgais genhadol gynnar gan Ansgar, ond ymddangosodd yn raddol fel y grym crefyddol dominyddol yn yr ardal, yn enwedig wedi i'r Normaniaid orchfygu Lloegr. Er y cysylltiadau agos rhwng y Swediaid a'r bendefigaeth Rwsiaidd, does dim tystiolaeth uniongyrchol o ddylanwad yr Eglwys Uniongred Ddwyreiniol, efallai oherwydd y rhwystr ieithyddol. Roedd y wladwriaeth gyfunol yn Sweden yn cynnwys y Ffindir o bosib o ganlyniad i groesgad gynnar i ardal Tavastland sydd heddiw yn y Ffindir. Yn dilyn y Pla Du a'r brwydrau mewnol dros rym yn Sweden, unodd Marged I, brenhines Denmarc, wledydd Llychlyn gan ffurfio Undeb Kalmar ym 1397, gyda chaniat\u00e2d  boneddigion Sweden. Er hyn, arweiniodd y tensiwn parhaol rhwng gwledydd yr undeb yn raddol at wrthdaro agored rhwng y Swediaid a'r Daniaid yn y 15g. Diddymwyd yr undeb yn gynnar yn yr 16g gan greu gelyniaeth hir rhwng Denmarc ar un ochr a Sweden ar yr ochr arall.  Sweden fodern (1523) Yn yr 16g, brwydrodd Gustaf Vasa i greu Sweden annibynnol, gan drechu ymgais i ail-sefydlu Undeb Kalmar, a gosod seiliau ar gyfer Sweden fodern. Ar yr un pryd, torrodd gysylltiad \u00e2'r babaeth a sefydlodd eglwys ddiwygiedig. Daeth ymddatodiad Undeb Kalmar ar ddechrau'r 16g \u00e2 gelyniaeth hir rhwng Norwy a Denmarc ar un ochr a Sweden (gan gynnwys y Ffindir) ar yr ochr arall.  Roedd yr esgobion Catholig yn cefnogi'r Brenin Danaidd Cristian II, ond cafodd ei drechu gan Gustaf Vasa, a daeth Sweden (gyda'r Ffindir) yn annibynnol unwaith eto.  Defnyddiodd Gustaf y Diwygiad Protestannaidd i ffrwyno grym yr eglwys a daeth yn Frenin Gustaf I ym 1523. Ym 1527 perswadiodd  Riksdag V\u00e4ster\u00e5s (gan gynnwys y boneddigion, clerigwyr, bwrdeisiaid, a gwerinwyr  rhydd-ddaliadol) i gymryd ymaith tiroedd yr eglwys, a gynhwysai 21% o dir ffermio'r wlad. Gwarchododd Gustaf ddiwygwyr Lutheraidd a phenododd ei ddynion yn esgobion.  Llethodd Gustavus wrthwynebiad yr aristocratiaid tuag at ei bolis\u00efau eglwysig a'i ymdrechion at ganoli. Diwygiwyd y trethi ym 1538 a 1558 gan symleiddio a safoni'r trethi cyfansawdd, cymhleth ar ffermwyr annibynnol drwy'r ardal; addaswyd asesiadau trethi i bob fferm i adlewyrchu'r gallu i dalu. Cynyddwyd cyllid trethi'r goron, ond yn bwysicach roedd y system newydd yn cael ei hystyried fel un teg a derbyniol.  Yn dilyn rhyfel Luebeck ym 1535 diarddelwyd y Masnachwyr Hanseataidd, oedd ynghynt yn berchen ar fonopoli ar fasnach dramor. Tyfodd cryfder economaidd Sweden yn gyflym gyda'i ddynion busnes yn rheoli, ac erbyn 1544 roedd Gustaf yn rheoli 60% o dir ffermio Sweden. Ffurfiodd Sweden y fyddin fodern gyntaf yn Ewrop, wedi'i chefnogi gan system dreth soffistigedig a biwrocratiaeth lywodraethol. Sefydlodd Gustaf brenhinllin ei deulu, Vasa, a ddaeth i deyrnasu dros Sweden (1523-1654) a Gwlad Pwyl (1587-1668). Y Cyfnod Modern Cynnar Yn ystod y 17g, wedi ennill y rhyfeloedd yn erbyn Denmarc, Rwsia, a Gwlad Pwyl, Daeth Sweden- Y Ffindir (gydag ychydig dros 1 miliwn o drigolion) yn b\u0175er mawr gan gymryd rheolaeth uniongyrchol o ardal y Baltig, sef prif ffynhonnell Ewrop i gael graen,  haearn, copr, pren, tar,  cywarch a ffwr. Enillodd Sweden ei droedle ar diroedd y tu allan i'w dalaith draddodiadol yn 1561, pan ddewisodd Estonia ddeiliadaeth i Sweden yn ystod Rhyfel Livonia. Yn 1590 roedd yn rhaid i Sweden ildio Ingria a Kexholm i Rwsia, a cheisiodd Sigismund ymgorffori Estonia Swedaidd i Ddugiaeth Livonia, ehangodd Sweden yn raddol yn ystod y blynyddoedd canlynol i ddwyrain y Baltig. Mewn cyfres o Ryfeloedd Pwylaidd-Swedaidd (1600 - 1629)a'r rhyfel  Rwsiaidd -Swedaidd Rhyfel Ingria, ail-gymerodd Gustavus Adolphus Ingria a Kexholm (ac ildiodd yng Nghytundeb Stolbovo, 1617) ynghyd a'r rhan fwyaf o Livonia (a ildiodd yng Nghytundeb Altmark, 1629). Roedd r\u00f4l Sweden yn y Rhyfel Deng Mlynedd ar Hugain yn rheoli balans y p\u0175er gwleidyddol a'r p\u0175er crefyddol yn Ewrop. O flaenlaniad yn Stralsund (1628) a Pomerania (1630), symudodd y fyddin Swedaidd ymlaen i'r de o'r  Ymerodraeth Rufeinig Santaidd, ac yn  theatr y rhyfel amddifadasant Denmarc-Norwy o Estonia Danaidd, J\u00e4mtland, Gotland, Halland, H\u00e4rjedalen, Idre a S\u00e4rna, cael eu hesgusodi o'r Sound Dues,  a sefydlu ceisiadau i  Bremen-Verden, a ffurfioli'r cyfan yng Nghytundeb Br\u00f6msebro (1645). Yn 1648, daeth Sweden yn b\u0175er  gwarant  Heddwch Westphalia, a ddaeth a'r Rhyfel Deng Mlynedd ar Hugain i ben a'i gadael ag arglwyddiaethau ychwanegol Bremen-Verden, Wismar a Pomerania Swedaidd.  Ers 1638, roedd Sweden yn cynnal gwladfa Sweden Newydd ar hyd Afon Delaware yng Ngogledd America.  Ymerodraeth Sweden: 1648 Ni arhosodd  Sweden fel ymerodraeth heb ei  herio.  Yn yr Ail Ryfel Gogleddol, llwyddodd i  sefydlu rheolaeth o lannau dwyreiniol y Sound, ffurfiwyd hyn yng Nghytundeb Roskilde(1658), a llwyddodd i ennill cydnabyddiaeth o'i gwladwriaethau yn y de ddwyrain gan bwerau mawr  Ewrop yng Nghytundeb Oliv a (1660); ond, ataliwyd Sweden rhag lledu ymhellach ar hyd arfordir deheuol y Baltig.  Daeth y Sweden o  Ryfel Scania gydag dim ond colledion bychain oherwydd bod Ffrainc wedi gorfodi i wrthwynebwyr Sweden i gytundebau Fontainebleau (1679) (cadarnhawyd yn Lund) a Saint-Germain (1679). Galluogodd y cyfnod dilynol o heddwch i Charles XI o Sweden i ddiwygio a sefydlogi'r ymerodraeth.  Cyfnerthodd gyllid y wladwriaeth gyda gostyngiad mawr 1680; gwnaed newidiadau pellach i gyllid, masnach,  arfogaeth genedlaethol arforol a thirol, dull gweithredu ynadol, llywodraeth yr eglwys ac addysg.  Y Rhyfel Mawr: 1700 Cyfunodd Rwsia, Gwlad Pwyl Sacsonaidd, a Denmarc-Norwy eu p\u0175er yn 1700 ac ymosod ar Ymerodraeth Sweden. Er i'r brenin Swedaidd ifanc Charles XII(1682-1718; a deyrnasodd rhwng 1697-1718) ennill rhai  buddugoliaethau anhygoel ym mlynyddoedd cynnar y Rhyfel Mawr, yn bennaf yn y llwyddiant syfrdanol yn erbyn Rwsiaid  ym Mrwydr Narva (1700), roedd ei gynllun i ymosod ar Foscow a gorfodi Rwsia i heddwch yn rhy uchelgeisiol. Enillodd y Rwsiaid ym Mrwydr Poltava ym  Mehefin 1709, gan ddal y rhan fwyaf o fyddin flinedig Sweden.  Torrwyd Charles XII a gweddillion ei fyddin i ffwrdd o Sweden a chilio i'r de i diroedd Otoman, ble yr arhosodd am dair blynedd.  Arhosodd yn hirach na'r disgwyl, gan wrthod gadael nes i  Ymerodraeth Otoman ymuno ag ef mewn brwydr newydd yn erbyn Tsar Peter I o Rwsia. Er mwyn gorfodi llywodraeth ystyfnig Otoman i ddilyn ei bolis\u00efau, sefydlodd, o'i wersyll, rwydwaith wleidyddol bwerus yn Constantinople, a ymunodd mam y Swltan ag ef hyd yn oed.  Roedd dyfalbarhad Charles yn llwyddiannus, wrth i fyddin Peter gael eu gwirio gan fintai Otoman.  Er hyn, roedd methiant Twrci i ddilyn y fuddugoliaeth yn gwylltio Charles ac o hynny ymlaen surodd ei gysylltiadau a gweinyddiaeth Otoman.  Yn yr un cyfnod, gwaethygodd ymddygiad ei fintai a throi'n drychineb.  Creodd diffyg disgyblaeth a dirmyg tuag at y bobl leol sefyllfa annioddefol yn Moldavia. Roedd y milwyr Swedaidd yn ymddwyn yn wael, gan ddifetha, dwyn, treisio a lladd.  Yn y cyfamser, yn y Gogledd, goresgynnwyd Sweden gan ei elynion; dychwelodd Charles yn 1714, yn rhy hwyr i adfer ei ymerodraeth goll a'i famwlad dlawd; bu farw yn 1718.[5]  Yn y cytundebau heddwch dilynol, daeth y pwerau cynghreiriol, wedi'u hymuno a Prussia a England-Hanover, a diwedd i  deyrnasiad Sweden fel p\u0175er mawr.  Rwsia oedd yn dominyddu'r gogledd yn awr.  Ffurfiwyd pwerau newydd gan y Riksdag a oedd yn flinedig yn dilyn y rhyfel, a gostyngwyd y goron i  frenhiniaeth gyfansoddiadol gyda'r pwerau gan lywodraeth sifiliaid wedi'u rheoli gan y  Riksdag. Daeth  \"Oes Newydd o Ryddid\", ac ailadeiladwyd yr economi, wedi'i gefnogi gan allforio llawer o haearn a phren i Brydain.[6] Mae teyrnasiad Charles XII (1697-1718) wedi achosi dadlau enbyd, wrth i haneswyr geisio canfod pam fod yr athrylith filwrol hon  wedi gorgyrraedd a gwanhau Sweden yn fawr.  Er bod rhan fwyaf o haneswyr cynnar y 19g yn tueddu i ddilyn arweiniad Voltaire trwy gyflwyno clod mawr i'r rhyfelwr o  frenin, mae eraill wedi beirniadu ef fel ffanatig, gormeswr, a  rhyfelgi gwaedlyd.  Mae barn fwy cytbwys yn cynnig ei fod yn llywodraethwr milwrol medrus  a'i hynodrwydd wedi bod yn gymorth iddo, ond ei fod wedi esgeuluso ei ganolfan yn Sweden i ddilyn anturiaeth dramor.[7] > Heb ddysgu ffiniau cywasgedig Sweden, breuddwydiodd gr\u0175p o foneddigion a reolodd y wlad o 1739 hyd 1765, a enwyd fel yr \"Hats\", o ddial ar Rwsia; buont yn rhyfela yn 1741, 1757, 1788, a 1809, gyda chanlyniadau trychinebus mwy neu lai, wrth i ddylanwad Rwsia dyfu wrth drechu Sweden pob tro.  Goleuedigaeth Ymunodd Sweden a'r  diwylliant Goleuedig o'r celfyddydau,  pensaern\u00efaeth, gwyddoniaeth a dysgu.  Sefydlodd gyfraith newydd yn 1766 rhyddid i'r wasg am y tro cyntaf - cam nodedig at ryddid barn wleidyddol. Sefydlwyd Academi Gwyddoniaeth yn 1739, ac Academi Llythyrau, Hanes a Hynafiaeth yn 1753. Carl Linnaeus(1707-78) oedd yr arweinydd diwylliannol amlwg, a'i waith mewn bioleg ac ethnograffeg wedi dylanwadu'n enfawr ar wyddoniaeth Ewropeaidd. Daeth ymateb yn dilyn hanner canrif o awdurdod seneddol. Coronwyd Brenin Gustav III (1746-1792) yn 1771,  ac yn 1772 arweiniodd coup d'\u00e9tat, gyda chefnogaeth Ffrainc, a sefydlodd ef fel \"teyrn goleuedig\", a reolai yn \u00f4l ewyllys.  Roedd Oes Rhyddid a gwleidyddiaeth pleidiau chwerw wedi dod i ben.  Daeth yn noddwr y celfyddydau a cherddoriaeth, yn sgil addysg dda a'i ragaeddfedrwydd. Newidiodd ei orchmynion y fiwrocratiaeth, cyweirio'r arian cyfredol, lledaenu masnach a gwella'r  amddiffyn. Roedd y boblogaeth wedi cyrraedd 2.0 miliwn a'r wlad yn llwyddiannus, er bod alcoholiaeth ymhobman ac yn broblem gymdeithasol gynyddol. Ond wrth i Gustav ddechrau rhyfel yn erbyn Rwsia a methu, cafodd ei lofruddio gan gynllwyn y boneddigion blin a dderbyniodd rhwystrau i'w breintiau er budd y ffermwyr gwerinol. Parhaodd brenhiniaeth absoliwt hyd i drechiannau'r Rhyfeloedd Napoleon orfodi Sweden i ildio'r Ffindir i Rwsia yn 1809.  Gwladfeydd a Chaethwasiaeth Arbrofodd Sweden ychydig a threfedigaethau tramor, gan gynnwys  \"Sweden Newydd\" yn America Trefedigaethol yn y 1640au. Prynodd Sweden ynys fechan yn y Carib\u00ee o'r enw Sant Barth\u00e9lemy gan Ffrainc yn 1784, ac yna ei werthu yn \u00f4l yn 1878; roedd y boblogaeth yn cynnwys caethweision nes iddynt gael eu rhyddhau gan lywodraeth Sweden yn 1847.[8]  Trefoli Cynnar Rhwng 1570 a 1800 profodd Sweden ddau gyfnod o estyniad trefol, c. 1580-1690 ac yng nghanol yr 18g, wedi'u gwahanu gan annhyfiant cymharol o'r 1690au hyd tua 1720. Y cyfnod cychwynnol oedd yr un mwyaf gweithredol, gan gynnwys cynnydd mewn preswylwyr trefol yn Stockholm - patrwm y gellid ei gymharu \u00e2'r poblogaethau trefol cynyddol ym mhrifddinasoedd a dinasoedd  porthladd eraill yn Ewrop - ynghyd a sefydlu nifer o drefi bychain eraill.  Roedd poblogaethau cynyddol yn nhrefi bychain y gogledd a'r gorllewin yn nodweddu ail gyfnod y tyfiant trefol, a ddechreuodd tua 1750 o ganlyniad i batrymau masnach Sweden o'r Baltig i Ogledd yr Iwerydd.[9]  Y Ddeunawfed ganrif Undeb gyda Norwy: 1814 Yn 1810 etholwyd Marsial o Ffrainc Jean-Baptiste Bernadotte, un o  gadfridogion uchaf Napoleon, yn Edling Charles ger y Riksdag. Yn 1813, ymunodd ei fyddin a'i gynghreiriaid yn erbyn  Napoleon a threchu'r Daniaid yn Bornh\u00f6ved. Yng Nghytundeb Kiel, ildiodd Denmarc dir mawr Norwy i Frenin Sweden. Er hyn, bu i Norwy, ddatgan annibyniaeth, mabwysiadu cyfansoddiad a dewis brenin newydd. Ymosododd Sweden ar Norwy i orfodi termau cytundeb Kiel -hwn oedd y rhyfel olaf i Sweden ei fwydro. Wedi ymladd byr, daeth heddwch ac uniad personol rhwng y ddwy wladwriaeth. Er iddynt rannu'r un brenin, roedd Norwy yn eithaf annibynnol o Sweden, ond Sweden oedd yn rheoli materion tramor. Doedd llywodraeth y brenin ddim yn boblogaidd iawn pan wrthododd Sweden rhag gadael Norwy gael eu diplomyddion eu hunain, gwrthododd Norwy frenin Sweden yn 1905 a dewis eu brenin eu hunain. Yn ystod teyrnasiad Charles XIV (1818\u20131844), cyrhaeddodd  cam cyntaf y Chwyldro Diwydiannol i Sweden. Dechreuodd o efeiliau gwledig, brethyn, rhag-ddiwydiannau a melinau llifio. Amlygwyd y 19g gan ymddangosiad gwasg gwrthwynebu rhyddfrydig, diddymiad urdd monopoli ym masnach a chynhyrchu mewn cytundeb a menter rydd, cyflwyniad trethi ac ailffurfio pleidleisio,  sefydlu gwasanaeth milwrol cenedlaethol, a chynnydd yn   etholaeth tri phrif blaid -Plaid y Democratiaid Cymdeithasol, Plaid Ryddfrydol a'r Blaid Geidwadol.  Moderneiddio Sweden: 1866 Trawsffurfiwyd Sweden- fel Japan ar y pryd -o fod yn gymdeithas wledig llonydd i gymdeithas ddiwydiannol ddirgrynol rhwng 1860au a 1910au. Symudodd yr economi amaethyddol yn raddol o bentref cymunedol i amaethyddiaeth ffermydd preifat mwy effeithlon.  Roedd llai o alw am weithwyr llaw ar y fferm felly aeth nifer i'r dinasoedd; ac ymfudodd tua 1 miliwn o Sweden i'r Unol Daleithiau rhwng 1850 a 1890. Dychwelodd nifer a rhannu'r wybodaeth am ddiwydiannau America a'u cynhyrchiant uwch,  felly yn ysgogi moderneiddio cyflymach. Ymddangosodd gwasg wrthwynebol yn niwedd y 19g, diddymiad urdd monopoli ar grefftwyr, a diwygiad trethiant. Gwnaed dwy flynedd o wasanaeth milwrol yn orfodol i ddynion ifanc, er nad oedd rhyfela.  Iechyd Dechreuodd gostyngiad cyfradd marwolaethau Sweden tua 1810. Dargyfeiriwyd tuedd cyfradd marwolaeth dynion a merched o oed gweithio, er hyn, arweiniodd at gyfraddau uwch o farwolaethau gwrywaidd yn hanner cyntaf y ganrif. Roedd cyfraddau uchel iawn o farwolaethau babanod a phlant cyn 1800. Ymysg babanod a phlant rhwng yr oedran o un a phedwar cynyddodd y frech wen fel rheswm marwolaeth yn y 1770au-1780au a gostyngodd wedi hynny. Cynyddodd marwolaethau yn ystod y cyfnod hefyd oherwydd afiechydon eraill yn yr aer, y bwyd a'r d\u0175r, ond gostyngodd y rhain hefyd yn ystod dechrau'r 19g. Roedd gostyngiad yr afiechydon yn ystod y cyfnod hwn yn creu amgylchedd ffafriol a gynyddai ymwrthedd plant i afiechydon a gostyngodd marwolaethau plant. Cyflwynwyd gymnasteg orfodol yn ysgolion Sweden yn 1880 yn rhannol oherwydd traddodiad hir, o Ddadeni dyneiddiaeth i'r Oleuedigaeth, o bwysigrwydd hyfforddiant corfforol ynghyd ag hyfforddiant deallusol. Ar unwaith, roedd dyrchafiad gymnasteg fel ffurf iach wyddonol o ddisgyblaeth gorfforol yn cyd-daro a'r cyflwyniad o orfodaeth filwrol, a roddai ddiddordeb mawr i'r wlad mewn addysgu'r plant yn dda yn gorfforol ynghyd a meddyliol ar gyfer y r\u00f4l fel milwyr dinesydd. Mae Sg\u00efo yn weithgaredd hamddenol mawr yn Sweden, ac mae ei effaith ideolegol, ymarferol, ecolegol a chymdeithasol wedi bod yn wych i genedlaetholdeb  ac ymwybyddiaeth Sweden. Roedd pobl o Sweden yn gweld sg\u00efo fel rhinwedd, gwrywaidd, arwrol, mewn cytundeb a natur, a rhan o ddiwylliant y wlad. Yn sgil ymwybyddiaeth gynyddol o deimladau cenedlaethol cryf a gwerthfawrogi adnoddau naturiol, cr\u00ebwyd Cymdeithas Sg\u00efo Sweden yn 1892 er mwyn cyfuno natur, hamdden a chenedlaetholdeb. Canolbwyntiodd y sefydliad ei ymdrechion ar draddodiadau gwladgarol, milwrol, arwrol, ac amgylcheddol Sweden gan eu bod yn cyd-fynd a chwaraeon sg\u00efo a bywyd awyr agored.  Yr Ugeinfed Ganrif Gydag etholfraint wedi'i ledaenu, ymddangosodd tri phrif blaid i'r genedl - Democratiaid Cymdeithasol, Rhyddfrydol, a Cheidwadol. Bu'r pleidiau yn dadlau yngl\u0177n ag ymlediad ymhellach o'r etholfraint. Rhannodd y Blaid Ryddfrydol, yn seiliedig ar y dosbarth canol, raglen yn 1907, am hawliau pleidleisio lleol, a dderbyniwyd yn ddiweddarach yn y Riksdag; roedd y rhan fwyaf o'r Rhyddfrydwyr eisiau rhan o berchnogaeth eiddo cyn y gallai dyn bleidleisio. Roedd y Democratiaid Cymdeithasol yn galw am bleidlais dynion heb gyfyngiad eiddo. Roedd cynrychiolaeth gref y ffermwyr yn Ail Siambr y Riksdag yn cynnal barn geidwadol, ond roedd eu gostyngiad graddol wedi 1900 yn rhoi diwedd i'r gwrthwynebiad i bleidlais gyfan. Parhaodd crefydd i chwarae r\u00f4l fawr, ond newidiodd addysg grefyddol ysgolion cyhoeddus o gatecism Lutheraidd i astudiaethau Beiblaidd moesegol.  Diwydiannaeth (1910\u20131939) Roedd Sweden yn niwtral yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Yn ystod y rhyfel a'r 1920au ymledodd ei diwydiannau i gyd-fynd \u00e2 galw Ewrop am ddur, peli traul, mwydion coed, a matsis. Roedd y ffyniant economaidd wedi'r rhyfel yn darparu'r seiliau ar gyfer y polis\u00efau lles cymdeithasol a nodweddai'r Sweden fodern. Roedd pryderon polisi tramor yn y 1930au yn canolbwyntio ar ehangiad yr Undeb Sofietaidd a'r Almaen, a ysgogodd ymdrechion aflwyddiannus i sefydlu system amddiffyn cyfunol rhwng gwledydd Llychlyn. Dilynodd Sweden bolisi niwtraliaeth arfog yn ystod yr Ail Ryfel Byd ac hyd heddiw mae'n anymochrol ag unrhyw gynghrair milwrol.  Y Wladwriaeth Les Cyfunodd Sweden sosialaeth a democratiaeth yn llwyddiannus oherwydd dull unigryw arweinwyr llafur a gwleidyddion Sweden, ac roedd dosbarthiadau yn cydweithio yn ystod datblygiad cynnar democratiaeth gymdeithasol Sweden. Oherwydd bod arweinwyr sosialaidd Sweden yn dewis cwrs gwleidyddol cymedrol,  diwygiedig gyda chefnogaeth sylfaen eang i'r cyhoedd  yng nghamau cynnar diwydiannaeth Sweden a chyn datblygiad llawn gwleidyddiaeth rhyng-ddosbarth Sweden, osg\u00f4dd Sweden y sialensiau eithafol caled a'r rhaniadau gwleidyddol a rhaniadau dosbarth a oedd yn broblem mewn nifer o wledydd Ewrop a geisiodd ddatblygu systemau democrataidd cymdeithasol wedi 1911. Wrth ymdrin \u00e2 sialensiau diwydiannaeth yn gynnar ac yn effeithiol gan gydweithio, a'i effaith ar strwythur cymdeithasol, gwleidyddol ac economaidd Sweden, roedd democratiaid cymdeithasol Sweden yn gallu creu un o'r systemau democratiaeth gymdeithasol yn y byd, heb arwydd o ormes na thotalitariaeth. Pan ddaeth y Blaid Ddemocrataidd Gymdeithasol i b\u0175er yn 1932, cyflwynodd yr arweinwyr broses newydd o wneud penderfyniadau gwleidyddol, a ddaeth i'w adnabod yn hwyrach fel \"Model Sweden\". Chwaraeodd y blaid ran ganolog, ond ceisient seilio eu polisi ar ddealltwriaeth gilyddol a chyfaddawd. Roedd grwpiau a diddordebau gwahanol yn ymwneud a'r pwyllgorau swyddogol bob tro cyn penderfyniadau'r llywodraeth.  Polisi Tramor 1920-1939 Roedd pryderon polis\u00efau tramor yn y 1930au yn canolbwyntio ar ehangiad Sofiet a'r Almaen, a ysgogodd ymdrechion aflwyddiannus cydweithrediad amddiffyn Llychlynnaidd. Roedd Sweden yn dilyn polisi niwtraliaeth arfog yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf (er i filoedd o wirfoddolwyr o Sweden ymladd yn Rhyfel y Gaeaf yn erbyn y Sofietiaid); er hynny, roeddent yn caniat\u00e1u i fyddinoedd yr Almaen i deithio drwy'r tiroedd i ddyletswyddau galwedigaethol yn eu cymydog, Norwy, a gyflenwodd y gyfundrefn Natsiaidd a dur a'r peli traul angenrheidiol.  Sweden yn ystod yr Ail Ryfel Byd Parhaodd Sweden yn niwtral drwy'r Ail Ryfel Byd, er ymglymiad ei holl gymdogion yn y gwrthdaro. Rhoddodd Sweden gymorth i'r ddau ochr a ryfelai.  Ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd: 1945 Sweden oedd un o'r gwledydd cyntaf na fu'n rhan o'r Ail Ryfel Byd i ymuno a'r Cenhedloedd Unedig (yn 1946). Ar wah\u00e2n i hyn, ceisiodd y wlad aros allan o gynghreiriau ac i aros yn ddiduedd yn swyddogol drwy gydol y Rhyfel Oer. Bu'r blaid ddemocrataidd gymdeithasol yn y llywodraeth am 44 mlynedd (1932-1976), treuliasant ran fwyaf o'r 1950au a'r 1960au yn adeiladu Folkhemmet Cartref y Bobl), gwladwriaeth les Sweden. Ni ddifrodwyd diwydiant Sweden yn y rhyfel ac roedd mewn safle i roi cymorth i ail adeiladu Gogledd Ewrop yn y degawdau yn dilyn 1945. Arweiniodd hyn at gynnydd economaidd yn y cyfnod wedi'r rhyfel a wnaeth system les yn bosibl. Erbyn yr 1970au roedd econom\u00efau gweddill  Gorllewin Ewrop yn enwedig yng Ngorllewin yr Almaen yn llwyddiannus ac yn tyfu'n gyflym, tra arhosodd economi Sweden yn llonydd. Beiodd nifer o economegwyr ei sector gyhoeddus enfawr wedi'i gynnal gan drethi. Yn 1976, collodd y democratiaid cymdeithasol eu mwyafrif. Daeth etholiad seneddol 1976 a chlymblaid Ryddfrydol\/ Adain dde i b\u0175er. Dros y chwe blynedd ganlynol, rheolodd a chwympodd pedwar llywodraeth, wedi'u cyfansoddi o rai neu oll o'r pleidiau a enillodd yn 1976. Ymosodwyd ar y bedwaredd lywodraeth Ryddfrydol yn y blynyddoedd hyn gan y Democratiaid Cymdeithasol a'r undebau llafur a'r Blaid Gymderol, gan ddiweddu a'r Democratiaid Cymdeithasol mewn p\u0175er yn 1982. Yn ystod y Rhyfel Oer, cadwodd Sweden ymdriniaeth ddeuol, yn gyhoeddus cynhaliwyd polisi niwtraliaeth yn rymusol, ond roedd clymau cryf answyddogol gyda'r U.D, Denmarc, Gorllewin yr Almaen, a gwledydd NATO eraill. Roedd Sweden yn gobeithio byddai'r U.D yn defnyddio arfau confensiynol a niwclear os byddai ymosodiad Sofiet ar Sweden. Cynhaliwyd  y gallu cryf i amddiffyn yn erbyn ymosodiad amffibiaidd, ynghyd ag awyrennau a adeiladwyd yn Sweden, ond doedd dim gallu i fomio ymhell. Yn gynnar yn y 1960au, roedd llongau tanfor niwclear yr U.D wedi'i harfogi ag arfau niwclear  canol amrywiol o fath Polaris A-1 yn cael eu trefnu yn agos at arfordir gorllewinol Sweden. Roedd ystyriaeth amrediad a diogelwch yn ei wneud yn ardal dda i  ddechrau ergyd niwclear i ddial ar Foscow. Roedd yr U.D. yn cynnig gwarant diogelwch milwrol cyfrinachol i Sweden, gan addo rhoi cymorth byddin filwrol mewn achos o ymosodiad Sofiet yn erbyn Sweden. Fel rhan o gydweithrediad milwrol, roedd  yr U.D yn cynnig llawer o gymorth i ddatblygu'r Saab 37 Viggen, gan fod llu awyr cryf yn angenrheidiol yn Sweden i gadw  awyrennau yn erbyn llongau tanfor rhag gweithredu yn ardal lansiad taflegrau. Yn gyfnewid am hyn, roedd gwyddonwyr Sweden yn Athrofa Frenhinol Technoleg yn cyfrannu'n helaeth at wella perfformiad targedau'r taflegrau Polaris. Ar Chwefror 28, 1986, llofruddiwyd arweinydd y Democratiaid Cymdeithasol a Phrif Weinidog Sweden Olof Palme; ac roedd Sweden wedi'i syfrdanu ac yn poeni bod y genedl wedi \"colli ei diniweidrwydd\". Yn y 1990au cynnar, daeth argyfwng economaidd arall gyda diweithdra uchel a nifer o fanciau a chwmn\u00efau wedi methu talu eu dyledion. Ychydig flynyddoedd wedi'r Rhyfel Oer, daeth Sweden yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd yn 1995, a daeth y defnydd o \"bolisi niwtraliaeth\" i ben. Mewn refferendwm yn 2003, penderfynodd y pleidleiswyr i beidio \u00e2 defnyddio'r Ewro fel arian cyfredol y wlad.  Hanesyddiaeth Yn \u00f4l L\u00f6nnroth (1998) yn y 19g a dechrau'r 20g, roedd haneswyr o Sweden yn ysgrifennu o ran llenyddiaeth a dweud stori, yn hytrach na dadansoddi a dehongli. Arloesodd Harald Hj\u00e4rne (1848-1922) ysgolheictod hanes modern. Yn 1876 ymosododd ar y chwedlau traddodiadol am wladwriaeth gymdeithasol a chyfreithiol Hen Roeg a Rhufain a etifeddwyd gan awduron  clasurol. Ysbrydolwyd ef gan ysgolhaig o'r Almaen Barthold Georg Niebuhr (1776-1831), sefydlwr hanesyddiaeth Almaen fodern. Fel athro ym Mhrifysgol Uppsala, daeth Hj\u00e4rne yn siaradwr ar ran y Blaid Geidwadol a brenhiniaeth Sweden erbyn 1900. Cafodd Hj\u00e4rne ddylanwad enfawr ar ei fyfyrwyr ac ar genhedlaeth gyfan o haneswyr, a ddaeth yn wleidyddwyr ceidwadol a chenedlaetholwyr. Ymddangosodd symudiad arall ym Mhrifysgol  Lund tua 1910, ble y dechreuodd ysgolheigion beirniadol ddefnyddio dulliau'r beirniaid ffynonellau yn hanes cynnar Sgandinafia. Y brodyr Lauritz Weibull a Curt Weibull oedd yr arweinwyr, ac roedd ganddynt ddilynwyr ym Mhrifysgolion Lund a G\u00f6teborg. Y canlyniad oedd hanner canrif o ddadlau chwerw rhwng traddodiadwyr a'r  adolygwyr a barhaodd hyd 1960. Roedd aneglurder yn y  ffrynt ideolegol o ganlyniad i brofiadau yn ystod ac ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd. Yn y cyfamser, yn dilyn ehangiad cyffredinol addysg brifysgol wedi'r rhyfel, roedd hanes yn cael ei esgeuluso yn gyffredinol. Dim ond drwy weithgareddau Cyngor Ymchwil Cenedlaethol y Dyniaethau ac ymdrechion penderfynol rhai o athrawon prifysgol y daeth ychydig o ehangiad ysgolheictod hanesyddol. Wedi 1990 roedd arwyddion o  adfywiad mewn hanesyddiaeth, gyda phwyslais newydd ar bynciau'r 20g, ynghyd a chymhwysiad hanes cymdeithasol  a thechnegau ystadegol cyfrifiadurol i ddemograffiaeth hanes y pentrefwyr cyffredin cyn 1900. Cyfeiriadau Gweler hefyd Baner Sweden Undeb Llychlyn Hanes Llychlyn Hanes Sami Hanes y Ffindir Hanes Ewrop Hanes yr Undeb Ewropeaidd Dolenni allanol (Saesneg) History of Sweden: Primary Documents (Saesneg) Historical Atlas of Sweden (Saesneg) Sweden Chronology World History Database Archifwyd 2007-12-27 yn y Peiriant Wayback.","370":"Llenyddiaeth sydd yn tarddu o Rwsia a'i chyn ffurfiau, gan gynnwys Rus', Mysgofi, Ymerodraeth Rwsia, a Gweriniaeth Sofietaidd Sosialaidd Rwsia, yw ll\u00ean Rwsia. Mae'n cynnwys mytholeg a ll\u00ean gwerin y wlad yn ogystal \u00e2 barddoniaeth, rhyddiaith, a'r ddrama. I raddau helaeth mae ll\u00ean Rwsia yn gyfystyr \u00e2 llenyddiaeth yn yr iaith Rwseg, ond mae hefyd sawl traddodiad llenyddol mewn ieithoedd lleiafrifol Rwsia megis Tatareg a Chuvash. Yn ogystal mae llenyddiaeth Rwseg a ysgrifennir gan lenorion Rwseg o wledydd eraill fel yr Wcr\u00e1in. Ac eithrio ambell gerdd yn y traddodiad llafar, bu'r mwyafrif helaeth o l\u00ean gynnar Rwsia o natur grefyddol yn sgil cristioneiddio'r wlad yn 988. Y campwaith seciwlar cyntaf yn yr Hen Rwseg, yn ddienw, oedd yr arwrgerdd C\u00e2n Ymgyrch Igor (1187). Y gwaith pwysig cyntaf a'i awdur yn hysbys oedd Y Tu Hwnt i Afon Don (14g) gan Sophonia o Ryazin, arwrgerdd ar batrwm hanes Igor sydd yn dathlu buddugoliaeth y Rwsiaid yn erbyn y Tatariaid. O'r 14g i'r 17g, nodai ll\u00ean Rwsia gan lyfrau taith, ysgrifau crefyddol dogmataidd, a pholemeg wleidyddol. Blodeuai ll\u00ean Rwsia yn sgil newidiadau cymdeithasol yn nheyrnasiad y Tsar Pedr Fawr yn ail hanner yr 17g. Agorwyd y theatr gyntaf yn 1662, a chyflwynwyd arddulliau newydd i farddoniaeth a rhyddiaith y wlad. Yn y 18g datblygwyd ffurf lenyddol safonol ar yr iaith Rwseg dan ddylanwad y bardd Mikhail Lomonosov. Y dramodydd cyntaf o Rwsia oedd Aleksandr Sumarokov, ac yn ail hanner y 18g roedd hyd yn oed yr Ymerodres Catrin Fawr yn ysgrifennu dram\u00e2u.  Daeth barddoniaeth Ramantaidd i Rwsia drwy gyfieithiadau a cherddi gwreiddiol gan Vasily Zhukovsky. Un o lenorion gwychaf y cyfnod, a bardd mwyaf Rwsia, oedd Aleksandr Pushkin. Fe ysgrifennodd telynegion a cherddi traethiadol, parod\u00efau llawn eironi, y nofel fydryddol Eugene Onedin (1823\u201331), a'r ddrama hanesyddol Boris Godunov (1831). Awdur ffuglen pwysig cyntaf y 19g oedd Nikolai Gogol, Wcreiniad a drigai yn St Petersburg, a arloesodd sawl genre yn ll\u00ean Rwsia gan gynnwys realaeth a ffantasi ddigrif. Yn dilyn yn ei gamau oedd llenorion rhyddiaith goreuaf y wlad: Ivan Turgenev, Fyodor Dostoyevsky, Leo Tolstoy, ac Anton Chekhov. Dylanwadwyd ar Turgenev gan l\u00ean Gorllewin Ewrop, ac roedd yn ffigur dadleuol yn ei oes am iddo ymdrin \u00e2 chymdeithas Rwsia yn gritigol yn ei nofelau, er enghraifft Tadau a Meibion (1862). Ystyrir Trosedd a Chosb (1866) ac Y Brodyr Karamazov (1880) gan Dostoyevsky a Rhyfel ac Heddwch (1865\u201369) ac Anna Karenina (1874\u201377) gan Tolstoy ymhlith y nofelau gwychaf yn llenyddiaeth fyd-eang. Nodir Chekhov am ei straeon byrion a'i ddram\u00e2u, a fe'i ystyrir yn un o feistri'r stori fer mewn unrhyw iaith. Ar droad yr 20g, ffurfiwyd mudiad Symbolaeth gan lenorion megis y nofelydd a bardd Andrei Bely. Pwysleisiai cywirdeb a chrefft gan fudiad adweithiol o'r enw \"yr acm\u00ebyddion\", yn eu plith Osip Mandelstam ac Anna Akhmatova. Yn y cyfnod cyn Chwyldro Rwsia, arloesodd Maxim Gorky realaeth gymdeithasol yn ei weithiau megis y ddrama Y Dyfnderau Is (1902). Mandelstam a Gorky oedd y llenorion olaf bwys i ysgrifennu yn Rwsia cyn i'r chwyldro comiwnyddol a'r llywodraeth Sofietaidd rhoi taw ar fynegiant artistig agored.  Er y gormes ar ryddid y llenor yn yr Undeb Sofietaidd, ysgrifennai sawl awdur pwysig yn hanner cyntaf yr 20g, gan gynnwys Mikhail Sholokhov, Isaac Babel, Mikhail Bulgakov, ac Aleksey Tolstoy. Yn sgil marwolaeth Joseff Stalin bu mwy o ryddid llenyddol a nodai gan gyhoeddiad Y Dadrewi (1954) gan Ilya Ehrenburg. Yn y cyfnod dilynol roedd Boris Pasternak, awdur Doctor Zhivago (1957), a'r bardd Yevgeny Yevtushenko yn boblogaidd. Bu'n rhaid i lenorion gwrth-Sofietaidd megis Aleksandr Solzhenitsyn, Joseph Brodsky, a Tatyana Tolstoya adael y wlad i weithio.","376":"Tafodiaith Gymraeg Gwent a Morgannwg yw y Wenhwyseg. Daw'r enw o'r term ar hen drigolion yr ardal, y Gwennwys. Roedd yn cael ei siarad o Abertawe yn y gorllewin i Drefynwy yn y dwyrain. Mae'r dafodiaith hon wedi colli tir yn sylweddol hyd at ddifancoll oherwydd twf yr iaith Saesneg yn yr ardal a'r Cymry yn troi cefn arni ac yn fwy ddiweddar am fod iaith Cymraeg safonol y De yn cael ei sylfaenu ar Gymraeg gorllewinol y  Ddyfedeg yn ysgolion Cymraeg y De-ddwyrain. Mae sawl nodwedd yn dangos y gwahaniaeth rhwng Gwenhwyseg fel y'i siaredid yng nghanol a dwyrain Morgannwg a Chymraeg safonol: defnydd o eiriau lleol, yr \u00e6 fain, caledu'r cytsain (b,d,g) o dan rai amgylchiadau penodol, prinder ch ar ddechrau gair ac ymwrthod a'r ffonem  h oni ddynodir pwyslais, sylweddoli ae ac au gan a yn y sillaf olaf a bod y 'frawddeg annormal' yn norm yn rhai o is-dafodieithoedd y Wenhwyseg.  Geiriau a ffurfiau lleol Fel pob rhan arall o Gymru, ceir sawl gair lleol sy'n cael ei ddefnyddio bob dydd.  Gwenhwyseg yw'r unig dafodiaith Gymraeg i gadw'r ffurf hynafol -ws terfynol yn y Trydydd Person Modd Gorffennol (mae pob tafodiaith arall yn defnyddio -odd yn yr un lle). Ceir enghreifftiau o'r ffurf yma yn Y Gododdin, e.e. \"Gwyr a aeth Gatraeth gan wawr, Dygymyrrws eu hoet eu hanianawr\" yn lle \"...Dygymyrrodd...\" ac ati.  Yr \u00e6 fain Un o nodweddion y Wenhwyseg yn nwyrain a chanol Morgannwg a chyn belled \u00e3 Dyffryn Afan yw'r newidiad yn y llafariad a hir i'r ddeusain \u00e6\u028c: \"\u0259 t\u00e6\u028cd ar m\u00e6\u028cb ar \u0259sbr\u026ad gl\u00e6\u028cn'\" yn lle \"y Tad a'r Mab a'r Ysbryd Gl\u00e2n\". Newidir y ddeusain 'ae' yn yr un ffordd:  'Cymraeg' - 'k\u0259mr\u00e6\u028cg' 'traed' - 'tr\u00e6\u028cd' 'cae' - 'k\u00e6\u028c'  Deusain yw hon sydd yn amrywio rhyw ychydig dros diriogaeth y Wenhwyseg (llafariad bur \u00e6 yw hi mewn rhai ardaloedd). Ni ddigwydd y nodwedd hon mewn geiriau unsill ag [a] fer fel 'mam' a 'naw' fel sydd yn digwydd yn rhai o dafodieithoedd Maldwyn.  Caledu'r cytseiniaid: b d g  >  p t c Mae calediad y cytseiniaid b\/ d \/ g  yn nodwedd amlwg o'r Wenhwyseg ond nid yr un geiriau a galedir ym mhob tafodiaith. Gellir bod yn nodwedd gryfach mewn un ardal nag un arall er bod yr un amodau cyd-destunol priodol yn bodoli.  Colli ch a h Yn y Wenhwyseg, mae pobl yn anfodlon iawn i ddefnyddio'r s\u0175n ch neu h, ac felly mae sawl gair yn colli'r s\u0175n hwnnw, e.e. chwarae > hwarae > hwara > wara (fel \"wara teg\") ac hwn, hwwna, hon, honna, hyn a hynny.  Defnyddio a yn lle e olaf Mae'n gyffredinol o lafar y De i golli'r cytseiniol i ar ddechrau sillaf derfynol, a hefyd yn y De-ddwyrain y e olaf i troi i a. Yr un peth yn digwydd i synau tebyg fel ai ac au.  Defnyddio geiriau benthyg o Saesneg Enwau llefydd lleol Am y rhesymau a nodir uchod, mae'r Wenhwyseg yn newid yr ynganiad yn achos rhai enwau llefydd lleol. Yn aml, mae ynganiad y dafodiaith Saesneg leol yn agosach at y Wenhwyseg nag at yr ynganiad Cymraeg safonol.  Dylanwad ar dafodiaith Saesneg yr ardal Mae'r Wenhwyseg wedi cael effaith ar y Saesneg sy'n cael ei siarad yn yr ardal hefyd, gyda siaradwyr Saesneg yn defnyddio geiriau a chystrawen Cymraeg (gweler Wenglish), e.e. What is on her? (Beth sydd arni?); You can count on 'er wen there's taro.Mae nodweddion y Wenhwyseg i'w clywed yn y tafodieithoedd Saesneg lleol hefyd, yn enwedig yn ardal Caerdydd a'r Cymoedd. Yng Nghaerdydd, defnyddir ae yn lle a yn gyffredinol iawn, fel yn yr ymadrodd \"C\u00e6rdiff \u00c6rms P\u00e6rk\" ('Cardiff Arms Park'). Fel arfer, dydy pobl y Cymoedd ddim yn defnyddio'r llythyren h, felly yngenir y geiriau Saesneg \"Year\", \"Ear\" ac \"Hear\" yr un fath, h.y. fel [j\u0153\u02d0].  Gweler hefyd Rhestr Geiriau Gwenhwyseg Cyfeiriadau Dolen allanol Gwefan Cymru-Catalonia: Y Wenhwyseg Language Obsolescence and Revitalization: Linguistic Change in Two Sociolinguistically Contrasting Welsh Communities gan Mari C. Jones (Wedi torri) Gwefan Cymru-Catalonia: Y Wenhwyseg","378":"Tafodiaith Gymraeg Gwent a Morgannwg yw y Wenhwyseg. Daw'r enw o'r term ar hen drigolion yr ardal, y Gwennwys. Roedd yn cael ei siarad o Abertawe yn y gorllewin i Drefynwy yn y dwyrain. Mae'r dafodiaith hon wedi colli tir yn sylweddol hyd at ddifancoll oherwydd twf yr iaith Saesneg yn yr ardal a'r Cymry yn troi cefn arni ac yn fwy ddiweddar am fod iaith Cymraeg safonol y De yn cael ei sylfaenu ar Gymraeg gorllewinol y  Ddyfedeg yn ysgolion Cymraeg y De-ddwyrain. Mae sawl nodwedd yn dangos y gwahaniaeth rhwng Gwenhwyseg fel y'i siaredid yng nghanol a dwyrain Morgannwg a Chymraeg safonol: defnydd o eiriau lleol, yr \u00e6 fain, caledu'r cytsain (b,d,g) o dan rai amgylchiadau penodol, prinder ch ar ddechrau gair ac ymwrthod a'r ffonem  h oni ddynodir pwyslais, sylweddoli ae ac au gan a yn y sillaf olaf a bod y 'frawddeg annormal' yn norm yn rhai o is-dafodieithoedd y Wenhwyseg.  Geiriau a ffurfiau lleol Fel pob rhan arall o Gymru, ceir sawl gair lleol sy'n cael ei ddefnyddio bob dydd.  Gwenhwyseg yw'r unig dafodiaith Gymraeg i gadw'r ffurf hynafol -ws terfynol yn y Trydydd Person Modd Gorffennol (mae pob tafodiaith arall yn defnyddio -odd yn yr un lle). Ceir enghreifftiau o'r ffurf yma yn Y Gododdin, e.e. \"Gwyr a aeth Gatraeth gan wawr, Dygymyrrws eu hoet eu hanianawr\" yn lle \"...Dygymyrrodd...\" ac ati.  Yr \u00e6 fain Un o nodweddion y Wenhwyseg yn nwyrain a chanol Morgannwg a chyn belled \u00e3 Dyffryn Afan yw'r newidiad yn y llafariad a hir i'r ddeusain \u00e6\u028c: \"\u0259 t\u00e6\u028cd ar m\u00e6\u028cb ar \u0259sbr\u026ad gl\u00e6\u028cn'\" yn lle \"y Tad a'r Mab a'r Ysbryd Gl\u00e2n\". Newidir y ddeusain 'ae' yn yr un ffordd:  'Cymraeg' - 'k\u0259mr\u00e6\u028cg' 'traed' - 'tr\u00e6\u028cd' 'cae' - 'k\u00e6\u028c'  Deusain yw hon sydd yn amrywio rhyw ychydig dros diriogaeth y Wenhwyseg (llafariad bur \u00e6 yw hi mewn rhai ardaloedd). Ni ddigwydd y nodwedd hon mewn geiriau unsill ag [a] fer fel 'mam' a 'naw' fel sydd yn digwydd yn rhai o dafodieithoedd Maldwyn.  Caledu'r cytseiniaid: b d g  >  p t c Mae calediad y cytseiniaid b\/ d \/ g  yn nodwedd amlwg o'r Wenhwyseg ond nid yr un geiriau a galedir ym mhob tafodiaith. Gellir bod yn nodwedd gryfach mewn un ardal nag un arall er bod yr un amodau cyd-destunol priodol yn bodoli.  Colli ch a h Yn y Wenhwyseg, mae pobl yn anfodlon iawn i ddefnyddio'r s\u0175n ch neu h, ac felly mae sawl gair yn colli'r s\u0175n hwnnw, e.e. chwarae > hwarae > hwara > wara (fel \"wara teg\") ac hwn, hwwna, hon, honna, hyn a hynny.  Defnyddio a yn lle e olaf Mae'n gyffredinol o lafar y De i golli'r cytseiniol i ar ddechrau sillaf derfynol, a hefyd yn y De-ddwyrain y e olaf i troi i a. Yr un peth yn digwydd i synau tebyg fel ai ac au.  Defnyddio geiriau benthyg o Saesneg Enwau llefydd lleol Am y rhesymau a nodir uchod, mae'r Wenhwyseg yn newid yr ynganiad yn achos rhai enwau llefydd lleol. Yn aml, mae ynganiad y dafodiaith Saesneg leol yn agosach at y Wenhwyseg nag at yr ynganiad Cymraeg safonol.  Dylanwad ar dafodiaith Saesneg yr ardal Mae'r Wenhwyseg wedi cael effaith ar y Saesneg sy'n cael ei siarad yn yr ardal hefyd, gyda siaradwyr Saesneg yn defnyddio geiriau a chystrawen Cymraeg (gweler Wenglish), e.e. What is on her? (Beth sydd arni?); You can count on 'er wen there's taro.Mae nodweddion y Wenhwyseg i'w clywed yn y tafodieithoedd Saesneg lleol hefyd, yn enwedig yn ardal Caerdydd a'r Cymoedd. Yng Nghaerdydd, defnyddir ae yn lle a yn gyffredinol iawn, fel yn yr ymadrodd \"C\u00e6rdiff \u00c6rms P\u00e6rk\" ('Cardiff Arms Park'). Fel arfer, dydy pobl y Cymoedd ddim yn defnyddio'r llythyren h, felly yngenir y geiriau Saesneg \"Year\", \"Ear\" ac \"Hear\" yr un fath, h.y. fel [j\u0153\u02d0].  Gweler hefyd Rhestr Geiriau Gwenhwyseg Cyfeiriadau Dolen allanol Gwefan Cymru-Catalonia: Y Wenhwyseg Language Obsolescence and Revitalization: Linguistic Change in Two Sociolinguistically Contrasting Welsh Communities gan Mari C. Jones (Wedi torri) Gwefan Cymru-Catalonia: Y Wenhwyseg","381":"Genre cerddoriaeth o America Ladin yw bachata a darddodd yn y Weriniaeth Dominica yn hanner cyntaf yr 20fed ganrif. Mae ganddo ddylanwadau Sbaenaidd yn bennaf, a hefyd elfennau cerddorol brodorol ac Affricanaidd, sy'n cynrychioli amrywiaeth ddiwylliannol poblogaeth y Weriniaeth Ddominicaidd.Y cyfansoddiadau cyntaf bachata oedd gan Jos\u00e9 Manuel Calder\u00f3n o'r Weriniaeth Dominica. Mae bachata yn tarddu o gerddoriaeth bolero a cherddoriaeth son (ac yn ddiweddarach, o ganol y 1980au, merengue). Y term gwreiddiol a ddefnyddiwyd ar gyfer y genre oedd amargue (\"chwerwder\", \"cerddoriaeth chwerw\" neu \"gerddoriaeth blues\"), nes i'r term bachata, sydd braidd yn amwys a naws-niwtral, ddod yn boblogaidd. Datblygodd ffurf y ddawns, dawns bachata, gyda'r gerddoriaeth hefyd. Trosolwg Tarddodd y bachata cynharaf yng nghefn gwlad y Weriniaeth Dominica yn hanner cyntaf yr 20fed ganrif. Recordiodd Jos\u00e9 Manuel Calder\u00f3n y g\u00e2n bachata gyntaf, \"Borracho de amor\" ym 1962. Cymysgodd y genre yr arddull pan-Ladin Americanaidd o'r enw bolero gyda mwy o elfennau'n dod o son, a'r traddodiad canu trwbad\u0175r cyffredin yn America Ladin. Yn ystod rhan fwyaf o'i hanes, diystyrwyd cerddoriaeth bachata gan y dosbarth uwch Dominicaidd ac roedd yn gysylltiedig \u00e2 than-ddatblygiad gwledig a throsedd. Hyd yn oed yn yr 1980au, ystyriwyd bod bachata yn rhy fwlgar, cwrs, ac yn rhy wledig i'w ddarlledu ar deledu neu radio yn y Weriniaeth Dominica. Fodd bynnag, yn yr 1990au newidiodd offeryniaeth bachata o git\u00e2r Sbaenaidd llinyn neilon a maracas bachata traddodiadol i linyn dur trydan a'r g\u00fcira bachata modern. Newidiodd Bachata ymhellach yn yr 21ain ganrif wrth i arddulliau bachata trefol cael eu creu gan fandiau fel Monchy y Alexandra ac Aventura. Daeth yr arddulliau modern newydd hyn o bachata yn ffenomen ryngwladol, a heddiw mae bachata yn un o arddulliau mwyaf poblogaidd cerddoriaeth Ladin.  Offerynnau Mae'r gr\u0175p bachata arferol yn cynnwys pum offeryn: requinto (git\u00e2r arweiniol), segunda (git\u00e2r rhythm), git\u00e2r fas, bongos a g\u00fcira (offeryn taro o'r Weriniaeth Dominica). Mae'r segunda yn  ychwanegu trawsacennu i'r gerddoriaeth. Mae grwpiau Bachata yn chwarae'r arddull syml bolero yn bennaf (mae git\u00e2r arweiniol yn defnyddio cordiau ailadroddus arpeggio yn nodweddiadol o bachata), ond pan fyddant yn newid i fachata wedi'i seilio ar merengue, bydd yr offerynnwr taro yn newid o fongo i drwm tambora. Yn y 1960au a'r 1970au, defnyddiwyd maracas yn lle g\u00fcira. Daeth y newid yn yr 1980au o faracas i'r g\u00fcira (sy'n fwy amlbwrpas) wrth i bachata ganolbwyntio mwy ar ddawns. Hanes Cafodd y bachatas Dominicaidd cyntaf eu recordio yn syth ar \u00f4l marwolaeth Rafael Trujillo, gan fod unbennaeth 30 mlynedd Trujillo yn cyd-fynd \u00e2 sensoriaeth. Cydnabyddir Jos\u00e9 Manuel Calder\u00f3n am recordio'r senglau bachata cyntaf: (\"Borracho de amor\" a \"Que ser\u00e1 de mi (Condena)\"), a ryddhawyd ym 1962. Ar \u00f4l marwolaeth Trujillo ac yn dilyn recordiau cyntaf Calderon, daeth llif o recordiadau eraill gan bobl fel Rodobaldo Duartes, Rafael Encarnacion, Ramoncito Cabrera, El Chivo Sin Ley, Corey Perro, Antonio G\u00f3mez Sacero, Luis Segura, Louis Loizides, Eladio Romero Santos, Ram\u00f3n Cordero a llawer mwy. Yn y 1960au ganwyd y diwydiant cerddoriaeth Ddominicaidd, a'r gerddoriaeth bachata a fyddai'n dominyddu. Er bod blas Dominicaidd amlwg i'r bachatas cafodd eu recordio yn y 1960au, roeddent yn cael eu hystyried ar y pryd fel amrywiad o folero, gan nad oedd y term bachata yn cael ei ddefnyddio eto. Defnyddiwyd y term hwn gyntaf i'r gerddoriaeth gan y rhai a oedd yn ceisio ei bychanu, oherwydd gyfeiriodd yn wreiddiol at barti gwledig anffurfiol, Teimlai'r dosbarth uwch cymdeithas Ddominicaidd fod cerddoriaeth bachata yn fynegiant o gyntefigrwydd diwylliannol, a dechreuodd ymgyrch i frandio bachata yng ngolau negyddol. Ar un bryd roedd Bachata anghyfreithlon, ac ystyrir mwynhau'r math hwn o gerddoriaeth yn \"fwlgar a chwantus\". Nid oedd y dosbarth uwch eisiau newid y stereoteip hwn felly ni wnaethant ddawnsio na gwrando arno. Gan fod bachata yn anghyfreithlon, nid oedd yn boblogaidd iawn, ond mae hynny wedi newid ar hyd y blynyddoedd wrth i lawer o artistiaid enwog deithio'i wneud yn fwy poblogaidd. Oherwydd nad oedd gan y cerddorion a ysgrifennodd y math hwn o gerddoriaeth unrhyw addysg gerddorol nac academaidd, gwelwyd bod gan bachata geiriau a dawnsiau rhywiol.Roedd y 1970au yn flynyddoedd tywyll i bachata. Anaml y chwaraewyd y gerddoriaeth ar y radio, a bron byth soniwyd amdano ar y teledu ac mewn print. Gwaharddwyd bachateros hefyd rhag perfformio mewn lleoliadau cymdeithas uchel - ac yn lle ond yn chwarae gigs mewn bariau a phuteindai yng nghymdogaethau tlotaf y wlad. Dylanwadwyd ar y gerddoriaeth gan ei hamgylchoedd; roedd rhyw, anobaith a throsedd ymhlith y pynciau trafodwyd y genre. Er gwaethaf ei sensoriaeth answyddogol, arhosodd bachata yn boblogaidd iawn. Rhai bachateros a ddaeth i'r amlwg o'r oes hon oedd Marino Perez a Leonardo Paniagua. Erbyn dechrau'r 1980au, ni ellid gwadu poblogrwydd bachata. Oherwydd hyn, dechreuodd mwy o orsafoedd radio chwarae bachata, a dechreuodd bachateros perfformio ar y teledu hefyd. Yn y cyfamser roedd bachata wedi dechrau cael naws neuadd ddawns: cynyddodd y tempo, daeth chwarae git\u00e2r fwy grymus, ac roedd canu 'galw ac ateb' yn fwy cyffredin. Yn fwyfwy daeth batacha arddull merengues, neu merengues git\u00e2r, yn rhan bwysig o'r repertoire bachata. Blas Dur\u00e1n oedd y cyntaf i recordio gyda git\u00e2r drydan ym 1987 gyda'i chan bachata-merengue, \"Mujeres hembras\".Erbyn dechrau'r 1990au, roedd y sain wedi'i moderneiddio ymhellach ac roedd dwy seren ifanc newydd yn dominyddu'r olygfa bachata: Luis Vargas ac Antony Santos. Roedd gan y ddau nifer mawr o bachata-merengues yn eu repertoire. Cyflawnodd Santos, Vargas a'r nifer fawr o bachateros arddull newydd a fyddai'n dilyn, lefel o enwogrwydd a oedd yn ddieithr i'r bachateros daeth o'u blaen. Nhw oedd y genhedlaeth gyntaf o artistiaid pop bachata, a chawsant yr holl frandio a hype sy'n nodweddiadol o gerddoriaeth bop fasnachol. Y cyfnod hwn hefyd y dechreuodd bachata ddod i'r amlwg yn rhyngwladol fel cerddoriaeth neuaddau dawns Ysbaenaidd. Erbyn dechrau'r 21ain ganrif, roedd y gr\u0175p bachata Aventura wedi cymryd y bachata a ddechreuodd Juan Luis Guerra yn gynnar yn y 1990au i uchelfannau newydd. Fe wnaethant chwyldroi a moderneiddio'r genre. Fe wnaethant werthu allan Madison Square Garden sawl gwaith, a rhyddhaent ganeuon di-ri a ddaeth yn llwyddiannus yn siartiau \"Hot Latin\", gan gynnwys dwy gan rhif-un \"Por un segundo\" a \"Dile al Amor\". Ymhlith yr artistiaid bachata poblogaidd eraill yn y degawd oedd \"Monchy y Alexandra\" a Band Los Toros. Heddiw, ynghyd \u00e2 cherddoriaeth bachata, cododd genres 'fusion' yng ngwledydd y Gorllewin megis yr Unol Daleithiau, sy'n cyfuno rhai o elfennau rhythmig cerddoriaeth bachata ag elfennau o gerddoriaeth y Gorllewin fel hip-hop, R&B, pop, techno a mwy. Mae'r genre 'fusion' hwn yn eithaf poblogaidd ymhlith cynulleidfaoedd y Gorllewin, ac yn aml mae'n cynnwys dynwarediadau o ganeuon pop y Gorllewin y chwaraeir ar MTV a gorsafoedd radio nad yw'n Lladin. Artistiaid nodedig y genre 'fusion' newydd yw Prince Royce, Xtreme a Toby Love, ymhlith eraill. Nid yn unig y mae poblogrwydd bachata wedi newid ond hefyd ei eiriau; yn wreiddiol roedd y geiriau yn s\u00f4n yn bennaf am berthnasau twyll a chalonnau'n torri, ond nawr maen nhw'n s\u00f4n am gariad ac yn fwy rhamantus. Yn \u00f4l Bachata: M\u00fasica Del Pueblo (\"Bachata: Cerddoriaeth y Bobl\") maen nhw'n ddweud: \"Yn ystod y degawd diwethaf, mae bachata wedi cael ei drawsnewid o gerddoriaeth git\u00e2r arddull baled y tlodion gwledig yn y Weriniaeth Ddominicaidd i'r gerddoriaeth newydd mwyaf poblogaidd y steil gerddoriaeth Latino rhyngwladol.\" Cyfeiriadau","382":"Lleolir Castell Aberystwyth ar frig rhwng traeth y de a thraeth y gogledd yn nhref Aberystwyth, Ceredigion. Adfeilion yn unig a welir yno heddiw, y cwbl a erys o'r castell ag adeiladwyd ar y safle yn 1277, ond roedd sawl castell cynharach ar y safle cyn i'r un presennol gael ei godi. Mae'r amddiffynfa cyntaf yn dyddio o Oes yr Haearn.  Adeiladwyd y castell presennol fel castell consentrig, o siap diamwnt, gyda phorthdy ar y ddau ben. Mae ganddo amddiffynwaith o furiau o fewn muriau a alluogai'r amddiffynwyr i saethu i lawr o uchderau amrywiol, gan helpu osgoi felly saethu cyfeillgar. Tu hwnt i'r ddau d\u0175r gwarchod ceir dau borthdy, barbican a th\u0175r tal o fewn ward mewnol y castell. Erbyn heddiw, dim ond megis awgrymu ei hanes mae'r castell, am y dinistrwyd ei strwythr mawreddog gan ryfela ac am ei fod mor agos i'r m\u00f4r. Mae cofnodion hanes yn awgrymu fod cyflwr y castell yn dechrau dirywio erbyn 1343 oherwydd erydiad a achoswyd gan y gwynt a'r m\u00f4r. Mae'r castell ar agor i'r cyhoedd ac yn cynnwys parc a adeiladwyd yn ddiweddar gan gyngor y dref ar safle hen fynwent, mae'r hen gerrig beddau'n dal i'w gweld yn sefyll o gwmpas ochrau'r parc.  Hanes Adeiladwyd y gwir gastell cyntaf yn Aberystwyth tua milltir i lawr yr arfordir o leoliad y castell presennol, gan Gilbert de Clare tua 1110. Adnabyddid hi dan sawl enw gan gynnwys Castell Tan-y-castell, Castell Aber Rheidol ac Hen Gastell Aberystwyth. Newidiodd y castell pren hwn ddwylo sawl gwaith wrth i'r Normaniaid ryfela \u00e2'r Cymry; cyryfhawydd y castell gyda waliau carreg dro ar \u00f4l tro.  Disgynodd y castell i ddwylo Owain Gwynedd yn 1136. Newidiodd ddwylo o leiaf tair gwaith eto cyn disgyn i feddiant Llywelyn Fawr yn 1221. Cred ysgolheigion y bu'n debygol y dymchwelodd Llywelyn y castell cyn ail-adeiladu un arall yn ei le. Ni chyfeirir at y castell eto mewn hanes tan i Edward I o Loegr adeiladu'r strwythr a adnabyddir heddiw fel Castell Aberystwyth. Adeiladwyd hi, ynghyd \u00e2 chestyll Y Fflint, Rhuddlan a Llanfair-ym-Muallt, gan y brenin Edward I, fel rhan o'i ymgyrch yn erbyn y Cymry. Dechreuwyd yr adeiladu ym 1277, ond roedd hi'n araf yn cael ei orffen, ac roedd dal heb ei orffen yn 1282 pan ddeliodd y Cymry y castell am ychydig a'i losgi. Cwblhawyd yr adeiladwaith yn 1289, ar draul mawr i Goron Lloegr. Erbyn 1307, roedd y castell yn ffynnu ddigon i bobl ddechrau adeiladu eu tai wrth droed ei waliau, a gelwyd y dref yn Llanbadarn Gaerog, ond adnabyddwyd y dref yn aml gan enw'r castell Aberystwyth, fel yr adnabyddir y dref hyd heddiw. Newidiodd y castell ddwylo sawl gwaith yn ystod rhyfela ac yn 1404, disgynodd y castell i ddwylo Owain Glynd\u0175r, Tywysog Cymru. Yn fuan wedi hyn ail-gipwyd y castell gan y Saeson. Ond yn 1408, wrth i ryfel annibyniaeth y Cymry ddod i ben, dechreuodd y castell fynd ar chwal. Yn 1637, penodwyd Castell Aberystwyth yn Fathdy Brenhinol gan Siarl I o Loegr. Roedd y bathdy yn creu ceiniogau arian, ond y cysylltiad yma oedd i achosi diwedd y castell. Daeth rheolwr y Bathdy yn gyfoethog oherwydd ei swydd, a chododd fyddin o filwyr Brenhinol yn ystod Rhyfel Cartref Lloegr. Trodd hyn y castell yn darged i Oliver Cromwell, a ddinistriodd y castell yn 1649.  Dolenni allanol Castell Aberystwyth Golygfa 360 radd o Aberystwyth (Angen Java)","384":"Lleolir Castell Aberystwyth ar frig rhwng traeth y de a thraeth y gogledd yn nhref Aberystwyth, Ceredigion. Adfeilion yn unig a welir yno heddiw, y cwbl a erys o'r castell ag adeiladwyd ar y safle yn 1277, ond roedd sawl castell cynharach ar y safle cyn i'r un presennol gael ei godi. Mae'r amddiffynfa cyntaf yn dyddio o Oes yr Haearn.  Adeiladwyd y castell presennol fel castell consentrig, o siap diamwnt, gyda phorthdy ar y ddau ben. Mae ganddo amddiffynwaith o furiau o fewn muriau a alluogai'r amddiffynwyr i saethu i lawr o uchderau amrywiol, gan helpu osgoi felly saethu cyfeillgar. Tu hwnt i'r ddau d\u0175r gwarchod ceir dau borthdy, barbican a th\u0175r tal o fewn ward mewnol y castell. Erbyn heddiw, dim ond megis awgrymu ei hanes mae'r castell, am y dinistrwyd ei strwythr mawreddog gan ryfela ac am ei fod mor agos i'r m\u00f4r. Mae cofnodion hanes yn awgrymu fod cyflwr y castell yn dechrau dirywio erbyn 1343 oherwydd erydiad a achoswyd gan y gwynt a'r m\u00f4r. Mae'r castell ar agor i'r cyhoedd ac yn cynnwys parc a adeiladwyd yn ddiweddar gan gyngor y dref ar safle hen fynwent, mae'r hen gerrig beddau'n dal i'w gweld yn sefyll o gwmpas ochrau'r parc.  Hanes Adeiladwyd y gwir gastell cyntaf yn Aberystwyth tua milltir i lawr yr arfordir o leoliad y castell presennol, gan Gilbert de Clare tua 1110. Adnabyddid hi dan sawl enw gan gynnwys Castell Tan-y-castell, Castell Aber Rheidol ac Hen Gastell Aberystwyth. Newidiodd y castell pren hwn ddwylo sawl gwaith wrth i'r Normaniaid ryfela \u00e2'r Cymry; cyryfhawydd y castell gyda waliau carreg dro ar \u00f4l tro.  Disgynodd y castell i ddwylo Owain Gwynedd yn 1136. Newidiodd ddwylo o leiaf tair gwaith eto cyn disgyn i feddiant Llywelyn Fawr yn 1221. Cred ysgolheigion y bu'n debygol y dymchwelodd Llywelyn y castell cyn ail-adeiladu un arall yn ei le. Ni chyfeirir at y castell eto mewn hanes tan i Edward I o Loegr adeiladu'r strwythr a adnabyddir heddiw fel Castell Aberystwyth. Adeiladwyd hi, ynghyd \u00e2 chestyll Y Fflint, Rhuddlan a Llanfair-ym-Muallt, gan y brenin Edward I, fel rhan o'i ymgyrch yn erbyn y Cymry. Dechreuwyd yr adeiladu ym 1277, ond roedd hi'n araf yn cael ei orffen, ac roedd dal heb ei orffen yn 1282 pan ddeliodd y Cymry y castell am ychydig a'i losgi. Cwblhawyd yr adeiladwaith yn 1289, ar draul mawr i Goron Lloegr. Erbyn 1307, roedd y castell yn ffynnu ddigon i bobl ddechrau adeiladu eu tai wrth droed ei waliau, a gelwyd y dref yn Llanbadarn Gaerog, ond adnabyddwyd y dref yn aml gan enw'r castell Aberystwyth, fel yr adnabyddir y dref hyd heddiw. Newidiodd y castell ddwylo sawl gwaith yn ystod rhyfela ac yn 1404, disgynodd y castell i ddwylo Owain Glynd\u0175r, Tywysog Cymru. Yn fuan wedi hyn ail-gipwyd y castell gan y Saeson. Ond yn 1408, wrth i ryfel annibyniaeth y Cymry ddod i ben, dechreuodd y castell fynd ar chwal. Yn 1637, penodwyd Castell Aberystwyth yn Fathdy Brenhinol gan Siarl I o Loegr. Roedd y bathdy yn creu ceiniogau arian, ond y cysylltiad yma oedd i achosi diwedd y castell. Daeth rheolwr y Bathdy yn gyfoethog oherwydd ei swydd, a chododd fyddin o filwyr Brenhinol yn ystod Rhyfel Cartref Lloegr. Trodd hyn y castell yn darged i Oliver Cromwell, a ddinistriodd y castell yn 1649.  Dolenni allanol Castell Aberystwyth Golygfa 360 radd o Aberystwyth (Angen Java)","385":"Gwlad yn y Dwyrain Canol yn ne-orllewin Asia yw Gweriniaeth Irac neu Irac (Arabeg: \u0627\u0644\u0639\u0631\u0627\u0642 al-\u2018Ir\u0101q neu al-Er\u0101q, Cyrdeg: \u0639\u064a\u064e\u0631\u0627\u0642), sydd yn cynnwys y rhan fwyaf o Fesopotamia, gogledd-orllewin cadwyn y Zagros a dwyrain Anialwch Syria. Mae'n ffinio \u00e2 Sawdi Arabia a Ciwait i'r de, Gwlad Iorddonen i'r gorllewin, Twrci i'r gogledd, Syria i'r gogledd-orllewin ac Iran i'r dwyrain. Mae gan y wlad arfordir cyfyng ar Gwlff Persia. Ystyrir Irac fel y man lle ymddangosodd y gymdeithas sefydlog gyntaf yn y byd gyda holl nodweddion \"gwareiddiad\" \u2013 sef gwareiddiad hynafol Swmeria. Bu Irac o dan chwydd wydyr y byd yn y 1990au a'r 2000au oherwydd Rhyfeloedd y Gwlff ac ymyrraeth yr Unol Daleithiau yn yr ardal gan gynnwys dymchweliad yr Arlywydd Saddam Hussein, ffurfio llywodraeth ddemocrataidd newydd a'r gwrthdaro gwleidyddol ac ethnig sydd wedi rhwygo'r wlad byth ers hynny.  Daearyddiaeth Mae mwyafrif Irac yn ddiffeithdir, ond mae'r ardal rhwng y ddwy brif afon,  Afon Ewffrates ac Afon Tigris, yn dir ffrwythlon. Mae gogledd y wlad yn fynyddig yn bennaf, gyda'i phwynt uchaf yn 3\u00a0611 metr, a elwir yn lleol yn Cheekah Dar (Pabell Ddu). Mae gan Irac arfordir cyfyng ar Gwlff Persia.  Hanes Hen hanes Mae Gweriniaeth Irac wedi ei sefydlu ar dir a abnabyddir yn hanesyddol fel Mesopotamia, sy'n ffurfio'r rhan fwyaf o fraich ddwyreiniol y Cilgant Ffrwythlon. Dyma oedd cartref nifer o'r gwareiddiadau cynharaf. Oherwydd hyn, gelwir yr ardal yn aml yn 'Grud Gwareiddiad'. Roedd yn gartref i ymerodraeth Akkad yn y gogledd a Swmeria ac yna Babilonia yn y de. Ymhlith ei dinasoedd enwog yn y cyfnod hwnnw gellid crybwyll Ur y Caldeiaid (dinas enedigol Abraham), Babilon (lle codwyd y Gerddi Crog enwog), Erek a Nimrwd.  Y cyfnod Helenistaidd a chlasurol Yn sg\u00eel cwymp Babilonia bu Mesopotamia dan reolaeth ymerodron Persia. Am gyfnod Babilon oedd prifddinas ymerodraeth fyrhoedlog Alecsander Mawr.  Yr Oesoedd Canol Dan y califfiaid Abassid roedd Baghdad yn brifddinas y byd Mwslemaidd a blodeuai diwylliant unigryw a chyfoethog. Noddid llneorion, athronwyr ac athrawon. Newidiwyd hynny i gyda gyda chwymp Baghdad i luoedd y Mongoliaid yn y 13g a'r gyflafan a distryw a ddilynodd.  Y cyfnod trefedigaethol Hanes diweddar Pan enillodd Irac ei hannibyniaeth yn sg\u00eel yr Ail Ryfel Byd daeth y Ba'athiaid i rym a chychwynwyd cyfnod o foderneiddio a seciwlareiddio. Daeth Saddam Hussein i rym yng Ngorffennaf 1979 a gwelwyd cyfnod o orthrwm i lawer, yn arbennig y Cyrdiaid yn y gogledd a'r Shiaid yn y de, a byd cymharol gyfforddus i eraill. Bu'r Ba'athiaid mewn grym  drwy gyfnod y rhyfel yn erbyn Iran (1980\u201388) pan ymosodwyd ar filwyr a phobl Iran gydag arfau cemegol. Yn y cyfnod hwn cefnogwyd Saddam Hussein gan Brydain ac U.D.A. Parhaodd Irac i fod yn wlad seciwlar a roddai addysg a statws cydraddoldeb a chyfle i ferched y wlad fwynhau rhyddid sy'n cymharu'n dda \u00e2'u sefyllfa yn y Gorllewin. Pan ymosododd Iraq ar Ciwait yn ystod Rhyfel y Gwlff yn Awst 1990, mabwysiadodd Cyngor Diogelwch y Cenedloedd Unedig gynnig 678 dan bennod VII o Siarter y Cenhedloedd Unedig, gan roddi i'r gwledydd yr hawl i ddefnyddio \"pob modd posibl\" i \"adfer heddwch rhyngwladol a diogelwch yr ardal\" Ar \u00f4l i Iraq gael ei bwrw allan o Ciwait derbyniwyd cynnig o ymatal 687 gan y Cenedloedd Unedig. Roedd hyn yn cynnwys gorfodi Iraq i derfynnu ei rhaglen o arfau niwclear a chemegolion angheuol, os oedd yn eu cynhyrchu. Bu farw rhwng 20,000\u201335,000 o Iraciaid yn Rhyfel y Gwlff a 147 o'r Cynghreiriaid.Yn dilyn ei threchu yn Rhyfel y Gwlff (2 Awst 1990 \u2013 28 Chwefror 1991), bu rhaid i fyddin yr Arlywydd Saddam Hussein dynnu allan o Ciwait. Ond er fod 34 o wledydd yn gwrthrefyla yn ei erbyn, ni chafodd ei ddisodli.Yn dilyn 1991 gwelwyd sawl gwrthryfel mewnol yn Irac, gan gynnwys lluoedd o Gwrdiaid ym Mawrth ac Ebrill 1991, a elwir hefyd yn '1991 uprisings in Iraq|Intifada Sha'ab' gan yr Arabiaid a'r 'Gwrthreyfel Cenedlaethol' gan y Cwriaid. Ymunodd rhai o'r Arabiaid Shia gyda'r Cwrdiaid a gwelwyd sawl dinas yn dod i'w meddiant o fewn pythefnos cynta'r gwrthryfel. Canlyniad hyn oedd sefydlu gweriniaeth a elwir heddiw yn Gwrdestan Iracaidd. Lediwyd Rhyfel Irac (2003 - 2011) gan fyddin Unol Daleithiau America, a disodlwyd Sadam, ond parhaodd y gwrthwynebiad i'r UDA a'r Cynghreiriaid am ddegawd a rhagor. Erbyn 2014 roedd Gwladwriaeth Islamaidd Irac a'r Lefant (ISIS) wedi meddiannu talp o'r wlad, yn dilyn ymadawiaid yr UDA a'r Cynghreiriaid. Cred llawer fod yr Americanwyr, o dan eu llywydd George W. Bush am ddial ar Saddam Hussein ar \u00f4l ymosodiadau terfysgol 11 Medi 2001, ond nid oes tystiolaeth am unrhyw gysylltiad rhwng Irac a'r ymosodiadau. Yn ystod Rhyfel Irac, a hyd at ddiwedd Mehefin 2005, bu farw 654,965 o bobl yn \u00f4l y 'Lancet'Protestiodd miliynau o bobl yn erbyn y rhyfel yn Llundain ac yn ninasoedd eraill trwy'r byd gan ddod i'w hanterth yn Chwefror 2003; ond ni chafwyd effaith ar arweinwyr y ddwy wlad. Er hyn, parhaodd protestiadau am fisoedd i ddod. Un o'r prif resymau dros benderfyniad Tony Blair dros fynd i'r Rhyfel oedd ei honiad fod gan Irac y gallu i ymosod gyda chemegau gwenwynig ar Brydain, gyda dim ond 45 munud o rybydd. Fel canlyniad i Ryfel Irac cafwyd etholiadau yn 2005 ac etholwyd Nouri al-Maliki yn Brif Weinidog yn 2006 hyd at 2014. Ar \u00f4l sefydlu'r llywodraeth newydd, daeth galwadau o'r gwledydd sy'n ffinio ag Irac ar luoedd America a Phrydain i adael y wlad,. Ar 15 Mehefin 2009 cyhoeddodd Prif Weinidog Prydain, Gordon Brown, ymchwiliad i'r hyn a arweiniodd i'r Rhyfel gan gynnwys y 'rhesyma' a'r dystiolaeth a oedd ar gael i wneud y penderfyniad o fynd i'r rhyfel, 'er mwyn dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol'. Gelwir yr ymchwiliad hwn yn Ymchwiliad Chilcot i Ryfel Irac a chychwynwyd ar y gwaith ar 24 Tachwedd 2009.  Taleithiau Rhennir Irac yn 18 talaith (muhafazah):  Demograffeg Mae tua 79% o boblogaeth Irac yn Arabiaid, 16% yn Cyrdiaid, 3% yn Persiaid a 2% yn Twrcmaniaid. Mae 62% o'r wlad yn Mwslemiaid Shi'a ithna, 33% yn Mwslemiaid Sunni a 5% o grefyddau eraill (yn cynnwys Cristnogaeth). Roedd arfer bod nifer o Iddewon yn byw yn y wlad, ond ers heddiw mae'r rhan fwyaf ohonynt wedi ymfudo i Israel. Iaith a diwylliant Yr ieithoedd swyddogol yw Arabeg a Chyrdeg.Mae'r rhan fwyaf o'r boblogaeth yn Fwslemiaid, yn Sunni neu'n Shia, ond ceir lleiafrif bychan ond dylanwadol o Gristnogion yn ogystal, yn arbennig yn y gorllewin. Mae rhai o gysegrfeydd pwysicaf y Shia i'w cael yn ne Irac, e.e. yn ninas sanctaidd Najaf.  Economi Dioddefai economi Irac yn y 1990au gan nad oedd hi'n cael prynu a gwerthu gyda gwledydd eraill yn dilyn Rhyfel y Gwlff. Gwelwyd peth gwelliant yn y sefyllfa am gyfnod byr yn dilyn rhyfel 2003, ond dirywio mae'r economi ers hynny diolch i ansefydlogrwydd y wlad. Prif allforyn y wlad yw olew.  Cyferiadau Cysylltiadau allanol (Arabeg) Gwefan swyddogol y lywodraeth (Saesneg) CIA - The World Factbook - Iraq","386":"Gwlad yn y Dwyrain Canol yn ne-orllewin Asia yw Gweriniaeth Irac neu Irac (Arabeg: \u0627\u0644\u0639\u0631\u0627\u0642 al-\u2018Ir\u0101q neu al-Er\u0101q, Cyrdeg: \u0639\u064a\u064e\u0631\u0627\u0642), sydd yn cynnwys y rhan fwyaf o Fesopotamia, gogledd-orllewin cadwyn y Zagros a dwyrain Anialwch Syria. Mae'n ffinio \u00e2 Sawdi Arabia a Ciwait i'r de, Gwlad Iorddonen i'r gorllewin, Twrci i'r gogledd, Syria i'r gogledd-orllewin ac Iran i'r dwyrain. Mae gan y wlad arfordir cyfyng ar Gwlff Persia. Ystyrir Irac fel y man lle ymddangosodd y gymdeithas sefydlog gyntaf yn y byd gyda holl nodweddion \"gwareiddiad\" \u2013 sef gwareiddiad hynafol Swmeria. Bu Irac o dan chwydd wydyr y byd yn y 1990au a'r 2000au oherwydd Rhyfeloedd y Gwlff ac ymyrraeth yr Unol Daleithiau yn yr ardal gan gynnwys dymchweliad yr Arlywydd Saddam Hussein, ffurfio llywodraeth ddemocrataidd newydd a'r gwrthdaro gwleidyddol ac ethnig sydd wedi rhwygo'r wlad byth ers hynny.  Daearyddiaeth Mae mwyafrif Irac yn ddiffeithdir, ond mae'r ardal rhwng y ddwy brif afon,  Afon Ewffrates ac Afon Tigris, yn dir ffrwythlon. Mae gogledd y wlad yn fynyddig yn bennaf, gyda'i phwynt uchaf yn 3\u00a0611 metr, a elwir yn lleol yn Cheekah Dar (Pabell Ddu). Mae gan Irac arfordir cyfyng ar Gwlff Persia.  Hanes Hen hanes Mae Gweriniaeth Irac wedi ei sefydlu ar dir a abnabyddir yn hanesyddol fel Mesopotamia, sy'n ffurfio'r rhan fwyaf o fraich ddwyreiniol y Cilgant Ffrwythlon. Dyma oedd cartref nifer o'r gwareiddiadau cynharaf. Oherwydd hyn, gelwir yr ardal yn aml yn 'Grud Gwareiddiad'. Roedd yn gartref i ymerodraeth Akkad yn y gogledd a Swmeria ac yna Babilonia yn y de. Ymhlith ei dinasoedd enwog yn y cyfnod hwnnw gellid crybwyll Ur y Caldeiaid (dinas enedigol Abraham), Babilon (lle codwyd y Gerddi Crog enwog), Erek a Nimrwd.  Y cyfnod Helenistaidd a chlasurol Yn sg\u00eel cwymp Babilonia bu Mesopotamia dan reolaeth ymerodron Persia. Am gyfnod Babilon oedd prifddinas ymerodraeth fyrhoedlog Alecsander Mawr.  Yr Oesoedd Canol Dan y califfiaid Abassid roedd Baghdad yn brifddinas y byd Mwslemaidd a blodeuai diwylliant unigryw a chyfoethog. Noddid llneorion, athronwyr ac athrawon. Newidiwyd hynny i gyda gyda chwymp Baghdad i luoedd y Mongoliaid yn y 13g a'r gyflafan a distryw a ddilynodd.  Y cyfnod trefedigaethol Hanes diweddar Pan enillodd Irac ei hannibyniaeth yn sg\u00eel yr Ail Ryfel Byd daeth y Ba'athiaid i rym a chychwynwyd cyfnod o foderneiddio a seciwlareiddio. Daeth Saddam Hussein i rym yng Ngorffennaf 1979 a gwelwyd cyfnod o orthrwm i lawer, yn arbennig y Cyrdiaid yn y gogledd a'r Shiaid yn y de, a byd cymharol gyfforddus i eraill. Bu'r Ba'athiaid mewn grym  drwy gyfnod y rhyfel yn erbyn Iran (1980\u201388) pan ymosodwyd ar filwyr a phobl Iran gydag arfau cemegol. Yn y cyfnod hwn cefnogwyd Saddam Hussein gan Brydain ac U.D.A. Parhaodd Irac i fod yn wlad seciwlar a roddai addysg a statws cydraddoldeb a chyfle i ferched y wlad fwynhau rhyddid sy'n cymharu'n dda \u00e2'u sefyllfa yn y Gorllewin. Pan ymosododd Iraq ar Ciwait yn ystod Rhyfel y Gwlff yn Awst 1990, mabwysiadodd Cyngor Diogelwch y Cenedloedd Unedig gynnig 678 dan bennod VII o Siarter y Cenhedloedd Unedig, gan roddi i'r gwledydd yr hawl i ddefnyddio \"pob modd posibl\" i \"adfer heddwch rhyngwladol a diogelwch yr ardal\" Ar \u00f4l i Iraq gael ei bwrw allan o Ciwait derbyniwyd cynnig o ymatal 687 gan y Cenedloedd Unedig. Roedd hyn yn cynnwys gorfodi Iraq i derfynnu ei rhaglen o arfau niwclear a chemegolion angheuol, os oedd yn eu cynhyrchu. Bu farw rhwng 20,000\u201335,000 o Iraciaid yn Rhyfel y Gwlff a 147 o'r Cynghreiriaid.Yn dilyn ei threchu yn Rhyfel y Gwlff (2 Awst 1990 \u2013 28 Chwefror 1991), bu rhaid i fyddin yr Arlywydd Saddam Hussein dynnu allan o Ciwait. Ond er fod 34 o wledydd yn gwrthrefyla yn ei erbyn, ni chafodd ei ddisodli.Yn dilyn 1991 gwelwyd sawl gwrthryfel mewnol yn Irac, gan gynnwys lluoedd o Gwrdiaid ym Mawrth ac Ebrill 1991, a elwir hefyd yn '1991 uprisings in Iraq|Intifada Sha'ab' gan yr Arabiaid a'r 'Gwrthreyfel Cenedlaethol' gan y Cwriaid. Ymunodd rhai o'r Arabiaid Shia gyda'r Cwrdiaid a gwelwyd sawl dinas yn dod i'w meddiant o fewn pythefnos cynta'r gwrthryfel. Canlyniad hyn oedd sefydlu gweriniaeth a elwir heddiw yn Gwrdestan Iracaidd. Lediwyd Rhyfel Irac (2003 - 2011) gan fyddin Unol Daleithiau America, a disodlwyd Sadam, ond parhaodd y gwrthwynebiad i'r UDA a'r Cynghreiriaid am ddegawd a rhagor. Erbyn 2014 roedd Gwladwriaeth Islamaidd Irac a'r Lefant (ISIS) wedi meddiannu talp o'r wlad, yn dilyn ymadawiaid yr UDA a'r Cynghreiriaid. Cred llawer fod yr Americanwyr, o dan eu llywydd George W. Bush am ddial ar Saddam Hussein ar \u00f4l ymosodiadau terfysgol 11 Medi 2001, ond nid oes tystiolaeth am unrhyw gysylltiad rhwng Irac a'r ymosodiadau. Yn ystod Rhyfel Irac, a hyd at ddiwedd Mehefin 2005, bu farw 654,965 o bobl yn \u00f4l y 'Lancet'Protestiodd miliynau o bobl yn erbyn y rhyfel yn Llundain ac yn ninasoedd eraill trwy'r byd gan ddod i'w hanterth yn Chwefror 2003; ond ni chafwyd effaith ar arweinwyr y ddwy wlad. Er hyn, parhaodd protestiadau am fisoedd i ddod. Un o'r prif resymau dros benderfyniad Tony Blair dros fynd i'r Rhyfel oedd ei honiad fod gan Irac y gallu i ymosod gyda chemegau gwenwynig ar Brydain, gyda dim ond 45 munud o rybydd. Fel canlyniad i Ryfel Irac cafwyd etholiadau yn 2005 ac etholwyd Nouri al-Maliki yn Brif Weinidog yn 2006 hyd at 2014. Ar \u00f4l sefydlu'r llywodraeth newydd, daeth galwadau o'r gwledydd sy'n ffinio ag Irac ar luoedd America a Phrydain i adael y wlad,. Ar 15 Mehefin 2009 cyhoeddodd Prif Weinidog Prydain, Gordon Brown, ymchwiliad i'r hyn a arweiniodd i'r Rhyfel gan gynnwys y 'rhesyma' a'r dystiolaeth a oedd ar gael i wneud y penderfyniad o fynd i'r rhyfel, 'er mwyn dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol'. Gelwir yr ymchwiliad hwn yn Ymchwiliad Chilcot i Ryfel Irac a chychwynwyd ar y gwaith ar 24 Tachwedd 2009.  Taleithiau Rhennir Irac yn 18 talaith (muhafazah):  Demograffeg Mae tua 79% o boblogaeth Irac yn Arabiaid, 16% yn Cyrdiaid, 3% yn Persiaid a 2% yn Twrcmaniaid. Mae 62% o'r wlad yn Mwslemiaid Shi'a ithna, 33% yn Mwslemiaid Sunni a 5% o grefyddau eraill (yn cynnwys Cristnogaeth). Roedd arfer bod nifer o Iddewon yn byw yn y wlad, ond ers heddiw mae'r rhan fwyaf ohonynt wedi ymfudo i Israel. Iaith a diwylliant Yr ieithoedd swyddogol yw Arabeg a Chyrdeg.Mae'r rhan fwyaf o'r boblogaeth yn Fwslemiaid, yn Sunni neu'n Shia, ond ceir lleiafrif bychan ond dylanwadol o Gristnogion yn ogystal, yn arbennig yn y gorllewin. Mae rhai o gysegrfeydd pwysicaf y Shia i'w cael yn ne Irac, e.e. yn ninas sanctaidd Najaf.  Economi Dioddefai economi Irac yn y 1990au gan nad oedd hi'n cael prynu a gwerthu gyda gwledydd eraill yn dilyn Rhyfel y Gwlff. Gwelwyd peth gwelliant yn y sefyllfa am gyfnod byr yn dilyn rhyfel 2003, ond dirywio mae'r economi ers hynny diolch i ansefydlogrwydd y wlad. Prif allforyn y wlad yw olew.  Cyferiadau Cysylltiadau allanol (Arabeg) Gwefan swyddogol y lywodraeth (Saesneg) CIA - The World Factbook - Iraq","387":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pum Gwlad 1911 oedd yr ail yn y gyfres o ornestau rygbi'r undeb ym Mhencampwriaeth Rygbi'r Pum Gwlad yn dilyn cynnwys Ffrainc ym Mhencampwriaeth y Pedair Gwlad. Gan gynnwys Pencampwriaethau blaenorol y Pedair Gwlad, hon oedd yr 29ain ornest yn y gyfres o bencampwriaeth rygbi'r undeb hemisffer gogleddol flynyddol. Chwaraewyd deg g\u00eam rhwng 2 Ionawr a 25 Mawrth. Ymladdwyd hi gan Loegr, Ffrainc, Iwerddon, yr Alban a Chymru. Enillodd Cymru'r bencampwriaeth yn llwyr am y seithfed tro. Wrth guro'r pedair gwlad arall fe wnaethant gwblhau'r Gamp Lawn am y trydydd tro mewn pedwar tymor a'r  Goron Driphlyg am y seithfed tro.  Bwrdd Canlyniadau Gemau Ffrainc v Yr Alban Ffrainc Julien Combes (S Francais), Pierre Failliot (Racing Club de France (R.C.F)), Marcel Burgun (R.C.F), Andr\u00e9 Francquenelle (Sporting Club Vaugirard), Gaston Lane (R.CF), Georges Peyroutou (C A Perigourdin) Guillaume Laterrade (Stadocest Tarbais), Pierre Mouniq (Stade Toulousain), Paul Mauriat (Football Club de Lyon (F.C.L.)), Pierre Guillemin (R.C.F.), Fernand Forgues (Aviron Bayonnais), Paul Decamps (R.C.F), Joseph Bavozet (F.C.L.),  Marcel Legrain (S Francais), Marcel Communeau Capt. (S Francais) Yr Alban Walter Sutherland (Hawick) Fletcher Buchanan (Prifysgol Rhydychen), Thomas Young (?), Jimmy Pearson (Watsonians), Pat Munro Capt (Albanwyr Llundain), Frank Osler (Prifysgol Caeredin) Robert Stevenson (Prifysgol San Andreas), Freddie Turner (Prifysgol Rhydychen), Rowland Fraser (Prifysgol Caergrawnt), Cecil Abercrombie (US Portsmouth), Alexander Stevenson (Prifysgol Glasgow),  Jock Scott (Edinburgh Academicals), Alexander Moodie (?), John MacCallum (Watsonians)   Cymru v Lloegr Cymru Jack Bancroft (Abertawe), Johnny Williams (Caerdydd), Billy Spiller (Caerdydd), Fred Birt (Casnewydd), Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew Capt. (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe), Bill Perry (Castell-nedd), Joe Pugsley (Caerdydd), Harry Jarman (Pont-y-p\u0175l), Jim Webb (Abertyleri), Percy Coldrick (Casnewydd), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), David Thomas (Abertawe) Lloegr Stanley Williams (Casnewydd), Alan Roberts (Northern), John Scholfield (Prifysgol Caergrawnt), John Birkett Capt. (Harlequins), Danny Lambert (Harlequins), Adrian Stoop (Harlequins), Anthony Henniker-Gotley (Blackheath), Robert Dibble (Bridgwater), Norman Wodehouse (US Portsmouth), Alf Kewney (Caerl\u0177r), John King (Headingley), William Mann (US Portsmouth), Leonard Haigh (Manceinion), Bruno Brown (Prifysgol Rhydychen), Cherry Pillman (Blackheath).   Lloegr v Ffrainc Lloegr: S. H. Williams; D, Lambert, J. G. G. Birkett, A. D. Roberts; A. L. H. Gotley, A. D. Stoop;  A. L. Kewney, J. A. King, R. Dibble, C. H. Pillman, L. G. Brown,  W. E. Mann, N. A. Wodehouse,  L. Haigh Ffrainc: F. Dutour; G. Lane. Ch. Vareilles. R. Burgun; P. Faliliot. G. Laterrade, G. Peyrouton; P. Mounic, P. Mauriat, P. Guillemin. M. Communeau, F. Forgues, M. Legrain, R. Duval J. Bavozet.  Yr Alban v Cymru Yr Alban Douglas Schulze (Albanwyr Llundain), Donald Grant (East Midlands), Fletcher Buchanan (Prifysgol Rhydychen), Gus Angus (Watsonians), John Macdonald (Prifysgol Rhydychen) Pat Munro Capt. (Albanwyr Llundain), Frank Osler (Prifysgol Caeredin), Robert Stevenson (Prifysgol San Andreas), Freddie Turner (Prifysgol Rhydychen), Rowland Fraser (Prifysgol Caergrawnt), Cecil Abercrombie (US Portsmouth), Andrew Ross (Prifysgol Caeredin), Jock Scott (Edinburgh Academicals), James Mackenzie (Prifysgol Caeredin), Lewis Robertson (Albanwyr Llundain). Cymru Fred Birt (Casnewydd), Johnny Williams (Caerdydd), Billy Spiller (Caerdydd), Louis Dyke (Caerdydd), Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew Capt. (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe) Twyber Travers (Casnewydd), Joe Pugsley (Caerdydd), Jim Birch (Castell-nedd), Jim Webb (Abertyleri), Percy Coldrick (Casnewydd), Tom Evans (Llanelli), Rees Thomas (Pont-y-p\u0175l), David Thomas (Abertawe).   Iwerddon v Lloegr Iwerddon Billy Hinton (Old Wesley),  Cyril O'Callaghan (Old Merchant Taylors & Carlow), Alexander Foster (Prifysgol Queen's, Belffast), Alexander Jackson (Wanderers), Joseph Quinn (Prifysgol Dulyn), Dickie Lloyd (Prifysgol Dulyn), Harry Read (Prifysgol Dulyn), Michael Garry (Bective Rangers), Tom Smyth (Malone), Samuel Campbell (Derry), James Smyth (Belfast Collegians), George Hamlet (Old Wesley) capt., Charles Adams (Old Wesley), Michael Heffernan (Cork County), Thomas Halpin (Garryowen). Lloegr Stanley Williams (Casnewydd), Alan Roberts (Northern), Tim Stoop (Harlequins), John Birkett (Harlequins) Capt., Danny Lambert (Harlequins), Adrian Stoop (Harlequins), Anthony Henniker-Gotley (Blackheath), Guy Hind (Ysbyty Guy's), Norman Wodehouse (Lluoedd Arfog), Alf Kewney (Caerl\u0177r)), John King (Headingley), William Mann (Lluoedd Arfog), Leonard Haigh (Manceinion), Bruno Brown (Prifysgol Rhydychen), Cherry Pillman (Blackheath).    Yr Alban v Iwerddon Yr Alban Andrew Greig (Ysgol Uwchradd Glasgow), Donald Grant (Ysgol Elstow), Carl Ogilvy (Hawick), Gus Angus (Watsonians), John Simson (Watsonians), Pat Munro (Albanwyr Llundain) Capt, Andrew Lindsay (Yspytai Llundain), Robert Stevenson (St. Andrews), Freddie Turner (Prifysgol Rhydychen), Rowland Fraser (Prifysgol caergrawnt), Charles Stuart (Gorllewin yr Alban), George Frew (Ysgol Uwchradd Glasgow), Jock Scott (Edinburgh Academicals), James Mackenzie (Prifysgol Caeredin), John MacCallum (Watsonians). Iwerddon Billy Hinton (Old Wesley), Cyril O'Callaghan (Old Merchant Taylors Carlow), Alexander Foster (Prifysgol Queen's, Belffast), Alexander Jackson (Wanderers), Joseph Quinn (Prifysgol Dulyn), Harry Read (Prifysgol Dulyn), Michael Garry (Bective Rangers), Tom Smyth (Malone), Samuel Campbell (Derry), James Smyth (Belffast Collegians), George Hamlet Capt. (Old Wesley), Charles Adams (Oid Wesley), Michael Heffernan (Cork County), Thomas Halpin (Garyowen)   Ffrainc v Cymru Ffrainc Theodore Varvier (Racing Club), Pierre Failliot (Racing Club), Jacques Dedet, Charles du Souich (Sporting Club Universitaire), Gaston Lane (Racing Club), Rene Duval (Stade Francais) Capten, Andre Theuriet, Paul Mauriat (Football Club de Lyon), Rene Duffour (Stade Tarbais), Pierre Guillemin (Racing Club), Jules Cadenat (Sporting Club Universitaire), Pierre Mouniq (Stade Toulousain), Fernand Forgues (Bayonne), Joseph Bavozet (Football Club de Lyon), Marcel Legrain (Stade Francais). Cymru Jack Bancroft (Abertawe), Johnny Williams (Caerdydd) Capt., Billy Spiller (Caerdydd), Louis Dyke (Caerdydd), Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe), Twyber Travers (Casnewydd), Joe Pugsley (Caerdydd), Jim Birch (Castell-nedd), Jim Webb (Abertyleri), Rees Thomas (Pontyp\u0175l), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), David Thomas (Abertawe)   Cymru v Iwerddon Cymru Jack Bancroft (Abertawe), Johnny Williams (Caerdydd), Billy Spiller (Caerdydd),, Louis Dyke (Caerdydd),, Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew (Abertawe) Capt., Dicky Owen, Twyber Travers (Casnewydd), Joe Pugsley (Caerdydd), William Evans (Brynmawr), Jim Webb (Abertyleri), Percy Coldrick (Casnewydd), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), David Thomas (Abertawe) Iwerddon Billy Hinton (Old Wesley), Cyril O'Callaghan (Old Merchant Taylors), Alexander Foster (Prifysgol Queen's), Alexander Jackson (Wanderers), Joseph Quinn (Prifysgol Dulyn), Dickie Lloyd (Prifysgol Dulyn), Harry Read (Prifysgol Dulyn), Michael Garry (Bective Rangers), Tom Smyth (Malone), Samuel Campbell (Derry), Herbert Moore (Prifysgol Queen's), George Hamlet Capt. (Old Wesley), Charles Adams (Old Wesley), Michael Heffernan (Cork Constitution), Thomas Halpin (Garryowen)   Lloegr v Yr Alban Lloegr S. H. Williams (Casnewydd),: P. W. Lawrie (Cerlyr), R. W. Poulton (Prifysgol Rhydychen). J. G. O. Birkett (Harlequins), A. D. Roberts (Northern), A. D. Stoop (Hariequins)  A. L. H. Gotley (Blackheath) capt.,  A. L. Kewney (Rockcliff), L. A. King (Headingley), N. A. Wodehouse (Lluoedd Arfog), L. Haigh (Manceinion). L. O. Brown (Prifysgol Rhydychen), R. Dibble (Bridgwater), R. O. Lagden (Prifysgol Rhydychen),  H H. Pillman (Blackheath) Yr Alban C. Ogilvy (Hawick), S. Steyn (Albanwyr Llundain),  F. Simson (Albanwyr Llundain), G. Cunningham (Albanwyr Llundain), W. R. Sutherland (Hawick),  J. Y. Henderson (Watsonians)  E. Mlilroy (Watsonians), J. C. McCallum (Watsonians) capt, R. Fraser (Prifysgol Caergrawnt), G. M. Frew (Ysgol Uwchradd Glasgow), A. F. Hutchison (Ysgol Uwchradd Glasgow), C. D. Stuart (Gorllewin yr Alban), F. H. Turner (Prifysgol Rhydychen), D. M. Bain (Prifysgol Rhydychen),  C. H. Abercrombie (Lluoedd Arfog)  Iwerddon v Ffrainc Iwerddon Frederick Harvey, Cyril O'Callaghan, Alexander Foster, Alexander Jackson, Joseph Quinn, Dickie Lloyd, Harry Read, Richard Graham, James Smyth, Samuel Campbell, Herbert Moore, George Hamlet Capt, Charles Adams, Michael Heffernan, Thomas Halpin. Ffrainc Francois Dutour, Pierre Failliot, Jacques Dedet, Charles du Souich, Emile Lesieur, Rene Duval, Guillaume Laterrade, Pierre Mouniq, Paul Mauriat, Robert Monier, Raymond Simonpaoli, Jules Cadenat, Georges Borchard, Marcel Communeau Capt, Marcel Legrain.  Doleni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Cyrchwyd 2021-02-07. Cyfeiriadau","389":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pum Gwlad 1911 oedd yr ail yn y gyfres o ornestau rygbi'r undeb ym Mhencampwriaeth Rygbi'r Pum Gwlad yn dilyn cynnwys Ffrainc ym Mhencampwriaeth y Pedair Gwlad. Gan gynnwys Pencampwriaethau blaenorol y Pedair Gwlad, hon oedd yr 29ain ornest yn y gyfres o bencampwriaeth rygbi'r undeb hemisffer gogleddol flynyddol. Chwaraewyd deg g\u00eam rhwng 2 Ionawr a 25 Mawrth. Ymladdwyd hi gan Loegr, Ffrainc, Iwerddon, yr Alban a Chymru. Enillodd Cymru'r bencampwriaeth yn llwyr am y seithfed tro. Wrth guro'r pedair gwlad arall fe wnaethant gwblhau'r Gamp Lawn am y trydydd tro mewn pedwar tymor a'r  Goron Driphlyg am y seithfed tro.  Bwrdd Canlyniadau Gemau Ffrainc v Yr Alban Ffrainc Julien Combes (S Francais), Pierre Failliot (Racing Club de France (R.C.F)), Marcel Burgun (R.C.F), Andr\u00e9 Francquenelle (Sporting Club Vaugirard), Gaston Lane (R.CF), Georges Peyroutou (C A Perigourdin) Guillaume Laterrade (Stadocest Tarbais), Pierre Mouniq (Stade Toulousain), Paul Mauriat (Football Club de Lyon (F.C.L.)), Pierre Guillemin (R.C.F.), Fernand Forgues (Aviron Bayonnais), Paul Decamps (R.C.F), Joseph Bavozet (F.C.L.),  Marcel Legrain (S Francais), Marcel Communeau Capt. (S Francais) Yr Alban Walter Sutherland (Hawick) Fletcher Buchanan (Prifysgol Rhydychen), Thomas Young (?), Jimmy Pearson (Watsonians), Pat Munro Capt (Albanwyr Llundain), Frank Osler (Prifysgol Caeredin) Robert Stevenson (Prifysgol San Andreas), Freddie Turner (Prifysgol Rhydychen), Rowland Fraser (Prifysgol Caergrawnt), Cecil Abercrombie (US Portsmouth), Alexander Stevenson (Prifysgol Glasgow),  Jock Scott (Edinburgh Academicals), Alexander Moodie (?), John MacCallum (Watsonians)   Cymru v Lloegr Cymru Jack Bancroft (Abertawe), Johnny Williams (Caerdydd), Billy Spiller (Caerdydd), Fred Birt (Casnewydd), Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew Capt. (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe), Bill Perry (Castell-nedd), Joe Pugsley (Caerdydd), Harry Jarman (Pont-y-p\u0175l), Jim Webb (Abertyleri), Percy Coldrick (Casnewydd), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), David Thomas (Abertawe) Lloegr Stanley Williams (Casnewydd), Alan Roberts (Northern), John Scholfield (Prifysgol Caergrawnt), John Birkett Capt. (Harlequins), Danny Lambert (Harlequins), Adrian Stoop (Harlequins), Anthony Henniker-Gotley (Blackheath), Robert Dibble (Bridgwater), Norman Wodehouse (US Portsmouth), Alf Kewney (Caerl\u0177r), John King (Headingley), William Mann (US Portsmouth), Leonard Haigh (Manceinion), Bruno Brown (Prifysgol Rhydychen), Cherry Pillman (Blackheath).   Lloegr v Ffrainc Lloegr: S. H. Williams; D, Lambert, J. G. G. Birkett, A. D. Roberts; A. L. H. Gotley, A. D. Stoop;  A. L. Kewney, J. A. King, R. Dibble, C. H. Pillman, L. G. Brown,  W. E. Mann, N. A. Wodehouse,  L. Haigh Ffrainc: F. Dutour; G. Lane. Ch. Vareilles. R. Burgun; P. Faliliot. G. Laterrade, G. Peyrouton; P. Mounic, P. Mauriat, P. Guillemin. M. Communeau, F. Forgues, M. Legrain, R. Duval J. Bavozet.  Yr Alban v Cymru Yr Alban Douglas Schulze (Albanwyr Llundain), Donald Grant (East Midlands), Fletcher Buchanan (Prifysgol Rhydychen), Gus Angus (Watsonians), John Macdonald (Prifysgol Rhydychen) Pat Munro Capt. (Albanwyr Llundain), Frank Osler (Prifysgol Caeredin), Robert Stevenson (Prifysgol San Andreas), Freddie Turner (Prifysgol Rhydychen), Rowland Fraser (Prifysgol Caergrawnt), Cecil Abercrombie (US Portsmouth), Andrew Ross (Prifysgol Caeredin), Jock Scott (Edinburgh Academicals), James Mackenzie (Prifysgol Caeredin), Lewis Robertson (Albanwyr Llundain). Cymru Fred Birt (Casnewydd), Johnny Williams (Caerdydd), Billy Spiller (Caerdydd), Louis Dyke (Caerdydd), Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew Capt. (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe) Twyber Travers (Casnewydd), Joe Pugsley (Caerdydd), Jim Birch (Castell-nedd), Jim Webb (Abertyleri), Percy Coldrick (Casnewydd), Tom Evans (Llanelli), Rees Thomas (Pont-y-p\u0175l), David Thomas (Abertawe).   Iwerddon v Lloegr Iwerddon Billy Hinton (Old Wesley),  Cyril O'Callaghan (Old Merchant Taylors & Carlow), Alexander Foster (Prifysgol Queen's, Belffast), Alexander Jackson (Wanderers), Joseph Quinn (Prifysgol Dulyn), Dickie Lloyd (Prifysgol Dulyn), Harry Read (Prifysgol Dulyn), Michael Garry (Bective Rangers), Tom Smyth (Malone), Samuel Campbell (Derry), James Smyth (Belfast Collegians), George Hamlet (Old Wesley) capt., Charles Adams (Old Wesley), Michael Heffernan (Cork County), Thomas Halpin (Garryowen). Lloegr Stanley Williams (Casnewydd), Alan Roberts (Northern), Tim Stoop (Harlequins), John Birkett (Harlequins) Capt., Danny Lambert (Harlequins), Adrian Stoop (Harlequins), Anthony Henniker-Gotley (Blackheath), Guy Hind (Ysbyty Guy's), Norman Wodehouse (Lluoedd Arfog), Alf Kewney (Caerl\u0177r)), John King (Headingley), William Mann (Lluoedd Arfog), Leonard Haigh (Manceinion), Bruno Brown (Prifysgol Rhydychen), Cherry Pillman (Blackheath).    Yr Alban v Iwerddon Yr Alban Andrew Greig (Ysgol Uwchradd Glasgow), Donald Grant (Ysgol Elstow), Carl Ogilvy (Hawick), Gus Angus (Watsonians), John Simson (Watsonians), Pat Munro (Albanwyr Llundain) Capt, Andrew Lindsay (Yspytai Llundain), Robert Stevenson (St. Andrews), Freddie Turner (Prifysgol Rhydychen), Rowland Fraser (Prifysgol caergrawnt), Charles Stuart (Gorllewin yr Alban), George Frew (Ysgol Uwchradd Glasgow), Jock Scott (Edinburgh Academicals), James Mackenzie (Prifysgol Caeredin), John MacCallum (Watsonians). Iwerddon Billy Hinton (Old Wesley), Cyril O'Callaghan (Old Merchant Taylors Carlow), Alexander Foster (Prifysgol Queen's, Belffast), Alexander Jackson (Wanderers), Joseph Quinn (Prifysgol Dulyn), Harry Read (Prifysgol Dulyn), Michael Garry (Bective Rangers), Tom Smyth (Malone), Samuel Campbell (Derry), James Smyth (Belffast Collegians), George Hamlet Capt. (Old Wesley), Charles Adams (Oid Wesley), Michael Heffernan (Cork County), Thomas Halpin (Garyowen)   Ffrainc v Cymru Ffrainc Theodore Varvier (Racing Club), Pierre Failliot (Racing Club), Jacques Dedet, Charles du Souich (Sporting Club Universitaire), Gaston Lane (Racing Club), Rene Duval (Stade Francais) Capten, Andre Theuriet, Paul Mauriat (Football Club de Lyon), Rene Duffour (Stade Tarbais), Pierre Guillemin (Racing Club), Jules Cadenat (Sporting Club Universitaire), Pierre Mouniq (Stade Toulousain), Fernand Forgues (Bayonne), Joseph Bavozet (Football Club de Lyon), Marcel Legrain (Stade Francais). Cymru Jack Bancroft (Abertawe), Johnny Williams (Caerdydd) Capt., Billy Spiller (Caerdydd), Louis Dyke (Caerdydd), Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe), Twyber Travers (Casnewydd), Joe Pugsley (Caerdydd), Jim Birch (Castell-nedd), Jim Webb (Abertyleri), Rees Thomas (Pontyp\u0175l), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), David Thomas (Abertawe)   Cymru v Iwerddon Cymru Jack Bancroft (Abertawe), Johnny Williams (Caerdydd), Billy Spiller (Caerdydd),, Louis Dyke (Caerdydd),, Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew (Abertawe) Capt., Dicky Owen, Twyber Travers (Casnewydd), Joe Pugsley (Caerdydd), William Evans (Brynmawr), Jim Webb (Abertyleri), Percy Coldrick (Casnewydd), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), David Thomas (Abertawe) Iwerddon Billy Hinton (Old Wesley), Cyril O'Callaghan (Old Merchant Taylors), Alexander Foster (Prifysgol Queen's), Alexander Jackson (Wanderers), Joseph Quinn (Prifysgol Dulyn), Dickie Lloyd (Prifysgol Dulyn), Harry Read (Prifysgol Dulyn), Michael Garry (Bective Rangers), Tom Smyth (Malone), Samuel Campbell (Derry), Herbert Moore (Prifysgol Queen's), George Hamlet Capt. (Old Wesley), Charles Adams (Old Wesley), Michael Heffernan (Cork Constitution), Thomas Halpin (Garryowen)   Lloegr v Yr Alban Lloegr S. H. Williams (Casnewydd),: P. W. Lawrie (Cerlyr), R. W. Poulton (Prifysgol Rhydychen). J. G. O. Birkett (Harlequins), A. D. Roberts (Northern), A. D. Stoop (Hariequins)  A. L. H. Gotley (Blackheath) capt.,  A. L. Kewney (Rockcliff), L. A. King (Headingley), N. A. Wodehouse (Lluoedd Arfog), L. Haigh (Manceinion). L. O. Brown (Prifysgol Rhydychen), R. Dibble (Bridgwater), R. O. Lagden (Prifysgol Rhydychen),  H H. Pillman (Blackheath) Yr Alban C. Ogilvy (Hawick), S. Steyn (Albanwyr Llundain),  F. Simson (Albanwyr Llundain), G. Cunningham (Albanwyr Llundain), W. R. Sutherland (Hawick),  J. Y. Henderson (Watsonians)  E. Mlilroy (Watsonians), J. C. McCallum (Watsonians) capt, R. Fraser (Prifysgol Caergrawnt), G. M. Frew (Ysgol Uwchradd Glasgow), A. F. Hutchison (Ysgol Uwchradd Glasgow), C. D. Stuart (Gorllewin yr Alban), F. H. Turner (Prifysgol Rhydychen), D. M. Bain (Prifysgol Rhydychen),  C. H. Abercrombie (Lluoedd Arfog)  Iwerddon v Ffrainc Iwerddon Frederick Harvey, Cyril O'Callaghan, Alexander Foster, Alexander Jackson, Joseph Quinn, Dickie Lloyd, Harry Read, Richard Graham, James Smyth, Samuel Campbell, Herbert Moore, George Hamlet Capt, Charles Adams, Michael Heffernan, Thomas Halpin. Ffrainc Francois Dutour, Pierre Failliot, Jacques Dedet, Charles du Souich, Emile Lesieur, Rene Duval, Guillaume Laterrade, Pierre Mouniq, Paul Mauriat, Robert Monier, Raymond Simonpaoli, Jules Cadenat, Georges Borchard, Marcel Communeau Capt, Marcel Legrain.  Doleni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Cyrchwyd 2021-02-07. Cyfeiriadau","391":"Fforiwr o Gymru oedd Edgar Evans (7 Mawrth 1876 \u2013 17 Chwefror 1912). Roedd yn aelod o'r t\u00eem a aeth i Antarctica i geisio cyrraedd Pegwn y De o dan arweinyddiaeth Robert Falcon Scott yn 1911-12. Bu farw ar y daith yn \u00f4l o Begwn y De.  Bywyd cynnar Ganwyd Edgar Evans ym mwthyn Middleton Hall, Rhosili, ym Mhenrhyn G\u0175yr ym mis Mawrth 1876. Roedd gan y teulu wreiddiau dwfn yn yr ardal, gyda\u2019i dad, Charles, yn forwr profiadol. Roedd yn un o\u2019r \u2018Cape Horners\u2019 enwog a oedd yn hwylio o gwmpas yr Horn, sef pegwn mwyaf deheuol de Tsile, yn Ne America, er mwyn cludo copr o wledydd yn Ne America ar gyfer diwydiant copr llewyrchus Abertawe. Roedd ei fam, Sarah, yn ferch i William Beynon, tafarnwr Tafarn y Ship ym Middleton ac Ann oedd enw ei mam. Priodwyd hwy yn 1862 ym mhentref Rhosili a ganwyd wyth o blant iddynt, er y cofnodir bod Sarah wedi geni deuddeg o blant.Symudodd y teulu yn 1883 i Hoskin\u2019s Place, Abertawe gan fod Charles wedi cael swydd ar long \u2018The Sunlight\u2019, ac roedd Abertawe ar ddiwedd y 19eg ganrif yn parhau i fod yn ganolfan ddiwydiannol a morwrol bwysig. Pan oedd yn 10 oed dechreuodd Edgar weithio fel negesydd telegramau i Brif Swyddfa Abertawe, a golygai hyn ei fod yn mynychu\u2019r ysgol ar delerau rhan-amser. Pan oedd y teulu\u2019n byw yn Rhosili mynychodd Edgar yr ysgol leol yn Middleton ac yna Ysgol Santes Helen, Abertawe, tan oedd yn 13 oed. Erbyn hyn, roedd Edgar wedi rhoi ei fryd ar fynd i\u2019r Llynges ac yntau wedi ei amgylchynu gan hanes a diwydiant morwrol cryf Abertawe. Roedd hyd yn oed wedi ceisio ymuno \u00e2\u2019r Llynges pan oedd yn 14 mlwydd oed.Ymunodd \u00e2\u2019r Llynges Frenhinol pan oedd yn 15 mlwydd oed yn 1891. Dechreuodd ar ei yrfa forwrol ar HMS Impregnable cyn bwrw ymlaen i ddatblygu ei sgiliau morwrol ar long hyfforddi HMS Ganges a oedd wedi ei hangori yn Aberfal, Cernyw. Cafodd Edgar Evans brofiad morwrol ar nifer o longau eraill - yn eu plith, HMS Trafalgar, HMS Cruiser, HMS Vivid a HMS Excellent. Tra'r oedd ar HMS Vivid dysgodd am arfau a ddefnyddiwyd ar longau, fel taflegrau a thorpidos. Daeth i gysylltiad \u00e2 Robert Scott am y tro cyntaf pan ymunodd \u00e2 chriw HMS Majestic yn 1899. Roedd Scott yn lefftenant torpido ar y llong. Erbyn 1900 roedd Evans wedi cyrraedd rheng Is-gapten, 2il ddosbarth ac roedd ei swydd yn cyfateb i swydd sarsiant yn y fyddin neu\u2019r heddlu, gyda chyfrifoldeb dros forwyr eraill a rhedeg y llong a chadw trefn. Discovery a Terra Nova Discovery Roedd wedi ymuno \u00e2 thaith gyntaf Scott i\u2019r Antartig rhwng 1901 a 1904 ar fwrdd llong RRS Discovery. Y tro hwnnw, ei swydd oedd is-swyddog, 2il ddosbarth gyda Robert Falcon Scott yn arweinydd yr ymgyrch, ac ymhlith aelodau eraill y criw o 59 roedd Ernest Shackleton, trydydd lefftenant ac arweinydd ymgyrch Brydeinig Nimrod rhwng 1907 a 09 i\u2019r Antartig. Pwrpas y daith oedd chwilio am wybodaeth newydd am ddaearyddiaeth yr Antartig ac i wneud ymchwil gwyddonol, gan fod hwn yn gyfandir nad oedd pobl yn gwybod llawer amdano. Terra Nova Dewiswyd Edgar Evans gan Robert Scott i fod yn aelod o\u2019i ail ymgyrch i\u2019r Antartig, sef ymgyrch Terra Nova, a fu ar waith rhwng 1910 a 13.  Ymhlith aelodau blaenllaw eraill yr ymgyrch roedd Edward Adrian Wilson, Henry Robertson Bowers, a Lawrence \u2018Titus\u2019 Oates. Cychwynnodd taith y Terra Nova o Gaerdydd ar 5 Mehefin 1910 a chan fod Caerdydd wedi derbyn statws dinas yn 1905 roedd lansiad o\u2019r fath yn dwyn sylw a chyhoeddusrwydd i\u2019r ddinas newydd. Trefnwyd gwledd ffarwel cyn cychwyn yr ymgyrch gan Siambr Fasnach Caerdydd. Mae cerflun i gofnodi hwyliad y Terra Nova o Gaerdydd i\u2019w weld heddiw ym Mae Caerdydd ger yr Eglwys Norwyaidd. Dewiswyd Evans ar gyfer yr ymgyrch gan Scott oherwydd ei gryfder a\u2019i sgiliau yn medru trefnu\u2019r adnoddau a'r offer angenrheidiol ar gyfer ymgyrchoedd tebyg - er enghraifft, pebyll, sachau cysgu ac ati. Roedd llong y Terra Nova yn hen long hela morfilod ac roedd ei chriw ar daith rhwng 1910 a 13 yn 65 mewn nifer ac yn cynnwys doctoriaid a gwyddonwyr fel biolegwyr ac arbenigwyr yn y m\u00f4r a\u2019r tywydd. Ymhlith yr adnoddau hefyd roedd ceffylau, c\u0175n a slediau modur. Yn nes ymlaen codwyd adnoddau eraill yn Seland Newydd ar ddiwedd Tachwedd 1910, gan gynnwys tanwydd fel glo a bwydydd fel cig oen ac eidion.O fewn tri mis i gychwyn o\u2019r gwersyll cyntaf, cyrhaeddwyd Pegwn y De ar 17 Ionawr 1912, ond fe'u siomwyd yn fawr pan sylweddolodd y criw o bump bod yr anturiwr o Norwy, Roald Amundsen, wedi cyrraedd Pegwn y De bum wythnos ynghynt. Roedd Amundsen wedi defnyddio c\u0175n esgimo yn hytrach na cheffylau i dynnu'r slediau, tra bod y ceffylau a ddefnyddiwyd gan Scott wedi gweld y tywydd garw yn anodd gyda rhai ohonynt yn trigo.Daeth ton o siom dirfawr dros y criw, a bu\u2019r daith yn \u00f4l yn llafurus a diflas. Yn ystod y daith i Begwn y De, cafodd Edgar Evans anaf i\u2019w law, a gan ei fod mor awyddus i gyrraedd y Pegwn ni soniodd am ei anaf. Ar y daith yn \u00f4l dioddefodd ewinrhew ar ei fysedd, ei drwyn a'i fochau, ac anaf i\u2019w ben wedi iddo gwympo i mewn i hafn i\u00e2 wrth iddynt ddod i lawr rhewlif (neu fynydd i\u00e2) Beardmore. Roedd y tywydd yn eithriadol o oer, gyda\u2019r tymheredd yn cyrraedd minws 34C ac oherwydd anaf Evans arafwyd taith ddychwelyd y criw, a arweiniodd at ddiffyg bwyd. Soniodd Scott yn ei ddyddiadur am anaf Edgar Evans, ac yn amlwg roedd yn sylweddoli y gallai hynny arwain at ganlyniadau difrifol wrth i gyflwr cyffredinol Evans waethygu. Roedd diffyg bwyd a chalor\u00efau, yn enwedig gyda\u2019r math o waith roedd Evans yn ei wneud ar y daith, wedi gwanhau ei gorff fel na allai ymdopi bellach gyda\u2019i anaf. Wrth agos\u00e1u at Fynydd I\u00e2 Beardmore, syrthiodd Evans, wedi cael ei lethu gan ei anafiadau, ac aethpwyd ag ef yn \u00f4l ar sled i\u2019r gwersyll. Edgar Evans oedd y cyntaf o\u2019r pump i farw, ar 17 Chwefror 1912, a chladdwyd ef wrth droed Mynydd I\u00e2 Beardmore.Daeth diwedd trist i\u2019r ymgyrch gyda gweddill y criw o bump yn marw cyn dychwelyd oherwydd yr oerfel ofnadwy, blinder llethol a phrinder bwyd.  Cofio Roedd Edgar Evans wedi priodi ei wraig, Lois yn 1904, ac roedd ganddynt tri o blant.  Rhoddodd Lois gofeb yn Eglwys Rhosili i gofio am ei g\u0175r, a gofnodai ei fod wedi marw ar y daith yn \u00f4l o Begwn y De, ac yn 2014 gosodwyd plac i gofnodi man geni Edgar Evans ar Benrhyn G\u0175yr. Mae cofeb hefyd i gamp Capten Scott a\u2019i griw ar ffurf goleudy yn Llyn Parc y Rhath yng Nghaerdydd.Mae gorchest Evans yn cael ei chofio hefyd mewn adeilad hyfforddiant morwrol a enwyd ar ei \u00f4l, ar Whale Island, Portsmouth, lle agorwyd Adeilad Edgar Evans yn 1964. Hwn oedd yr adeilad cyntaf a enwyd ar \u00f4l is-gapten yn hytrach na rhaglaw. Dymchwelwyd yr adeilad yn 2010 ond adeiladwyd bloc preswyl newydd a'i enwi er teyrnged i Evans. Mae\u2019r adeilad newydd yn cynnwys cofeb iddo sy\u2019n cynnwys dwy sgi a ddefnyddiodd yn yr Antartig. Cyfeiriadau","392":"Fforiwr o Gymru oedd Edgar Evans (7 Mawrth 1876 \u2013 17 Chwefror 1912). Roedd yn aelod o'r t\u00eem a aeth i Antarctica i geisio cyrraedd Pegwn y De o dan arweinyddiaeth Robert Falcon Scott yn 1911-12. Bu farw ar y daith yn \u00f4l o Begwn y De.  Bywyd cynnar Ganwyd Edgar Evans ym mwthyn Middleton Hall, Rhosili, ym Mhenrhyn G\u0175yr ym mis Mawrth 1876. Roedd gan y teulu wreiddiau dwfn yn yr ardal, gyda\u2019i dad, Charles, yn forwr profiadol. Roedd yn un o\u2019r \u2018Cape Horners\u2019 enwog a oedd yn hwylio o gwmpas yr Horn, sef pegwn mwyaf deheuol de Tsile, yn Ne America, er mwyn cludo copr o wledydd yn Ne America ar gyfer diwydiant copr llewyrchus Abertawe. Roedd ei fam, Sarah, yn ferch i William Beynon, tafarnwr Tafarn y Ship ym Middleton ac Ann oedd enw ei mam. Priodwyd hwy yn 1862 ym mhentref Rhosili a ganwyd wyth o blant iddynt, er y cofnodir bod Sarah wedi geni deuddeg o blant.Symudodd y teulu yn 1883 i Hoskin\u2019s Place, Abertawe gan fod Charles wedi cael swydd ar long \u2018The Sunlight\u2019, ac roedd Abertawe ar ddiwedd y 19eg ganrif yn parhau i fod yn ganolfan ddiwydiannol a morwrol bwysig. Pan oedd yn 10 oed dechreuodd Edgar weithio fel negesydd telegramau i Brif Swyddfa Abertawe, a golygai hyn ei fod yn mynychu\u2019r ysgol ar delerau rhan-amser. Pan oedd y teulu\u2019n byw yn Rhosili mynychodd Edgar yr ysgol leol yn Middleton ac yna Ysgol Santes Helen, Abertawe, tan oedd yn 13 oed. Erbyn hyn, roedd Edgar wedi rhoi ei fryd ar fynd i\u2019r Llynges ac yntau wedi ei amgylchynu gan hanes a diwydiant morwrol cryf Abertawe. Roedd hyd yn oed wedi ceisio ymuno \u00e2\u2019r Llynges pan oedd yn 14 mlwydd oed.Ymunodd \u00e2\u2019r Llynges Frenhinol pan oedd yn 15 mlwydd oed yn 1891. Dechreuodd ar ei yrfa forwrol ar HMS Impregnable cyn bwrw ymlaen i ddatblygu ei sgiliau morwrol ar long hyfforddi HMS Ganges a oedd wedi ei hangori yn Aberfal, Cernyw. Cafodd Edgar Evans brofiad morwrol ar nifer o longau eraill - yn eu plith, HMS Trafalgar, HMS Cruiser, HMS Vivid a HMS Excellent. Tra'r oedd ar HMS Vivid dysgodd am arfau a ddefnyddiwyd ar longau, fel taflegrau a thorpidos. Daeth i gysylltiad \u00e2 Robert Scott am y tro cyntaf pan ymunodd \u00e2 chriw HMS Majestic yn 1899. Roedd Scott yn lefftenant torpido ar y llong. Erbyn 1900 roedd Evans wedi cyrraedd rheng Is-gapten, 2il ddosbarth ac roedd ei swydd yn cyfateb i swydd sarsiant yn y fyddin neu\u2019r heddlu, gyda chyfrifoldeb dros forwyr eraill a rhedeg y llong a chadw trefn. Discovery a Terra Nova Discovery Roedd wedi ymuno \u00e2 thaith gyntaf Scott i\u2019r Antartig rhwng 1901 a 1904 ar fwrdd llong RRS Discovery. Y tro hwnnw, ei swydd oedd is-swyddog, 2il ddosbarth gyda Robert Falcon Scott yn arweinydd yr ymgyrch, ac ymhlith aelodau eraill y criw o 59 roedd Ernest Shackleton, trydydd lefftenant ac arweinydd ymgyrch Brydeinig Nimrod rhwng 1907 a 09 i\u2019r Antartig. Pwrpas y daith oedd chwilio am wybodaeth newydd am ddaearyddiaeth yr Antartig ac i wneud ymchwil gwyddonol, gan fod hwn yn gyfandir nad oedd pobl yn gwybod llawer amdano. Terra Nova Dewiswyd Edgar Evans gan Robert Scott i fod yn aelod o\u2019i ail ymgyrch i\u2019r Antartig, sef ymgyrch Terra Nova, a fu ar waith rhwng 1910 a 13.  Ymhlith aelodau blaenllaw eraill yr ymgyrch roedd Edward Adrian Wilson, Henry Robertson Bowers, a Lawrence \u2018Titus\u2019 Oates. Cychwynnodd taith y Terra Nova o Gaerdydd ar 5 Mehefin 1910 a chan fod Caerdydd wedi derbyn statws dinas yn 1905 roedd lansiad o\u2019r fath yn dwyn sylw a chyhoeddusrwydd i\u2019r ddinas newydd. Trefnwyd gwledd ffarwel cyn cychwyn yr ymgyrch gan Siambr Fasnach Caerdydd. Mae cerflun i gofnodi hwyliad y Terra Nova o Gaerdydd i\u2019w weld heddiw ym Mae Caerdydd ger yr Eglwys Norwyaidd. Dewiswyd Evans ar gyfer yr ymgyrch gan Scott oherwydd ei gryfder a\u2019i sgiliau yn medru trefnu\u2019r adnoddau a'r offer angenrheidiol ar gyfer ymgyrchoedd tebyg - er enghraifft, pebyll, sachau cysgu ac ati. Roedd llong y Terra Nova yn hen long hela morfilod ac roedd ei chriw ar daith rhwng 1910 a 13 yn 65 mewn nifer ac yn cynnwys doctoriaid a gwyddonwyr fel biolegwyr ac arbenigwyr yn y m\u00f4r a\u2019r tywydd. Ymhlith yr adnoddau hefyd roedd ceffylau, c\u0175n a slediau modur. Yn nes ymlaen codwyd adnoddau eraill yn Seland Newydd ar ddiwedd Tachwedd 1910, gan gynnwys tanwydd fel glo a bwydydd fel cig oen ac eidion.O fewn tri mis i gychwyn o\u2019r gwersyll cyntaf, cyrhaeddwyd Pegwn y De ar 17 Ionawr 1912, ond fe'u siomwyd yn fawr pan sylweddolodd y criw o bump bod yr anturiwr o Norwy, Roald Amundsen, wedi cyrraedd Pegwn y De bum wythnos ynghynt. Roedd Amundsen wedi defnyddio c\u0175n esgimo yn hytrach na cheffylau i dynnu'r slediau, tra bod y ceffylau a ddefnyddiwyd gan Scott wedi gweld y tywydd garw yn anodd gyda rhai ohonynt yn trigo.Daeth ton o siom dirfawr dros y criw, a bu\u2019r daith yn \u00f4l yn llafurus a diflas. Yn ystod y daith i Begwn y De, cafodd Edgar Evans anaf i\u2019w law, a gan ei fod mor awyddus i gyrraedd y Pegwn ni soniodd am ei anaf. Ar y daith yn \u00f4l dioddefodd ewinrhew ar ei fysedd, ei drwyn a'i fochau, ac anaf i\u2019w ben wedi iddo gwympo i mewn i hafn i\u00e2 wrth iddynt ddod i lawr rhewlif (neu fynydd i\u00e2) Beardmore. Roedd y tywydd yn eithriadol o oer, gyda\u2019r tymheredd yn cyrraedd minws 34C ac oherwydd anaf Evans arafwyd taith ddychwelyd y criw, a arweiniodd at ddiffyg bwyd. Soniodd Scott yn ei ddyddiadur am anaf Edgar Evans, ac yn amlwg roedd yn sylweddoli y gallai hynny arwain at ganlyniadau difrifol wrth i gyflwr cyffredinol Evans waethygu. Roedd diffyg bwyd a chalor\u00efau, yn enwedig gyda\u2019r math o waith roedd Evans yn ei wneud ar y daith, wedi gwanhau ei gorff fel na allai ymdopi bellach gyda\u2019i anaf. Wrth agos\u00e1u at Fynydd I\u00e2 Beardmore, syrthiodd Evans, wedi cael ei lethu gan ei anafiadau, ac aethpwyd ag ef yn \u00f4l ar sled i\u2019r gwersyll. Edgar Evans oedd y cyntaf o\u2019r pump i farw, ar 17 Chwefror 1912, a chladdwyd ef wrth droed Mynydd I\u00e2 Beardmore.Daeth diwedd trist i\u2019r ymgyrch gyda gweddill y criw o bump yn marw cyn dychwelyd oherwydd yr oerfel ofnadwy, blinder llethol a phrinder bwyd.  Cofio Roedd Edgar Evans wedi priodi ei wraig, Lois yn 1904, ac roedd ganddynt tri o blant.  Rhoddodd Lois gofeb yn Eglwys Rhosili i gofio am ei g\u0175r, a gofnodai ei fod wedi marw ar y daith yn \u00f4l o Begwn y De, ac yn 2014 gosodwyd plac i gofnodi man geni Edgar Evans ar Benrhyn G\u0175yr. Mae cofeb hefyd i gamp Capten Scott a\u2019i griw ar ffurf goleudy yn Llyn Parc y Rhath yng Nghaerdydd.Mae gorchest Evans yn cael ei chofio hefyd mewn adeilad hyfforddiant morwrol a enwyd ar ei \u00f4l, ar Whale Island, Portsmouth, lle agorwyd Adeilad Edgar Evans yn 1964. Hwn oedd yr adeilad cyntaf a enwyd ar \u00f4l is-gapten yn hytrach na rhaglaw. Dymchwelwyd yr adeilad yn 2010 ond adeiladwyd bloc preswyl newydd a'i enwi er teyrnged i Evans. Mae\u2019r adeilad newydd yn cynnwys cofeb iddo sy\u2019n cynnwys dwy sgi a ddefnyddiodd yn yr Antartig. Cyfeiriadau","394":"Prifddinas Rwsia yw Moscfa (\u00a0ynganiad)\u00a0; hefyd: Moscow, Mosgo neu Mosgow; \u041c\u043e\u0441\u043a\u0432\u00e1, sef Moscfa yn Rwsieg). Mae tua 12,655,050 (2021) o bobl yn byw yn y ddinas ei hun a 17,125,000 (2020) o gynnwys yr ardal ehangach, fetropolitan (sef y \u041c\u043e\u0441\u043a\u043e\u0432\u0441\u043a\u0430\u044f \u0430\u0433\u043b\u043e\u043c\u0435\u0440\u0430\u0446\u0438\u044f). Mae arwynebedd y ddinas yn 2,511 cilomedr sgw\u00e2r (970 metr sgw\u00e2r), tra bod yr ardal ddinesig yn gorchuddio 5,891 cilomedr sgw\u00e2r (2,275 metr sgw\u00e2r), a'r ardal fetropolitan dros 26,000 cilomedr sgw\u00e2r (10,000 metr sgw\u00e2r). Lleolir y dref yn yr ardal ranbarthol a enwir Canol Rwsia sydd mewn gwirionedd yng ngorllewin Rwsia (y 'Rwsia Ewropeaidd'). Roedd hi'n brif ddinas yr Undeb Sofietaidd a hefyd o Muscvy y Rwsia cyn-ymerodraethol. Mae'r Kremlin sedd llywodraeth genedlaethol Rwsia a'r Sgw\u00e2r Coch wedi'u lleoli yn y ddinas. Wedi'i sefydlu'n wreiddiol ym 1147, tyfodd Moscow i ddod yn ddinas lewyrchus a phwerus a wasanaethodd fel prifddinas y Ddugiaeth Fawr (y Grand Duchy yn Saesneg, neu'r Muscovite Rus' yn Rwsieg) sy'n dwyn ei henw. Pan esblygodd Dugiaeth Fawr Moscow i Tsariaeth Rwsia, roedd Moscow yn dal i fod yn ganolfan wleidyddol ac economaidd ar gyfer y rhan fwyaf o'i chyfnod fel Tsariaeth. Pan ddiwygiwyd y Tsariaeth yn Ymerodraeth Rwsia rhwng 1721 a 1917, symudwyd y brifddinas o Moscfa i St Petersburg, gan leihau dylanwad y ddinas. Yna symudwyd y brifddinas yn \u00f4l i Moscfa yn dilyn Chwyldro Rwsia yn 1917 a daethpwyd \u00e2'r ddinas yn \u00f4l fel canolfan wleidyddol yr SFSR (sef y Rossiyskaya Sovetskaya Federativnaya Sotsialisticheskaya Respublika) a'r Undeb Sofietaidd. Yn dilyn diddymiad yr Undeb Sofietaidd yn 1991, arhosodd Moscfa fel prif ddinas Ffederasiwn Rwsia. Mae gan Moscfa un o econom\u00efau trefol mwya'r byd, ac mae'n un o'r dinasoedd drutaf yn y byd i fyw ynddi. Mae'r ddinas yn un o'r cyrchfannau twristaidd sy'n tyfu gyflymaf yn y byd, ac mae'n un o'r dinasoedd yr ymwelir \u00e2 hi fwyaf yn Ewrop. Moscfa yw'r drydedd dinas sydd a'r mwyaf o  biliwnyddion yn y byd, ac mae ganddi mwy o biliwnyddion nag unrhyw ddinas yn Ewrop. Mae Canolfan Fusnes Ryngwladol Moscow yn un o'r canolfannau ariannol mwyaf yn y byd, ac mae'n cynnwys rhai o skyscrapers talaf Ewrop. Dyma hefyd ddinas orau'r byd am ei gwasanaethau digidol, cyhoeddus a'r gwasanaethau e-lywodraeth orau'n y byd. Moscow oedd dinas letyol Gemau Olympaidd yr Haf 1980, ac roedd hefyd yn un o'r dinasoedd a gynhaliodd gemau Cwpan y Byd P\u00eal-droed 2018.Mae'r ddinas yn gartref i sawl Safle Treftadaeth y Byd UNESCO, ac mae'n adnabyddus am ei phensaern\u00efaeth nodedig, yn enwedig ei Sgw\u00e2r Coch hanesyddol, ac adeiladau fel Eglwys Gadeiriol Sant Basil ac adeilad Kremlin Moscfa sef sedd Llywodraeth Rwsia. Mae Moscow yn gartref i lawer o gwmn\u00efau Rwsiaidd mewn nifer o ddiwydiannau, sy'n cael ei wasanaethu gan rwydwaith cynhwysfawr o drafnidiaeth a phedwar maes awyr rhyngwladol, naw terfynfa reilffordd, system tramiau, system monorail, ac yn fwyaf arbennig Metro Moscow, y system metro brysuraf yn Ewrop, ac un o'r systemau cludo cyflym mwyaf yn y byd. Mae gan y ddinas dros 40 y cant o'i thiriogaeth wedi'i gorchuddio \u00e2 gwyrddni, sy'n golygu ei bod yn un o'r dinasoedd gwyrddaf yn Ewrop a'r byd. Geirdarddiad Mae ffurf wreiddiol Rwsiaidd o'r enw wedi'i hailadeiladu fel * \u041c\u043e\u0441\u043a\u044b, * Mosky, ac felly roedd yn un o ychydig o enwau \u016b-coes Slafaidd. Y cyfeiriadau ysgrifenedig cyntaf, yn y 12g, oedd \u041c\u043e\u0441\u043a\u043e\u0432\u044c, Moskov\u012d, \u041c\u043e\u0441\u043a\u0432\u0438, Moskvi, \u041c\u043e\u0441\u043a\u0432e \/ \u041c\u043e\u0441\u043a\u0432\u0463, Moskve \/ Moskv\u011b. O'r ffurfiau olaf hyn y daeth yr enw Rwsieg, modern \u041c\u043e\u0441\u043a\u0432\u0430, Moskva, sy'n ganlyniad i gyffredinoli morffolegol gyda'r enwau coesyn Slafaidd niferus.  Yr esboniad \u00e2 sail gadarn gan ieithegwyr, fodd bynnag, ac a dderbynnir yn eang, yw bod y gair yn deillio o'r gwreiddyn Proto-Balto-Slafaidd * m\u016dzg- \/ muzg- o'r Proto-Indo-Ewropeaidd * meu- \"gwlyb\", felly gallai'r enw Moskva ddynodi afon mewn gwlyptir neu gors.Cred eraill bod enw'r ddinas yn deillio o enw Afon Moskva. Cynigiwyd sawl damcaniaeth am darddiad enw'r afon. Roedd pobl Finno-Ugric Merya a Muroma, a oedd ymhlith y nifer o lwythau cyn-Slafaidd a oedd yn byw yn yr ardal yn wreiddiol, yn defnyddio'r enw Mustajoki (sef yr \"afon ddu\"). Awgrymwyd bod enw'r ddinas yn deillio o'r enw yma.Ceir eglurhad o darddiad Celtaidd yr enw hefyd, ond nid yw wedi ennill ei blwyf. Hanes Cynhanes Mae cloddfeydd archeolegol yn dangos bod pobl wedi byw ar y safle lle saif Moscfa heddiw ers amser. Ymhlith y darganfyddiadau cynharaf mae creiriau o ddiwylliant Lyalovo, y mae arbenigwyr yn eu neilltuo i'r cyfnod Oes Newydd y Cerrig (y Neolithig). Mae'r dystiolaeth yn cadarnhau mai helwyr a chasglwyr oedd trigolion cyntaf yr ardal. Tua 950 OC, ymgartrefodd dau lwyth Slafaidd: y Vyatichi a'r Krivichi, yma. O linach y Vyatichi a daw llawer o boblogaeth frodorol Moscfa. Yr Oesoedd Canol Cyfeirir at y dref mewn dogfennau am y tro cyntaf ym 1147. Ar y pryd roedd hi'n dref fechan, ond ym 1156 adeiladwyd mur pren a ffos o gwmpas y dref gan y tywysog Yury Dolgoruky. Er hynny, llosgwyd y dref a lladdwyd ei phobl ym 1177. Rhwng 1237 a 1238 meddiannodd y Mongoliaid y dref a'i llosgi a llofruddio'i thrigolion unwaith eto. Ar \u00f4l y cyfnod hwnnw, cryfhaodd y dref eto a daeth yn brifddinas tywysogaeth annibynnol. Ym 1300 roedd y Tywysog Daniel, mab Alexander Nevsky yn rheoli'r dref mewn enw, ond roedd y dref o dan reolaeth y Mongoliaid mewn gwirionedd. Fodd bynnag, roedd nerth Ymerodraeth Lithiwania yn cynyddu ac - er mwyn gwrthbwyso hynny - rhoddodd Khan y Mongoliaid rym arbennig i Foscfa. Fel hynny, cyfododd Moscfa i fod yn un o'r drefi fwyaf nerthol yn Rwsia. O 1480 ymlaen, dan reolaeth Ifan III, roedd Rwsia yn wlad annibynnol ac yn tyfu i fod yn ymerodraeth fawr a oedd yn cynnwys Rwsia, Siberia a nifer o ardaloedd eraill. Er bod nifer o tsariaid, er enghraifft Ifan yr Ofnadwy, yn ormeswyr, parheai'r ymerodraeth i dyfu.  Tsariaeth (1547\u20131721) Ym 1571, cipiodd Tartariaid Crimea, dan Ymerodraeth yr Otomaniaid, y dref a'i llosgi. Rhwng 1605 a 1612 meddianai lluoedd Gwlad Pwyl y dref. Bwriad y Pwyliaid oedd sefydlu llywodraeth newydd yn Rwsia gyda chysyltiad cryf \u00e2 Gwlad Pwyl. Fodd bynnag, gwrthryfelodd mawrion Rwsia yn erbyn Gwlad Pwyl yn 1612, ac yn 1613 daeth Michael Romanov yn tsar ar \u00f4l etholiad. Fel hynny dechreuodd hanes y deyrnlin Romanov. Roedd Moscfa yn brifddinas Rwsia cyn sefydlu St Petersburg ar lan y M\u00f4r Baltig gan Pedr Fawr yn 1700.  Yr Ymerodraeth (1721\u20131917) Ym 1812 ceisiodd Napoleon oresgyn Rwsia a llosgodd trigolion Moscfa eu dinas eu hynain ar 14 Medi 1812 a ffoi ohoni. Ond bu rhaid i luoedd Napoleon adael y ddinas oherwydd y tywydd eithafol o oer a phrinder bywyd. Ers Chwyldro Rwsia ym 1917 Moscfa yw prifddinas Rwsia. Symudodd llywodraeth Lenin i'r ddinas ar 5 Mawrth, 1918.  Y Cyfnod Sofietaidd (1917\u20131991) Ym mis Mehefin 1941, ymosododd lluoedd yr Almaen ar Rwsia (Ymgyrch Barbarossa) ac anelodd un o'r dair adran y fyddin am Foscfa. Ar \u00f4l Brwydr Moscow, gorfodwyd yr Almaenwyr, a oedd yn dioddef o losg eira yr eira trwm, i droi yn eu holau. O'r herwydd, \"Dinas yr Arwyr\" yw llysenw Moscfa ers yr Ail Rhyfel Byd.  1991\u2013presennol Adeiladau Amgueddfa Pushkin Eglwys Gadeiriol Sant Basil Mynachlog Danilov Prifysgol Moscfa Theatr Bolshoi T\u0175r Ostankino T\u0175r Rwsia T\u0175r Shukhov","395":"Prifddinas Rwsia yw Moscfa (\u00a0ynganiad)\u00a0; hefyd: Moscow, Mosgo neu Mosgow; \u041c\u043e\u0441\u043a\u0432\u00e1, sef Moscfa yn Rwsieg). Mae tua 12,655,050 (2021) o bobl yn byw yn y ddinas ei hun a 17,125,000 (2020) o gynnwys yr ardal ehangach, fetropolitan (sef y \u041c\u043e\u0441\u043a\u043e\u0432\u0441\u043a\u0430\u044f \u0430\u0433\u043b\u043e\u043c\u0435\u0440\u0430\u0446\u0438\u044f). Mae arwynebedd y ddinas yn 2,511 cilomedr sgw\u00e2r (970 metr sgw\u00e2r), tra bod yr ardal ddinesig yn gorchuddio 5,891 cilomedr sgw\u00e2r (2,275 metr sgw\u00e2r), a'r ardal fetropolitan dros 26,000 cilomedr sgw\u00e2r (10,000 metr sgw\u00e2r). Lleolir y dref yn yr ardal ranbarthol a enwir Canol Rwsia sydd mewn gwirionedd yng ngorllewin Rwsia (y 'Rwsia Ewropeaidd'). Roedd hi'n brif ddinas yr Undeb Sofietaidd a hefyd o Muscvy y Rwsia cyn-ymerodraethol. Mae'r Kremlin sedd llywodraeth genedlaethol Rwsia a'r Sgw\u00e2r Coch wedi'u lleoli yn y ddinas. Wedi'i sefydlu'n wreiddiol ym 1147, tyfodd Moscow i ddod yn ddinas lewyrchus a phwerus a wasanaethodd fel prifddinas y Ddugiaeth Fawr (y Grand Duchy yn Saesneg, neu'r Muscovite Rus' yn Rwsieg) sy'n dwyn ei henw. Pan esblygodd Dugiaeth Fawr Moscow i Tsariaeth Rwsia, roedd Moscow yn dal i fod yn ganolfan wleidyddol ac economaidd ar gyfer y rhan fwyaf o'i chyfnod fel Tsariaeth. Pan ddiwygiwyd y Tsariaeth yn Ymerodraeth Rwsia rhwng 1721 a 1917, symudwyd y brifddinas o Moscfa i St Petersburg, gan leihau dylanwad y ddinas. Yna symudwyd y brifddinas yn \u00f4l i Moscfa yn dilyn Chwyldro Rwsia yn 1917 a daethpwyd \u00e2'r ddinas yn \u00f4l fel canolfan wleidyddol yr SFSR (sef y Rossiyskaya Sovetskaya Federativnaya Sotsialisticheskaya Respublika) a'r Undeb Sofietaidd. Yn dilyn diddymiad yr Undeb Sofietaidd yn 1991, arhosodd Moscfa fel prif ddinas Ffederasiwn Rwsia. Mae gan Moscfa un o econom\u00efau trefol mwya'r byd, ac mae'n un o'r dinasoedd drutaf yn y byd i fyw ynddi. Mae'r ddinas yn un o'r cyrchfannau twristaidd sy'n tyfu gyflymaf yn y byd, ac mae'n un o'r dinasoedd yr ymwelir \u00e2 hi fwyaf yn Ewrop. Moscfa yw'r drydedd dinas sydd a'r mwyaf o  biliwnyddion yn y byd, ac mae ganddi mwy o biliwnyddion nag unrhyw ddinas yn Ewrop. Mae Canolfan Fusnes Ryngwladol Moscow yn un o'r canolfannau ariannol mwyaf yn y byd, ac mae'n cynnwys rhai o skyscrapers talaf Ewrop. Dyma hefyd ddinas orau'r byd am ei gwasanaethau digidol, cyhoeddus a'r gwasanaethau e-lywodraeth orau'n y byd. Moscow oedd dinas letyol Gemau Olympaidd yr Haf 1980, ac roedd hefyd yn un o'r dinasoedd a gynhaliodd gemau Cwpan y Byd P\u00eal-droed 2018.Mae'r ddinas yn gartref i sawl Safle Treftadaeth y Byd UNESCO, ac mae'n adnabyddus am ei phensaern\u00efaeth nodedig, yn enwedig ei Sgw\u00e2r Coch hanesyddol, ac adeiladau fel Eglwys Gadeiriol Sant Basil ac adeilad Kremlin Moscfa sef sedd Llywodraeth Rwsia. Mae Moscow yn gartref i lawer o gwmn\u00efau Rwsiaidd mewn nifer o ddiwydiannau, sy'n cael ei wasanaethu gan rwydwaith cynhwysfawr o drafnidiaeth a phedwar maes awyr rhyngwladol, naw terfynfa reilffordd, system tramiau, system monorail, ac yn fwyaf arbennig Metro Moscow, y system metro brysuraf yn Ewrop, ac un o'r systemau cludo cyflym mwyaf yn y byd. Mae gan y ddinas dros 40 y cant o'i thiriogaeth wedi'i gorchuddio \u00e2 gwyrddni, sy'n golygu ei bod yn un o'r dinasoedd gwyrddaf yn Ewrop a'r byd. Geirdarddiad Mae ffurf wreiddiol Rwsiaidd o'r enw wedi'i hailadeiladu fel * \u041c\u043e\u0441\u043a\u044b, * Mosky, ac felly roedd yn un o ychydig o enwau \u016b-coes Slafaidd. Y cyfeiriadau ysgrifenedig cyntaf, yn y 12g, oedd \u041c\u043e\u0441\u043a\u043e\u0432\u044c, Moskov\u012d, \u041c\u043e\u0441\u043a\u0432\u0438, Moskvi, \u041c\u043e\u0441\u043a\u0432e \/ \u041c\u043e\u0441\u043a\u0432\u0463, Moskve \/ Moskv\u011b. O'r ffurfiau olaf hyn y daeth yr enw Rwsieg, modern \u041c\u043e\u0441\u043a\u0432\u0430, Moskva, sy'n ganlyniad i gyffredinoli morffolegol gyda'r enwau coesyn Slafaidd niferus.  Yr esboniad \u00e2 sail gadarn gan ieithegwyr, fodd bynnag, ac a dderbynnir yn eang, yw bod y gair yn deillio o'r gwreiddyn Proto-Balto-Slafaidd * m\u016dzg- \/ muzg- o'r Proto-Indo-Ewropeaidd * meu- \"gwlyb\", felly gallai'r enw Moskva ddynodi afon mewn gwlyptir neu gors.Cred eraill bod enw'r ddinas yn deillio o enw Afon Moskva. Cynigiwyd sawl damcaniaeth am darddiad enw'r afon. Roedd pobl Finno-Ugric Merya a Muroma, a oedd ymhlith y nifer o lwythau cyn-Slafaidd a oedd yn byw yn yr ardal yn wreiddiol, yn defnyddio'r enw Mustajoki (sef yr \"afon ddu\"). Awgrymwyd bod enw'r ddinas yn deillio o'r enw yma.Ceir eglurhad o darddiad Celtaidd yr enw hefyd, ond nid yw wedi ennill ei blwyf. Hanes Cynhanes Mae cloddfeydd archeolegol yn dangos bod pobl wedi byw ar y safle lle saif Moscfa heddiw ers amser. Ymhlith y darganfyddiadau cynharaf mae creiriau o ddiwylliant Lyalovo, y mae arbenigwyr yn eu neilltuo i'r cyfnod Oes Newydd y Cerrig (y Neolithig). Mae'r dystiolaeth yn cadarnhau mai helwyr a chasglwyr oedd trigolion cyntaf yr ardal. Tua 950 OC, ymgartrefodd dau lwyth Slafaidd: y Vyatichi a'r Krivichi, yma. O linach y Vyatichi a daw llawer o boblogaeth frodorol Moscfa. Yr Oesoedd Canol Cyfeirir at y dref mewn dogfennau am y tro cyntaf ym 1147. Ar y pryd roedd hi'n dref fechan, ond ym 1156 adeiladwyd mur pren a ffos o gwmpas y dref gan y tywysog Yury Dolgoruky. Er hynny, llosgwyd y dref a lladdwyd ei phobl ym 1177. Rhwng 1237 a 1238 meddiannodd y Mongoliaid y dref a'i llosgi a llofruddio'i thrigolion unwaith eto. Ar \u00f4l y cyfnod hwnnw, cryfhaodd y dref eto a daeth yn brifddinas tywysogaeth annibynnol. Ym 1300 roedd y Tywysog Daniel, mab Alexander Nevsky yn rheoli'r dref mewn enw, ond roedd y dref o dan reolaeth y Mongoliaid mewn gwirionedd. Fodd bynnag, roedd nerth Ymerodraeth Lithiwania yn cynyddu ac - er mwyn gwrthbwyso hynny - rhoddodd Khan y Mongoliaid rym arbennig i Foscfa. Fel hynny, cyfododd Moscfa i fod yn un o'r drefi fwyaf nerthol yn Rwsia. O 1480 ymlaen, dan reolaeth Ifan III, roedd Rwsia yn wlad annibynnol ac yn tyfu i fod yn ymerodraeth fawr a oedd yn cynnwys Rwsia, Siberia a nifer o ardaloedd eraill. Er bod nifer o tsariaid, er enghraifft Ifan yr Ofnadwy, yn ormeswyr, parheai'r ymerodraeth i dyfu.  Tsariaeth (1547\u20131721) Ym 1571, cipiodd Tartariaid Crimea, dan Ymerodraeth yr Otomaniaid, y dref a'i llosgi. Rhwng 1605 a 1612 meddianai lluoedd Gwlad Pwyl y dref. Bwriad y Pwyliaid oedd sefydlu llywodraeth newydd yn Rwsia gyda chysyltiad cryf \u00e2 Gwlad Pwyl. Fodd bynnag, gwrthryfelodd mawrion Rwsia yn erbyn Gwlad Pwyl yn 1612, ac yn 1613 daeth Michael Romanov yn tsar ar \u00f4l etholiad. Fel hynny dechreuodd hanes y deyrnlin Romanov. Roedd Moscfa yn brifddinas Rwsia cyn sefydlu St Petersburg ar lan y M\u00f4r Baltig gan Pedr Fawr yn 1700.  Yr Ymerodraeth (1721\u20131917) Ym 1812 ceisiodd Napoleon oresgyn Rwsia a llosgodd trigolion Moscfa eu dinas eu hynain ar 14 Medi 1812 a ffoi ohoni. Ond bu rhaid i luoedd Napoleon adael y ddinas oherwydd y tywydd eithafol o oer a phrinder bywyd. Ers Chwyldro Rwsia ym 1917 Moscfa yw prifddinas Rwsia. Symudodd llywodraeth Lenin i'r ddinas ar 5 Mawrth, 1918.  Y Cyfnod Sofietaidd (1917\u20131991) Ym mis Mehefin 1941, ymosododd lluoedd yr Almaen ar Rwsia (Ymgyrch Barbarossa) ac anelodd un o'r dair adran y fyddin am Foscfa. Ar \u00f4l Brwydr Moscow, gorfodwyd yr Almaenwyr, a oedd yn dioddef o losg eira yr eira trwm, i droi yn eu holau. O'r herwydd, \"Dinas yr Arwyr\" yw llysenw Moscfa ers yr Ail Rhyfel Byd.  1991\u2013presennol Adeiladau Amgueddfa Pushkin Eglwys Gadeiriol Sant Basil Mynachlog Danilov Prifysgol Moscfa Theatr Bolshoi T\u0175r Ostankino T\u0175r Rwsia T\u0175r Shukhov","397":"Dechreuodd diwydiant llechi Cymru yn y cyfnod Rhufeinig, pan ddefnyddiwyd llechi ar do caer Segontium, Caernarfon. Tyfodd y diwydiant yn araf hyd ddechrau\u2019r 18g, yna bu t\u0175f cyflym hyd ddiwedd y 19g. Roedd yr ardaloedd cynhyrchu llechi pwysicaf yng ngogledd-orllewin Cymru, gan gynnwys Chwarel y Penrhyn ger  Bethesda, Chwarel Dinorwig ger  Llanberis,  Dyffryn Nantlle a Blaenau Ffestiniog, lle roedd y llechi yn dod o gloddfeydd tanddaearol yn hytrach na chwareli agored. Penrhyn a Dinorwig oedd y ddwy chwarel lechi fwyaf yn y byd, a Chwarel yr Oakeley ym Mlaenau Ffestiniog oedd y gloddfa lechi fwyaf yn y byd. Defnyddir llechi yn bennaf ar doeau, ond mae darnau mwy trwchus o lechfaen yn cael eu defnyddio ar gyfer lloriau, byrddau gwaith a beddfeini ymhlith pethau eraill.Hyd at ddiwedd y 18g, cynhyrchid y llechi gan griwiau bach o chwarelwyr oedd yn talu i\u2019r tirfeddiannwr am gael defnyddio\u2019r chwareli. Byddent yn cario\u2019r llechi i\u2019r porthladdoedd ar gefnau ceffylau neu mewn certi, ac yna yn eu hallforio i  Loegr, Iwerddon ac weithiau Ffrainc. Tua diwedd y ganrif, dechreuodd y tirfeddianwyr mawr weithio\u2019r chwareli eu hunain, ar raddfa fwy. Wedi i\u2019r llywodraeth wneud i ffwrdd \u00e2'r dreth ar lechi yn 1831, tyfodd y diwydiant yn gyflym a datblygwyd rheilffyrdd cul i gario\u2019r llechi i\u2019r porthladdoedd. Y diwydiant llechi oedd prif ddiwydiant gogledd-orllewin Cymru yn ystod ail hanner y 19g, a bodolai ar raddfa llawer llai mewn rhannau eraill o Gymru. Yn 1898, yr oedd 17,000 o chwarelwyr yn cynhyrchu hanner miliwn o dunelli o lechi. Yn dilyn streic hir a chwerw yn Chwarel y Penrhyn rhwng 1900 a 1903, dechreuodd y diwydiant ddirywio, a bu'r Rhyfel Byd Cyntaf yn gyfrifol am ostyngiad mawr yn y nifer o chwarelwyr. Arweiniodd y Dirwasgiad Mawr a\u2019r Ail Ryfel Byd at gau llawer o\u2019r chwareli llai, a chaewyd llawer o\u2019r chwareli mwy yn ystod y 1960au a\u2019r 1970au, i raddau helaeth oherwydd y defnydd o deils yn hytrach na llechi ar doeau. Mae rhywfaint o lechi yn cael eu cynhyrchu hyd heddiw, ond ar raddfa lawer llai.  Natur llechfaen Cymru Mae llechfaen Cymru yn perthyn i dri chyfnod daearegol: y Cambriaidd, Ordoficaidd a Silwraidd. Ceir y llechfaen Cambriaidd mewn ardal rhwng Conwy a  Chricieth; y llechfaen yma a geir yn Chwarel y Penrhyn, Chwarel Dinorwig a Dyffryn Nantlle. Mae ychydig o lechfaen Cambriaidd mewn mannau eraill, er enghraifft ar Ynys M\u00f4n, ond ni chafodd ei ddefnyddio ar raddfa fawr.  Ceir y llechfaen Ordoficaidd rhwng  Betws-y-coed a Phorthmadog; dyma\u2019r llechfaen yn chwareli Blaenau Ffestiniog. Mae mwy o lechfaen Ordoficaidd  rhwng Llangynog ac Aberdyfi, yn arbennig yn ardal  Corris, ac mae ychydig o lechfaen o\u2019r cyfnod yma yn y de, yn enwedig yn Sir Benfro. Mae\u2019r llechfaen Silwraidd ymhellach i\u2019r dwyrain, yn nyffryn Dyfrdwy ac yn ardal Machynlleth.Natur llechfaen sy'n ei wneud yn ddefnyddiol, yn bennaf wrth adeiladu. Gan fod natur ac ansawdd y graig yn gwahaniaethu o ardal i ardal byddai chwareli arbennig yn arbenigo mewn cynnyrch gwahanol. Ansawdd da llechi Gogledd Cymru, yn ogystal \u00e2 medrusrwydd wrth drafod y graig a'r gallu i gynhyrchu ar raddfa fawr, a'u bod yn gymharol agos at y m\u00f4r, a olygai y byddai galw am lechi Gogledd Cymru dros y byd i gyd erbyn canol y 19g.   Ar y cyfan llechfaen o'r Oes Gambriaidd yw'r llechfaen gorau. Ond mae llechfaen o'r Oes Ordoficaidd yn llai brau na llechfaen o'r Oes Gambriaidd. Oherwydd hyn mae'n haws trin craig Ordoficaidd \u00e2 pheiriannau na chraig Cambriaidd. Golygai hyn y byddai mecaneiddio yn chwareli Blaenau Ffestiniog yn talu'n well nag yn Arfon. Mae cyfeiriad pileriad llechfaen a chyfeiriad yr wyth\u00efen yn gwahaniaethu o wyth\u00efen i wyth\u00efen. Yn wahanol i lechfaen Ffestiniog, lle'r oedd y cyfeiriad pileri yn groes i gyfeiriad yr wyth\u00efen, roedd y cyfeiriad pileri yn gyfochrog \u00e2 chyfeiriad yr wyth\u00efen yn Chwarel Ceunant Parc, Llanfrothen. Oherwydd hyn roeddynt yn gallu arbenigo mewn cynhyrchu cribau hir yn Chwarel Ceunant Parc. Mae cyfartaledd sylffwr yn y llechfaen yn effeithio ar ba mor dda mae llechfaen yn gallu cario trydan. Pan oedd llechfaen yn cael ei ddefnyddio fel ynysydd trydan rhaid oedd dewis y llechfaen \u00e2'r lefel sylffwr isaf posibl at y perwyl hwn.Yr ongl rhwng gwely'r llechfaen ac wyneb y tir fyddai'n pennu'r dull o gloddio'r graig. Pan fod yr ongl rhwng gwyth\u00efen y llechfaen ac ochr y mynydd yn fas yna mewn chwareli agored y cloddir, megis yn y Penrhyn ac yn Ninorwig. Os yw gwyth\u00efen y llechfaen yn goleddu yn agos at yn syth am lawr i'r ddaear yna cloddio twll dwfn agored sydd orau megis yn chwareli Dorothea a Phenyrorsedd. Pan fo'r wyth\u00efen yn goleddu i mewn i'r tir yna roedd gormod o bridd a chraig i'w symud cyn dod at y llechfaen i wneud elw wrth ei gloddio mewn chwarel neu bwll agored. Rhaid oedd dilyn yr wyth\u00efen a thyllu pyllau tanddaearol megis yn Llechwedd a Bryneglwys. Mae gwyth\u00efen y Maen Cul ym Mryneglwys yn gorwedd rhwng 50-60\u00b0 \u00e2'r llorwedd. Byddai rhai o'r gweithiau'n cyfuno'r dulliau yma o gloddio yn \u00f4l y galw. Mae'r hen byllau tanddaearol, megis y rhai o gwmpas Chwarel Oakley sy'n dal i weithio heddiw yn cael eu gweithio fel pyllau agored erbyn hyn.  Dechreuadau Gwyddai\u2019r Rhufeiniaid am fanteision llechi ar gyfer adeiladu a thoi. Yn wreiddiol defnyddid teils  ar do\u2019r gaer yn Segontium, Caernarfon, ond yn ddiweddarach defnyddid llechi ar gyfer y to ac ar gyfer lloriau. Mae\u2019r llechfaen agosaf yn ardal y Cilgwyn, rhyw bedair milltir o Gaernarfon, sy\u2019n awgrymu nad oedd y llechfaen yn cael ei ddefnyddio yn unig oherwydd ei fod wrth law. Yn ystod y Canol Oesoedd, cofnodir cynhyrchu llechi ar raddfa fechan mewn sawl ardal. Mae Chwarel y Cilgwyn yn Nyffryn Nantlle yn dyddio o\u2019r 12g, a chredir mai hi yw\u2019r hynaf yng Nghymru. Ceir y cofnod cyntaf o gynhyrchu yn ardal Chwarel y Penrhyn yn 1413, pan gofnodir i nifer o denantiaid Gwilym ap Gruffudd dalu 10 ceiniog yr un am weithio 5,000 o lechi. Efallai fod Chwarel Aberllefenni ar waith erbyn y 14g, a chofnodwyd ar ddechrau'r 16g fod llechi o\u2019r chwarel yma wedi eu defnyddio i adeiladu Plas Aberllefenni.Oherwydd problemau trafnidiaeth, defnyddid y llechi yn weddol agos i\u2019r chwareli fel rheol. Os oedd angen cludo\u2019r llechi ymhellach, defnyddid llongau. Cyfansoddodd Guto'r Glyn gerdd yn y 15g yn gofyn i Ddeon Bangor yrru llwyth o lechi mewn llong o Aberogwen, ger Bangor, i Ruddlan, i\u2019w rhoi ar do t\u0177 yn Henllan, ger Dinbych. Ar waelod afon Menai cafwyd hyd i weddillion llong bren o\u2019r 16g ar gyfer cario llechi. Erbyn ail hanner y 16g roedd llechi\u2019n cael eu hallforio i Iwerddon o borthladdoedd megis  Biwmares a Chaernarfon. Roedd chwareli llechi yn Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin hefyd, ac mae cofnod am allforio llechi i Fryste ac Iwerddon oddi yma yn 1566. Yn 1639 allforiwyd 30,000 o lechi o borthladd Abergwaun yn unig.Cofnodir allforion llechi o Yst\u00e2d y Penrhyn cyn gynhared \u00e2 1713. Y flwyddyn honno gyrrwyd 14 llwyth, cyfanswm o 415,000 o lechi, i ddinas Dulyn. Yn y cyfnod hwnnw byddai\u2019r llechi\u2019n cael eu cario i\u2019r porthladdoedd ar gefn ceffyl, ac yn ddiweddarach mewn certi. Weithiau gwneid y gwaith yma gan ferched, yr unig ferched i weithio yn y diwydiant llechi yng Nghymru.Hyd ddiwedd y 18g, yr oedd y llechi\u2019n dod o chwareli bychain a weithid gan bartneriaethau o ddynion lleol, nad oedd ganddynt y cyfalaf i weithio ar raddfa fwy. Fel rheol byddent yn talu rhent i\u2019r tirfeddiannwr neu\u2019n talu yn \u00f4l nifer y llechi, ond nid oedd chwarelwyr Cilgwyn yn gorfod talu i neb. Mae llythyr gan asiant Yst\u00e2d y Penrhyn, John Paynter, yn 1738 yn cwyno fod cystadleuaeth o\u2019r Cilgwyn yn effeithio ar werthiant llechi\u2019r Penrhyn. Nid oedd chwarelwyr y Cilgwyn yn gorfod talu breindaliadau i neb, gan mai ar dir y goron y gweithient, a chynrychiolwyr y Goron yn esgeuluso casglu breindaliadau gan y chwarelwyr. Gellid torri llechi'r Cilgwyn yn denau iawn ac felly roeddent yn ysgafnach na llechi'r Penrhyn. Golygai hyn y gellid cynhyrchu llechi\u2019r Cilgwyn yn rhatach a\u2019u gwerthu am bris uwch. Rhwng 1730 a 1740, dechreuodd y Penrhyn gynhyrchu llechi mwy, a rhoi enwau arnynt a ddaeth yn safonol yn y diwydiant, o\u2019r \u201cDuchesses\", 24 modfedd wrth 12 modfedd, trwy\u2019r \"Countesses\", \"Ladies\" a \"Doubles\" hyd at y lleiaf, y \"Singles\" (10 modfedd wrth 5 modfedd). Twf y Diwydiant (1760\u20131830) Twf enfawr yn y galw am lechi to yn sgil y Chwyldro Diwydiannol oedd y sbardun i ehangu'r diwydiant llechi. Yn y 1760au dechreuodd Methusalem Jones, gynt yn chwarelwr yn y Cilgwyn, weithio chwarel Diffwys ym Mlaenau Ffestiniog. Datblygodd Diffwys fel y chwarel fawr gyntaf yn yr ardal. Fel rheol roedd y tirfeddianwyr mawr yn rhoi \"take notes\" i\u2019r chwarelwyr, yn rhoi hawl i unigolion gloddio llechi am d\u00e2l blynyddol o ychydig sylltau a th\u00e2l am y nifer o lechi a gynhyrchwyd. Y tirfeddiannwr cyntaf i ddechrau gweithio\u2019r chwareli ar ei dir ei hun oedd perchennog yst\u00e2d y Penrhyn, Richard Pennant, yn nes ymlaen Barwn Penrhyn. Yn 1782, prynwyd hawliau\u2019r chwarelwyr ar ei stad, a phenododd Pennant asiant newydd, James Greenfield. Yr un flwyddyn dechreuodd Pennant chwarel newydd yng  Nghaebraichycafn ger Bethesda, a fyddai fel Chwarel y Penrhyn yn tyfu i fod y chwarel lechi fwyaf yn y byd. Erbyn 1792, roedd y chwarel yma\u2019n cyflogi 500 o ddynion ac yn cynhyrchu 15,000 tunnell o lechi'r flwyddyn. Cymerodd un bartneriaeth fawr Chwarel Dinorwig yn 1787, ac yn 1809 cymerodd y tirfeddiannwr, Thomas Assheton Smith o\u2019r Faenol, reolaeth y chwarel i\u2019w ddwylo ei hun. Ffurfiwyd cwmni i weithio Chwarel y Cilgwyn yn 1800, ac ym mhob un o\u2019r ardaloedd hyn trowyd y chwareli bach gwasgaredig yn un chwarel fawr. Y peiriant ager cyntaf i\u2019w ddefnyddio yn y diwydiant oedd pwmp yn Chwarel Hafodlas yn Nyffryn Nantlle yn 1807, ond roedd y rhan fwyaf o\u2019r chwareli yn defnyddio grym d\u0175r i yrru eu peiriannau.Erbyn hyn yr oedd Cymru yn cynhyrchu dros hanner cynnyrch llechi'r Deyrnas Unedig, 26,000 tunnell allan o gyfanswm o 45,000 tunnell yn 1793. Ym mis Gorffennaf 1794, gosododd y llywodraeth dreth o 20% ar lechi oedd yn cael eu cario ar hyd yr arfordir, anfantais i\u2019r chwareli yng Nghymru o\u2019u cymharu \u00e2 chwareli yn Lloegr oedd yn medru defnyddio\u2019r camlesi i gario eu cynnyrch. Nid oedd treth ar lechi a allforid, a chynyddodd allforion llechi i\u2019r Unol Daleithiau yn raddol. Roedd Chwarel y Penrhyn yn tyfu\u2019n gyflym, ac ym 1799 dechreuodd Greenfield y system o \u201cbonciau\u201d, terasau mawr o 9 medr hyd 21 medr o ddyfnder, un uwchben y llall ar ochr y mynydd, fel yn y llun isod o chwarel y Penrhyn. Ym 1798, adeiladodd Pennant Dramffordd Llandegai, gyda wagenni\u2019n cael eu tynnu gan geffylau, i gario\u2019r llechi o\u2019r chwarel. Yn 1801 adeiladwyd rheilffordd gul,  Rheilffordd Chwarel y Penrhyn, i gymryd lle\u2019r dramffordd; un o\u2019r rheilffyrdd cynharaf. Roedd y rheilffordd yn cario\u2019r llechi i borthladd newydd, Porth Penrhyn, oedd wedi ei adeiladu yn y 1790au. Ym 1824 agorwyd Rheilffordd Padarn fel tramffordd i gario cynnyrch Chwarel Dinorwig, a throwyd hi\u2019n rheilffordd ym 1843. Roedd yn cario\u2019r llechi o\u2019r Gilfach Ddu ger Llanberis i\u2019r Felinheli, lle\u2019r adeiladwyd porthladd \u2018\u2019Port Dinorwic\u2019\u2019. Adeiladwyd Rheilffordd Nantlle yn  1828; defnyddiai wageni a dynnid gan geffylau i gario llechi o nifer o chwareli Dyffryn Nantlle, yn cynnwys Chwarel Penyrorsedd a Chwarel Dorothea,  i\u2019r porthladd yng Nghaernarfon. Anterth y diwydiant  (1831\u20131878) Twf ym Mlaenau Ffestiniog Yn 1831 gwnaed i ffwrdd \u00e2\u2019r dreth ar lechi, a chyfrannodd hyn at dwf cyflym yn y diwydiant, yn enwedig gan fod y dreth ar deils wedi parhau hyd 1833. Adeiladwyd Rheilffordd Ffestiniog rhwng 1833 a 1836, i gario llechi Blaenau Ffestiniog i borthladd  Porthmadog. Roedd graddfa\u2019r rheilffordd yn golygu fod y wageni llechi yn medru mynd yr holl ffordd o\u2019r Blaenau i\u2019r porthladd trwy rym disgyrchiant yn unig. Teithiau ceffylau i lawr y lein mewn wagenni arbennig, er mwyn tynnu\u2019r wagenni gwag yn \u00f4l i\u2019r Blaenau. Bu adeiladu\u2019r rheilffordd yn gymorth mawr i dwf chwareli Ffestiniog. Cyn dyfodiad y rheilffordd, y drefn oedd cario\u2019r llechi cyn belled \u00e2 Maentwrog mewn certi, yna eu llwytho ar gychod a\u2019u cario i lawr Afon Dwyryd i\u2019r aber, lle trosglwyddid hwy i longau mwy. Bu twf pellach ym Mlaenau Ffestiniog pan gymerodd J. W. Greaves, oedd wedi bod yn rhedeg Chwarel y Foty ers 1833, les ar ddarn o dir rhwng y chwarel yma a\u2019r briffordd o Ffestiniog i Fetws y Coed yn 1846. Wedi blynyddoedd o gloddio, darganfu\u2019r \u201cHen Wythien\u201d yn 1849, a ddatblygodd yn Chwarel Llechwedd. Yn 1842 dinistriwyd rhan fawr o ddinas Hamburg gan d\u00e2n, a gwnaeth y galw am lechi i ail-adeiladu'r ddinas yr Almaen yn farchnad bwysig, yn enwedig i lechi Ffestiniog. Mecaneiddio  a thwf y cynnyrch Yn 1843, Rheilffordd Padarn oedd y rheilffordd chwarel gyntaf i ddefnyddio ager, a gwnaed cario llechi ar y rheilffordd yn hytrach nac mewn llongau yn haws pan agorodd gwmni'r \u2018\u2019London and North Western Railway\u2019\u2019 reilffyrdd i gysylltu Porth Penrhyn a\u2019r Felinheli a\u2019r brif reilffordd yn 1852. Agorodd Rheilffordd Corris fel tramffordd yn 1859, yn cysylltu chwareli Corris ac Aberllefenni a sawl cei bychan ar aber  Afon Dyfi. Trodd Rheilffordd Ffestiniog yn reilffordd st\u00eam yn 1863, ac agorwyd Rheilffordd Talyllyn yn 1866 i gario llechi o Chwarel Bryneglwys uwchben Abergynolwyn i Dywyn. Tyfodd Bryneglwys i fod yn un o chwareli mwyaf canolbarth Cymru, yn cyflogi 300 o ddynion a chynhyrchu 30% o gynnyrch ardal Corris. Agorwyd  Rheilffordd Aberteifi yn 1873, yn rhannol i gludo llechi, a thyfodd Chwarel y Glog yn Sir Benfro i gyflogi 80 o weithwyr.Yn raddol, mecaneiddiwyd y rhan fwyaf o agweddau ar y diwydiant, yn arbennig ym Mlaenau Ffestiniog lle roedd y llechfaen Ordoficaidd yn haws i\u2019w weithio \u00e2 pheiriant na\u2019r llechfaen Gambriaidd ymhellach i\u2019r gogledd. Datblygodd y felin lechi rhwng 1840 a 1860, gyda ph\u0175er o un ffynhonnell yn cael ei drosglwyddo ar hyd un siafft hir yn rhedeg ar hyd yr adeilad, gan gyfuno nifer o brosesau dan un to. D\u0175r oedd prif ffynhonnell p\u0175er ar ddechrau'r diwydiant ac yna ager. Y peiriant ager cyntaf i'w ddefnyddio yn y diwydiant llechi oedd y pwmp a osodwyd yn Chwarel Hafodlas, Dyffryn Nantlle yn 1807.Tyfodd cwmniau eraill i gyflenwi offer i'r chwareli llechi. Un o'r mwyaf nodedig o'r rhain oedd cwmni De Winton yng Nghaernarfon. Yn 1870 adeiladodd De Winton beiriannau newydd i Chwarel Dinorwig, yn cynnwys yr olwyn dd\u0175r fwyaf yn y Deyrnas Unedig, dros 50 troedfedd ar ei thraws.  Chwarelwyr Roedd sawl math o weithiwr yn y chwareli. Y chwarelwyr go-iawn oedd y dynion a weithiai\u2019r graig mewn criwiau o dri, pedwar, chwech neu wyth. Byddai criw o bedwar fel rheol yn cynnwys dau \"greigiwr\" oedd yn ffrwydro\u2019r graig i gynhyrchu blociau, \u201cholltwr\u201d oedd yn defnyddio c\u0177n a morthwyl i hollti\u2019r bloc yn llechi a \u201cnaddwr\u201d. Ffurfiai\u2019r chwarelwyr hyn tua 50% o\u2019r gweithwyr yn y chwarel. Ymhlith y gweddill roedd  \"rybelwyr\", fel rheol bechgyn yn dysgu\u2019r grefft, oedd yn crwydro o amgylch y ponciau yn cynnig cymorth i\u2019r criwiau. Weithiau byddai criw yn rhoi bloc o lechfaen i rybelwr i\u2019w hollti. Gweithiau eraill, mewn criwiau o dri fel rheol, i gael gwared o graig nad oedd yn addas ar gyfer llechi neu i gael gwared o\u2019r sbwriel llechfaen, ac eraill eto i adeiladu\u2019r tomennydd sy\u2019n nodwedd mor amlwg o ardaloedd y chwareli. Gallai cynhyrchu un dunnell o lechi gynhyrchu hyd at 30 tunnell o sbwriel. Telid gweithwyr eraill, megis y gofaint, wrth y diwrnod. Tra telid y gweithwyr oedd yn symud y sbwriel wrth y dunnell o graig a symudid ganddynt, telid y chwarelwyr eu hunain mewn dull mwy cymhleth. Roedd rhan o\u2019r t\u00e2l yn dibynnu ar y nifer o lechi a gynhyrchid gan y criw, ond gallai hyn amrywio\u2019n fawr yn \u00f4l natur y graig yn y darn o\u2019r chwarel lle roeddynt yn gweithio. Oherwydd hyn, telid swm ychwanegol iddynt am bob gwerth punt o lechi a gynhyrchid. Byddai \"Bargen\" yn cael ei gosod gan y \u201csteward gosod\u201d, fyddai\u2019n cytuno pris gyda\u2019r criw ar gyfer darn arbennig o graig. Po waelaf y tybid y byddai'r graig po fwyaf oedd cyfradd y t\u00e2l ychwanegol. Y dydd Llun cyntaf yn y mis oedd \u201cdiwrnod gosod bargen\u201d, pan wneid y cytundebau hyn. Roedd yn rhaid i\u2019r dynion dalu am eu rhaffau a chadwynau, am eu hoffer ac am wasanaethau megis hogi a thrwsio. Telid arian ymlaen llaw bob wythnos, ac yna ar \"ddiwrnod y pae mawr\" telid y gweddill o\u2019r hyn oedd yn ddyledus i\u2019r chwarelwyr. Os oedd y graig wedi bod yn waeth na\u2019r disgwyl, efallai mai\u2019r chwarelwyr fyddai\u2019r dyledwyr ar y diwrnod hwnnw. Parhaodd y system hyd ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd. Oherwydd y drefn yma, tueddai\u2019r chwarelwyr i\u2019w gweld eu hunain fel contractwyr annibynnol yn hytrach na gweithwyr cyflogedig, a dim ond yn araf y datblygodd undebau llafur. Serch hynny, yr oedd nifer o achosion anghydfod, gan gynnwys annhegwch wrth osod bargen a dadleuon yngl\u0177n \u00e2 chael dyddiau i ffwrdd o\u2019r gwaith. Ffurfiwyd Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru yn 1874, a\u2019r un flwyddyn bu anghydfod diwydiannol yn Chwarel Dinorwig ac yna yn Chwarel y Penrhyn. Daeth y rhain i ben mewn buddugoliaeth i\u2019r gweithwyr, ac erbyn mis Mai 1878, roedd gan yr undeb 8,368 o aelodau.  Nododd W.J. Parry yn 1885: \"Y cyfnod mwyaf gwasaidd \u2013 y cyfnod mwyaf llygredig \u2013 y cyfnod mwyaf gwasgedig yn Chwareli Arfon, oedd y chwarter canrif a derfynodd gyda \u2018\u2019Lock Out\u2019\u2019 a \u2018\u2019Strike\u2019\u2019 1874. Yn y cyfnod yma bu to o oruchwylwyr yn teyrnasu \u00e2 gwialen haearn yn rhai o Chwareli Arfon, ac yr oeddynt yn farn ar y wlad. Yr oedd llwgrwobrwyau, a ffafrau, a lladradau, fel cancr yn bwyta nerth bron bob gwaith. Yr oedd pob dyn gonest, anibynol, yn gorfod dioddef.\" Anghydfod diwydiannol a dirywiad (1879\u20131938) Anghydfod yn y Penrhyn Yn 1879 daeth cyfnod o ugain mlynedd o dwf i ben, ac effeithiwyd ar y diwydiant llechi gan ddirwasgiad a barhaodd hyd y 1890au. Ymateb y rheolwyr oedd tynhau\u2019r rheolau a\u2019i gwneud yn anoddach i\u2019r gweithwyr gymeryd diwrnodau o wyliau. Gwaethygid y berthynas rhwng y ddwy ochr gan wahaniaethau mewn iaith, crefydd a gwleidyddiaeth. Roedd y rhan fwyaf o\u2019r perchenogion a\u2019r prif reolwyr yn Saeson neu\u2019n Gymry Seisnigedig, yn Anglicaniaid ac yn Doriaid, tra\u2019r oedd y chwarelwyr yn Gymraeg eu hiaith, a\u2019r rhan fwyaf yn Anghydffurfwyr ac yn gefnogwyr y blaid Ryddfrydol. Fel rheol roedd rhaid defnyddio cyfieithwyr pan oedd y ddwy ochr yn negodi. Yn Hydref 1885, bu anghydfod yn Chwarel Dinorwig yngl\u0177n \u00e2 lleihau gwyliau, a arweiniodd at gloi\u2019r gweithwyr allan hyd Chwefror 1886. Yn 1885 daeth George Sholto Gordon Douglas-Pennant yn feistr Chwarel y Penrhyn yn lle ei dad, Edward Gordon Douglas-Pennant, ac yn 1886 penododd ef E. A. Young yn brif reolwr. Gwaethygodd y berthynas a\u2019r gweithwyr, ac ym mis Medi 1896 ataliwyd 57 aelod o bwyllgor yr undeb ac 17 gweithiwr arall o\u2019r gwaith. Y canlyniad oedd streic a barhaodd am un mis ar ddeg. Yn Awst 1897 dychwelodd y chwarelwyr i\u2019r gwaith, fwy neu lai ar delerau Barwn Penrhyn.Bu gwelliant yn y farchnad lechi yn 1892, a bu cyfnod o dwf yn y diwydiant. Roedd hyn yn arbennig o wir ym Mlaenau Ffestiniog a Dyffryn Nantlle, lle tyfodd gweithlu Chwarel Penyrorsedd i  450. Yn 1898 roedd cynnyrch llechi Cymru dros hanner miliwn o dunelli a 17,000 o ddynion yn gweithio yn y diwydiant. Yn Chwarel y Penrhyn, fodd bynnag, dechreuodd anghydfod eto  ar 22 Tachwedd 1900, a barhaodd am dair blynedd. Roedd achosion yr anghydfod yn gymhleth, ond roeddynt yn cynnwys ymestyniad yn yr arfer o gontractio rhannau o\u2019r chwarel i gontractwyr annibynnol. Byddai\u2019r chwarelwyr wedyn, yn lle cytuno eu bargeinion, yn gweithio am gyflog i\u2019r contractwyr hyn. Nid oedd cronfa\u2019r undeb ar gyfer t\u00e2l streic yn ddigonol, a bu caledi mawr ymhlith y 2,800 gweithiwr a\u2019u teuluoedd. Ail-agorodd Barwn Penrhyn y chwarel ym mis Mehefin 1901, a dychwelodd tua 500 o ddynion i\u2019r gwaith, i\u2019w galw\u2019n \"fradwyr\" gan y gweddill. Yn y diwedd bu raid i\u2019r chwarelwyr ddychwelyd i\u2019r gwaith ym mis Tachwedd 1903, ar delerau Barwn Penrhyn. Ni ail-gyflogwyd llawer o\u2019r gweithwyr oedd wedi bod yn amlwg yn yr undeb. Gadawodd yr anghydfod chwerwedd hirhoedlog yn ardal Bethesda. Lleihad yn y cynnyrch Bu prinder llechi am gyfnod oherwydd nad oedd cynnyrch o\u2019r Penrhyn, a chadwodd hyn y prisiau\u2019n uchel, ond o ganlyniad bu twf mewn mewnforio llechi. Cynyddodd y llechi a allforiai Ffrainc i\u2019r Deyrnas Unedig o 40,000 tunnell yn 1898 i 105,000 tunnell yn 1902. O 1903 ymlaen bu dirwasgaid yn y diwydiant llechi, ac o ganlyniad gostyngwyd cyflogau a chollwyd swyddi. Roedd technoleg newydd wedi gostwng pris cynhyrchu teils, gan eu gwneud yn fwy cystadleuol. Caewyd wyth chwarel yn Ffestiniog rhwng 1908 a 1913, a chollodd 350 eu swyddi yn yr Oakley yn 1909. Yn \u00f4l R. Merfyn Jones: \"The effects of this depression on the quarrying districts were deep and painful. Unemployment and emigration became constant features of the slate communities; distress was widespread. In the quarries there was short-time working, closures and reductions in earnings. Between 1906 and 1913 the number of men at work in the quarries in the Ffestiniog district shrank by 28 per cent, in Dyffryn Nantlle the number at work fell even more dramatically, by 38 per cent.\"Roedd effaith y Rhyfel Byd Cyntaf ar y diwydiant yn andwyol, yn enwedig yn ardal Blaenau Ffestiniog, lle roedd allforion i\u2019r Almaen yn arbennig o bwysig. Caewyd Chwarel y Cilgwyn, yr hynaf yng Nghymru, yn 1914, er iddi ail-agor yn ddiweddarach. Yn 1917, ni chafodd y diwydiant llechi ei gydnabod fel diwydiant hanfodol, a chaewyd nifer o chwareli am weddill y rhyfel. Daeth rhywfaint o dwf yn sg\u00eel y galw am dai newydd ar \u00f4l y rhyfel, ac yn chwareli Blaenau Ffestiniog roedd y cynnyrch bron yn \u00f4l i lefel 1913 erbyn 1927. Ymhobman arall, fodd bynnag, roedd y cynnyrch yn parhau\u2019n llawer is na chyn y rhyfel. Bu gostyngiad arall yn y cynnyrch yn ystod Dirwasgiad Mawr y 1930au, gyda lleihad arbennig mewn allforion.O droad y ganrif, gwnaeth y chwareli ddefnydd cynyddol o beiriannau, gyda thrydan yn cymryd lle ager a d\u0175r fel ffynhonnell p\u0175er. Agorodd Chwarel y Llechwedd orsaf drydan yn 1891, ac yn 1901 roedd Chwarel Croesor dan reolaeth Moses Kellow yn dibynnu'n llwyr ar drydan. Yn 1906, agorwyd gorsaf trydan d\u0175r yng Nghwm Dyli, ar lechweddau isaf Yr Wyddfa, oedd yn cyflenwi trydan i amryw o\u2019r chwareli mwyaf. Roedd defnyddio llif drydan ac offer arall yn lleihau\u2019r gwaith caled wrth drin y graig, ond roedd hefyd yn cynhyrchu llawer mwy o lwch na\u2019r hen ddulliau, gan arwain at gynnydd yng nghlefyd y llwch ymysg y gweithwyr. Roedd y gwaith yn beryglus fel arall hefyd, gyda ffrwydro\u2019r graig yn gyfrifol am lawer o ddamweiniau. Yn \u00f4l ymchwiliad gan y llywodraeth yn 1893, roedd cyfradd marwolaethau gweithwyr yn y cloddfeydd llechi tanddaearol yn 3.23 y fil, yn uwch nag yn y pyllau glo. Diwedd cynhyrchu ar raddfa fawr (1939\u20132005) Yn ystod yr Ail Ryfel Byd 1939\u20131945 bu gostyngiad mawr yn y fasnach lechi. Defnyddiwyd rhan o Chwarel Manod  (Cwt-y-Bugail) ym Mlaenau Ffestiniog i storio trysorau celf o\u2019r Oriel Genedlaethol, Llundain ac Oriel y Tate. Gostyngodd y nifer o ddynion a gyflogid yn y diwydiant llechi yng Ngogledd Cymru o 7,589 yn 1939 i 3,520 erbyn diwedd y rhyfel. Yn 1945, roedd y cynnyrch wedi gostwng i 70,000 tunnell y flwyddyn, gyda llai nag 20 chwarel ar agor o\u2019i gymharu a 40 cyn y rhyfel. Dioddefodd Dyffryn Nantlle yn arbennig, gyda nifer y chwarelwyr yn y dyffryn yn gostwng o 1,000 yn 1937 i 350 erbyn diwedd y rhyfel. Roedd y galw am lechi yn gostwng oherwydd defnydd teils ar doeau a mewnforio llechi rhatach o wledydd fel Portiwgal, Ffrainc a\u2019r Eidal. Ar \u00f4l diwedd y rhyfel, bu rhywfaint o alw am lechi i atgyweirio adeliadau oedd wedi eu bomio, ond gwaharddwyd defnyddio llechi ar adeiladau newydd, heblaw am lechi o\u2019r maint lleiaf.  Gwnaed i ffwrdd a\u2019r gwaharddiad yma yn 1949. Ar yr un pryd roedd prinder gweithwyr yn ystod ac wedi'r ail ryfel byd yn gorfodi rhai chwareli i gau. Er bod chwarelwyr ymhlith y rhai a gaent flaenoriaeth wrth eu rhyddhau o'r lluoedd arfog dewisai llawer o'r cyn-chwarelwyr swyddi oedd yn talu'n well ac yn llai o faich na gwaith y chwarel.Gostyngodd cynnyrch llechi Cymru o 54,000 tunnell yn 1958 i 22,000 tunnell yn 1970. Caeodd Chwarel Diffwys ym Mlaenau Ffestiniog yn 1955 wedi cynhyrchu llechi am ymron i ddwy ganrif. Caewyd chwareli Foty a Bowydd gerllaw yn 1963. Yn 1969, caewyd Chwarel Dinorwig, a chollodd dros 300 o chwarelwyr eu swyddi. Y flwyddyn wedyn caewyd Chwarel Dorothea yn Nyffryn Nantlle, a chyhoeddwyd bod  Chwarel Braichgoch ger Corris yn cau. Caewyd Chwarel yr Oakeley ym Mlaenau Ffestiniog yn 1971, ond ail-agorwyd hi gan gwmni arall yn nes ymlaen. Erbyn 1972, roedd y nifer o ddynion a gyflogid yn y diwydiant llechi yng Ngogledd Cymru wedi gostwng dan 1,000. Ychydig iawn o waith arall oedd ar gael yn yr ardaloedd llechi, a chanlyniad cau\u2019r chwareli oedd lefel uchel o ddiweithdra a gostyngiad yn y boblogaeth wrth i bobl ieuanc symud o\u2019r ardal i chwilio am waith. Yn 1979, wedi brwydr hir, cytunodd y llywodraeth fod silicosis yn glefyd diwydiannol a bod iawndal yn ddyledus i\u2019r dioddefwyr. Bu cynnydd yn y galw am lechi yn y 1980au, ac er bod hyn yn rhy hwyr i lawer o\u2019r chwareli roedd chwareli Oakeley, Llechwedd a Cwt-y-Bugail yn y Blaenau yn dal i weithio. Chwarel y Penrhyn oedd yn gyfrifol am gynhyrchu y rhan fwyaf o\u2019r llechi, a bu mecaneiddio pellach yno, yn cynnwys defnyddio laser gyda chymorth cyfrifiadur i lifio\u2019r blociau llechi. Diwydiant llechi Cymru heddiw Erbyn hyn mae rhan o Chwarel Dinorwig o fewn Parc Gwledig Padarn, tra mae\u2019r rhan arall yn cael ei ddefnyddio ar gyfer Gorsaf B\u0175er Dinorwig sydd o dan yr hen chwarel. Trowyd hen weithdai'r chwarel yn Amgueddfa Llechi Cymru, gydag arddangosfeydd yn cynnwys hen dai chwarelwyr o Danygrisiau ger Blaenau Ffestiniog. Ym Mlaenau Ffestiniog, trowyd Chwarel y Llechwedd yn atyniad i ymwelwyr. Gall yr ymwelwyr deithio ar dramffordd y chwarelwyr neu fynd i lawr i\u2019r rhan isaf o\u2019r cloddfeydd ar hyd rheilffordd ffwnicwlar, i ddysgu sut yr oedd y llechi\u2019n cael eu cynhyrchu ac am fywydau y chwarelwyr. Y rheilffordd yma yw\u2019r rheilffordd serthaf sy\u2019n cario teithwyr ym Mhrydain, gyda graddfa o 1:1.8 neu 30\u00b0. Yn y siamberi a adawyd wrth gynhyrchu llechi, defnyddir sain a golau i roi hanes y diwydiant.  Trowyd Chwarel Braichgoch ger  Corris yn atyniad i ymwelwyr dan yr enw \u201cLabyrinth y Brenin Arthur\u201d. Yma mae ymwelwyr yn teithio mewn cwch ar hyd afon danddaearol, yna\u2019n cerdded trwy\u2019r siamberi i weld cyflwyniad clyweled o hanesion am y Brenin Arthur a chwedlau o\u2019r Mabinogion a hanes  Taliesin. Mae Chwarel Llwyngwern ger  Machynlleth yn awr yn gartref y Ganolfan Dechnoleg Amgen. Ail-agorwyd nifer o\u2019r rheilffyrdd fyddai\u2019n arfer cario\u2019r llechi i\u2019r porthladdoedd fel atyniadau twristaidd, er enghraifft Rheilffordd Ffestiniog a Rheilffordd Talyllyn. Yn 2010, Chwarel y Penrhyn yw\u2019r mwyaf o\u2019r chwareli sy\u2019n parhau i gynhyrchu llechi. Er fod y cynnyrch yn llawer llai na phan oedd y diwydiant ar ei anterth, roedd y chwarel yma\u2019n gyfrifol am bron 50% o gynnyrch llechi y Deyrnas Unedig yn 1995. Mae\u2019r chwarel yn awr yn eiddo Alfred McAlpine PLC, sydd hefyd yn berchen chwareli yr Oakeley a Cwt y Bugail ym Mlaenau Ffestiniog a Chwarel Penyrorsedd yn Nyffryn Nantlle. Mae yr Oakeley hefyd wedi dechrau ailgylchu gwastraff llechi, a disgwylir medru cynyddu\u2019r gweithgarwch yma os gellir cael cytundeb i ddefnyddio Rheilffordd Dyffryn Conwy i gario\u2019r cynnyrch i\u2019r arfordir. Mae cwmni Greaves yn cynhyrchu llechi a chynnyrch llechfaen arall yn y Llechwedd, ac mae gwaith hefyd yn parhau yn Chwarel y Berwyn ger Llangollen. Ym mis Mawrth 2007 cyhoeddodd Alfred McAlpine fod chwarel Cwt y Bugail ym Mlaenau Ffestiniog i gael ei chau, fel rhan o gynllun fyddai\u2019n golygu colli 175 o swyddi allan o tua 400 yng ngogledd Cymru. Yn Rhagfyr 2007 cyhoeddwyd fod Alfred McAlpine wedi gwerthu ei chwareli yn y Penrhyn, Blaenau Ffestiniog, Cwt y Bugail a Pen-yr-Orsedd i gwmni Rigcycle, sy'n gysylltiedig a'r gr\u0175p adeiladu Lagan. Mae'r pedair chwarel yma yn awr yn eiddo i gwmni Welsh Slate Cyf. Ym mis Awst 2008, cyhoeddwyd y byddai 50 o weithwyr Welsh Slate ym Methesda a Blaenau Ffestiniog yn colli eu swyddi oherwydd diffyg gweithgarwch yn y diwydiant adeiladu. Ym mis Mawrth 2010, cyhoeddodd Welsh Slate y byddai Chwarel Oakeley ym Mlaenau Ffestiniog yn cau am gyfnod amhendol am resymau diogelwch  Dylanwad diwylliannol Roedd y diwydiant llechi yng Nghymru yn ddiwydiant Cymraeg ei hiaith. O\u2019r ardaloedd cyfagos y daeth y rhan fwyaf o\u2019r gweithwyr, ac ychydig iawn o fewnfudo fu o\u2019r tu allan i Gymru. Cafodd y diwydiant gryn effaith ar ddiwylliant yr ardaloedd llechi ac ar ddiwylliant Cymru gyfan. Roedd y caban, lle byddai\u2019r chwarelwyr yn ymgynull amser cinio, yn fangre trafodaethau ar bob math ar bynciau, ac yn aml byddai\u2019r rhain yn cael eu cofnodi\u2019n ffurfiol. Mae cofnodion trafodaethau un caban yn Chwarel Llechwedd, Blaenau Ffestiniog, am 1908\u201310 yn cofnodi trafodaethau ar ddatgysylltu\u2019r eglwys a nifer o bynciau gwleidyddol eraill. Cynhelid Eisteddfodau, cyfansoddid barddoniaeth a\u2019i drafod, ac roedd gan y rhan fwyaf o\u2019r chwareli eu band eu hunain, gyda band yr  Oakley yn arbennig o enwog. Yn \u00f4l Burn, mae tua hanner cant o ddynion yn y \u2018\u2019Bywgraffiadur Cymreig\u2019\u2019 a ddechreuasant eu gyrfaoedd fel chwarelwyr.Mae nifer o lenorion Cymraeg wedi defnyddio bywydau\u2019r chwarelwyr fel deunydd, er enghraifft  nofelau  T. Rowland Hughes. Y streic fawr yn Chwarel y Penrhyn yw cefndir Chwalfa, tra mae Y Cychwyn, yn rhoi disgrifiad o brentisiaeth chwarelwr ieuanc. Mae nifer o nofelau Kate Roberts, merch chwarelwr, yn rhoi darlun o\u2019r ardal o amgylch Rhosgadfan, lle roedd y diwydiant ar raddfa lai a llawer o\u2019r chwarelwyr yn amaethu ar raddfa fechan hefyd. Yn ei nofel Traed Mewn Cyffion (1936) ceir darlun byw o ymdrechion teulu chwarelwr yn y cyfnod rhwng 1880 a 1914. Y Chwarelwr, a gynhyrchwyd yn 1935, oedd y ffilm gyntaf yn Gymraeg; mae\u2019n dangos gwahanol agweddau ar fywyd chwarelwr ym Mlaenau Ffestiniog. Gweler hefyd Chwareli llechi Cymru Nodiadau Llyfryddiaeth amryw awduron. 1984. Chwareli a Chwarelwyr. Gwasanaeth Archifau Gwynedd. (Llyfryn i gyd-fynd ag arddgangosfa a ddarparwyd i ddathlu canmlwyddiant Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru). Burn, Michael. 1972. The age of slate. Quarry Tours Ltd., Blaenau Ffestiniog. Holland, Samuel. 1952. The memoirs of Samuel Holland: one of the pioneers of the North Wales slate industry (Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirionnydd, Cyhoeddiadau ychwanegol, Cyfres 1 Rhif 1). Holmes, Alan. 1986. Slates from Abergynolwyn\u00a0: the story of Bryneglwys Slate Quarry Gwasanaeth Archifau Gwynedd. ISBN 0-901337-42-0 Hughes, Emrys & Aled Eames. 1975. Porthmadog ships. Gwasanaeth Archifau Gwynedd. Jones, Emyr. 1964. Canrif y Chwarelwr - yn cynnwys geirfa o dermau gan chwarelwr yn Chwarel Dinorwig. Jones, Gwynfor Pierce & Alun John Richards. 2004. Cwm Gwyrfai\u00a0: the quarries of the North Wales narrow gauge and the Welsh Highland railways. Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-897-8 Jones, Ivor Wynne. 1975. Slate and Slatemen of Llechwedd. Quarry Tours Ltd. Jones, R. Merfyn. 1981. The North Wales quarrymen, 1874-1922 Studies in Welsh history 4. Gwasg Prifysgol Cymru. ISBN 0-7083-0776-0 Lewis, M.J.T. & M.C. Williams. 1987. Pioneers of Ffestiniog slate. Canolfan Astudio Parc Cenedlaethol Eryri, Plas Tan y Bwlch. ISBN 0-9512373-1-4 Lindsay, Jean. 1974. A history of the North Wales slate industry. David and Charles. ISBN 0-7153-6264-X Owen, Bob. 1943. Diwydiannau Coll Ardal y Ddwy Afon \u2013 Dwyryd a Glaslyn. Gwasg y Brython ar gyfer Cyngor yr Eisteddfod Genedlaethol. Parry, W.J. 1897. Chwareli a chwarelwyr. Cwmni'r Wasg Genedlaethol Gymreig. Pritchard, D. Dylan. 1946. The slate industry of north Wales: statement of the case for a plan. Gwasg Gee. Richards, Alun John. 1994. Slate Quarrying at Corris. Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-279-1 Richards, Alun John. 1995. Slate quarrying in Wales Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-319-4 Richards, Alun John. 1998. The slate quarries of Pembrokeshire Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-484-0 Richards, Alun John. 1999. The slate regions of north and mid Wales and their railways Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-552-9 Stevens, Catrin. 1986. 'Y Cwarre Sl\u00e2ts', yn Abergwaun a'r Fro (Cyfres Bro'r Eisteddfod 6). Golwg ar hanes chwareli llechi Sir Benfro. Tomos, Dewi. 1980. Llechi Lleu Cyhoeddiadau Mei. Williams, Merfyn. 1991. The slate industry. Shire Publications. ISBN 0-7478-0124-X","398":"Dechreuodd diwydiant llechi Cymru yn y cyfnod Rhufeinig, pan ddefnyddiwyd llechi ar do caer Segontium, Caernarfon. Tyfodd y diwydiant yn araf hyd ddechrau\u2019r 18g, yna bu t\u0175f cyflym hyd ddiwedd y 19g. Roedd yr ardaloedd cynhyrchu llechi pwysicaf yng ngogledd-orllewin Cymru, gan gynnwys Chwarel y Penrhyn ger  Bethesda, Chwarel Dinorwig ger  Llanberis,  Dyffryn Nantlle a Blaenau Ffestiniog, lle roedd y llechi yn dod o gloddfeydd tanddaearol yn hytrach na chwareli agored. Penrhyn a Dinorwig oedd y ddwy chwarel lechi fwyaf yn y byd, a Chwarel yr Oakeley ym Mlaenau Ffestiniog oedd y gloddfa lechi fwyaf yn y byd. Defnyddir llechi yn bennaf ar doeau, ond mae darnau mwy trwchus o lechfaen yn cael eu defnyddio ar gyfer lloriau, byrddau gwaith a beddfeini ymhlith pethau eraill.Hyd at ddiwedd y 18g, cynhyrchid y llechi gan griwiau bach o chwarelwyr oedd yn talu i\u2019r tirfeddiannwr am gael defnyddio\u2019r chwareli. Byddent yn cario\u2019r llechi i\u2019r porthladdoedd ar gefnau ceffylau neu mewn certi, ac yna yn eu hallforio i  Loegr, Iwerddon ac weithiau Ffrainc. Tua diwedd y ganrif, dechreuodd y tirfeddianwyr mawr weithio\u2019r chwareli eu hunain, ar raddfa fwy. Wedi i\u2019r llywodraeth wneud i ffwrdd \u00e2'r dreth ar lechi yn 1831, tyfodd y diwydiant yn gyflym a datblygwyd rheilffyrdd cul i gario\u2019r llechi i\u2019r porthladdoedd. Y diwydiant llechi oedd prif ddiwydiant gogledd-orllewin Cymru yn ystod ail hanner y 19g, a bodolai ar raddfa llawer llai mewn rhannau eraill o Gymru. Yn 1898, yr oedd 17,000 o chwarelwyr yn cynhyrchu hanner miliwn o dunelli o lechi. Yn dilyn streic hir a chwerw yn Chwarel y Penrhyn rhwng 1900 a 1903, dechreuodd y diwydiant ddirywio, a bu'r Rhyfel Byd Cyntaf yn gyfrifol am ostyngiad mawr yn y nifer o chwarelwyr. Arweiniodd y Dirwasgiad Mawr a\u2019r Ail Ryfel Byd at gau llawer o\u2019r chwareli llai, a chaewyd llawer o\u2019r chwareli mwy yn ystod y 1960au a\u2019r 1970au, i raddau helaeth oherwydd y defnydd o deils yn hytrach na llechi ar doeau. Mae rhywfaint o lechi yn cael eu cynhyrchu hyd heddiw, ond ar raddfa lawer llai.  Natur llechfaen Cymru Mae llechfaen Cymru yn perthyn i dri chyfnod daearegol: y Cambriaidd, Ordoficaidd a Silwraidd. Ceir y llechfaen Cambriaidd mewn ardal rhwng Conwy a  Chricieth; y llechfaen yma a geir yn Chwarel y Penrhyn, Chwarel Dinorwig a Dyffryn Nantlle. Mae ychydig o lechfaen Cambriaidd mewn mannau eraill, er enghraifft ar Ynys M\u00f4n, ond ni chafodd ei ddefnyddio ar raddfa fawr.  Ceir y llechfaen Ordoficaidd rhwng  Betws-y-coed a Phorthmadog; dyma\u2019r llechfaen yn chwareli Blaenau Ffestiniog. Mae mwy o lechfaen Ordoficaidd  rhwng Llangynog ac Aberdyfi, yn arbennig yn ardal  Corris, ac mae ychydig o lechfaen o\u2019r cyfnod yma yn y de, yn enwedig yn Sir Benfro. Mae\u2019r llechfaen Silwraidd ymhellach i\u2019r dwyrain, yn nyffryn Dyfrdwy ac yn ardal Machynlleth.Natur llechfaen sy'n ei wneud yn ddefnyddiol, yn bennaf wrth adeiladu. Gan fod natur ac ansawdd y graig yn gwahaniaethu o ardal i ardal byddai chwareli arbennig yn arbenigo mewn cynnyrch gwahanol. Ansawdd da llechi Gogledd Cymru, yn ogystal \u00e2 medrusrwydd wrth drafod y graig a'r gallu i gynhyrchu ar raddfa fawr, a'u bod yn gymharol agos at y m\u00f4r, a olygai y byddai galw am lechi Gogledd Cymru dros y byd i gyd erbyn canol y 19g.   Ar y cyfan llechfaen o'r Oes Gambriaidd yw'r llechfaen gorau. Ond mae llechfaen o'r Oes Ordoficaidd yn llai brau na llechfaen o'r Oes Gambriaidd. Oherwydd hyn mae'n haws trin craig Ordoficaidd \u00e2 pheiriannau na chraig Cambriaidd. Golygai hyn y byddai mecaneiddio yn chwareli Blaenau Ffestiniog yn talu'n well nag yn Arfon. Mae cyfeiriad pileriad llechfaen a chyfeiriad yr wyth\u00efen yn gwahaniaethu o wyth\u00efen i wyth\u00efen. Yn wahanol i lechfaen Ffestiniog, lle'r oedd y cyfeiriad pileri yn groes i gyfeiriad yr wyth\u00efen, roedd y cyfeiriad pileri yn gyfochrog \u00e2 chyfeiriad yr wyth\u00efen yn Chwarel Ceunant Parc, Llanfrothen. Oherwydd hyn roeddynt yn gallu arbenigo mewn cynhyrchu cribau hir yn Chwarel Ceunant Parc. Mae cyfartaledd sylffwr yn y llechfaen yn effeithio ar ba mor dda mae llechfaen yn gallu cario trydan. Pan oedd llechfaen yn cael ei ddefnyddio fel ynysydd trydan rhaid oedd dewis y llechfaen \u00e2'r lefel sylffwr isaf posibl at y perwyl hwn.Yr ongl rhwng gwely'r llechfaen ac wyneb y tir fyddai'n pennu'r dull o gloddio'r graig. Pan fod yr ongl rhwng gwyth\u00efen y llechfaen ac ochr y mynydd yn fas yna mewn chwareli agored y cloddir, megis yn y Penrhyn ac yn Ninorwig. Os yw gwyth\u00efen y llechfaen yn goleddu yn agos at yn syth am lawr i'r ddaear yna cloddio twll dwfn agored sydd orau megis yn chwareli Dorothea a Phenyrorsedd. Pan fo'r wyth\u00efen yn goleddu i mewn i'r tir yna roedd gormod o bridd a chraig i'w symud cyn dod at y llechfaen i wneud elw wrth ei gloddio mewn chwarel neu bwll agored. Rhaid oedd dilyn yr wyth\u00efen a thyllu pyllau tanddaearol megis yn Llechwedd a Bryneglwys. Mae gwyth\u00efen y Maen Cul ym Mryneglwys yn gorwedd rhwng 50-60\u00b0 \u00e2'r llorwedd. Byddai rhai o'r gweithiau'n cyfuno'r dulliau yma o gloddio yn \u00f4l y galw. Mae'r hen byllau tanddaearol, megis y rhai o gwmpas Chwarel Oakley sy'n dal i weithio heddiw yn cael eu gweithio fel pyllau agored erbyn hyn.  Dechreuadau Gwyddai\u2019r Rhufeiniaid am fanteision llechi ar gyfer adeiladu a thoi. Yn wreiddiol defnyddid teils  ar do\u2019r gaer yn Segontium, Caernarfon, ond yn ddiweddarach defnyddid llechi ar gyfer y to ac ar gyfer lloriau. Mae\u2019r llechfaen agosaf yn ardal y Cilgwyn, rhyw bedair milltir o Gaernarfon, sy\u2019n awgrymu nad oedd y llechfaen yn cael ei ddefnyddio yn unig oherwydd ei fod wrth law. Yn ystod y Canol Oesoedd, cofnodir cynhyrchu llechi ar raddfa fechan mewn sawl ardal. Mae Chwarel y Cilgwyn yn Nyffryn Nantlle yn dyddio o\u2019r 12g, a chredir mai hi yw\u2019r hynaf yng Nghymru. Ceir y cofnod cyntaf o gynhyrchu yn ardal Chwarel y Penrhyn yn 1413, pan gofnodir i nifer o denantiaid Gwilym ap Gruffudd dalu 10 ceiniog yr un am weithio 5,000 o lechi. Efallai fod Chwarel Aberllefenni ar waith erbyn y 14g, a chofnodwyd ar ddechrau'r 16g fod llechi o\u2019r chwarel yma wedi eu defnyddio i adeiladu Plas Aberllefenni.Oherwydd problemau trafnidiaeth, defnyddid y llechi yn weddol agos i\u2019r chwareli fel rheol. Os oedd angen cludo\u2019r llechi ymhellach, defnyddid llongau. Cyfansoddodd Guto'r Glyn gerdd yn y 15g yn gofyn i Ddeon Bangor yrru llwyth o lechi mewn llong o Aberogwen, ger Bangor, i Ruddlan, i\u2019w rhoi ar do t\u0177 yn Henllan, ger Dinbych. Ar waelod afon Menai cafwyd hyd i weddillion llong bren o\u2019r 16g ar gyfer cario llechi. Erbyn ail hanner y 16g roedd llechi\u2019n cael eu hallforio i Iwerddon o borthladdoedd megis  Biwmares a Chaernarfon. Roedd chwareli llechi yn Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin hefyd, ac mae cofnod am allforio llechi i Fryste ac Iwerddon oddi yma yn 1566. Yn 1639 allforiwyd 30,000 o lechi o borthladd Abergwaun yn unig.Cofnodir allforion llechi o Yst\u00e2d y Penrhyn cyn gynhared \u00e2 1713. Y flwyddyn honno gyrrwyd 14 llwyth, cyfanswm o 415,000 o lechi, i ddinas Dulyn. Yn y cyfnod hwnnw byddai\u2019r llechi\u2019n cael eu cario i\u2019r porthladdoedd ar gefn ceffyl, ac yn ddiweddarach mewn certi. Weithiau gwneid y gwaith yma gan ferched, yr unig ferched i weithio yn y diwydiant llechi yng Nghymru.Hyd ddiwedd y 18g, yr oedd y llechi\u2019n dod o chwareli bychain a weithid gan bartneriaethau o ddynion lleol, nad oedd ganddynt y cyfalaf i weithio ar raddfa fwy. Fel rheol byddent yn talu rhent i\u2019r tirfeddiannwr neu\u2019n talu yn \u00f4l nifer y llechi, ond nid oedd chwarelwyr Cilgwyn yn gorfod talu i neb. Mae llythyr gan asiant Yst\u00e2d y Penrhyn, John Paynter, yn 1738 yn cwyno fod cystadleuaeth o\u2019r Cilgwyn yn effeithio ar werthiant llechi\u2019r Penrhyn. Nid oedd chwarelwyr y Cilgwyn yn gorfod talu breindaliadau i neb, gan mai ar dir y goron y gweithient, a chynrychiolwyr y Goron yn esgeuluso casglu breindaliadau gan y chwarelwyr. Gellid torri llechi'r Cilgwyn yn denau iawn ac felly roeddent yn ysgafnach na llechi'r Penrhyn. Golygai hyn y gellid cynhyrchu llechi\u2019r Cilgwyn yn rhatach a\u2019u gwerthu am bris uwch. Rhwng 1730 a 1740, dechreuodd y Penrhyn gynhyrchu llechi mwy, a rhoi enwau arnynt a ddaeth yn safonol yn y diwydiant, o\u2019r \u201cDuchesses\", 24 modfedd wrth 12 modfedd, trwy\u2019r \"Countesses\", \"Ladies\" a \"Doubles\" hyd at y lleiaf, y \"Singles\" (10 modfedd wrth 5 modfedd). Twf y Diwydiant (1760\u20131830) Twf enfawr yn y galw am lechi to yn sgil y Chwyldro Diwydiannol oedd y sbardun i ehangu'r diwydiant llechi. Yn y 1760au dechreuodd Methusalem Jones, gynt yn chwarelwr yn y Cilgwyn, weithio chwarel Diffwys ym Mlaenau Ffestiniog. Datblygodd Diffwys fel y chwarel fawr gyntaf yn yr ardal. Fel rheol roedd y tirfeddianwyr mawr yn rhoi \"take notes\" i\u2019r chwarelwyr, yn rhoi hawl i unigolion gloddio llechi am d\u00e2l blynyddol o ychydig sylltau a th\u00e2l am y nifer o lechi a gynhyrchwyd. Y tirfeddiannwr cyntaf i ddechrau gweithio\u2019r chwareli ar ei dir ei hun oedd perchennog yst\u00e2d y Penrhyn, Richard Pennant, yn nes ymlaen Barwn Penrhyn. Yn 1782, prynwyd hawliau\u2019r chwarelwyr ar ei stad, a phenododd Pennant asiant newydd, James Greenfield. Yr un flwyddyn dechreuodd Pennant chwarel newydd yng  Nghaebraichycafn ger Bethesda, a fyddai fel Chwarel y Penrhyn yn tyfu i fod y chwarel lechi fwyaf yn y byd. Erbyn 1792, roedd y chwarel yma\u2019n cyflogi 500 o ddynion ac yn cynhyrchu 15,000 tunnell o lechi'r flwyddyn. Cymerodd un bartneriaeth fawr Chwarel Dinorwig yn 1787, ac yn 1809 cymerodd y tirfeddiannwr, Thomas Assheton Smith o\u2019r Faenol, reolaeth y chwarel i\u2019w ddwylo ei hun. Ffurfiwyd cwmni i weithio Chwarel y Cilgwyn yn 1800, ac ym mhob un o\u2019r ardaloedd hyn trowyd y chwareli bach gwasgaredig yn un chwarel fawr. Y peiriant ager cyntaf i\u2019w ddefnyddio yn y diwydiant oedd pwmp yn Chwarel Hafodlas yn Nyffryn Nantlle yn 1807, ond roedd y rhan fwyaf o\u2019r chwareli yn defnyddio grym d\u0175r i yrru eu peiriannau.Erbyn hyn yr oedd Cymru yn cynhyrchu dros hanner cynnyrch llechi'r Deyrnas Unedig, 26,000 tunnell allan o gyfanswm o 45,000 tunnell yn 1793. Ym mis Gorffennaf 1794, gosododd y llywodraeth dreth o 20% ar lechi oedd yn cael eu cario ar hyd yr arfordir, anfantais i\u2019r chwareli yng Nghymru o\u2019u cymharu \u00e2 chwareli yn Lloegr oedd yn medru defnyddio\u2019r camlesi i gario eu cynnyrch. Nid oedd treth ar lechi a allforid, a chynyddodd allforion llechi i\u2019r Unol Daleithiau yn raddol. Roedd Chwarel y Penrhyn yn tyfu\u2019n gyflym, ac ym 1799 dechreuodd Greenfield y system o \u201cbonciau\u201d, terasau mawr o 9 medr hyd 21 medr o ddyfnder, un uwchben y llall ar ochr y mynydd, fel yn y llun isod o chwarel y Penrhyn. Ym 1798, adeiladodd Pennant Dramffordd Llandegai, gyda wagenni\u2019n cael eu tynnu gan geffylau, i gario\u2019r llechi o\u2019r chwarel. Yn 1801 adeiladwyd rheilffordd gul,  Rheilffordd Chwarel y Penrhyn, i gymryd lle\u2019r dramffordd; un o\u2019r rheilffyrdd cynharaf. Roedd y rheilffordd yn cario\u2019r llechi i borthladd newydd, Porth Penrhyn, oedd wedi ei adeiladu yn y 1790au. Ym 1824 agorwyd Rheilffordd Padarn fel tramffordd i gario cynnyrch Chwarel Dinorwig, a throwyd hi\u2019n rheilffordd ym 1843. Roedd yn cario\u2019r llechi o\u2019r Gilfach Ddu ger Llanberis i\u2019r Felinheli, lle\u2019r adeiladwyd porthladd \u2018\u2019Port Dinorwic\u2019\u2019. Adeiladwyd Rheilffordd Nantlle yn  1828; defnyddiai wageni a dynnid gan geffylau i gario llechi o nifer o chwareli Dyffryn Nantlle, yn cynnwys Chwarel Penyrorsedd a Chwarel Dorothea,  i\u2019r porthladd yng Nghaernarfon. Anterth y diwydiant  (1831\u20131878) Twf ym Mlaenau Ffestiniog Yn 1831 gwnaed i ffwrdd \u00e2\u2019r dreth ar lechi, a chyfrannodd hyn at dwf cyflym yn y diwydiant, yn enwedig gan fod y dreth ar deils wedi parhau hyd 1833. Adeiladwyd Rheilffordd Ffestiniog rhwng 1833 a 1836, i gario llechi Blaenau Ffestiniog i borthladd  Porthmadog. Roedd graddfa\u2019r rheilffordd yn golygu fod y wageni llechi yn medru mynd yr holl ffordd o\u2019r Blaenau i\u2019r porthladd trwy rym disgyrchiant yn unig. Teithiau ceffylau i lawr y lein mewn wagenni arbennig, er mwyn tynnu\u2019r wagenni gwag yn \u00f4l i\u2019r Blaenau. Bu adeiladu\u2019r rheilffordd yn gymorth mawr i dwf chwareli Ffestiniog. Cyn dyfodiad y rheilffordd, y drefn oedd cario\u2019r llechi cyn belled \u00e2 Maentwrog mewn certi, yna eu llwytho ar gychod a\u2019u cario i lawr Afon Dwyryd i\u2019r aber, lle trosglwyddid hwy i longau mwy. Bu twf pellach ym Mlaenau Ffestiniog pan gymerodd J. W. Greaves, oedd wedi bod yn rhedeg Chwarel y Foty ers 1833, les ar ddarn o dir rhwng y chwarel yma a\u2019r briffordd o Ffestiniog i Fetws y Coed yn 1846. Wedi blynyddoedd o gloddio, darganfu\u2019r \u201cHen Wythien\u201d yn 1849, a ddatblygodd yn Chwarel Llechwedd. Yn 1842 dinistriwyd rhan fawr o ddinas Hamburg gan d\u00e2n, a gwnaeth y galw am lechi i ail-adeiladu'r ddinas yr Almaen yn farchnad bwysig, yn enwedig i lechi Ffestiniog. Mecaneiddio  a thwf y cynnyrch Yn 1843, Rheilffordd Padarn oedd y rheilffordd chwarel gyntaf i ddefnyddio ager, a gwnaed cario llechi ar y rheilffordd yn hytrach nac mewn llongau yn haws pan agorodd gwmni'r \u2018\u2019London and North Western Railway\u2019\u2019 reilffyrdd i gysylltu Porth Penrhyn a\u2019r Felinheli a\u2019r brif reilffordd yn 1852. Agorodd Rheilffordd Corris fel tramffordd yn 1859, yn cysylltu chwareli Corris ac Aberllefenni a sawl cei bychan ar aber  Afon Dyfi. Trodd Rheilffordd Ffestiniog yn reilffordd st\u00eam yn 1863, ac agorwyd Rheilffordd Talyllyn yn 1866 i gario llechi o Chwarel Bryneglwys uwchben Abergynolwyn i Dywyn. Tyfodd Bryneglwys i fod yn un o chwareli mwyaf canolbarth Cymru, yn cyflogi 300 o ddynion a chynhyrchu 30% o gynnyrch ardal Corris. Agorwyd  Rheilffordd Aberteifi yn 1873, yn rhannol i gludo llechi, a thyfodd Chwarel y Glog yn Sir Benfro i gyflogi 80 o weithwyr.Yn raddol, mecaneiddiwyd y rhan fwyaf o agweddau ar y diwydiant, yn arbennig ym Mlaenau Ffestiniog lle roedd y llechfaen Ordoficaidd yn haws i\u2019w weithio \u00e2 pheiriant na\u2019r llechfaen Gambriaidd ymhellach i\u2019r gogledd. Datblygodd y felin lechi rhwng 1840 a 1860, gyda ph\u0175er o un ffynhonnell yn cael ei drosglwyddo ar hyd un siafft hir yn rhedeg ar hyd yr adeilad, gan gyfuno nifer o brosesau dan un to. D\u0175r oedd prif ffynhonnell p\u0175er ar ddechrau'r diwydiant ac yna ager. Y peiriant ager cyntaf i'w ddefnyddio yn y diwydiant llechi oedd y pwmp a osodwyd yn Chwarel Hafodlas, Dyffryn Nantlle yn 1807.Tyfodd cwmniau eraill i gyflenwi offer i'r chwareli llechi. Un o'r mwyaf nodedig o'r rhain oedd cwmni De Winton yng Nghaernarfon. Yn 1870 adeiladodd De Winton beiriannau newydd i Chwarel Dinorwig, yn cynnwys yr olwyn dd\u0175r fwyaf yn y Deyrnas Unedig, dros 50 troedfedd ar ei thraws.  Chwarelwyr Roedd sawl math o weithiwr yn y chwareli. Y chwarelwyr go-iawn oedd y dynion a weithiai\u2019r graig mewn criwiau o dri, pedwar, chwech neu wyth. Byddai criw o bedwar fel rheol yn cynnwys dau \"greigiwr\" oedd yn ffrwydro\u2019r graig i gynhyrchu blociau, \u201cholltwr\u201d oedd yn defnyddio c\u0177n a morthwyl i hollti\u2019r bloc yn llechi a \u201cnaddwr\u201d. Ffurfiai\u2019r chwarelwyr hyn tua 50% o\u2019r gweithwyr yn y chwarel. Ymhlith y gweddill roedd  \"rybelwyr\", fel rheol bechgyn yn dysgu\u2019r grefft, oedd yn crwydro o amgylch y ponciau yn cynnig cymorth i\u2019r criwiau. Weithiau byddai criw yn rhoi bloc o lechfaen i rybelwr i\u2019w hollti. Gweithiau eraill, mewn criwiau o dri fel rheol, i gael gwared o graig nad oedd yn addas ar gyfer llechi neu i gael gwared o\u2019r sbwriel llechfaen, ac eraill eto i adeiladu\u2019r tomennydd sy\u2019n nodwedd mor amlwg o ardaloedd y chwareli. Gallai cynhyrchu un dunnell o lechi gynhyrchu hyd at 30 tunnell o sbwriel. Telid gweithwyr eraill, megis y gofaint, wrth y diwrnod. Tra telid y gweithwyr oedd yn symud y sbwriel wrth y dunnell o graig a symudid ganddynt, telid y chwarelwyr eu hunain mewn dull mwy cymhleth. Roedd rhan o\u2019r t\u00e2l yn dibynnu ar y nifer o lechi a gynhyrchid gan y criw, ond gallai hyn amrywio\u2019n fawr yn \u00f4l natur y graig yn y darn o\u2019r chwarel lle roeddynt yn gweithio. Oherwydd hyn, telid swm ychwanegol iddynt am bob gwerth punt o lechi a gynhyrchid. Byddai \"Bargen\" yn cael ei gosod gan y \u201csteward gosod\u201d, fyddai\u2019n cytuno pris gyda\u2019r criw ar gyfer darn arbennig o graig. Po waelaf y tybid y byddai'r graig po fwyaf oedd cyfradd y t\u00e2l ychwanegol. Y dydd Llun cyntaf yn y mis oedd \u201cdiwrnod gosod bargen\u201d, pan wneid y cytundebau hyn. Roedd yn rhaid i\u2019r dynion dalu am eu rhaffau a chadwynau, am eu hoffer ac am wasanaethau megis hogi a thrwsio. Telid arian ymlaen llaw bob wythnos, ac yna ar \"ddiwrnod y pae mawr\" telid y gweddill o\u2019r hyn oedd yn ddyledus i\u2019r chwarelwyr. Os oedd y graig wedi bod yn waeth na\u2019r disgwyl, efallai mai\u2019r chwarelwyr fyddai\u2019r dyledwyr ar y diwrnod hwnnw. Parhaodd y system hyd ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd. Oherwydd y drefn yma, tueddai\u2019r chwarelwyr i\u2019w gweld eu hunain fel contractwyr annibynnol yn hytrach na gweithwyr cyflogedig, a dim ond yn araf y datblygodd undebau llafur. Serch hynny, yr oedd nifer o achosion anghydfod, gan gynnwys annhegwch wrth osod bargen a dadleuon yngl\u0177n \u00e2 chael dyddiau i ffwrdd o\u2019r gwaith. Ffurfiwyd Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru yn 1874, a\u2019r un flwyddyn bu anghydfod diwydiannol yn Chwarel Dinorwig ac yna yn Chwarel y Penrhyn. Daeth y rhain i ben mewn buddugoliaeth i\u2019r gweithwyr, ac erbyn mis Mai 1878, roedd gan yr undeb 8,368 o aelodau.  Nododd W.J. Parry yn 1885: \"Y cyfnod mwyaf gwasaidd \u2013 y cyfnod mwyaf llygredig \u2013 y cyfnod mwyaf gwasgedig yn Chwareli Arfon, oedd y chwarter canrif a derfynodd gyda \u2018\u2019Lock Out\u2019\u2019 a \u2018\u2019Strike\u2019\u2019 1874. Yn y cyfnod yma bu to o oruchwylwyr yn teyrnasu \u00e2 gwialen haearn yn rhai o Chwareli Arfon, ac yr oeddynt yn farn ar y wlad. Yr oedd llwgrwobrwyau, a ffafrau, a lladradau, fel cancr yn bwyta nerth bron bob gwaith. Yr oedd pob dyn gonest, anibynol, yn gorfod dioddef.\" Anghydfod diwydiannol a dirywiad (1879\u20131938) Anghydfod yn y Penrhyn Yn 1879 daeth cyfnod o ugain mlynedd o dwf i ben, ac effeithiwyd ar y diwydiant llechi gan ddirwasgiad a barhaodd hyd y 1890au. Ymateb y rheolwyr oedd tynhau\u2019r rheolau a\u2019i gwneud yn anoddach i\u2019r gweithwyr gymeryd diwrnodau o wyliau. Gwaethygid y berthynas rhwng y ddwy ochr gan wahaniaethau mewn iaith, crefydd a gwleidyddiaeth. Roedd y rhan fwyaf o\u2019r perchenogion a\u2019r prif reolwyr yn Saeson neu\u2019n Gymry Seisnigedig, yn Anglicaniaid ac yn Doriaid, tra\u2019r oedd y chwarelwyr yn Gymraeg eu hiaith, a\u2019r rhan fwyaf yn Anghydffurfwyr ac yn gefnogwyr y blaid Ryddfrydol. Fel rheol roedd rhaid defnyddio cyfieithwyr pan oedd y ddwy ochr yn negodi. Yn Hydref 1885, bu anghydfod yn Chwarel Dinorwig yngl\u0177n \u00e2 lleihau gwyliau, a arweiniodd at gloi\u2019r gweithwyr allan hyd Chwefror 1886. Yn 1885 daeth George Sholto Gordon Douglas-Pennant yn feistr Chwarel y Penrhyn yn lle ei dad, Edward Gordon Douglas-Pennant, ac yn 1886 penododd ef E. A. Young yn brif reolwr. Gwaethygodd y berthynas a\u2019r gweithwyr, ac ym mis Medi 1896 ataliwyd 57 aelod o bwyllgor yr undeb ac 17 gweithiwr arall o\u2019r gwaith. Y canlyniad oedd streic a barhaodd am un mis ar ddeg. Yn Awst 1897 dychwelodd y chwarelwyr i\u2019r gwaith, fwy neu lai ar delerau Barwn Penrhyn.Bu gwelliant yn y farchnad lechi yn 1892, a bu cyfnod o dwf yn y diwydiant. Roedd hyn yn arbennig o wir ym Mlaenau Ffestiniog a Dyffryn Nantlle, lle tyfodd gweithlu Chwarel Penyrorsedd i  450. Yn 1898 roedd cynnyrch llechi Cymru dros hanner miliwn o dunelli a 17,000 o ddynion yn gweithio yn y diwydiant. Yn Chwarel y Penrhyn, fodd bynnag, dechreuodd anghydfod eto  ar 22 Tachwedd 1900, a barhaodd am dair blynedd. Roedd achosion yr anghydfod yn gymhleth, ond roeddynt yn cynnwys ymestyniad yn yr arfer o gontractio rhannau o\u2019r chwarel i gontractwyr annibynnol. Byddai\u2019r chwarelwyr wedyn, yn lle cytuno eu bargeinion, yn gweithio am gyflog i\u2019r contractwyr hyn. Nid oedd cronfa\u2019r undeb ar gyfer t\u00e2l streic yn ddigonol, a bu caledi mawr ymhlith y 2,800 gweithiwr a\u2019u teuluoedd. Ail-agorodd Barwn Penrhyn y chwarel ym mis Mehefin 1901, a dychwelodd tua 500 o ddynion i\u2019r gwaith, i\u2019w galw\u2019n \"fradwyr\" gan y gweddill. Yn y diwedd bu raid i\u2019r chwarelwyr ddychwelyd i\u2019r gwaith ym mis Tachwedd 1903, ar delerau Barwn Penrhyn. Ni ail-gyflogwyd llawer o\u2019r gweithwyr oedd wedi bod yn amlwg yn yr undeb. Gadawodd yr anghydfod chwerwedd hirhoedlog yn ardal Bethesda. Lleihad yn y cynnyrch Bu prinder llechi am gyfnod oherwydd nad oedd cynnyrch o\u2019r Penrhyn, a chadwodd hyn y prisiau\u2019n uchel, ond o ganlyniad bu twf mewn mewnforio llechi. Cynyddodd y llechi a allforiai Ffrainc i\u2019r Deyrnas Unedig o 40,000 tunnell yn 1898 i 105,000 tunnell yn 1902. O 1903 ymlaen bu dirwasgaid yn y diwydiant llechi, ac o ganlyniad gostyngwyd cyflogau a chollwyd swyddi. Roedd technoleg newydd wedi gostwng pris cynhyrchu teils, gan eu gwneud yn fwy cystadleuol. Caewyd wyth chwarel yn Ffestiniog rhwng 1908 a 1913, a chollodd 350 eu swyddi yn yr Oakley yn 1909. Yn \u00f4l R. Merfyn Jones: \"The effects of this depression on the quarrying districts were deep and painful. Unemployment and emigration became constant features of the slate communities; distress was widespread. In the quarries there was short-time working, closures and reductions in earnings. Between 1906 and 1913 the number of men at work in the quarries in the Ffestiniog district shrank by 28 per cent, in Dyffryn Nantlle the number at work fell even more dramatically, by 38 per cent.\"Roedd effaith y Rhyfel Byd Cyntaf ar y diwydiant yn andwyol, yn enwedig yn ardal Blaenau Ffestiniog, lle roedd allforion i\u2019r Almaen yn arbennig o bwysig. Caewyd Chwarel y Cilgwyn, yr hynaf yng Nghymru, yn 1914, er iddi ail-agor yn ddiweddarach. Yn 1917, ni chafodd y diwydiant llechi ei gydnabod fel diwydiant hanfodol, a chaewyd nifer o chwareli am weddill y rhyfel. Daeth rhywfaint o dwf yn sg\u00eel y galw am dai newydd ar \u00f4l y rhyfel, ac yn chwareli Blaenau Ffestiniog roedd y cynnyrch bron yn \u00f4l i lefel 1913 erbyn 1927. Ymhobman arall, fodd bynnag, roedd y cynnyrch yn parhau\u2019n llawer is na chyn y rhyfel. Bu gostyngiad arall yn y cynnyrch yn ystod Dirwasgiad Mawr y 1930au, gyda lleihad arbennig mewn allforion.O droad y ganrif, gwnaeth y chwareli ddefnydd cynyddol o beiriannau, gyda thrydan yn cymryd lle ager a d\u0175r fel ffynhonnell p\u0175er. Agorodd Chwarel y Llechwedd orsaf drydan yn 1891, ac yn 1901 roedd Chwarel Croesor dan reolaeth Moses Kellow yn dibynnu'n llwyr ar drydan. Yn 1906, agorwyd gorsaf trydan d\u0175r yng Nghwm Dyli, ar lechweddau isaf Yr Wyddfa, oedd yn cyflenwi trydan i amryw o\u2019r chwareli mwyaf. Roedd defnyddio llif drydan ac offer arall yn lleihau\u2019r gwaith caled wrth drin y graig, ond roedd hefyd yn cynhyrchu llawer mwy o lwch na\u2019r hen ddulliau, gan arwain at gynnydd yng nghlefyd y llwch ymysg y gweithwyr. Roedd y gwaith yn beryglus fel arall hefyd, gyda ffrwydro\u2019r graig yn gyfrifol am lawer o ddamweiniau. Yn \u00f4l ymchwiliad gan y llywodraeth yn 1893, roedd cyfradd marwolaethau gweithwyr yn y cloddfeydd llechi tanddaearol yn 3.23 y fil, yn uwch nag yn y pyllau glo. Diwedd cynhyrchu ar raddfa fawr (1939\u20132005) Yn ystod yr Ail Ryfel Byd 1939\u20131945 bu gostyngiad mawr yn y fasnach lechi. Defnyddiwyd rhan o Chwarel Manod  (Cwt-y-Bugail) ym Mlaenau Ffestiniog i storio trysorau celf o\u2019r Oriel Genedlaethol, Llundain ac Oriel y Tate. Gostyngodd y nifer o ddynion a gyflogid yn y diwydiant llechi yng Ngogledd Cymru o 7,589 yn 1939 i 3,520 erbyn diwedd y rhyfel. Yn 1945, roedd y cynnyrch wedi gostwng i 70,000 tunnell y flwyddyn, gyda llai nag 20 chwarel ar agor o\u2019i gymharu a 40 cyn y rhyfel. Dioddefodd Dyffryn Nantlle yn arbennig, gyda nifer y chwarelwyr yn y dyffryn yn gostwng o 1,000 yn 1937 i 350 erbyn diwedd y rhyfel. Roedd y galw am lechi yn gostwng oherwydd defnydd teils ar doeau a mewnforio llechi rhatach o wledydd fel Portiwgal, Ffrainc a\u2019r Eidal. Ar \u00f4l diwedd y rhyfel, bu rhywfaint o alw am lechi i atgyweirio adeliadau oedd wedi eu bomio, ond gwaharddwyd defnyddio llechi ar adeiladau newydd, heblaw am lechi o\u2019r maint lleiaf.  Gwnaed i ffwrdd a\u2019r gwaharddiad yma yn 1949. Ar yr un pryd roedd prinder gweithwyr yn ystod ac wedi'r ail ryfel byd yn gorfodi rhai chwareli i gau. Er bod chwarelwyr ymhlith y rhai a gaent flaenoriaeth wrth eu rhyddhau o'r lluoedd arfog dewisai llawer o'r cyn-chwarelwyr swyddi oedd yn talu'n well ac yn llai o faich na gwaith y chwarel.Gostyngodd cynnyrch llechi Cymru o 54,000 tunnell yn 1958 i 22,000 tunnell yn 1970. Caeodd Chwarel Diffwys ym Mlaenau Ffestiniog yn 1955 wedi cynhyrchu llechi am ymron i ddwy ganrif. Caewyd chwareli Foty a Bowydd gerllaw yn 1963. Yn 1969, caewyd Chwarel Dinorwig, a chollodd dros 300 o chwarelwyr eu swyddi. Y flwyddyn wedyn caewyd Chwarel Dorothea yn Nyffryn Nantlle, a chyhoeddwyd bod  Chwarel Braichgoch ger Corris yn cau. Caewyd Chwarel yr Oakeley ym Mlaenau Ffestiniog yn 1971, ond ail-agorwyd hi gan gwmni arall yn nes ymlaen. Erbyn 1972, roedd y nifer o ddynion a gyflogid yn y diwydiant llechi yng Ngogledd Cymru wedi gostwng dan 1,000. Ychydig iawn o waith arall oedd ar gael yn yr ardaloedd llechi, a chanlyniad cau\u2019r chwareli oedd lefel uchel o ddiweithdra a gostyngiad yn y boblogaeth wrth i bobl ieuanc symud o\u2019r ardal i chwilio am waith. Yn 1979, wedi brwydr hir, cytunodd y llywodraeth fod silicosis yn glefyd diwydiannol a bod iawndal yn ddyledus i\u2019r dioddefwyr. Bu cynnydd yn y galw am lechi yn y 1980au, ac er bod hyn yn rhy hwyr i lawer o\u2019r chwareli roedd chwareli Oakeley, Llechwedd a Cwt-y-Bugail yn y Blaenau yn dal i weithio. Chwarel y Penrhyn oedd yn gyfrifol am gynhyrchu y rhan fwyaf o\u2019r llechi, a bu mecaneiddio pellach yno, yn cynnwys defnyddio laser gyda chymorth cyfrifiadur i lifio\u2019r blociau llechi. Diwydiant llechi Cymru heddiw Erbyn hyn mae rhan o Chwarel Dinorwig o fewn Parc Gwledig Padarn, tra mae\u2019r rhan arall yn cael ei ddefnyddio ar gyfer Gorsaf B\u0175er Dinorwig sydd o dan yr hen chwarel. Trowyd hen weithdai'r chwarel yn Amgueddfa Llechi Cymru, gydag arddangosfeydd yn cynnwys hen dai chwarelwyr o Danygrisiau ger Blaenau Ffestiniog. Ym Mlaenau Ffestiniog, trowyd Chwarel y Llechwedd yn atyniad i ymwelwyr. Gall yr ymwelwyr deithio ar dramffordd y chwarelwyr neu fynd i lawr i\u2019r rhan isaf o\u2019r cloddfeydd ar hyd rheilffordd ffwnicwlar, i ddysgu sut yr oedd y llechi\u2019n cael eu cynhyrchu ac am fywydau y chwarelwyr. Y rheilffordd yma yw\u2019r rheilffordd serthaf sy\u2019n cario teithwyr ym Mhrydain, gyda graddfa o 1:1.8 neu 30\u00b0. Yn y siamberi a adawyd wrth gynhyrchu llechi, defnyddir sain a golau i roi hanes y diwydiant.  Trowyd Chwarel Braichgoch ger  Corris yn atyniad i ymwelwyr dan yr enw \u201cLabyrinth y Brenin Arthur\u201d. Yma mae ymwelwyr yn teithio mewn cwch ar hyd afon danddaearol, yna\u2019n cerdded trwy\u2019r siamberi i weld cyflwyniad clyweled o hanesion am y Brenin Arthur a chwedlau o\u2019r Mabinogion a hanes  Taliesin. Mae Chwarel Llwyngwern ger  Machynlleth yn awr yn gartref y Ganolfan Dechnoleg Amgen. Ail-agorwyd nifer o\u2019r rheilffyrdd fyddai\u2019n arfer cario\u2019r llechi i\u2019r porthladdoedd fel atyniadau twristaidd, er enghraifft Rheilffordd Ffestiniog a Rheilffordd Talyllyn. Yn 2010, Chwarel y Penrhyn yw\u2019r mwyaf o\u2019r chwareli sy\u2019n parhau i gynhyrchu llechi. Er fod y cynnyrch yn llawer llai na phan oedd y diwydiant ar ei anterth, roedd y chwarel yma\u2019n gyfrifol am bron 50% o gynnyrch llechi y Deyrnas Unedig yn 1995. Mae\u2019r chwarel yn awr yn eiddo Alfred McAlpine PLC, sydd hefyd yn berchen chwareli yr Oakeley a Cwt y Bugail ym Mlaenau Ffestiniog a Chwarel Penyrorsedd yn Nyffryn Nantlle. Mae yr Oakeley hefyd wedi dechrau ailgylchu gwastraff llechi, a disgwylir medru cynyddu\u2019r gweithgarwch yma os gellir cael cytundeb i ddefnyddio Rheilffordd Dyffryn Conwy i gario\u2019r cynnyrch i\u2019r arfordir. Mae cwmni Greaves yn cynhyrchu llechi a chynnyrch llechfaen arall yn y Llechwedd, ac mae gwaith hefyd yn parhau yn Chwarel y Berwyn ger Llangollen. Ym mis Mawrth 2007 cyhoeddodd Alfred McAlpine fod chwarel Cwt y Bugail ym Mlaenau Ffestiniog i gael ei chau, fel rhan o gynllun fyddai\u2019n golygu colli 175 o swyddi allan o tua 400 yng ngogledd Cymru. Yn Rhagfyr 2007 cyhoeddwyd fod Alfred McAlpine wedi gwerthu ei chwareli yn y Penrhyn, Blaenau Ffestiniog, Cwt y Bugail a Pen-yr-Orsedd i gwmni Rigcycle, sy'n gysylltiedig a'r gr\u0175p adeiladu Lagan. Mae'r pedair chwarel yma yn awr yn eiddo i gwmni Welsh Slate Cyf. Ym mis Awst 2008, cyhoeddwyd y byddai 50 o weithwyr Welsh Slate ym Methesda a Blaenau Ffestiniog yn colli eu swyddi oherwydd diffyg gweithgarwch yn y diwydiant adeiladu. Ym mis Mawrth 2010, cyhoeddodd Welsh Slate y byddai Chwarel Oakeley ym Mlaenau Ffestiniog yn cau am gyfnod amhendol am resymau diogelwch  Dylanwad diwylliannol Roedd y diwydiant llechi yng Nghymru yn ddiwydiant Cymraeg ei hiaith. O\u2019r ardaloedd cyfagos y daeth y rhan fwyaf o\u2019r gweithwyr, ac ychydig iawn o fewnfudo fu o\u2019r tu allan i Gymru. Cafodd y diwydiant gryn effaith ar ddiwylliant yr ardaloedd llechi ac ar ddiwylliant Cymru gyfan. Roedd y caban, lle byddai\u2019r chwarelwyr yn ymgynull amser cinio, yn fangre trafodaethau ar bob math ar bynciau, ac yn aml byddai\u2019r rhain yn cael eu cofnodi\u2019n ffurfiol. Mae cofnodion trafodaethau un caban yn Chwarel Llechwedd, Blaenau Ffestiniog, am 1908\u201310 yn cofnodi trafodaethau ar ddatgysylltu\u2019r eglwys a nifer o bynciau gwleidyddol eraill. Cynhelid Eisteddfodau, cyfansoddid barddoniaeth a\u2019i drafod, ac roedd gan y rhan fwyaf o\u2019r chwareli eu band eu hunain, gyda band yr  Oakley yn arbennig o enwog. Yn \u00f4l Burn, mae tua hanner cant o ddynion yn y \u2018\u2019Bywgraffiadur Cymreig\u2019\u2019 a ddechreuasant eu gyrfaoedd fel chwarelwyr.Mae nifer o lenorion Cymraeg wedi defnyddio bywydau\u2019r chwarelwyr fel deunydd, er enghraifft  nofelau  T. Rowland Hughes. Y streic fawr yn Chwarel y Penrhyn yw cefndir Chwalfa, tra mae Y Cychwyn, yn rhoi disgrifiad o brentisiaeth chwarelwr ieuanc. Mae nifer o nofelau Kate Roberts, merch chwarelwr, yn rhoi darlun o\u2019r ardal o amgylch Rhosgadfan, lle roedd y diwydiant ar raddfa lai a llawer o\u2019r chwarelwyr yn amaethu ar raddfa fechan hefyd. Yn ei nofel Traed Mewn Cyffion (1936) ceir darlun byw o ymdrechion teulu chwarelwr yn y cyfnod rhwng 1880 a 1914. Y Chwarelwr, a gynhyrchwyd yn 1935, oedd y ffilm gyntaf yn Gymraeg; mae\u2019n dangos gwahanol agweddau ar fywyd chwarelwr ym Mlaenau Ffestiniog. Gweler hefyd Chwareli llechi Cymru Nodiadau Llyfryddiaeth amryw awduron. 1984. Chwareli a Chwarelwyr. Gwasanaeth Archifau Gwynedd. (Llyfryn i gyd-fynd ag arddgangosfa a ddarparwyd i ddathlu canmlwyddiant Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru). Burn, Michael. 1972. The age of slate. Quarry Tours Ltd., Blaenau Ffestiniog. Holland, Samuel. 1952. The memoirs of Samuel Holland: one of the pioneers of the North Wales slate industry (Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirionnydd, Cyhoeddiadau ychwanegol, Cyfres 1 Rhif 1). Holmes, Alan. 1986. Slates from Abergynolwyn\u00a0: the story of Bryneglwys Slate Quarry Gwasanaeth Archifau Gwynedd. ISBN 0-901337-42-0 Hughes, Emrys & Aled Eames. 1975. Porthmadog ships. Gwasanaeth Archifau Gwynedd. Jones, Emyr. 1964. Canrif y Chwarelwr - yn cynnwys geirfa o dermau gan chwarelwr yn Chwarel Dinorwig. Jones, Gwynfor Pierce & Alun John Richards. 2004. Cwm Gwyrfai\u00a0: the quarries of the North Wales narrow gauge and the Welsh Highland railways. Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-897-8 Jones, Ivor Wynne. 1975. Slate and Slatemen of Llechwedd. Quarry Tours Ltd. Jones, R. Merfyn. 1981. The North Wales quarrymen, 1874-1922 Studies in Welsh history 4. Gwasg Prifysgol Cymru. ISBN 0-7083-0776-0 Lewis, M.J.T. & M.C. Williams. 1987. Pioneers of Ffestiniog slate. Canolfan Astudio Parc Cenedlaethol Eryri, Plas Tan y Bwlch. ISBN 0-9512373-1-4 Lindsay, Jean. 1974. A history of the North Wales slate industry. David and Charles. ISBN 0-7153-6264-X Owen, Bob. 1943. Diwydiannau Coll Ardal y Ddwy Afon \u2013 Dwyryd a Glaslyn. Gwasg y Brython ar gyfer Cyngor yr Eisteddfod Genedlaethol. Parry, W.J. 1897. Chwareli a chwarelwyr. Cwmni'r Wasg Genedlaethol Gymreig. Pritchard, D. Dylan. 1946. The slate industry of north Wales: statement of the case for a plan. Gwasg Gee. Richards, Alun John. 1994. Slate Quarrying at Corris. Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-279-1 Richards, Alun John. 1995. Slate quarrying in Wales Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-319-4 Richards, Alun John. 1998. The slate quarries of Pembrokeshire Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-484-0 Richards, Alun John. 1999. The slate regions of north and mid Wales and their railways Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-552-9 Stevens, Catrin. 1986. 'Y Cwarre Sl\u00e2ts', yn Abergwaun a'r Fro (Cyfres Bro'r Eisteddfod 6). Golwg ar hanes chwareli llechi Sir Benfro. Tomos, Dewi. 1980. Llechi Lleu Cyhoeddiadau Mei. Williams, Merfyn. 1991. The slate industry. Shire Publications. ISBN 0-7478-0124-X","403":"Mae Plaid Cymru \u2013 The Party of Wales (hefyd Plaid) yn blaid wleidyddol sosialaidd a Chymreig sydd yn galw am annibyniaeth i Gymru o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Yr arweinydd presennol yw Adam Price AC. Yn draddodiadol y mae Plaid wedi bod gryfaf yn y Gymru Gymraeg yn y gorllewin a'r gogledd ac mae torri trwodd yng Nghymoedd y De yn uchelgais gan y blaid ers blynyddoedd.  Hanes Plaid Cymru Gweler hefyd: Plaid Genedlaethol Cymru Blynyddoedd cynnar Roedd pobl fel Emrys ap Iwan a Michael D. Jones wedi galw am hunanlywodraeth (\"Home Rule\") i Gymru yn y 19g, ac roedd y Blaid Lafur gynnar yn frwd iawn dros hunanlywodraeth i Gymru tan 1918 ond fe bylodd y brwdfrydedd erbyn y dauddegau. Sefydlwyd \"Y Blaid Genedlaethol\", sef enw gwreiddiol Plaid Cymru, mewn cyfarfod a gynhaliwyd Ddydd Mercher wythnos yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1925 yn Neuadd Maesgwyn, Pwllheli. Rhai o'r sylfaenwyr oedd Saunders Lewis, Lewis Valentine a H. R. Jones. Roedd mewn gwirionedd yn uniad o ddau fudiad: Byddin Ymreolwyr Cymru (The Welsh Home Rule Army) a'r Mudiad Cymreig (The Welsh Movement). Y prif amcanion oedd cael hunanlywodraeth yn null dominiwn i Gymru, amddiffyn y Gymraeg, a chael sedd i Gymru yng Nghynghrair y Cenhedloedd. Yn nhridegau'r 20g, daeth J. E. Jones yn ysgrifennydd a threfnydd yn 1930, swydd a ddaliodd hyd 1962. Trefnodd ef nifer o ymgyrchoedd, yn cynnwys ymgyrch i gael Gwasanaeth Radio Cymraeg y BBC, a gafwyd yn 1935. Trefnwyd deiseb i gael achosion llys yn y Gymraeg.  Y cyhuddiad o ffasgaeth Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, awgrymodd ambell wrthwynebwr gysylltiadau rhwng arweinwyr Plaid Cymru a mudiadau ffasgaidd Ewrop. Ysgrifennai'r Parchedig Gwilym Davies yn Y Traethodydd (1942), heb dystiolaeth, bod y blaid am sefydlu cyfundrefn unbleidiol a sefydliadau ffasgaidd, gan gynnwys adain barafilwrol, yng Nghymru. Mewn erthygl yn Y Llenor o'r enw \"Mae'r gwylliaid ar y ffordd\" (1940), lluniai W. J. Gruffydd linell rhwng Hitler a'r Pab, a thrwy hynny fe awgrymai cysylltiad os nad cyfystyredd rhwng ffasgaeth a Chatholigiaeth. Gan fod Saunders Lewis, arweinydd deallusol amlyca'r blaid, yn Babydd, roedd y cyhuddiad yn amlwg. Yn ddiweddarach, adleisiai'r un cyhuddiad gan golofnwyr a ddefnyddiai'r ffugenw John Pennant yn y Western Mail, a'r gwleidyddion Ness Edwards, Jim Griffiths, Leo Abse, a Kim Howells, ac hyd yr 21g gan y Welsh Mirror. Tynnir sylw yn aml at sylwadau gwrth-Semitaidd gan Saunders Lewis, ac edmygedd Ambrose Bebb am Charles Maurras, arweinydd L'Action Fran\u00e7aise, fel tystiolaeth honedig o wreiddiau ffasgaidd y blaid.Yn ei lyfr diffiniol ar y pwnc hwn, 'Y Blaid Ffasgaidd yng Nghymru': Plaid Cymru a'r Cyhuddiad o Ffasgaeth, ysgrifennai Richard Wyn Jones bod y dystiolaeth mor dila a'r dadleuon mor simsan fel petai'r cyhuddiad o ffasgaeth yn \"ymdrech i alltudio Plaid Cymru o gylch trafodaeth wleidyddol yng Nghymru \u2013 i'w hesgymuno o sff\u00ear 'y derbyniol'.\" Nodai bod tair o elfennau pwysicaf ffasgaeth \u2013 gwladwriaeth-addoliad, mawrygu trais, a mawrygu arweinydd carismataidd \u2013 yn absennol o ideoleg a thraddodiad y blaid, os nad yn hollol groes iddi. Gwelai elfen gref o wrth-Gatholigiaeth mewn cyhuddiadau Gwilym Davies ac W. J. Gruffydd. Yn sicr ceir sawl sylwad gwrth-Semitaidd yn ysgrifau Saunders Lewis, ond nodai Richard Wyn Jones bod y fath ragfarn yn gyffredin ymhlith nifer o drigolion Gwledydd Prydain yn ystod yr oes honno, ac os cyhuddir Lewis yn ffasgwr ar sail hynny'n unig, bu rhaid labelu Winston Churchill, George Orwell, a W. J. Gruffydd ei hun yn ffasgwyr hefyd. Wedi'r Ail Ryfel Byd Yn 1945 daeth Gwynfor Evans yn arweinydd. Cafwyd cynhadledd stormus ym 1949, gyda rhai aelodau adain-chwith yn teimlo fod gormod o bwyslais ar yr iaith Gymraeg a'r ardaloedd gwledig, a rhai yn beirniadu heddychaeth Gwynfor Evans. Yn dilyn y gynhadledd hon, sefydlwyd Plaid Weriniaethol Cymru. Ni chafodd y blaid newydd lawer o lwyddiant etholiadol, a daeth i ben tua chanol y 1950au, ond cafodd gryn ddylanwad ar bolis\u00efau Plaid Cymru. Erbyn 1959 llwyddodd y Blaid i ymladd ugain o seddi a chael 77,571 o bleidleisiau yn yr Etholiad Cyffredinol. Yn dilyn helynt boddi Cwm Tryweryn gan Gorfforaeth Lerpwl, er y gwrthwynebiad gan bron pob aelod seneddol o Gymru, cynyddodd y gefnogaeth i Blaid Cymru.  Buddugoliaeth 1966 ymlaen Enillodd y blaid ei sedd seneddol gyntaf mewn is-etholiad ar y 14 Gorffennaf 1966 pan enillodd Gwynfor Evans, llywydd y blaid ar y pryd. Methodd gadw y sedd yn etholiad 1970. Collodd o 3 pleidlais yn Etholiad Cyffredinol gaeaf 1974 ond fe enillodd y sedd yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, Hydref 1974. Collodd y sedd wedyn yn 1979. Bu'r blaid yn agos iawn i ennill is-etholiadau seneddol yn Y Rhondda a Chaerffili ddiwedd y 1960au, ac roedd yn rheoli Merthyr Tudful am gyfnod. Daeth datganoli i frig yr agenda gwleidyddol ym Mhrydain yn y chwedegau, yn dilyn buddugoliaeth Gwynfor Evans yn is-etholiad Caerfyrddin yn 1966, a Winifred Ewing dros yr SNP yn Hamilton ym 1967 a hefyd is-etholiadau Glasgow Pollock (1967), Rhondda Fawr (1967) a Chaerffili (1968). O ganlyniad sefydlwyd Comisiwn Crowther a ddaeth yn Gomisiwn Kilbrandon ar \u00f4l marwolaeth yr Arglwydd Crowther. Cyflwynodd Plaid Cymru y dystiolaeth ar ffurf pump memorandwm byr: Cenedlaetholdeb Gwleidyddol (Gwynfor Evans), Cenedligrwydd Cymru (Chris Rees), Yr Achos Economaidd dros Ymreolaeth (Phil Williams), Cyfansoddiad Cymru hunan-lywodraethol (Dewi Watcyn Powell), a Perthynas Gyllidol Gwledydd Prydain (Dafydd Wigley). Enillodd Dafydd Wigley Etholaeth Arfon a Dafydd Elis Thomas Etholaeth Meirionnydd yn etholiad Chwefror 1974, ac yn eu tro daeth y ddau yn llywydd i'r blaid. Yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 1987 enillodd Ieuan Wyn Jones Ynys M\u00f4n i'r Blaid ac yna yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 1992 enillwyd Etholaeth Ceredigion a Gogledd Penfro gan Cynog Dafis.  Sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru Yn dilyn buddugoliaeth mewn refferendwm a gynhaliwyd ym mis Fedi 1997, sefydlwyd Cynulliad Cenedlaethol Cymru.  Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 1999 Yn etholiad y Cynulliad Cenedlaethol Cymru ym 1999, enillodd y blaid dir enfawr, gan gipio etholaethau nad oedd wedi ennill erioed o'r blaen - Conwy, Llanelli, Y Rhondda ac Islwyn hyd yn oed. Roedd hefyd yn rheoli cynghorau lleol unedig Gwynedd, Caerffili a Rhondda Cynon Taf. Plaid Cymru oedd y brif wrthblaid yn nhymor cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru gyda 17 sedd. Collwyd Etholaeth Ynys M\u00f4n yn etholiad San Steffan 2001 ond fe enillwyd Dwyrain Caerfyrddin a Dinefwr gan Adam Price.  Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2003 Collodd y blaid dir yn yr etholiadau, aeth hi lawr i 12 sedd. Serch hynny, parhaodd fel y gwrth-blaid swyddogol yn y Cynulliad. Yn dilyn yr etholiad, camodd Ieuan Wyn Jones lawr fel Llywydd y blaid ond i gael ei ail-ethol fel yr arweinydd yn y Cynulliad o drwch blewyn. Yn 2006, mabwysiadodd y blaid logo newydd, y pabi Cymreig yn lle'r Triban.  Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2007 Enillodd Plaid Cymru 15 sedd yn yr etholiad, a wedi'r buddogoliaethau ffurfiodd clymblaid gyda'r Blaid Lafur - y tro cyntaf i'r blaid lywodraethu Cymru yn ei hanes. Etholwyd Ieuan Wyn Jones fel Dirprwy Brif Weinidog Cymru. Yn sgil addewid yng nghytundeb Cymru'n Un rhwng Plaid Cymru a'r Blaid Lafur, cynhaliwyd refferendwm ar ymestyn pwerau deddfu Cynulliad Cenedlaethol Cymru yng Nghymru ar 3 Mawrth 2011. Enillwyd y refferendwm gyda mwyafrif sylweddol: pleidleisiodd 63.49% 'ydw', a 36.51% 'nac ydw'.  Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2011 Collodd Plaid Cymru seddi yn etholiadau'r Cynulliad 2011. Cynhaliwyd ymchwiliad i mewn i'r canlyniadau a arweiniodd at ail-strwythuro'r arweinyddiaeth.  Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2016 Enillodd Plaid Cymru un sedd ychwanegol o etholiadau 2011, yn ogystal \u00e2 chynyddu canran y bleidlais etholaethol a ranbarthol. Ar \u00f4l yr etholiadau daeth Plaid Cymru yn wrthblaid swyddogol y Cynulliad. Cipiodd Leanne Wood (arweinydd ar y pryd) sedd Rhondda oddi wrth Leighten Andrews (Llafur). Daeth hyn a syndod mawr i nifer gan gynnwys aelodau blaenllaw Llafur. Yn ogystal daeth Plaid Cymru yn agos iawn i ennill Llanelli, Blaenau Gwent ac Aberconwy. Rhoddwyd Leanne Wood ymlaen i bleidlais Prif Weinidog Cymru yn y Senedd yn erbyn Carwyn Jones. Pleidleisiwyd UKIP, Ceidwadwyr a Phlaid Cymru dros Leanne. Roedd y bleidlais yn gyfartal, 29 yr un, roedd rhaid gohirio'r sesiwn gan arwain at drafodaethau at sut i ddatrys y llwyrglo. Dewiswyd y blaid i beidio parhau gyda'r enwebiad gan dynnu n\u00f4l enw Leanne ar y papur. Rhwng 2016 a 2020 mae dau aelod wedi dod yn annibynnol o Blaid Cymru, Neil McEvoy a Dafydd Elis-Thomas. Cafodd Dafydd Elis-Thomas lle clymbleidiol yn y Llywodraeth fel Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth. Ac roedd Neil McEvoy yn eistedd fel aelod annibynnol cyn troi'n Welsh National Party.  Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2021 Bonclust fwyaf yr etholiad i Blaid Cymru oedd colli Leanne Wood, gyda Llafur yn cipio'i sedd, gyda mwyafrif o 5,497. Yn \u00f4l yr Athro Richard Wyn Jones, \"Ym mhob un cystadleuaeth rhwng Plaid Cymru a Llafur\u2026 mewn seddi oedd yn y fantol\u2026 mi gafodd Plaid Cymru ei chwalu yn llwyr\". Enillodd y Blaid Lafur 30 o'r 60 sedd, gan wneud yr etholiad hon y gorau erioed iddi. Collodd Plaid Cymru un Comisiynydd Heddlu yn y gogledd, yn dilyn ymddeoliad Arfon Jones, pan gollodd y blaid i Lafur.  O ran ystadegau, cyfafodd y Blaid un aelod yn fwy (13) nag yn etholiad 2016 (12), ond gostyngodd canran y pleidleisiau 20.3% (-2%).  Y Comisiwn Annibyniaeth, 2020 Cyn etholiad cyffredinol 2019 cyhoeddodd Adam Price y byddai'n sefydlu comisiwn i edrych ar ymarferoldeb Annibyniaeth Cymru, a sut y byddai Llywodraeth Blaid Cymru yn cynnal refferendwm annibyniaeth. Cyhoeddodd y comisiwn, dan arweiniad cyn Aelod Seneddol Plaid Dwyfor Meirionydd, Elfyn Llwyd, ei adroddiad ar 25 Medi 2020. Mae'n argymell i Blaid Cymru 5 nod allweddol, gan gynnwys: dylai Cymru annibynnol ymgeisio i fod yn aelod o\u2019r Undeb Ewropeaidd archwilio perthynas gydffederal a Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. newid dull gweithredu Llywodraeth Cymru a\u2019r gwasanaeth sifil. llunio Cyfansoddiad i Gymru ac yn disgrifio fframwaith i\u2019r Bil Hunan-Benderfynu er mwyn bwrw ymlaen a\u2019r broses annibyniaeth. y dylai'r Comisiwn Cenedlaethol statudol gynnig dealltwriaeth glir i bobl Cymru ynghyrch yr opsiynau ar gyfer eu dyfodol cyfansoddiadol \u2013 gan ddefnyddio Rheithgorau Dinasyddion a reffrendwm cychwynnol i roi prawf ar ystod o opsiynau cyfansoddiadol.Mae hefyd yn argymell y dylid cael un refferendwm amlddewis i fesur barn ac i berswadio llywodraeth San Steffan i gytuno i refferendwm ar yr opsiwn a ffefrir. Cafodd yr adroddiad ei feirniadu gan y Ddemocratiaid Rhyddfrydol Cymru sy'n gofyn am Prydain ffedral. Arweinyddiaeth Plaid Cymru Etholwyd Leanne Wood fel arweinydd Plaid Cymru ar Fawrth 15fed 2012, gan guro Dafydd Elis Thomas ac Elin Jones. Seiliwyd ei hymgyrch ar y cysyniad o 'wir annibyniaeth'. Enillodd Ms Wood 55% o'r bleidlais a chafodd Ms Jones 41%. Wrth i'r Arglwydd Elis-Thomas gael ei guro yn y bleidlais gyntaf cafodd ei bleidleisiau eu trosglwyddo i'r ddwy oedd ar \u00f4l. Wedi'r ail bleidlais cafodd Ms Wood 3,326 o bleidleisiau a Ms Jones 2,494. Ers ei hetholiad fel arweinydd, cadwodd Plaid Cymru ei safle fel yr ail blaid mewn llywodraeth leol, gyda 171 o gynghorwyr, ac ail-ennillwyd Ynys M\u00f4n i'r blaid yn y Cynulliad wedi ymddeoliad Ieuan Wyn Jones. Enillodd ymgeisydd Plaid Cymru Rhun ap Iorwerth gyda'r mwyafrif uchaf yn y sedd honno ers datganoli, gyda 12,601 o bleidleisiau (58% o'r bleidlais), 9,166 mwy na'r ymgeisydd Llafur Tal Michael a gafodd 3,345 o bleidleisiau (16%), ar Awst 1af 2013. Cafwyd her i arweinyddiaeth Leanne Wood yng Nghorffennaf 2018, gyda Rhun ap Iorwerth ac Adam Price yn sefyll i fod yna arweinydd newydd.. Cafwyd ymgyrch etholiadol gan y tri ymgeisydd yn ystod  Awst a Medi. Cyhoeddwyd mai Adam Price fyddai'r arweinydd newydd ar 28 Medi 2018. Enillodd Price 3,481 pleidlais yn y rownd gyntaf, gyda ap Iorwerth yn ail gyda 1,961 pleidlais a Wood yn drydydd gyda 1,286. Yn yr ail rownd, cafodd Price 2,863 pleidlais, a derbyniodd ap Iorwerth 1,613 pleidlais. Arweinwyr blaenorol Senedd Ewrop Ar hyn o bryd mae gan Blaid Cymru un cynrychiolydd yn Senedd Ewrop, sef Jill Evans. Mae Plaid Cymru yn aelod o Gynghrair Rhydd Ewrop (EFA).  Etholiadau Cyffredinol y Deyrnas Gyfunol Ar y cyd gyda'r Blaid Werdd Perfformiad mewn etholiadau Senedd Cymru Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol Plaid Cymru","404":"Mae Plaid Cymru \u2013 The Party of Wales (hefyd Plaid) yn blaid wleidyddol sosialaidd a Chymreig sydd yn galw am annibyniaeth i Gymru o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Yr arweinydd presennol yw Adam Price AC. Yn draddodiadol y mae Plaid wedi bod gryfaf yn y Gymru Gymraeg yn y gorllewin a'r gogledd ac mae torri trwodd yng Nghymoedd y De yn uchelgais gan y blaid ers blynyddoedd.  Hanes Plaid Cymru Gweler hefyd: Plaid Genedlaethol Cymru Blynyddoedd cynnar Roedd pobl fel Emrys ap Iwan a Michael D. Jones wedi galw am hunanlywodraeth (\"Home Rule\") i Gymru yn y 19g, ac roedd y Blaid Lafur gynnar yn frwd iawn dros hunanlywodraeth i Gymru tan 1918 ond fe bylodd y brwdfrydedd erbyn y dauddegau. Sefydlwyd \"Y Blaid Genedlaethol\", sef enw gwreiddiol Plaid Cymru, mewn cyfarfod a gynhaliwyd Ddydd Mercher wythnos yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1925 yn Neuadd Maesgwyn, Pwllheli. Rhai o'r sylfaenwyr oedd Saunders Lewis, Lewis Valentine a H. R. Jones. Roedd mewn gwirionedd yn uniad o ddau fudiad: Byddin Ymreolwyr Cymru (The Welsh Home Rule Army) a'r Mudiad Cymreig (The Welsh Movement). Y prif amcanion oedd cael hunanlywodraeth yn null dominiwn i Gymru, amddiffyn y Gymraeg, a chael sedd i Gymru yng Nghynghrair y Cenhedloedd. Yn nhridegau'r 20g, daeth J. E. Jones yn ysgrifennydd a threfnydd yn 1930, swydd a ddaliodd hyd 1962. Trefnodd ef nifer o ymgyrchoedd, yn cynnwys ymgyrch i gael Gwasanaeth Radio Cymraeg y BBC, a gafwyd yn 1935. Trefnwyd deiseb i gael achosion llys yn y Gymraeg.  Y cyhuddiad o ffasgaeth Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, awgrymodd ambell wrthwynebwr gysylltiadau rhwng arweinwyr Plaid Cymru a mudiadau ffasgaidd Ewrop. Ysgrifennai'r Parchedig Gwilym Davies yn Y Traethodydd (1942), heb dystiolaeth, bod y blaid am sefydlu cyfundrefn unbleidiol a sefydliadau ffasgaidd, gan gynnwys adain barafilwrol, yng Nghymru. Mewn erthygl yn Y Llenor o'r enw \"Mae'r gwylliaid ar y ffordd\" (1940), lluniai W. J. Gruffydd linell rhwng Hitler a'r Pab, a thrwy hynny fe awgrymai cysylltiad os nad cyfystyredd rhwng ffasgaeth a Chatholigiaeth. Gan fod Saunders Lewis, arweinydd deallusol amlyca'r blaid, yn Babydd, roedd y cyhuddiad yn amlwg. Yn ddiweddarach, adleisiai'r un cyhuddiad gan golofnwyr a ddefnyddiai'r ffugenw John Pennant yn y Western Mail, a'r gwleidyddion Ness Edwards, Jim Griffiths, Leo Abse, a Kim Howells, ac hyd yr 21g gan y Welsh Mirror. Tynnir sylw yn aml at sylwadau gwrth-Semitaidd gan Saunders Lewis, ac edmygedd Ambrose Bebb am Charles Maurras, arweinydd L'Action Fran\u00e7aise, fel tystiolaeth honedig o wreiddiau ffasgaidd y blaid.Yn ei lyfr diffiniol ar y pwnc hwn, 'Y Blaid Ffasgaidd yng Nghymru': Plaid Cymru a'r Cyhuddiad o Ffasgaeth, ysgrifennai Richard Wyn Jones bod y dystiolaeth mor dila a'r dadleuon mor simsan fel petai'r cyhuddiad o ffasgaeth yn \"ymdrech i alltudio Plaid Cymru o gylch trafodaeth wleidyddol yng Nghymru \u2013 i'w hesgymuno o sff\u00ear 'y derbyniol'.\" Nodai bod tair o elfennau pwysicaf ffasgaeth \u2013 gwladwriaeth-addoliad, mawrygu trais, a mawrygu arweinydd carismataidd \u2013 yn absennol o ideoleg a thraddodiad y blaid, os nad yn hollol groes iddi. Gwelai elfen gref o wrth-Gatholigiaeth mewn cyhuddiadau Gwilym Davies ac W. J. Gruffydd. Yn sicr ceir sawl sylwad gwrth-Semitaidd yn ysgrifau Saunders Lewis, ond nodai Richard Wyn Jones bod y fath ragfarn yn gyffredin ymhlith nifer o drigolion Gwledydd Prydain yn ystod yr oes honno, ac os cyhuddir Lewis yn ffasgwr ar sail hynny'n unig, bu rhaid labelu Winston Churchill, George Orwell, a W. J. Gruffydd ei hun yn ffasgwyr hefyd. Wedi'r Ail Ryfel Byd Yn 1945 daeth Gwynfor Evans yn arweinydd. Cafwyd cynhadledd stormus ym 1949, gyda rhai aelodau adain-chwith yn teimlo fod gormod o bwyslais ar yr iaith Gymraeg a'r ardaloedd gwledig, a rhai yn beirniadu heddychaeth Gwynfor Evans. Yn dilyn y gynhadledd hon, sefydlwyd Plaid Weriniaethol Cymru. Ni chafodd y blaid newydd lawer o lwyddiant etholiadol, a daeth i ben tua chanol y 1950au, ond cafodd gryn ddylanwad ar bolis\u00efau Plaid Cymru. Erbyn 1959 llwyddodd y Blaid i ymladd ugain o seddi a chael 77,571 o bleidleisiau yn yr Etholiad Cyffredinol. Yn dilyn helynt boddi Cwm Tryweryn gan Gorfforaeth Lerpwl, er y gwrthwynebiad gan bron pob aelod seneddol o Gymru, cynyddodd y gefnogaeth i Blaid Cymru.  Buddugoliaeth 1966 ymlaen Enillodd y blaid ei sedd seneddol gyntaf mewn is-etholiad ar y 14 Gorffennaf 1966 pan enillodd Gwynfor Evans, llywydd y blaid ar y pryd. Methodd gadw y sedd yn etholiad 1970. Collodd o 3 pleidlais yn Etholiad Cyffredinol gaeaf 1974 ond fe enillodd y sedd yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, Hydref 1974. Collodd y sedd wedyn yn 1979. Bu'r blaid yn agos iawn i ennill is-etholiadau seneddol yn Y Rhondda a Chaerffili ddiwedd y 1960au, ac roedd yn rheoli Merthyr Tudful am gyfnod. Daeth datganoli i frig yr agenda gwleidyddol ym Mhrydain yn y chwedegau, yn dilyn buddugoliaeth Gwynfor Evans yn is-etholiad Caerfyrddin yn 1966, a Winifred Ewing dros yr SNP yn Hamilton ym 1967 a hefyd is-etholiadau Glasgow Pollock (1967), Rhondda Fawr (1967) a Chaerffili (1968). O ganlyniad sefydlwyd Comisiwn Crowther a ddaeth yn Gomisiwn Kilbrandon ar \u00f4l marwolaeth yr Arglwydd Crowther. Cyflwynodd Plaid Cymru y dystiolaeth ar ffurf pump memorandwm byr: Cenedlaetholdeb Gwleidyddol (Gwynfor Evans), Cenedligrwydd Cymru (Chris Rees), Yr Achos Economaidd dros Ymreolaeth (Phil Williams), Cyfansoddiad Cymru hunan-lywodraethol (Dewi Watcyn Powell), a Perthynas Gyllidol Gwledydd Prydain (Dafydd Wigley). Enillodd Dafydd Wigley Etholaeth Arfon a Dafydd Elis Thomas Etholaeth Meirionnydd yn etholiad Chwefror 1974, ac yn eu tro daeth y ddau yn llywydd i'r blaid. Yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 1987 enillodd Ieuan Wyn Jones Ynys M\u00f4n i'r Blaid ac yna yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 1992 enillwyd Etholaeth Ceredigion a Gogledd Penfro gan Cynog Dafis.  Sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru Yn dilyn buddugoliaeth mewn refferendwm a gynhaliwyd ym mis Fedi 1997, sefydlwyd Cynulliad Cenedlaethol Cymru.  Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 1999 Yn etholiad y Cynulliad Cenedlaethol Cymru ym 1999, enillodd y blaid dir enfawr, gan gipio etholaethau nad oedd wedi ennill erioed o'r blaen - Conwy, Llanelli, Y Rhondda ac Islwyn hyd yn oed. Roedd hefyd yn rheoli cynghorau lleol unedig Gwynedd, Caerffili a Rhondda Cynon Taf. Plaid Cymru oedd y brif wrthblaid yn nhymor cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru gyda 17 sedd. Collwyd Etholaeth Ynys M\u00f4n yn etholiad San Steffan 2001 ond fe enillwyd Dwyrain Caerfyrddin a Dinefwr gan Adam Price.  Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2003 Collodd y blaid dir yn yr etholiadau, aeth hi lawr i 12 sedd. Serch hynny, parhaodd fel y gwrth-blaid swyddogol yn y Cynulliad. Yn dilyn yr etholiad, camodd Ieuan Wyn Jones lawr fel Llywydd y blaid ond i gael ei ail-ethol fel yr arweinydd yn y Cynulliad o drwch blewyn. Yn 2006, mabwysiadodd y blaid logo newydd, y pabi Cymreig yn lle'r Triban.  Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2007 Enillodd Plaid Cymru 15 sedd yn yr etholiad, a wedi'r buddogoliaethau ffurfiodd clymblaid gyda'r Blaid Lafur - y tro cyntaf i'r blaid lywodraethu Cymru yn ei hanes. Etholwyd Ieuan Wyn Jones fel Dirprwy Brif Weinidog Cymru. Yn sgil addewid yng nghytundeb Cymru'n Un rhwng Plaid Cymru a'r Blaid Lafur, cynhaliwyd refferendwm ar ymestyn pwerau deddfu Cynulliad Cenedlaethol Cymru yng Nghymru ar 3 Mawrth 2011. Enillwyd y refferendwm gyda mwyafrif sylweddol: pleidleisiodd 63.49% 'ydw', a 36.51% 'nac ydw'.  Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2011 Collodd Plaid Cymru seddi yn etholiadau'r Cynulliad 2011. Cynhaliwyd ymchwiliad i mewn i'r canlyniadau a arweiniodd at ail-strwythuro'r arweinyddiaeth.  Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2016 Enillodd Plaid Cymru un sedd ychwanegol o etholiadau 2011, yn ogystal \u00e2 chynyddu canran y bleidlais etholaethol a ranbarthol. Ar \u00f4l yr etholiadau daeth Plaid Cymru yn wrthblaid swyddogol y Cynulliad. Cipiodd Leanne Wood (arweinydd ar y pryd) sedd Rhondda oddi wrth Leighten Andrews (Llafur). Daeth hyn a syndod mawr i nifer gan gynnwys aelodau blaenllaw Llafur. Yn ogystal daeth Plaid Cymru yn agos iawn i ennill Llanelli, Blaenau Gwent ac Aberconwy. Rhoddwyd Leanne Wood ymlaen i bleidlais Prif Weinidog Cymru yn y Senedd yn erbyn Carwyn Jones. Pleidleisiwyd UKIP, Ceidwadwyr a Phlaid Cymru dros Leanne. Roedd y bleidlais yn gyfartal, 29 yr un, roedd rhaid gohirio'r sesiwn gan arwain at drafodaethau at sut i ddatrys y llwyrglo. Dewiswyd y blaid i beidio parhau gyda'r enwebiad gan dynnu n\u00f4l enw Leanne ar y papur. Rhwng 2016 a 2020 mae dau aelod wedi dod yn annibynnol o Blaid Cymru, Neil McEvoy a Dafydd Elis-Thomas. Cafodd Dafydd Elis-Thomas lle clymbleidiol yn y Llywodraeth fel Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth. Ac roedd Neil McEvoy yn eistedd fel aelod annibynnol cyn troi'n Welsh National Party.  Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2021 Bonclust fwyaf yr etholiad i Blaid Cymru oedd colli Leanne Wood, gyda Llafur yn cipio'i sedd, gyda mwyafrif o 5,497. Yn \u00f4l yr Athro Richard Wyn Jones, \"Ym mhob un cystadleuaeth rhwng Plaid Cymru a Llafur\u2026 mewn seddi oedd yn y fantol\u2026 mi gafodd Plaid Cymru ei chwalu yn llwyr\". Enillodd y Blaid Lafur 30 o'r 60 sedd, gan wneud yr etholiad hon y gorau erioed iddi. Collodd Plaid Cymru un Comisiynydd Heddlu yn y gogledd, yn dilyn ymddeoliad Arfon Jones, pan gollodd y blaid i Lafur.  O ran ystadegau, cyfafodd y Blaid un aelod yn fwy (13) nag yn etholiad 2016 (12), ond gostyngodd canran y pleidleisiau 20.3% (-2%).  Y Comisiwn Annibyniaeth, 2020 Cyn etholiad cyffredinol 2019 cyhoeddodd Adam Price y byddai'n sefydlu comisiwn i edrych ar ymarferoldeb Annibyniaeth Cymru, a sut y byddai Llywodraeth Blaid Cymru yn cynnal refferendwm annibyniaeth. Cyhoeddodd y comisiwn, dan arweiniad cyn Aelod Seneddol Plaid Dwyfor Meirionydd, Elfyn Llwyd, ei adroddiad ar 25 Medi 2020. Mae'n argymell i Blaid Cymru 5 nod allweddol, gan gynnwys: dylai Cymru annibynnol ymgeisio i fod yn aelod o\u2019r Undeb Ewropeaidd archwilio perthynas gydffederal a Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. newid dull gweithredu Llywodraeth Cymru a\u2019r gwasanaeth sifil. llunio Cyfansoddiad i Gymru ac yn disgrifio fframwaith i\u2019r Bil Hunan-Benderfynu er mwyn bwrw ymlaen a\u2019r broses annibyniaeth. y dylai'r Comisiwn Cenedlaethol statudol gynnig dealltwriaeth glir i bobl Cymru ynghyrch yr opsiynau ar gyfer eu dyfodol cyfansoddiadol \u2013 gan ddefnyddio Rheithgorau Dinasyddion a reffrendwm cychwynnol i roi prawf ar ystod o opsiynau cyfansoddiadol.Mae hefyd yn argymell y dylid cael un refferendwm amlddewis i fesur barn ac i berswadio llywodraeth San Steffan i gytuno i refferendwm ar yr opsiwn a ffefrir. Cafodd yr adroddiad ei feirniadu gan y Ddemocratiaid Rhyddfrydol Cymru sy'n gofyn am Prydain ffedral. Arweinyddiaeth Plaid Cymru Etholwyd Leanne Wood fel arweinydd Plaid Cymru ar Fawrth 15fed 2012, gan guro Dafydd Elis Thomas ac Elin Jones. Seiliwyd ei hymgyrch ar y cysyniad o 'wir annibyniaeth'. Enillodd Ms Wood 55% o'r bleidlais a chafodd Ms Jones 41%. Wrth i'r Arglwydd Elis-Thomas gael ei guro yn y bleidlais gyntaf cafodd ei bleidleisiau eu trosglwyddo i'r ddwy oedd ar \u00f4l. Wedi'r ail bleidlais cafodd Ms Wood 3,326 o bleidleisiau a Ms Jones 2,494. Ers ei hetholiad fel arweinydd, cadwodd Plaid Cymru ei safle fel yr ail blaid mewn llywodraeth leol, gyda 171 o gynghorwyr, ac ail-ennillwyd Ynys M\u00f4n i'r blaid yn y Cynulliad wedi ymddeoliad Ieuan Wyn Jones. Enillodd ymgeisydd Plaid Cymru Rhun ap Iorwerth gyda'r mwyafrif uchaf yn y sedd honno ers datganoli, gyda 12,601 o bleidleisiau (58% o'r bleidlais), 9,166 mwy na'r ymgeisydd Llafur Tal Michael a gafodd 3,345 o bleidleisiau (16%), ar Awst 1af 2013. Cafwyd her i arweinyddiaeth Leanne Wood yng Nghorffennaf 2018, gyda Rhun ap Iorwerth ac Adam Price yn sefyll i fod yna arweinydd newydd.. Cafwyd ymgyrch etholiadol gan y tri ymgeisydd yn ystod  Awst a Medi. Cyhoeddwyd mai Adam Price fyddai'r arweinydd newydd ar 28 Medi 2018. Enillodd Price 3,481 pleidlais yn y rownd gyntaf, gyda ap Iorwerth yn ail gyda 1,961 pleidlais a Wood yn drydydd gyda 1,286. Yn yr ail rownd, cafodd Price 2,863 pleidlais, a derbyniodd ap Iorwerth 1,613 pleidlais. Arweinwyr blaenorol Senedd Ewrop Ar hyn o bryd mae gan Blaid Cymru un cynrychiolydd yn Senedd Ewrop, sef Jill Evans. Mae Plaid Cymru yn aelod o Gynghrair Rhydd Ewrop (EFA).  Etholiadau Cyffredinol y Deyrnas Gyfunol Ar y cyd gyda'r Blaid Werdd Perfformiad mewn etholiadau Senedd Cymru Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol Plaid Cymru","405":"Dathliad G\u0175yl Ddewi a thraddodiadau'r Cymry drwy dref Aberystwyth yw Par\u00ead G\u0175yl Dewi Aberystwyth a gynhaliwyd am y tro cyntaf ar y 1af o Fawrth 2013. Sefydlwyd y Par\u00ead gan Si\u00f4n Jobbins gyda chefnogaeth mudiadau Cymraeg Aberystwyth a'r ardal gan gynnwys clybiau, sefydliadau cenedlaethol, ysgolion a busnesau. Mae'n derbyn arian drwy nawdd a grantiau. Tywysydd cyntaf y par\u00ead oedd y cwpl priod Dr Meredydd Evans a Phyllis Kinney. Ar ddiwedd yr orymdaith ceir seremoni lle ceir cyflwyniadau cerddorol a dawns fer, bendith ac araith fer gan y Tywysydd. Tyngir hefyd lw teyrngarwch gan y dorf.  Y Tywysydd Pob blwyddyn bydd Cyngor y Par\u00ead yn cydnabod cyfraniad person neu bersonau arbennig i fywyd a diwylliant Cymraeg yr ardal, sef y 'Tywysydd'. Gwobrywir y person yma gyda sash arbennig a gynlluniwyd at y digwyddiad a phwythir enw'r derbynnydd arno. Caiff y sash hon ei gwisgo gan y deiliad yn yr orymdaith ond nid ei chadw. Ychwanegir enw'r Tywysydd newydd yn flynyddol. Caiff y Tywysydd ei gyflwyno \u00e2 ffon gerdded unigryw yn rhodd fel cydnabyddiaeth o'i waith. Bydd y Tywysydd yn cadw'r ff\u00f4n. Yn \u00f4l Si\u00f4n Jobbins, mabwysiadwyd yr arfer hon o ganlyniad i draddodiad yng Ngwlad y Basg o gyflwyno ffon gerdded fel arwydd o ddiolch a gwerthfawrogiad.  Trefn yr orymdaith Ceir trefn arbennig i'r Par\u00ead gyda phibydd yn arwain dan ganu alawon Cymreig ar y bibgod. Ceri Rhys Matthews oedd y pibydd cyntaf i arwain yr orymdaith. Yn dilyn y pibydd daw'r Tywysydd a'r naill ochr iddo ond gam y tu \u00f4l daw'r Osgordd. Cynhwysa'r Osgordd ddau berson, un yn cario baner Dewi Sant a'r llall y Ddraig Goch; yna cerdda aelodau'r cyhoedd a mudiadau lleol yn ogystal \u00e2 pherfformwyr cerdd. Bydd yr orymdaith yn gorffen yn Ll\u0177s-y-Brenin, safle hen Neuadd y Brenin ar gyfer Seremoni awyr agored y Par\u00ead.  Crynodeb blynyddol Par\u00ead 2013 Yn rhan o'r orymdaith, gwelwyd Merched y Wawr, Twf, yr Urdd, y Mudiad Meithrin, UMCA (Undeb Myfyrwyr Cymraeg Aberystwyth), UCAC, Ysgol Penweddig a Menter Iaith Ceredigion ac eraill. Cafwyd hefyd g\u00f4r meibion yn canu wrth gerdded ac yn \u00f4l Jobbins, \"Ysbrydolwyd ef gan arferiad Llynges Dramor Ffrainc o ganu wrth orymdeithio. C\u00f4r Meibion Aberystwyth oedd y cyntaf i wneud hyn gan ganu caneuon traddodiadol megis 'G\u0175yr Harlech'.\" Ymhlith gosgordd y roedd: Ysgol Gyfun Gymunedol Penweddig Band Arian Aberystwyth, Band Gwerin \u2018Radwm\u2019, Aberteifi a Band Drwm Cambria, Yr Wyddgrug. Par\u00ead 2014 Y Pibydd oedd Gwilym Bowen Rhys, Bethel Caernarfon ar y pibau Cymreig a'r Tywyswyr oedd Gwilym a Megan Tudur, sylfaenwyr a pherchnogion Siop y Pethe oedd newydd ymddeol wedi bron 50 mlynedd o redeg y siop lyfrau bwysig yma yn y dref. Roedd y band Gwerin \u2018Y Plebs\u2019, Aberteifi yn rhan o'r orymdaith.  Par\u00ead 2015 Y pibydd oedd Geraint Roberts, Ystalyfera ar bibau'r 'gaita' Galiseg a'r Tywysydd oedd Gerald Morgan, awdur a phrifathro gyntaf Ysgol Gyfun Gymunedol Penweddig, Aberystwyth. Roedd band gwerin 'Clatshobant' o Aberteifi yn rhan o'r orymdaith a chwarae gig am ddim yn nhafarn y Llew Du ar Stryd y Bont wedi'r digwyddiad.  Par\u00ead 2016 Y Pibydd oedd Gwilym Bowen Rhys (o'r grwp Plu ac Y Bandana) arweiniodd y Par\u00ead gyda'r Tywysydd oedd yr artist, Mary Lloyd Jones yn dilyn. Dilynwyd hwy gan Seindorf Aberystwyth ac yna aelodau o wahanol gorau Aberystwyth yn llafar ganu 'Sosban Fach' a 'Calon L\u00e2n'; Band Drwm Cambria oedd perfformwyr olaf yr orymdaith. Y Seremoni - Cynhaliwyd yn Llys-y-Brenin. Arweiniwyd y Seremoni gan gyflwynydd radio, Geraint Lloyd. Traddodwyd y Fendith gan y Parch. Lyn Lewis Dafis, Penrhyn-coch. Cafwyd perfformiad 'b\u00eet-bocsio' gan Ed Holden (Mr Phormula). Bu hefyd yn cynnal sesiwn b\u00eet-bocsio i ddisgyblion Ysgol Penweddig y diwrnod blaenorol. Yn perfformio ar Sgw\u00e2r Owain Glyndwr ar fore'r Par\u00ead bu Radd Dam u'r telynor, Carwyn Tywyn (bu hefyd yn canu yng nghaffi MGs ar Stryd y Ffynnon Haearn). Cafwyd hefyd amrywiaeth o stondinau a digwyddiadau yn yr Hen Goleg fel rhan o'r digwyddiad.  Par\u00ead 2017 Y Pibyddon oedd Pibau Tawe wedi eu harwain gan Geraint Roberts arweiniodd y Par\u00ead. Y Tywysydd oedd y digriwfwr a chefnogwr elusennau, Glan Davies yn dilyn. Dilynwyd hwy gan Seindorf Aberystwyth ac yna aelodau o wahanol gorau Aberystwyth yn llafar ganu 'Sosban Fach' a 'Calon L\u00e2n'; Band Samba Agogo oedd perfformwyr olaf yr orymdaith. Y Seremoni - Cynhaliwyd yn Llys-y-Brenin. Arweiniwyd y Seremoni gan gyflwynydd radio, Geraint Lloyd. Traddodwyd y Fendith gan y Parch. Derrik Adams, Eglwys Efengylaidd Aberystwyth. Cyflwynwyd y Tywysydd gan Faer Cyngor Tref Aberystwyth, y Cyngh. Brendan Sommers ac yna cafwyd araith gan y Tywysydd, Glan Davies. Cafwyd perfformiad gan Bois y Fro ac yna Samba Agogo. Yn perfformio ar Sgw\u00e2r Owain Glyndwr ar fore'r Par\u00ead bu Mari Mathias, pedwarawd Bois y Fro a Ch\u00f4r Meibion y Mynydd. Am y tro cyntaf cafwyd digwyddiadau yn Bandstand newydd y dre wedi eu trefnu am ddim i blant a theuluoedd gan Fenter Iaith Cered.  Par\u00ead 2018 Oherwydd tywydd garw, bu'n rhaid cwtogi ar arlwy Par\u00ead 2018. Serch hynny, bwriwyd ymlaen gyda'r digwyddiad er gwaethaf tywydd oer iawn. Y Tywysydd oedd Ned Thomas. Gwisogdd Ned Thomas ruban felen yn ei het fel arwydd o gefnogaeth i ymgyrch annibyniaeth Catalwnia ac o gefnogaeth i'r carcharorion gwleidyddol gan gynnwys yr Arlywydd Carles Puigdemont. Traddodwyd y fendith ar ran Eglwys Gatholig Aberystwyth gan David Greaney. Arweinwyd yr orymdaith gan Seindorf Arian Aberystwyth a pherfformiwyd dwy g\u00e2n yn y seremoni ar Lys-y-brenin gan y Seindorf ac aelodau corau Aberystwyth.  Delweddau      Gweler hefyd Cenwch y Clychau i Dewi  Cyfeiriadau Dolen allanol Gwefan Par\u00ead Gwyl Dewi Aberystwyth","406":"Dathliad G\u0175yl Ddewi a thraddodiadau'r Cymry drwy dref Aberystwyth yw Par\u00ead G\u0175yl Dewi Aberystwyth a gynhaliwyd am y tro cyntaf ar y 1af o Fawrth 2013. Sefydlwyd y Par\u00ead gan Si\u00f4n Jobbins gyda chefnogaeth mudiadau Cymraeg Aberystwyth a'r ardal gan gynnwys clybiau, sefydliadau cenedlaethol, ysgolion a busnesau. Mae'n derbyn arian drwy nawdd a grantiau. Tywysydd cyntaf y par\u00ead oedd y cwpl priod Dr Meredydd Evans a Phyllis Kinney. Ar ddiwedd yr orymdaith ceir seremoni lle ceir cyflwyniadau cerddorol a dawns fer, bendith ac araith fer gan y Tywysydd. Tyngir hefyd lw teyrngarwch gan y dorf.  Y Tywysydd Pob blwyddyn bydd Cyngor y Par\u00ead yn cydnabod cyfraniad person neu bersonau arbennig i fywyd a diwylliant Cymraeg yr ardal, sef y 'Tywysydd'. Gwobrywir y person yma gyda sash arbennig a gynlluniwyd at y digwyddiad a phwythir enw'r derbynnydd arno. Caiff y sash hon ei gwisgo gan y deiliad yn yr orymdaith ond nid ei chadw. Ychwanegir enw'r Tywysydd newydd yn flynyddol. Caiff y Tywysydd ei gyflwyno \u00e2 ffon gerdded unigryw yn rhodd fel cydnabyddiaeth o'i waith. Bydd y Tywysydd yn cadw'r ff\u00f4n. Yn \u00f4l Si\u00f4n Jobbins, mabwysiadwyd yr arfer hon o ganlyniad i draddodiad yng Ngwlad y Basg o gyflwyno ffon gerdded fel arwydd o ddiolch a gwerthfawrogiad.  Trefn yr orymdaith Ceir trefn arbennig i'r Par\u00ead gyda phibydd yn arwain dan ganu alawon Cymreig ar y bibgod. Ceri Rhys Matthews oedd y pibydd cyntaf i arwain yr orymdaith. Yn dilyn y pibydd daw'r Tywysydd a'r naill ochr iddo ond gam y tu \u00f4l daw'r Osgordd. Cynhwysa'r Osgordd ddau berson, un yn cario baner Dewi Sant a'r llall y Ddraig Goch; yna cerdda aelodau'r cyhoedd a mudiadau lleol yn ogystal \u00e2 pherfformwyr cerdd. Bydd yr orymdaith yn gorffen yn Ll\u0177s-y-Brenin, safle hen Neuadd y Brenin ar gyfer Seremoni awyr agored y Par\u00ead.  Crynodeb blynyddol Par\u00ead 2013 Yn rhan o'r orymdaith, gwelwyd Merched y Wawr, Twf, yr Urdd, y Mudiad Meithrin, UMCA (Undeb Myfyrwyr Cymraeg Aberystwyth), UCAC, Ysgol Penweddig a Menter Iaith Ceredigion ac eraill. Cafwyd hefyd g\u00f4r meibion yn canu wrth gerdded ac yn \u00f4l Jobbins, \"Ysbrydolwyd ef gan arferiad Llynges Dramor Ffrainc o ganu wrth orymdeithio. C\u00f4r Meibion Aberystwyth oedd y cyntaf i wneud hyn gan ganu caneuon traddodiadol megis 'G\u0175yr Harlech'.\" Ymhlith gosgordd y roedd: Ysgol Gyfun Gymunedol Penweddig Band Arian Aberystwyth, Band Gwerin \u2018Radwm\u2019, Aberteifi a Band Drwm Cambria, Yr Wyddgrug. Par\u00ead 2014 Y Pibydd oedd Gwilym Bowen Rhys, Bethel Caernarfon ar y pibau Cymreig a'r Tywyswyr oedd Gwilym a Megan Tudur, sylfaenwyr a pherchnogion Siop y Pethe oedd newydd ymddeol wedi bron 50 mlynedd o redeg y siop lyfrau bwysig yma yn y dref. Roedd y band Gwerin \u2018Y Plebs\u2019, Aberteifi yn rhan o'r orymdaith.  Par\u00ead 2015 Y pibydd oedd Geraint Roberts, Ystalyfera ar bibau'r 'gaita' Galiseg a'r Tywysydd oedd Gerald Morgan, awdur a phrifathro gyntaf Ysgol Gyfun Gymunedol Penweddig, Aberystwyth. Roedd band gwerin 'Clatshobant' o Aberteifi yn rhan o'r orymdaith a chwarae gig am ddim yn nhafarn y Llew Du ar Stryd y Bont wedi'r digwyddiad.  Par\u00ead 2016 Y Pibydd oedd Gwilym Bowen Rhys (o'r grwp Plu ac Y Bandana) arweiniodd y Par\u00ead gyda'r Tywysydd oedd yr artist, Mary Lloyd Jones yn dilyn. Dilynwyd hwy gan Seindorf Aberystwyth ac yna aelodau o wahanol gorau Aberystwyth yn llafar ganu 'Sosban Fach' a 'Calon L\u00e2n'; Band Drwm Cambria oedd perfformwyr olaf yr orymdaith. Y Seremoni - Cynhaliwyd yn Llys-y-Brenin. Arweiniwyd y Seremoni gan gyflwynydd radio, Geraint Lloyd. Traddodwyd y Fendith gan y Parch. Lyn Lewis Dafis, Penrhyn-coch. Cafwyd perfformiad 'b\u00eet-bocsio' gan Ed Holden (Mr Phormula). Bu hefyd yn cynnal sesiwn b\u00eet-bocsio i ddisgyblion Ysgol Penweddig y diwrnod blaenorol. Yn perfformio ar Sgw\u00e2r Owain Glyndwr ar fore'r Par\u00ead bu Radd Dam u'r telynor, Carwyn Tywyn (bu hefyd yn canu yng nghaffi MGs ar Stryd y Ffynnon Haearn). Cafwyd hefyd amrywiaeth o stondinau a digwyddiadau yn yr Hen Goleg fel rhan o'r digwyddiad.  Par\u00ead 2017 Y Pibyddon oedd Pibau Tawe wedi eu harwain gan Geraint Roberts arweiniodd y Par\u00ead. Y Tywysydd oedd y digriwfwr a chefnogwr elusennau, Glan Davies yn dilyn. Dilynwyd hwy gan Seindorf Aberystwyth ac yna aelodau o wahanol gorau Aberystwyth yn llafar ganu 'Sosban Fach' a 'Calon L\u00e2n'; Band Samba Agogo oedd perfformwyr olaf yr orymdaith. Y Seremoni - Cynhaliwyd yn Llys-y-Brenin. Arweiniwyd y Seremoni gan gyflwynydd radio, Geraint Lloyd. Traddodwyd y Fendith gan y Parch. Derrik Adams, Eglwys Efengylaidd Aberystwyth. Cyflwynwyd y Tywysydd gan Faer Cyngor Tref Aberystwyth, y Cyngh. Brendan Sommers ac yna cafwyd araith gan y Tywysydd, Glan Davies. Cafwyd perfformiad gan Bois y Fro ac yna Samba Agogo. Yn perfformio ar Sgw\u00e2r Owain Glyndwr ar fore'r Par\u00ead bu Mari Mathias, pedwarawd Bois y Fro a Ch\u00f4r Meibion y Mynydd. Am y tro cyntaf cafwyd digwyddiadau yn Bandstand newydd y dre wedi eu trefnu am ddim i blant a theuluoedd gan Fenter Iaith Cered.  Par\u00ead 2018 Oherwydd tywydd garw, bu'n rhaid cwtogi ar arlwy Par\u00ead 2018. Serch hynny, bwriwyd ymlaen gyda'r digwyddiad er gwaethaf tywydd oer iawn. Y Tywysydd oedd Ned Thomas. Gwisogdd Ned Thomas ruban felen yn ei het fel arwydd o gefnogaeth i ymgyrch annibyniaeth Catalwnia ac o gefnogaeth i'r carcharorion gwleidyddol gan gynnwys yr Arlywydd Carles Puigdemont. Traddodwyd y fendith ar ran Eglwys Gatholig Aberystwyth gan David Greaney. Arweinwyd yr orymdaith gan Seindorf Arian Aberystwyth a pherfformiwyd dwy g\u00e2n yn y seremoni ar Lys-y-brenin gan y Seindorf ac aelodau corau Aberystwyth.  Delweddau      Gweler hefyd Cenwch y Clychau i Dewi  Cyfeiriadau Dolen allanol Gwefan Par\u00ead Gwyl Dewi Aberystwyth","407":"Dathliad G\u0175yl Ddewi a thraddodiadau'r Cymry drwy dref Aberystwyth yw Par\u00ead G\u0175yl Dewi Aberystwyth a gynhaliwyd am y tro cyntaf ar y 1af o Fawrth 2013. Sefydlwyd y Par\u00ead gan Si\u00f4n Jobbins gyda chefnogaeth mudiadau Cymraeg Aberystwyth a'r ardal gan gynnwys clybiau, sefydliadau cenedlaethol, ysgolion a busnesau. Mae'n derbyn arian drwy nawdd a grantiau. Tywysydd cyntaf y par\u00ead oedd y cwpl priod Dr Meredydd Evans a Phyllis Kinney. Ar ddiwedd yr orymdaith ceir seremoni lle ceir cyflwyniadau cerddorol a dawns fer, bendith ac araith fer gan y Tywysydd. Tyngir hefyd lw teyrngarwch gan y dorf.  Y Tywysydd Pob blwyddyn bydd Cyngor y Par\u00ead yn cydnabod cyfraniad person neu bersonau arbennig i fywyd a diwylliant Cymraeg yr ardal, sef y 'Tywysydd'. Gwobrywir y person yma gyda sash arbennig a gynlluniwyd at y digwyddiad a phwythir enw'r derbynnydd arno. Caiff y sash hon ei gwisgo gan y deiliad yn yr orymdaith ond nid ei chadw. Ychwanegir enw'r Tywysydd newydd yn flynyddol. Caiff y Tywysydd ei gyflwyno \u00e2 ffon gerdded unigryw yn rhodd fel cydnabyddiaeth o'i waith. Bydd y Tywysydd yn cadw'r ff\u00f4n. Yn \u00f4l Si\u00f4n Jobbins, mabwysiadwyd yr arfer hon o ganlyniad i draddodiad yng Ngwlad y Basg o gyflwyno ffon gerdded fel arwydd o ddiolch a gwerthfawrogiad.  Trefn yr orymdaith Ceir trefn arbennig i'r Par\u00ead gyda phibydd yn arwain dan ganu alawon Cymreig ar y bibgod. Ceri Rhys Matthews oedd y pibydd cyntaf i arwain yr orymdaith. Yn dilyn y pibydd daw'r Tywysydd a'r naill ochr iddo ond gam y tu \u00f4l daw'r Osgordd. Cynhwysa'r Osgordd ddau berson, un yn cario baner Dewi Sant a'r llall y Ddraig Goch; yna cerdda aelodau'r cyhoedd a mudiadau lleol yn ogystal \u00e2 pherfformwyr cerdd. Bydd yr orymdaith yn gorffen yn Ll\u0177s-y-Brenin, safle hen Neuadd y Brenin ar gyfer Seremoni awyr agored y Par\u00ead.  Crynodeb blynyddol Par\u00ead 2013 Yn rhan o'r orymdaith, gwelwyd Merched y Wawr, Twf, yr Urdd, y Mudiad Meithrin, UMCA (Undeb Myfyrwyr Cymraeg Aberystwyth), UCAC, Ysgol Penweddig a Menter Iaith Ceredigion ac eraill. Cafwyd hefyd g\u00f4r meibion yn canu wrth gerdded ac yn \u00f4l Jobbins, \"Ysbrydolwyd ef gan arferiad Llynges Dramor Ffrainc o ganu wrth orymdeithio. C\u00f4r Meibion Aberystwyth oedd y cyntaf i wneud hyn gan ganu caneuon traddodiadol megis 'G\u0175yr Harlech'.\" Ymhlith gosgordd y roedd: Ysgol Gyfun Gymunedol Penweddig Band Arian Aberystwyth, Band Gwerin \u2018Radwm\u2019, Aberteifi a Band Drwm Cambria, Yr Wyddgrug. Par\u00ead 2014 Y Pibydd oedd Gwilym Bowen Rhys, Bethel Caernarfon ar y pibau Cymreig a'r Tywyswyr oedd Gwilym a Megan Tudur, sylfaenwyr a pherchnogion Siop y Pethe oedd newydd ymddeol wedi bron 50 mlynedd o redeg y siop lyfrau bwysig yma yn y dref. Roedd y band Gwerin \u2018Y Plebs\u2019, Aberteifi yn rhan o'r orymdaith.  Par\u00ead 2015 Y pibydd oedd Geraint Roberts, Ystalyfera ar bibau'r 'gaita' Galiseg a'r Tywysydd oedd Gerald Morgan, awdur a phrifathro gyntaf Ysgol Gyfun Gymunedol Penweddig, Aberystwyth. Roedd band gwerin 'Clatshobant' o Aberteifi yn rhan o'r orymdaith a chwarae gig am ddim yn nhafarn y Llew Du ar Stryd y Bont wedi'r digwyddiad.  Par\u00ead 2016 Y Pibydd oedd Gwilym Bowen Rhys (o'r grwp Plu ac Y Bandana) arweiniodd y Par\u00ead gyda'r Tywysydd oedd yr artist, Mary Lloyd Jones yn dilyn. Dilynwyd hwy gan Seindorf Aberystwyth ac yna aelodau o wahanol gorau Aberystwyth yn llafar ganu 'Sosban Fach' a 'Calon L\u00e2n'; Band Drwm Cambria oedd perfformwyr olaf yr orymdaith. Y Seremoni - Cynhaliwyd yn Llys-y-Brenin. Arweiniwyd y Seremoni gan gyflwynydd radio, Geraint Lloyd. Traddodwyd y Fendith gan y Parch. Lyn Lewis Dafis, Penrhyn-coch. Cafwyd perfformiad 'b\u00eet-bocsio' gan Ed Holden (Mr Phormula). Bu hefyd yn cynnal sesiwn b\u00eet-bocsio i ddisgyblion Ysgol Penweddig y diwrnod blaenorol. Yn perfformio ar Sgw\u00e2r Owain Glyndwr ar fore'r Par\u00ead bu Radd Dam u'r telynor, Carwyn Tywyn (bu hefyd yn canu yng nghaffi MGs ar Stryd y Ffynnon Haearn). Cafwyd hefyd amrywiaeth o stondinau a digwyddiadau yn yr Hen Goleg fel rhan o'r digwyddiad.  Par\u00ead 2017 Y Pibyddon oedd Pibau Tawe wedi eu harwain gan Geraint Roberts arweiniodd y Par\u00ead. Y Tywysydd oedd y digriwfwr a chefnogwr elusennau, Glan Davies yn dilyn. Dilynwyd hwy gan Seindorf Aberystwyth ac yna aelodau o wahanol gorau Aberystwyth yn llafar ganu 'Sosban Fach' a 'Calon L\u00e2n'; Band Samba Agogo oedd perfformwyr olaf yr orymdaith. Y Seremoni - Cynhaliwyd yn Llys-y-Brenin. Arweiniwyd y Seremoni gan gyflwynydd radio, Geraint Lloyd. Traddodwyd y Fendith gan y Parch. Derrik Adams, Eglwys Efengylaidd Aberystwyth. Cyflwynwyd y Tywysydd gan Faer Cyngor Tref Aberystwyth, y Cyngh. Brendan Sommers ac yna cafwyd araith gan y Tywysydd, Glan Davies. Cafwyd perfformiad gan Bois y Fro ac yna Samba Agogo. Yn perfformio ar Sgw\u00e2r Owain Glyndwr ar fore'r Par\u00ead bu Mari Mathias, pedwarawd Bois y Fro a Ch\u00f4r Meibion y Mynydd. Am y tro cyntaf cafwyd digwyddiadau yn Bandstand newydd y dre wedi eu trefnu am ddim i blant a theuluoedd gan Fenter Iaith Cered.  Par\u00ead 2018 Oherwydd tywydd garw, bu'n rhaid cwtogi ar arlwy Par\u00ead 2018. Serch hynny, bwriwyd ymlaen gyda'r digwyddiad er gwaethaf tywydd oer iawn. Y Tywysydd oedd Ned Thomas. Gwisogdd Ned Thomas ruban felen yn ei het fel arwydd o gefnogaeth i ymgyrch annibyniaeth Catalwnia ac o gefnogaeth i'r carcharorion gwleidyddol gan gynnwys yr Arlywydd Carles Puigdemont. Traddodwyd y fendith ar ran Eglwys Gatholig Aberystwyth gan David Greaney. Arweinwyd yr orymdaith gan Seindorf Arian Aberystwyth a pherfformiwyd dwy g\u00e2n yn y seremoni ar Lys-y-brenin gan y Seindorf ac aelodau corau Aberystwyth.  Delweddau      Gweler hefyd Cenwch y Clychau i Dewi  Cyfeiriadau Dolen allanol Gwefan Par\u00ead Gwyl Dewi Aberystwyth","408":"Mae Rhuthun (\u00a0ynganiad\u00a0) yn dref fach, oedd \u00e2 phoblogaeth o 5,218 yn 2001 (47% gwryw, 53% benyw, oed cyfartaledd 43.0). Hi yw tref sirol Sir Ddinbych, ac fe'i lleolir ar lan Afon Clwyd yn ne Dyffryn Clwyd. Cyfeirnod OS: SJ 12417 58306. Mae'r A494 a'r A525 yn rhedeg drwyddi. Mae Rhuthun wedi ei hefeillio \u00e2 thref Brieg, Llydaw. Ceir dwy ysgol uwchradd: Ysgol Brynhyfryd a Ysgol Rhuthun (neu Ruthin School) sy'n ysgol breifat. Yr enw lleol ar yr ysgol breifat ydy \"Ysgol y Capie Cochion\". Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Darren Millar (Ceidwadwyr) a'r Aelod Seneddol yw David Jones (Ceidwadwr).Mae gan y dref hen gastell, a adeiladwyd tuag 1280, ond cafodd ei ddymchwel ar \u00f4l y Rhyfel Cartref, ac fe'i ail-adeiladwyd fel gwesty mawr yn y 19g. Arferai fod yn brif dref Dogfeiling yn yr Oesoedd Canol Cynnar, a fu yn ddiweddarach yn un o ddau gwmwd a ffurfiai cantref Dyffryn Clwyd. Mae stryd yn y dref yn dal i gael ei galw'n \"Dog Lane\" (neu \"Stryd Dogfael\") ar ei \u00f4l. Mae Maen Huail yn garreg o flaen Banc Barclays ac sy'n coffau torri pen brawd Gildas, yn \u00f4l y chwedl.  Hanes Dafydd ap Gruffudd (1238 - 1283) a gododd y castell cyntaf i gael ei gofnodi ar y safle hwn, er bod tystiolaeth fod yma gastell cyn hyn. Cryfhawyd y castell yn helaeth gan Edward I o Loegr tua'r flwyddyn 1280. Enw gwreiddiol y Dref oedd 'Castell Coch yng Ngwern-f\u00f4r, oherwydd y tywodfaen coch yn waliau'r castell. Ar 16 Medi, 1400, llosgodd Owain Glynd\u0175r dref Rhuthun yn ulw, heblaw'r castell. Mae plac yn nodi'r ffaith hon ar fanc y Nat West, yr adeilad o flaen yr un presennol a losgwyd gyntaf gan Owain. Ar y plac mae dyfyniad o waith y prifardd Robin Llwyd ab Owain: 'Yn dy galon di... Glyn D\u0175r!' Ymunodd llawer o drigolion Rhuthun gydag Owain gan ymosod wedyn ar Ddinbych, Rhuddlan ac yna Fflint. Gall y cyhoedd hefyd ymweld \u00e2'r Hen Garchar a adferwyd yn ddiweddar. Dyma'r carchar a enwogwyd yn y gerdd:  Mae Wil yng ngharchar Rhuthyn, A'i wedd yn ddigon trist...Yn \u00f4l yr hanesydd Peter Smith, 'Tan y 18g roedd y rhan fwyaf o drefi Cymru yn frith o dai du a gwyn (megis T\u0177 Nantclwyd y Dre). Bellach, dim ond Rhuthun sydd ar \u00f4l. Dylid ei gwarchod yn ofalus fel cofeb genedlaethol, fel yr atgof olaf sydd gennym...' . Capel hynaf y dref yw Pendref.  Nantclwyd y Dre Agorwyd drysau T\u0177 Nantclwyd (neu Nantclwyd y Dre) i'r cyhoedd ar droad y mileniwm, adeilad hynod, sy'n dyddio n\u00f4l i oddeutu 1445. Hwn yw'r t\u0177 trefol ffr\u00e2m bren hynaf yng Nghymru. Canolfan Grefft Ceir Canolfan Grefftau yn Rhuthun, sy'n cael ei ariannu gan Gyngor Sir Ddinbych. Mae wedi ennill nifer o wobrau, yn enwedig am ei bensaerniaeth.  Pobol sy'n gysylltiedig \u00e2 Rhuthun Edward Pugh, ffotograffydd Dave Brailsford Edward Jones (Bathafarn) Emrys ap Iwan Neil Taylor (p\u00eal-droediwr) Rhys Ifans John Langford Rhys Meirion Robat Arwyn Tom Pryce William Lloyd (mynyddwr) Joe Woolford Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Rhuthun ym 1973. Am wybodaeth bellach gweler:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Rhuthun 1973 Cyfrifiad 2011 Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn: Codau QRpedia yn Rhuthun Mae'r codau canlynol yn cysylltu'n uniongyrchol ag erthyglau ar y Wicipedia Cymraeg:  Yn ychwanegol at y rhain mae 6 arall sy'n cysylltu gyda'r erthygl hon.  Cysylltiadau Rhyngwladol Mae Rhuthun wedi'i gefeillio \u00e2:   Briec, Llydaw Oriel                                  Cyfeiriadau Gweler hefyd Croes Sant Meugan: croes Geltaidd bron i dair metr o uchder. Crug Cae Gwynach Capel Pendref, Rhuthun Eglwys Sant Meugan, Llanrhudd Dolenni allanol Gwefan gefeillio Rhuthun - Brieg Blog Rhuthun (Saesneg)","409":"Mae Rhuthun (\u00a0ynganiad\u00a0) yn dref fach, oedd \u00e2 phoblogaeth o 5,218 yn 2001 (47% gwryw, 53% benyw, oed cyfartaledd 43.0). Hi yw tref sirol Sir Ddinbych, ac fe'i lleolir ar lan Afon Clwyd yn ne Dyffryn Clwyd. Cyfeirnod OS: SJ 12417 58306. Mae'r A494 a'r A525 yn rhedeg drwyddi. Mae Rhuthun wedi ei hefeillio \u00e2 thref Brieg, Llydaw. Ceir dwy ysgol uwchradd: Ysgol Brynhyfryd a Ysgol Rhuthun (neu Ruthin School) sy'n ysgol breifat. Yr enw lleol ar yr ysgol breifat ydy \"Ysgol y Capie Cochion\". Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Darren Millar (Ceidwadwyr) a'r Aelod Seneddol yw David Jones (Ceidwadwr).Mae gan y dref hen gastell, a adeiladwyd tuag 1280, ond cafodd ei ddymchwel ar \u00f4l y Rhyfel Cartref, ac fe'i ail-adeiladwyd fel gwesty mawr yn y 19g. Arferai fod yn brif dref Dogfeiling yn yr Oesoedd Canol Cynnar, a fu yn ddiweddarach yn un o ddau gwmwd a ffurfiai cantref Dyffryn Clwyd. Mae stryd yn y dref yn dal i gael ei galw'n \"Dog Lane\" (neu \"Stryd Dogfael\") ar ei \u00f4l. Mae Maen Huail yn garreg o flaen Banc Barclays ac sy'n coffau torri pen brawd Gildas, yn \u00f4l y chwedl.  Hanes Dafydd ap Gruffudd (1238 - 1283) a gododd y castell cyntaf i gael ei gofnodi ar y safle hwn, er bod tystiolaeth fod yma gastell cyn hyn. Cryfhawyd y castell yn helaeth gan Edward I o Loegr tua'r flwyddyn 1280. Enw gwreiddiol y Dref oedd 'Castell Coch yng Ngwern-f\u00f4r, oherwydd y tywodfaen coch yn waliau'r castell. Ar 16 Medi, 1400, llosgodd Owain Glynd\u0175r dref Rhuthun yn ulw, heblaw'r castell. Mae plac yn nodi'r ffaith hon ar fanc y Nat West, yr adeilad o flaen yr un presennol a losgwyd gyntaf gan Owain. Ar y plac mae dyfyniad o waith y prifardd Robin Llwyd ab Owain: 'Yn dy galon di... Glyn D\u0175r!' Ymunodd llawer o drigolion Rhuthun gydag Owain gan ymosod wedyn ar Ddinbych, Rhuddlan ac yna Fflint. Gall y cyhoedd hefyd ymweld \u00e2'r Hen Garchar a adferwyd yn ddiweddar. Dyma'r carchar a enwogwyd yn y gerdd:  Mae Wil yng ngharchar Rhuthyn, A'i wedd yn ddigon trist...Yn \u00f4l yr hanesydd Peter Smith, 'Tan y 18g roedd y rhan fwyaf o drefi Cymru yn frith o dai du a gwyn (megis T\u0177 Nantclwyd y Dre). Bellach, dim ond Rhuthun sydd ar \u00f4l. Dylid ei gwarchod yn ofalus fel cofeb genedlaethol, fel yr atgof olaf sydd gennym...' . Capel hynaf y dref yw Pendref.  Nantclwyd y Dre Agorwyd drysau T\u0177 Nantclwyd (neu Nantclwyd y Dre) i'r cyhoedd ar droad y mileniwm, adeilad hynod, sy'n dyddio n\u00f4l i oddeutu 1445. Hwn yw'r t\u0177 trefol ffr\u00e2m bren hynaf yng Nghymru. Canolfan Grefft Ceir Canolfan Grefftau yn Rhuthun, sy'n cael ei ariannu gan Gyngor Sir Ddinbych. Mae wedi ennill nifer o wobrau, yn enwedig am ei bensaerniaeth.  Pobol sy'n gysylltiedig \u00e2 Rhuthun Edward Pugh, ffotograffydd Dave Brailsford Edward Jones (Bathafarn) Emrys ap Iwan Neil Taylor (p\u00eal-droediwr) Rhys Ifans John Langford Rhys Meirion Robat Arwyn Tom Pryce William Lloyd (mynyddwr) Joe Woolford Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Rhuthun ym 1973. Am wybodaeth bellach gweler:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Rhuthun 1973 Cyfrifiad 2011 Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn: Codau QRpedia yn Rhuthun Mae'r codau canlynol yn cysylltu'n uniongyrchol ag erthyglau ar y Wicipedia Cymraeg:  Yn ychwanegol at y rhain mae 6 arall sy'n cysylltu gyda'r erthygl hon.  Cysylltiadau Rhyngwladol Mae Rhuthun wedi'i gefeillio \u00e2:   Briec, Llydaw Oriel                                  Cyfeiriadau Gweler hefyd Croes Sant Meugan: croes Geltaidd bron i dair metr o uchder. Crug Cae Gwynach Capel Pendref, Rhuthun Eglwys Sant Meugan, Llanrhudd Dolenni allanol Gwefan gefeillio Rhuthun - Brieg Blog Rhuthun (Saesneg)","410":"Mae Rhuthun (\u00a0ynganiad\u00a0) yn dref fach, oedd \u00e2 phoblogaeth o 5,218 yn 2001 (47% gwryw, 53% benyw, oed cyfartaledd 43.0). Hi yw tref sirol Sir Ddinbych, ac fe'i lleolir ar lan Afon Clwyd yn ne Dyffryn Clwyd. Cyfeirnod OS: SJ 12417 58306. Mae'r A494 a'r A525 yn rhedeg drwyddi. Mae Rhuthun wedi ei hefeillio \u00e2 thref Brieg, Llydaw. Ceir dwy ysgol uwchradd: Ysgol Brynhyfryd a Ysgol Rhuthun (neu Ruthin School) sy'n ysgol breifat. Yr enw lleol ar yr ysgol breifat ydy \"Ysgol y Capie Cochion\". Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Darren Millar (Ceidwadwyr) a'r Aelod Seneddol yw David Jones (Ceidwadwr).Mae gan y dref hen gastell, a adeiladwyd tuag 1280, ond cafodd ei ddymchwel ar \u00f4l y Rhyfel Cartref, ac fe'i ail-adeiladwyd fel gwesty mawr yn y 19g. Arferai fod yn brif dref Dogfeiling yn yr Oesoedd Canol Cynnar, a fu yn ddiweddarach yn un o ddau gwmwd a ffurfiai cantref Dyffryn Clwyd. Mae stryd yn y dref yn dal i gael ei galw'n \"Dog Lane\" (neu \"Stryd Dogfael\") ar ei \u00f4l. Mae Maen Huail yn garreg o flaen Banc Barclays ac sy'n coffau torri pen brawd Gildas, yn \u00f4l y chwedl.  Hanes Dafydd ap Gruffudd (1238 - 1283) a gododd y castell cyntaf i gael ei gofnodi ar y safle hwn, er bod tystiolaeth fod yma gastell cyn hyn. Cryfhawyd y castell yn helaeth gan Edward I o Loegr tua'r flwyddyn 1280. Enw gwreiddiol y Dref oedd 'Castell Coch yng Ngwern-f\u00f4r, oherwydd y tywodfaen coch yn waliau'r castell. Ar 16 Medi, 1400, llosgodd Owain Glynd\u0175r dref Rhuthun yn ulw, heblaw'r castell. Mae plac yn nodi'r ffaith hon ar fanc y Nat West, yr adeilad o flaen yr un presennol a losgwyd gyntaf gan Owain. Ar y plac mae dyfyniad o waith y prifardd Robin Llwyd ab Owain: 'Yn dy galon di... Glyn D\u0175r!' Ymunodd llawer o drigolion Rhuthun gydag Owain gan ymosod wedyn ar Ddinbych, Rhuddlan ac yna Fflint. Gall y cyhoedd hefyd ymweld \u00e2'r Hen Garchar a adferwyd yn ddiweddar. Dyma'r carchar a enwogwyd yn y gerdd:  Mae Wil yng ngharchar Rhuthyn, A'i wedd yn ddigon trist...Yn \u00f4l yr hanesydd Peter Smith, 'Tan y 18g roedd y rhan fwyaf o drefi Cymru yn frith o dai du a gwyn (megis T\u0177 Nantclwyd y Dre). Bellach, dim ond Rhuthun sydd ar \u00f4l. Dylid ei gwarchod yn ofalus fel cofeb genedlaethol, fel yr atgof olaf sydd gennym...' . Capel hynaf y dref yw Pendref.  Nantclwyd y Dre Agorwyd drysau T\u0177 Nantclwyd (neu Nantclwyd y Dre) i'r cyhoedd ar droad y mileniwm, adeilad hynod, sy'n dyddio n\u00f4l i oddeutu 1445. Hwn yw'r t\u0177 trefol ffr\u00e2m bren hynaf yng Nghymru. Canolfan Grefft Ceir Canolfan Grefftau yn Rhuthun, sy'n cael ei ariannu gan Gyngor Sir Ddinbych. Mae wedi ennill nifer o wobrau, yn enwedig am ei bensaerniaeth.  Pobol sy'n gysylltiedig \u00e2 Rhuthun Edward Pugh, ffotograffydd Dave Brailsford Edward Jones (Bathafarn) Emrys ap Iwan Neil Taylor (p\u00eal-droediwr) Rhys Ifans John Langford Rhys Meirion Robat Arwyn Tom Pryce William Lloyd (mynyddwr) Joe Woolford Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Rhuthun ym 1973. Am wybodaeth bellach gweler:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Rhuthun 1973 Cyfrifiad 2011 Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn: Codau QRpedia yn Rhuthun Mae'r codau canlynol yn cysylltu'n uniongyrchol ag erthyglau ar y Wicipedia Cymraeg:  Yn ychwanegol at y rhain mae 6 arall sy'n cysylltu gyda'r erthygl hon.  Cysylltiadau Rhyngwladol Mae Rhuthun wedi'i gefeillio \u00e2:   Briec, Llydaw Oriel                                  Cyfeiriadau Gweler hefyd Croes Sant Meugan: croes Geltaidd bron i dair metr o uchder. Crug Cae Gwynach Capel Pendref, Rhuthun Eglwys Sant Meugan, Llanrhudd Dolenni allanol Gwefan gefeillio Rhuthun - Brieg Blog Rhuthun (Saesneg)","411":"Ieithoedd Sbaen (Sbaeneg: lenguas de Espa\u00f1a), neu ieithoedd Sbaenaidd (Sbaeneg: lenguas espa\u00f1olas), yw'r ieithoedd a siaredir neu siaradwyd yn Sbaen. Mae'r mwyafrif o ieithoedd a siaredir yn Sbaen yn perthyn i'r teulu ieithoedd Rom\u00e1nwns, a Sbaeneg yw'r unig iaith sydd \u00e2 statws swyddogol i'r wlad gyfan. Mae gan amryw o ieithoedd eraill statws cyd-swyddogol neu gydnabyddedig mewn tiriogaethau penodol, a siaredir nifer o ieithoedd a thafodieithoedd answyddogol mewn rhai ardaloedd. O ran nifer y siaradwyr, Sbaeneg (neu Castileg) yw'r amlycaf o ieithoedd Sbaen, a siaredir gan oddeutu 99% o Sbaenwyr fel iaith gyntaf neu ail iaith. Mae Catalaneg (neu Falenseg) yn cael ei siarad gan 19%, Galisieg gan 5%, a Basgeg gan 2% o'r boblogaeth.Yr ieithoedd cyd-swyddogol rhanbarthol yn Sbaen:  Mae Araneg, amrywiaeth o Ocsitaneg, yn gyd-swyddogol yng Nghatalwnia. Fe'i siaredir yng Ngwm Aran (Val d'Aran), yng ngogledd-orllewin Catalonia. Mae'n amrywiaeth o Gwasgwyneg, tafodiaith dde-orllewinol yr iaith Ocsitanaidd. Mae Basgeg yn gyd-swyddogol yng Ngwlad y Basg a gogledd Navarra. Basgeg yw'r unig iaith nad yw'n Rom\u00e1wns, na hefyd yn iaith nad yw'n Indo-Ewropeaidd, sydd \u00e2 statws swyddogol ar dir mawr Sbaen. Mae Catalaneg yn gyd-swyddogol yng Nghatalwnia ac yn yr Ynysoedd Balearig. Mae'n cael ei gydnabod, ond nid yn swyddogol, yn ardal La Franja yn Arag\u00f3n. Mae Falenseg (amrywiaeth o Gatalaneg) yn gyd-swyddogol yn y Gymuned Valencia. Fodd bynnag, yn hanesyddol nid yw pob ardal o'r Gymuned Faleniaidd yn siarad Falenseg, yn enwedig yr ochr orllewinol. Fe'i siaredir hefyd heb gydnabyddiaeth swyddogol yn ardal Carche ym Murcia. Mae Galisieg yn gyd-swyddogol yn Galisia ac yn gydnabyddedig, ond nid yn swyddogol, yn rhannau gorllewinol cyfagos Asturias (lle elwir yn Galisieg-Astwriaidd) ac Castilla y Le\u00f3n. Mae Sbaeneg yn swyddogol ledled y wlad; mae gan weddill yr ieithoedd hyn statws cyfreithiol a chyd-swyddogol yn eu cymunedau priodol, ac (ac eithrio Araneg) maent yn a ddigon o siaradwyr i gael papurau newydd dyddiol, i gyhoeddi llyfrau, ac i gael presenoldeb sylweddol yng nghyfryngau yn y cymunedau hynny. Yn achosion Catalaneg a Galisieg, nhw yw'r prif ieithoedd a ddefnyddir gan lywodraethau rhanbarthol Catalwnia a Galisia a'u gweinyddiaethau lleol. Mae nifer o ddinasyddion yn yr ardaloedd hyn yn ystyried eu hiaith ranbarthol fel eu prif iaith a Sbaeneg eu hail iaith. Yn ogystal \u00e2'r rhain, mae yna nifer o ieithoedd lleiafrifol a chydnabyddedig sydd mewn peryg:  Mae Aragoneg yn gydnabyddedig, ond nid swyddogol, yn Arag\u00f3n. Mae Astwrieg yn gydnabyddedig, ond nid swyddogol, yn Asturias. Mae Leoneg yn gydnabyddedig, ond nid swyddogol, yn Castilla y Le\u00f3n. Caiff ei siarad yn nhaleithiau Le\u00f3n a Zamora.Mae gan Sbaeneg ei hun dafodieithoedd gwahanol ledled y wlad; er enghraifft, y tafodieithoedd Andalusia neu'r Ynysoedd Dedwydd, ac mae gan bob un o'r rhain eu his-amrywieithau eu hunain. Mae rhai o rain yn agosach at Sbaen yr Amerig, a chafodd ei dylanwadu'n drwm gan y rhain, oherwydd prosesau ymfudo o wahanol ranbarthau ar wahanol gyfnodau. Ac eithrio Basgeg, sy'n ymddangos fel unigyn iaith, mae'r holl ieithoedd sy'n bresennol ar dir mawr Sbaen yn ieithoedd Indo-Ewropeaidd, yn benodol ieithoedd Rom\u00e1wns. Siaradir ieithoedd Affro-Asiatig, fel Arabeg (gan gynnwys Darija Ceuta) a Berber (Riffian yn bennaf), gan y boblogaeth Fwslimaidd Ceuta a Melilla a gan fewnfudwyr mewn mannau eraill. Mae pobl leol yn dal i siarad Portiwgaleg mewn tair ardal ar y ffin:  Tref La Alamedilla, yn nhalaith Salamanca. Yr ardal a elwir y corn Cedillo, sy'n cynnwys Cedillo (Cedilho yn Bortiwgaleg) a Herrera de Alc\u00e1ntara (Ferreira de Alc\u00e2ntara yn Bortiwgaleg). Tref Olivenza (Oliven\u00e7a yn Bortiwgaleg), yn nhalaith Badajoz, a'r diriogaeth o'i chwmpas, a arferai fod yn Bortiwgeaidd tan y 19eg ganrif, ac mae Portiwgal dal i'w hawlio. Cyfeiriadau","418":"Dyngarwr o Sais oedd William Wilberforce (24 Awst 1759 \u2013 29 Gorffennaf 1833). Chwaraeodd ran flaenllaw yn yr ymgyrch i gael gwared \u00e2'r fasnach mewn caethweision. Roedd yn fab i fasnachwr cyfoethog. Cafodd ei eni yn Hull yn 1759. Yn 17 oed aeth Wilberforce i Goleg Sant Ioan, Caergrawnt. Daeth yn ffrind i William Pitt, a ddaeth yn ddiweddarach yn brif weinidog ifancaf Prydain erioed. Cychwynnodd ei yrfa wleidyddol yn 1780, gan ddod yn Aelod Seneddol annibynnol dros Gaerefrog (1784-1812). Yn 1785 cafodd dr\u00f6edigaeth grefyddol a arweiniodd at newidiadau mawr yn ei ffordd o fyw a chreu angerdd gydol oes ynddo tuag at ddiwygio. Yn 1787, daeth i gysylltiad \u00e2 Thomas Clarkson a gr\u0175p o ymgyrchwyr gwrth-gaethwasiaeth - yn eu plith, Granville Sharp, Hannah More a Syr William a\u2019r Arglwyddes Middleton. Perswadiwyd ef ganddynt i geisio defnyddio ei ddylanwad fel\u00a0aelod seneddol\u00a0i roi terfyn ar y fasnach mewn\u00a0caethweision, ac yn ystod yr ugain mlynedd ddilynol arweiniodd ymgyrch y Diddymwyr yn y Senedd. Yn\u00a01807\u00a0llwyddodd i gael y Senedd i basio deddf a oedd yn rhoi diwedd ar y fasnach. Hyrwyddodd nifer o achosion yn ystod ei fywyd - er enghraifft, Cymdeithas er mwyn Atal Llygredd a Drygioni (Society for the Suppression of Vice), gwaith cenhadol yn India, sefydlu trefedigaeth rydd yn Sierra Leone, sefydlu Cymdeithas Genhadu'r Eglwys a\u2019r Gymdeithas yn erbyn Creulondeb i Anifeiliaid.  Arweiniodd ei agwedd geidwadol tuag gefnogi deddfwriaeth ddadleuol ym meysydd gwleidyddol a chymdeithasol ato'n cael ei feirniadu am anwybyddu anghyfiawnderau ym Mhrydain. Parhaodd i gefnogi diddymiad llwyr caethwasiaeth hyd yn oed pan oedd ei iechyd yn gwaethygu ar \u00f4l 1826. Yn 1833 pasiwyd Deddf Diddymu Caethwasiaeth a wnaeth ddiddymu caethwasiaeth ar draws y rhan helaethaf o Ymerodraeth Prydain. Claddwyd ef yn Abaty Westminster, yn agos i\u2019w ffrind, William Pitt yr Ieuengaf.Mae\u00a0Ioan Gruffudd\u00a0yn chwarae rhan Wilberforce yn y ffilm\u00a0Amazing Grace\u00a0(2006).  Bywyd cynnar Ganwyd William Wilberforce yn Hull yn Awst 1759, yn unig fab i Robert Wilberforce (1728-1768), masnachwr cyfoethog, a\u2019i wraig, Elisabeth Bird (1730-1798) ac roedd ei dadcu, William, wedi gwneud ffortiwn i'w deulu yn y fasnach forwrol gyda\u2019r gwledydd Baltig ac wedi ei ethol ddwywaith yn faer Hull.Wedi marwolaeth ei dad yn 1768, anfonwyd William i fyw gydag ewythr a modryb cyfoethog a oedd yn berchen ar dai ym Mhalas St. James, Llundain a Wimbledon, y tu allan Llundain. O dan eu dylanwad magodd ddiddordeb mewn Cristnogaeth Efengylaidd. Roedd ei fodryb Hannah yn chwaer i\u2019r masnachwr Cristnogol cyfoethog, John Thornton, dyngarwr ac un o gefnogwyr y pregethwr Methodistaidd George Whitefield.Yn Hydref 1776, pan oedd yn 17 mlwydd oed, aeth Wilberforce i Goleg Sant Ioan, Caergrawnt. Etifeddodd lawer o gyfoeth ar farwolaeth ei dad-cu a\u2019i ewythr yn 1777, ac o ganlyniad ni fu\u2019n astudio\u2019n galed iawn yng Nghaergrawnt ond yn hyrach yn byw bywyd gwyllt a hedonistaidd yn y cyfnod hwn. Tra'r oedd yn y coleg daeth yn ffrindiau \u00e2 darpar Brif Weinidog Prydain, sef William Pitt, a derbyniodd ei radd BA yn 1781 ac yna Gradd Meistr yn 1788.Priododd Barbara Ann Spooner yng Nghaerfaddon ym mis Mai 1797 a chawsant chwech o blant: William (ganwyd 1798), Barbara (ganwyd 1799), Elizabeth (ganwyd 1801), Robert (ganwyd 1802), Samuel (ganwyd 1805) a Henry (ganwyd 1807). Bywyd yn y Senedd O dan ddylanwad William Pitt, anogwyd Wilberforce i fentro i mewn i\u2019r byd gwleidyddol ac ym Medi 1870, pan oedd yn 21 mlwydd oed a thra'r oedd yn dal yn fyfyriwr, etholwyd William Wilberforce yn Aelod Seneddol dros Kingston upon Hull. Fel yr oedd yn arferiad bryd hynny, gwariodd swm sylweddol o arian er mwyn sicrhau ei fod yn derbyn y nifer angenrheidiol o bleidleisiau.Roedd yn Aelod Seneddol annibynnol ac yn cefnogi llywodraethau Tor\u00efaidd a Chwigaidd yn ddibynnol ar sut oedd eu polis\u00efau yn effeithio ar ei gydwybod a\u2019i ddaliadau. Roedd yn pleidleisio ar fesurau gwahanol ar sail eu cryfderau a'u manteision.Roedd Wilberforce yn mwynhau bywyd cymdeithasol prysur ac yn troi mewn cylchoedd a oedd yn cynnwys Georgiana (Duges Dyfnaint) a Thywysog Cymru.Roedd yn enwog am fod yn siaradwr huawdl mewn trafodaethau seneddol a phan ddaeth William Pitt yn Brif Weinidog yn Rhagfyr 1783 roedd Wilberforce yn gefnogwr allweddol i\u2019w lywodraeth leiafrifol.Er eu cyfeillgarwch, ni chynigodd Pitt swydd gweinidog yn ei lywodraeth i Wilberforce. Gallai hynny fod oherwydd dymuniad Wilberforce i fod yn Aelod Seneddol annibynnol ac roedd Pitt yn ymwybodol hefyd nad oedd Wilberforce yn mwynhau\u2019r iechyd gorau. Parhaodd ei yrfa wleidyddol yn yr 1880au pan gafodd ei ethol, yn 24 mlwydd oed, yn Aelod Seneddol Swydd Efrog yn Etholiad Cyffredinol 1784.  Tr\u00f6edigaeth Bu taith Wilberforce i Ewrop yn Hydref 1784 yn allweddol o ran achosi newidiadau tyngedfennol yn ei fywyd, ac yn drobwynt pwysig o ran penderfynu beth fyddai ei yrfa yn y dyfodol. Ei gyd-deithwyr oedd ei fam, ei chwaer ac Isaac Milner, brawd iau cyn-brifathro William Wilberforce. Roedd Milner hefyd wedi bod yn Gymrawd yng Ngholeg y Frenhines, Caergrawnt, yn y flwyddyn pan aeth Wilberforce i\u2019r coleg. Bu\u2019r gr\u0175p yn teithio yn yr Eidal a\u2019r Swistir a phan ddychwelodd Wilberforce i Loegr yng nghwmni Milner buont yn darllen \u2018The Rise and Progress in the Soul\u2019 gan Philip Doddridge, anghydffurfiwr o Loegr ar ddechrau\u2019r 18g.Mae\u2019n ddigon posib bod diddordeb Wilberforce mewn crefydd efengylaidd wedi cael ei ail-gynnau yn y cyfnod hwn wrth iddo ddechrau codi\u2019n gynnar yn y bore er mwyn darllen y Beibl a gwedd\u00efo, a dechreuodd gadw dyddiadur personol. Dyma\u2019r cyfnod pan gafodd dr\u00f6edigaeth efengylaidd, gan ddatgan ei fod yn edifarhau am bechodau ei hen fywyd ac yn addo rhoi ei fywyd a\u2019i waith yn y dyfodol at wasanaeth Duw. Tua\u2019r adeg hon hefyd dechreuodd gwestiynu a ddylai fod yn cyflawni swydd gyhoeddus, ond wedi cyngor gan John Newton, ficer Anglicanaidd efengylaidd blaengar yn y cyfnod a rheithor eglwys St Mary Woolnoth yn ninas Llundain, ynghyd \u00e2 dylanwad William Pitt, perswadiwyd ef i aros yn y byd gwleidyddol. O hynny ymlaen, penderfynodd y byddai ei safbwyntiau gwleidyddol yn cael eu llywio gan ei ffydd a\u2019i awydd i hyrwyddo Cristnogaeth ac egwyddorion Cristnogol mewn materion preifat a chyhoeddus. Roedd ei farn ar wahanol bynciau yn geidwadol ac yn wrthwynebus i newidiadau radicalaidd a oedd yn herio\u2019r ffordd roedd Duw wedi trefnu\u2019r byd yn wleidyddol ac yn gymdeithasol. Lleisiai ei farn felly ar bynciau fel sut i gadw\u2019r Sabbath a chael gwared ar anfoesoldeb drwy addysg a diwygio. Diwedd y fasnach gaethweision Daeth Prydain i ymwneud \u00e2'r fasnach gaethweision yn ystod y 16g. Erbyn diwedd y 18g roedd masnach drionglog yn cludo nwyddau o Brydain draw i Affrica i brynu caethweision, yna'n trawsgludo\u2019r caethweision a brynwyd yno draw i India\u2019r Gorllewin, gan ddychwelyd gyda chynnyrch fel siwgr, tybaco a chotwm i Brydain. Roedd y cynnyrch hwn yn cynrychioli 80% o incwm tramor Prydain ar y pryd. Roedd llongau Prydeinig yn dominyddu'r fasnach gaethweision ac yn cyflenwi caethweision ar gyfer ymerodraethau Ffrainc, Sbaen, yr Iseldiroedd, Portiwgal a Phrydain. Pan oedd y fasnach ar ei hanterth roedd cymaint \u00e2 40,000 o gaethweision - yn ddynion, menywod a phlant - yn cael eu cludo ar \u2018y llwybr canol\u2019 ar draws yr Iwerydd mewn amodau erchyll ar y llongau. Amcangyfrifir bod tua 11 miliwn o Affricaniaid wedi cael eu cludo i gaethwasiaeth a bod tua 1.4 miliwn wedi marw yn ystod y mordeithiau.Dechreuodd yr ymgyrch Brydeinig i gael gwared ar y fasnach gaethweision yn ystod y 1780au pan sefydlwyd pwyllgorau gwrth-gaethwasiaeth gan y Crynwyr, a chyflwynwyd y ddeiseb gyntaf erioed yn erbyn y fasnach gaethweision gerbron y Senedd yn 1783. Dylanwadau Charles ac Arglwyddes Middleton Yn 1783, cyfarfu Wilberforce \u00e2\u2019r Parchedig James Ramsay, llawfeddyg ar long a oedd yn offeiriad ar ynys St. Christopher (St Kitts erbyn hyn) yn India\u2019r Gorllewin ac a oedd hefyd yn oruchwyliwr meddygol ar blanhigfeydd yr ynys. Roedd Ramsay wedi ei ffieiddio gan yr amodau a\u2019r driniaeth erchyll a ddioddefai\u2019r caethweision yn ystod yr hwylio ac wrth weithio yn y planhigfeydd. Treuliodd bymtheg mlynedd ar yr ynys cyn dychwelyd i Loegr a derbyn swydd fel offeiriad yn Teston, Swydd Caint ym 1781. Yno cyfarfu \u00e2 Syr Charles Middleton, yr Arglwyddes Middleton, Thomas Clarkson, Hannah More, a daeth y gr\u0175p hwn o bobl i gael eu hadnabod fel y \u2018Testonau\u2019. Eu bwriad oedd hyrwyddo Cristnogaeth a hybu gwelliannau. Dychrynwyd hwy gan adroddiadau Ramsay am arferion creulon a ffiaidd meistri\u2019r caethweision, y driniaeth erchyll a\u2019r diffyg cyfarwyddyd Cristnogol a roddwyd i\u2019r caethweision.Anogwyd Ramsay i gofnodi ei brofiadau a threuliodd dair blynedd yn ysgrifennu \u2018An essay on the Treatment and Conversion of African Slaves in the British Sugar Colonies\u2019 a oedd yn ddamniol yn ei feirniadaeth o\u2019r fasnach gaethweision yn India\u2019r Gorllewin. Bu\u2019r gyfrol, a gyhoeddwyd yn 1784, yn allweddol yn magu ymwybyddiaeth y cyhoedd o erchylltra\u2019r fasnach.Ni ymatebodd Wilberforce yn syth i\u2019r traethawd, er ei fod ar yr adeg hon yn dechrau ymddiddori mewn gwelliannau a diwygio dyngarol. Yna, yn Nhachwedd 1786, anfonwyd llythyr ato gan Syr Charles Middleton, a dynnodd ei sylw yn fanylach at y testun. Gydag anogaeth oddi wrth yr Arglwyddes Middleton, awgrymodd Syr Charles yn y llythyr y dylai Wilberforce gyflwyno cynnig gerbron y Senedd i ddiddymu\u2019r fasnach gaethweision. Dechreuodd Wilberforce ddarllen yn eang am y fasnach, gan gwrdd yn gyson \u00e2\u2019r Testonau yn nh\u0177\u2019r Middletons yn Llys Barham dros aeaf 1786-1787. Mewn swper a drefnwyd ym mis Mawrth 1787, gyda Syr Charles Middleton, Syr Joshua Reynolds, a rhai aelodau seneddol eraill ymhlith y gwahoddedigion, cytunodd Wilberforce y byddai\u2019n fodlon bod yn siaradwr Seneddol ar ran y Pwyllgor Diddymu. Golygai hynny y byddai\u2019n fodlon rhoi cynigion gerbron y Senedd. Thomas Clarkson Roedd Thomas Clarkson yn gyn-fyfriwr yng Ngholeg Sant Ioan, Caergrawnt, fel Wilberforce, ac yn un o\u2019i gyfeillion o ddyddiau coleg. Galwodd Clarkson heibio Wilberforce yn Iard yr Hen Balas (Old Palace Yard), Llundain, lle rhoddodd gopi i Wilberforce o\u2019i draethawd.  Ysgrifennwyd y traethawd ganddo tra'r oedd yng Nghaergrawnt, ac esboniai\u2019r angen i roi terfyn ar gaethwasiaeth. Dyma ddechrau cyfeillgarwch a barodd 50 mlynedd. Roedd Thomas Clarkson yn un o brif gefnogwyr y Gymdeithas Dros Ddiddymu\u2019r Fasnach Gaethweision ac yn ffigwr blaenllaw ymhlith y Diddymwyr. Daeth yn ffrind gydol oes i Wilberforce a bu\u2019r ddau yn aelodau blaenllaw yng ngwaith y Gymdeithas Dros Ddiddymu\u2019r Fasnach Gaethweision. Roedd Clarkson yn darparu tystiolaeth wreiddiol ac uniongyrchol i Wilberforce am y fasnach gaethweision er mwyn helpu Wilberforce i gyflwyno ei apeliadau a'i anerchiadau yn y Senedd. Gwaith Clarkson oedd ymchwilio cymaint \u00e2 phosib am y fasnach, siarad gyda morwyr, ymchwilio i gyflwr llongau ac roedd hyd yn oed yn casglu\u2019r offer a ddefnyddiwyd i gosbi caethweision, fel chwipiau, trapiau, pastynau a sgriwiau bodiau. Y Crynwyr ac ymgyrchwyr eraill Ar ddiwedd y 18g cynyddodd y galw i roi terfyn ar y fasnach gaethweision, ac yn 1787 sefydlwyd y Gymdeithas Dros Ddiddymu\u2019r Fasnach Gaethweision. Roedd grwpiau crefyddol ac ymgyrchwyr gwleidyddol ymhlith y rhai sefydlodd y Gymdeithas, ac yn eu plith y Crynwyr a rhai Anglicaniaid. Roedd John Wesley, sylfaenydd yr Eglwys Fethodistaidd, yn llym ei feirniadaeth o erchylltra\u2019r fasnach gaethweision ac roedd y perchennog crochenwaith enwog Josiah Wedgwood ymhlith cefnogwyr y gymdeithas. Yn 1787, cynlluniodd a chynhyrchodd ffatr\u00efoedd Wedgwood s\u00eal cwyr a ddaeth yn symbol o ymgyrch y Gymdeithas. Defnyddiodd y Gymdeithas ddulliau newydd eraill o ymgyrchu - er enghraifft, lob\u00efo, ysgrifennu pamffledi, cynnal cyfarfodydd cyhoeddus, a threfnu boicotiau. Bu\u2019r gymdeithas yn hollbwysig yn codi ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd, yn denu cefnogaeth a dod \u00e2 grwpiau gwahanol oedd \u00e2\u2019r un meddylfryd a safbwynt at ei gilydd. Penderfynodd y Gymdeithas mai gwaredu\u2019r fasnach gaethweision oedd eu bwriad yn hytrach na chaethwasiaeth ei hun oherwydd credwyd byddai caethwasiaeth yn diflannu unwaith y byddai\u2019r fasnach yn dod yn anghyfreithlon.Ceisiodd y Gymdeithas hefyd ddylanwadu ar wledydd eraill oedd yn ymwneud \u00e2\u2019r fasnach gaethweision, fel Ffrainc, Sbaen, Portiwgal, Denmarc, yr Iseldiroedd ac UDA. Bu\u2019n gohebu gydag ymgyrchwyr gwrth-fasnach yn y gwledydd hynny ac yn trefnu cyfieithu llyfrau a phamffledi cyfrwng Saesneg. Cynhwysai'r rhain lyfrau gan gyn-gaethweision fel Ottobah Cugoano ac Olaudah Equiano. Cyhoeddodd Equiano ei lyfr \u2018Interesting Narrative of the Life of Olaudah Equiano\u2019 yn 1789 lle disgrifiodd ei brofiadau erchyll pan oedd yn gaethwas, ac roedd gwaith Diddymwr pwysig arall, sef Cuguano, yn pwysleisio eu hawydd i dynnu sylw'r cyhoedd ym Mhrydain at ddioddefaint caethweision. Adnabuwyd hwy a phobl ddu eraill oedd wedi cael eu rhyddfreinio fel \u2018Meibion Affrica\u2019, a byddent yn aml yn siarad mewn cymdeithasau trafod, yn ysgrifennu llythyrau i bapurau newydd, i gylchgronau ac unigolion cyhoeddus ym mywyd y wlad a llythyrau cyhoeddus i ymgyrchoedd rhai eraill oedd yn eu cefnogi. Roedd ymgyrch y Gymdeithas yn torri tir newydd yn hanes ymgyrchu hawliau dynol, gan ei bod wedi denu cefnogaeth dynion a menywod o wahanol ddosbarthiadau cymdeithasol a chefndiroedd, ar lawr gwlad, er mwyn ceisio cael gwared ar yr anghyfiawnderau a ddioddefai eraill. Gwrthwynebiad Wynebodd yr Ymgyrch Ddiddymu wrthwynebiad ffyrnig oddi wrth unigolion a grwpiau oedd yn elwa ar y fasnach gaethweision. Brwydrodd llawer o gapteiniaid m\u00f4r yn galed i amddiffyn y fasnach, yn yr un modd \u00e2 pherchnogion y planhigfeydd a\u2019r masnachwyr eraill oedd ynghlwm wrth y fasnach yn gyffredinol. Ffurfiwyd pwyllgorau gwrth-ddiddymu mewn dinasoedd lle'r oedd porthladdoedd, fel Lerpwl, Bryste a Llundain, cyhoeddwyd a dosbarthwyd pamffledi a chyflwynwyd deisebau i\u2019r Llywodraeth yn dadlau yn erbyn diddymu\u2019r fasnach. Ysgogwyd Wilberforce i helpu\u2019r ymgyrch i ddiddymu caethwasiaeth oherwydd ei awydd i weithredu ar ei egwyddorion Cristnogol ac i wasanaethu Duw mewn bywyd cyhoeddus. Roedd y fasnach gaethweision Anghristnogol yn ei gas\u00e1u ef ac efengylwyr eraill gan ei bod yn cael ei rheoli gan drachwant didrugaredd y masnachwyr a pherchnogion caethweision. Yr ymgyrch i Ddiddymu Cyflwynodd Wilberforce sawl mesur gerbron y Senedd o 1789 ymlaen a chymerodd tua 20 mlynedd i berswadio\u2019r Senedd i roi diwedd ar y fasnach gaethweision.Ar 12 Mai 1789 traddododd Wilberforce ei anerchiad pwysig cyntaf yn Nh\u0177'r Cyffredin o blaid diddymu caethwasiaeth. Defnyddiodd dystiolaeth Clarkson i ddangos anghyfiawnderau'r fasnach a\u2019r amodau ar y llongau oedd yn cludo\u2019r caethweision o Affrica. Dadleuodd y byddai cael gwared ar gaethwasiaeth hefyd yn gwella cyflwr y caethweision oedd yn byw yn India\u2019r Gorllewin. Canolbwyntiodd ar gyflwyno 12 cynnig gerbron y T\u0177 a oedd yn canolbwyntio ar ddiddymu\u2019r fasnach gaethweision. Yn y diwedd, yn Ebrill 1791, llwyddodd Wilberforce i gyflwyno\u2019r mesur cyntaf erioed yn y Senedd er mwyn diddymu\u2019r fasnach gaethweision. Er hynny, trechwyd y mesur a dyma gychwyn ar gyfnod hir o ymgyrchu gan Wilberforce yn wyneb rhwystredigaethau ac atgasedd tuag ato ef a\u2019i ymgyrch. Roedd y Llywodraeth ar y pryd yn fwy ceidwadol ac wedi ymateb mewn ffordd adweithiol oherwydd y Chwyldro Ffrengig a oedd newydd ddigwydd yn Ffrainc, twf radicaliaeth yn gyffredinol a\u2019r gwrthryfeloedd fu ymhlith y caethweision yn India\u2019r Gorllewin Ffrengig. Cefnogwyd gwaith Wilberforce yn y cyfnod hwn hefyd gan Gristnogion efengylaidd eraill, a alwyd yn \u2018Sect Clapham\u2019, oherwydd bod y mwyafrif o\u2019r gr\u0175p yn byw o gwmpas y comin yn Clapham, a oedd bryd hynny'n bentref yn ne-orllewin Llundain. Adnabuwyd hwy hefyd fel \u2018Y Seintiau\u2019 oherwydd eu hymroddiad i sicrhau bod egwyddorion Cristnogol yn cael eu gweithredu yn y gymdeithas ac am eu gwrthwynebiad i gaethwasiaeth.Ar 2 Ebrill 1792 cyflwynodd Wilberforce fesur arall yn galw am ddiddymu caethwasiaeth a ddenodd gefnogaeth oddi wrth siaradwyr huawdl eraill yn Nh\u0177'r Cyffredin, fel William Pitt yr Ieuengaf, Charles James Fox a Wilberforce ei hun.  Rhyfel gyda Ffrainc Golygai\u2019r rhyfel gyda Ffrainc bod gwleidyddion wedi gorfod troi eu sylw tuag at yr argyfwng cenedlaethol a\u2019r posibilrwydd y byddai\u2019r wlad yn cael ei goresgyn. O ganlyniad roedd y drafodaeth am ddiddymu caethwasiaeth wedi cael ei rhoi o\u2019r neilltu am y tro. Parhaodd Wilberforce i gyflwyno mesurau i ddiddymu caethwasiaeth drwy gydol y 1790au - er enghraifft, yn 1794 cyflwynodd fesur a oedd yn ei gwneud hi\u2019n anghyfreithlon i longau Prydeinig ddarparu caethweision i drefedigaethau tramor. Fe wnaeth hyd yn oed erfyn ar Pitt i ddod i gytundeb heddychlon gyda Ffrainc er mwyn i Pitt a\u2019i lywodraeth allu rhoi sylw o ddifrif i ddiddymu caethwasiaeth. Cam olaf yr ymgyrch Ar ddechrau\u2019r 19eg ganrif bu cynnydd mewn diddordeb yn yr ymgyrch i ddiddymu caethwasiaeth. Yn dilyn marwolaeth William Pitt yn Ionawr 1806, dechreuodd Wilberforce gydweithio'n agosach \u00e2\u2019r Chwigiaid ac roedd llywodraeth a chabinet newydd yr Arglwydd Grenville a Charles Fox yn cynnwys mwy o Aelodau Seneddol a oedd o blaid diddymu. Arweiniodd Wilberforce a Fox yr ymgyrch yn Nh\u0177'r Cyffredin tra bod yr Arglwydd Grenville yn lleisio cefnogaeth i\u2019r ymgyrch yn Nh\u0177\u2019r Arglwyddi.Yn 1806 ysgrifennodd Wilberforce \u2018A Letter on the Abolition of the Slave Trade\u2019 a amlinellai, gyda\u2019r dystiolaeth roedd ef a Clarkson wedi ei chrynhoi dros y ddau ddegawd blaenorol, y ddadl o blaid diddymu\u2019r fasnach gaethweision. Roedd caethwasiaeth yn destun pwysig yn Etholiad Cyffredinol Hydref 1806, ac etholwyd mwy o Aelodau Seneddol i D\u0177'r Cyffredin a oedd yn gefnogol i\u2019r achos diddymu. Roedd y rhain yn cynnwys dynion milwrol a oedd wedi bod yn lygad-dystion i erchyllterau caethwasiaeth a gwrthryfeloedd yn erbyn y fasnach. Yn dilyn yr etholiad, ailetholwyd Wilberforce yn Aelod Seneddol Swydd Efrog ac ar \u00f4l hynny cyhoeddodd ei \u2018Lythyr\u2019, sef llyfr 400 tudalen a ddaeth yn sail i gam olaf ei ymgyrch i ddiddymu caethwasiaeth. O\u2019r diwedd, yn Chwefror 1807, gyda chefnogaeth yr Arglwydd Grenville, y Prif Weinidog a lwyddodd i sicrhau cefnogaeth T\u0177\u2019r Arglwyddi ac yna cefnogaeth T\u0177'r Cyffredin, llwyddwyd i basio Mesur o Blaid Diddymu\u2019r fasnach gaethweision. Pasiwyd y Ddeddf Dros Ddiddymu\u2019r Fasnach Gaethweision ym Mawrth 1807 a oedd yn gwahardd prynu a gwerthu caethweision drwy\u2019r Ymerodraeth ac a gludwyd ar fwrdd llongau Prydeinig fel rhan o\u2019r Fasnach Drionglog ar draws Cefnfor yr Iwerydd. Golygai\u2019r ddeddf ei bod yn anghyfreithlon i unrhyw Brydeiniwr brynu neu werthu unigolyn arall. Er hynny, ni ddaeth caethwasiaeth i ben a pharhaodd y frwydr ar \u00f4l hynny. Yn 1823 sefydlodd Wilberforce a\u2019i gefnogwyr y \u2018Gymdeithas Dros Ddiddymu Caethwasiaeth\u2019 a fu\u2019n parhau i ymgyrchu dros anghyfreithloni caethwasiaeth, a cheisiodd hefyd gychwyn ymgyrch i wahardd pobl rhag bod yn berchen ar gaethweision. Golygai hyn waharddiad terfynol ar unrhyw fath o fasnachu mewn caethweision. Yn 1833, pasiwyd y Ddeddf Ryddfreinio a oedd yn sicrhau bod y caethweision yn y trefedigaethau yn cael eu rhyddfreinio a\u2019u rhyddhau. Roedd UDA wedi gwneud y fasnach gaethweision yn anghyfreithlon yn 1808 ond ni ddiddymwyd caethwasiaeth tan 1863.  Meysydd eraill Mewn materion yn ymwneud \u00e2 diwygiadau gwleidyddol a chymdeithasol roedd safbwynt Wilberforce yn geidwadol iawn. Credai bod Cristnogaeth yn allweddol i weld gwelliannau mewn moesoldeb, addysg a chrefydd ond eto roedd yn ofni ac yn wrthwynebus i achosion radical a chwyldro. Ar y naill ochr, roedd wedi cefnogi atal habeas corpus yn 1795 ac wedi pleidleisio o blaid Mesurau Gagio William Pitt, a oedd yn gwahardd cyfarfodydd o fwy na 50 o bobl, yn caniat\u00e1u arestio siaradwyr\/areithwyr ac yn gosod cosbau llym ar y rhai oedd yn feirniadol o gyfansoddiad gwleidyddol y Deyrnas Unedig. Gwrthwynebai hefyd hawl y dosbarth gweithiol i drefnu undebau, ac yn 1799 siaradodd o blaid y Deddfau Cyfunol, sef cyfres o ddeddfau a oedd yn ceisio atal gweithgarwch undebol ar draws Prydain.Gwrthwynebai gynnal ymchwiliad i Gyflafan Peterloo yn 1819 pan laddwyd protestwyr mewn rali gwleidyddol dros ddiwygio gwleidyddol, ac roedd yn cefnogi'r Chwe Deddf a basiwyd gan y Llywodraeth. Roedd y rhain yn ddeddfau a oedd, ymhlith gwaharddiadau eraill, yn cyfyngu ar gyfarfodydd cyhoeddus ac ysgrifennu a dosbarthu llenyddiaeth radicalaidd.Roedd yn feirniadol hefyd o r\u00f4l merched fel ymgyrchwyr gwrth-gaethwasiaeth ac ar y cychwyn roedd yn gwrthwynebu rhyddfreinio\u2019r Catholigion, er iddo newid ei feddwl ar y mater hwn yn ddiweddarach. Er hynny, roedd o blaid pasio cyfreithiau a oedd yn gwella amodau gwaith ar gyfer gweithwyr tecstilau, glanhawyr simneiau, a chymerodd ddiddordeb yn yr ymgyrch i ddiwygio\u2019r carchardai. Cefnogodd hefyd ymgyrchoedd i leihau cosbau llym y Deddfau Hela a lleihau\u2019r defnydd a wnaed o\u2019r gosb eithaf.Roedd Wilberforce hefyd yn un o sylfaenwyr y Gymdeithas Dros Atal Creulondeb i Anifeiliaid (a ddaeth i gael ei hadnabod yn ddiweddarach fel yr RSPCA) ac yn 1824 nodwyd ef fel un o gefnogwyr cynharaf sefydliad a ddaeth i gael ei adnabod fel Sefydliad Brenhinol y Badau Achub (Royal National Lifeboat Insitution). Rhoddodd gefnogaeth ariannol hefyd i sefydlu Ysgolion Sul yng Ngwlad yr Haf ac ardal y Mendips, ac o\u2019r 1780au ymlaen ymgyrchodd dros gael gwared ar y \u2018bwrdeistrefi pwdr\u2019 er mwyn ailddosbarthu seddi yn yr ardaloedd trefol a dinesig. Mae\u2019n debyg ei fod wedi dechrau newid ei safbwynt ar faterion felly erbyn 1832, serch hynny. Blynyddoedd olaf Er gwaethaf afiechyd, yn ystod y 1820au parhaodd Wilberforce i fynychu a chadeirio nifer o gyfarfodydd y Gymdeithas Gwrth-gaethwasiaeth. Bu pasio Deddf Diwygio 1832, pan ymestynnwyd y bleidlais i ddynion dosbarth canol, yn hwb i ymgyrch y Diddymwyr. Yn sgil ymgyrchu a phrotestio cyson cafodd mwy o Aelodau Seneddol a oedd yn gefnogol i\u2019r achos eu hethol i\u2019r Senedd. Yn ogystal \u00e2 hynny, roedd gwrthryfeloedd caethweision yn Jamaica, a oedd yn un o drefedigaethau Prydain, wedi perswadio\u2019r Llywodraeth bod angen diddymu er mwyn osgoi rhagor o wrthryfeloedd.Yn Ebrill 1833 traddododd Wilberforce ei araith olaf mewn cyfarfod cyhoeddus ym Maidstone, Swydd Caint, er bod ei iechyd yn dirywio\u2019n ddifrifol. Bu farw ar 29 Gorffennaf 1833 yn nh\u0177 ei gefnder yn Cadogan Place, Llundain.  Rai diwrnodau ynghynt clywodd bod y Llywodraeth yn mynd i basio Deddf Diddymu Caethwasiaeth. Mewn llai na mis ar \u00f4l ei farwolaeth, yn Awst 1833, pasiwyd y ddeddf a fyddai\u2019n diddymu caethwasiaeth yn y rhan helaethaf o'r Ymerodraeth Brydeinig. Ond, un o delerau\u2019r ddeddf oedd darparu iawndal gwerth \u00a320 miliwn i berchnogion y planhigfeydd, ac yn India\u2019r Gorllewin (yr ynysoedd a berchnogwyd gan Brydain), De Affrica, Mauritius, Honduras Brydeinig a Chanada, sefydlwyd system o brentisiaethau lle'r oedd yn rhaid i gyn-gaethweision weithio i\u2019w cyn-berchnogion am rhwng pedair a chwe blynedd. Rhoddodd y ddeddf ryddfreiniad llawn i blant o dan chwech oed, a gyda'i gilydd, rhyddhawyd tua 800,000 o gaethweision Affricanaidd, gyda\u2019r mwyafrif ohonynt yn y Carib\u00ee.Claddwyd Wilberforce yn Abaty Westminster ar 3 Awst 1833.  Gwaddol Mae haneswyr diweddar wedi disgrifio\u2019r cydweithio a fu rhwng Wilberforce a Thomas Clarkson fel un o bartneriaethau mwyaf effeithiol hanes. Oni bai am y cydweithrediad rhwng y ddau ni fyddai caethwasiaeth wedi ei ddiddymu. Darparwyd yr arweinyddiaeth gan Wilberforce wrth iddo gyflwyno ei achos gerbron y Senedd, ac roedd ei ddadleuon yn seiliedig ar ymchwil manwl a thrylwyr Clarkson, a oedd yn hynny o beth wedi helpu i newid y farn gyhoeddus.Yn y 1940au, dadleuai\u2019r hanesydd Eric Williams  nad rhesymau dyngarol a chyfraniad Wilberforce a\u2019i gefnogwyr oedd y prif reswm dros y diddymu, ond oherwydd rhesymau economaidd a dirywiad y diwydiant siwgr yn India\u2019r Gorllewin. Er hynny, mae haneswyr diweddarach yr 20g wedi dadlau bod y diwydiant siwgr yn parhau i wneud elw mawr pan oedd y fasnach gaethweision yn cael ei diddymu. Mae hyn wedi golygu bod r\u00f4l Wilberforce a\u2019r Cristnogion Efengylaidd wedi cael ei ailasesu, ac mae gweithgarwch y mudiad gwrth-gaethwasiaeth bellach yn cael ei gydnabod fel cynsail ar gyfer ymgyrchoedd dyngarol diweddarach. Cyfeiriadau Darllen pellach Belmonte, Kevin. Hero for Humanity: A Biography of William Wilberforce (Navpress Publishing Group, 2002) ISBN 978-1576833544 Carey, Brycchan. British Abolitionism and the Rhetoric of Sensibility: Writing, Sentiment, and Slavery, 1760-1807 (Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2005) ISBN 978-1403946263 Furneaux, Robin. William Wilberforce (Llundain: Hamish Hamilton, 1974, 2006) ISBN 978-1573833431 Hague, William. William Pitt the Younger (Llundain: HarperPerennial, 2004) ISBN 978-0007147205 Hennell, Michael. William Wilberforce, 1759\u20131833, the Liberator of the Slave (Llundain: Church Book Room, 1950) Metaxas, Eric. Amazing Grace: William Wilberforce and the Heroic Campaign to End Slavery (Efrog Newydd: HarperSanFrancisco, 2007) ISBN 0-06-117300-2 Piper, John. Amazing Grace in the Life of William Wilberforce (Wheaton, Illinois: Crossway Books, 2006) ISBN 978-1581348750 Rodriguez, Junius P., ed. Encyclopedia of Emancipation and Abolition in the Transatlantic World. (Armonk, NY: M.E. Sharpe, 2007) Vaughan, David J. Statesman and Saint: The Principled Politics of William Wilberforce (Nashville, Tennessee: Cumberland House, 2001) ISBN 1-58182-224-3 Walvin, James. A Short History of Slavery (Llundain: Penguin, 2007) ISBN 978-0141027982 Wilberforce, R.I. and Wilberforce S. The Life of William Wilberforce (5 cyf., Llundain: John Murray, 1838)","419":"Dyngarwr o Sais oedd William Wilberforce (24 Awst 1759 \u2013 29 Gorffennaf 1833). Chwaraeodd ran flaenllaw yn yr ymgyrch i gael gwared \u00e2'r fasnach mewn caethweision. Roedd yn fab i fasnachwr cyfoethog. Cafodd ei eni yn Hull yn 1759. Yn 17 oed aeth Wilberforce i Goleg Sant Ioan, Caergrawnt. Daeth yn ffrind i William Pitt, a ddaeth yn ddiweddarach yn brif weinidog ifancaf Prydain erioed. Cychwynnodd ei yrfa wleidyddol yn 1780, gan ddod yn Aelod Seneddol annibynnol dros Gaerefrog (1784-1812). Yn 1785 cafodd dr\u00f6edigaeth grefyddol a arweiniodd at newidiadau mawr yn ei ffordd o fyw a chreu angerdd gydol oes ynddo tuag at ddiwygio. Yn 1787, daeth i gysylltiad \u00e2 Thomas Clarkson a gr\u0175p o ymgyrchwyr gwrth-gaethwasiaeth - yn eu plith, Granville Sharp, Hannah More a Syr William a\u2019r Arglwyddes Middleton. Perswadiwyd ef ganddynt i geisio defnyddio ei ddylanwad fel\u00a0aelod seneddol\u00a0i roi terfyn ar y fasnach mewn\u00a0caethweision, ac yn ystod yr ugain mlynedd ddilynol arweiniodd ymgyrch y Diddymwyr yn y Senedd. Yn\u00a01807\u00a0llwyddodd i gael y Senedd i basio deddf a oedd yn rhoi diwedd ar y fasnach. Hyrwyddodd nifer o achosion yn ystod ei fywyd - er enghraifft, Cymdeithas er mwyn Atal Llygredd a Drygioni (Society for the Suppression of Vice), gwaith cenhadol yn India, sefydlu trefedigaeth rydd yn Sierra Leone, sefydlu Cymdeithas Genhadu'r Eglwys a\u2019r Gymdeithas yn erbyn Creulondeb i Anifeiliaid.  Arweiniodd ei agwedd geidwadol tuag gefnogi deddfwriaeth ddadleuol ym meysydd gwleidyddol a chymdeithasol ato'n cael ei feirniadu am anwybyddu anghyfiawnderau ym Mhrydain. Parhaodd i gefnogi diddymiad llwyr caethwasiaeth hyd yn oed pan oedd ei iechyd yn gwaethygu ar \u00f4l 1826. Yn 1833 pasiwyd Deddf Diddymu Caethwasiaeth a wnaeth ddiddymu caethwasiaeth ar draws y rhan helaethaf o Ymerodraeth Prydain. Claddwyd ef yn Abaty Westminster, yn agos i\u2019w ffrind, William Pitt yr Ieuengaf.Mae\u00a0Ioan Gruffudd\u00a0yn chwarae rhan Wilberforce yn y ffilm\u00a0Amazing Grace\u00a0(2006).  Bywyd cynnar Ganwyd William Wilberforce yn Hull yn Awst 1759, yn unig fab i Robert Wilberforce (1728-1768), masnachwr cyfoethog, a\u2019i wraig, Elisabeth Bird (1730-1798) ac roedd ei dadcu, William, wedi gwneud ffortiwn i'w deulu yn y fasnach forwrol gyda\u2019r gwledydd Baltig ac wedi ei ethol ddwywaith yn faer Hull.Wedi marwolaeth ei dad yn 1768, anfonwyd William i fyw gydag ewythr a modryb cyfoethog a oedd yn berchen ar dai ym Mhalas St. James, Llundain a Wimbledon, y tu allan Llundain. O dan eu dylanwad magodd ddiddordeb mewn Cristnogaeth Efengylaidd. Roedd ei fodryb Hannah yn chwaer i\u2019r masnachwr Cristnogol cyfoethog, John Thornton, dyngarwr ac un o gefnogwyr y pregethwr Methodistaidd George Whitefield.Yn Hydref 1776, pan oedd yn 17 mlwydd oed, aeth Wilberforce i Goleg Sant Ioan, Caergrawnt. Etifeddodd lawer o gyfoeth ar farwolaeth ei dad-cu a\u2019i ewythr yn 1777, ac o ganlyniad ni fu\u2019n astudio\u2019n galed iawn yng Nghaergrawnt ond yn hyrach yn byw bywyd gwyllt a hedonistaidd yn y cyfnod hwn. Tra'r oedd yn y coleg daeth yn ffrindiau \u00e2 darpar Brif Weinidog Prydain, sef William Pitt, a derbyniodd ei radd BA yn 1781 ac yna Gradd Meistr yn 1788.Priododd Barbara Ann Spooner yng Nghaerfaddon ym mis Mai 1797 a chawsant chwech o blant: William (ganwyd 1798), Barbara (ganwyd 1799), Elizabeth (ganwyd 1801), Robert (ganwyd 1802), Samuel (ganwyd 1805) a Henry (ganwyd 1807). Bywyd yn y Senedd O dan ddylanwad William Pitt, anogwyd Wilberforce i fentro i mewn i\u2019r byd gwleidyddol ac ym Medi 1870, pan oedd yn 21 mlwydd oed a thra'r oedd yn dal yn fyfyriwr, etholwyd William Wilberforce yn Aelod Seneddol dros Kingston upon Hull. Fel yr oedd yn arferiad bryd hynny, gwariodd swm sylweddol o arian er mwyn sicrhau ei fod yn derbyn y nifer angenrheidiol o bleidleisiau.Roedd yn Aelod Seneddol annibynnol ac yn cefnogi llywodraethau Tor\u00efaidd a Chwigaidd yn ddibynnol ar sut oedd eu polis\u00efau yn effeithio ar ei gydwybod a\u2019i ddaliadau. Roedd yn pleidleisio ar fesurau gwahanol ar sail eu cryfderau a'u manteision.Roedd Wilberforce yn mwynhau bywyd cymdeithasol prysur ac yn troi mewn cylchoedd a oedd yn cynnwys Georgiana (Duges Dyfnaint) a Thywysog Cymru.Roedd yn enwog am fod yn siaradwr huawdl mewn trafodaethau seneddol a phan ddaeth William Pitt yn Brif Weinidog yn Rhagfyr 1783 roedd Wilberforce yn gefnogwr allweddol i\u2019w lywodraeth leiafrifol.Er eu cyfeillgarwch, ni chynigodd Pitt swydd gweinidog yn ei lywodraeth i Wilberforce. Gallai hynny fod oherwydd dymuniad Wilberforce i fod yn Aelod Seneddol annibynnol ac roedd Pitt yn ymwybodol hefyd nad oedd Wilberforce yn mwynhau\u2019r iechyd gorau. Parhaodd ei yrfa wleidyddol yn yr 1880au pan gafodd ei ethol, yn 24 mlwydd oed, yn Aelod Seneddol Swydd Efrog yn Etholiad Cyffredinol 1784.  Tr\u00f6edigaeth Bu taith Wilberforce i Ewrop yn Hydref 1784 yn allweddol o ran achosi newidiadau tyngedfennol yn ei fywyd, ac yn drobwynt pwysig o ran penderfynu beth fyddai ei yrfa yn y dyfodol. Ei gyd-deithwyr oedd ei fam, ei chwaer ac Isaac Milner, brawd iau cyn-brifathro William Wilberforce. Roedd Milner hefyd wedi bod yn Gymrawd yng Ngholeg y Frenhines, Caergrawnt, yn y flwyddyn pan aeth Wilberforce i\u2019r coleg. Bu\u2019r gr\u0175p yn teithio yn yr Eidal a\u2019r Swistir a phan ddychwelodd Wilberforce i Loegr yng nghwmni Milner buont yn darllen \u2018The Rise and Progress in the Soul\u2019 gan Philip Doddridge, anghydffurfiwr o Loegr ar ddechrau\u2019r 18g.Mae\u2019n ddigon posib bod diddordeb Wilberforce mewn crefydd efengylaidd wedi cael ei ail-gynnau yn y cyfnod hwn wrth iddo ddechrau codi\u2019n gynnar yn y bore er mwyn darllen y Beibl a gwedd\u00efo, a dechreuodd gadw dyddiadur personol. Dyma\u2019r cyfnod pan gafodd dr\u00f6edigaeth efengylaidd, gan ddatgan ei fod yn edifarhau am bechodau ei hen fywyd ac yn addo rhoi ei fywyd a\u2019i waith yn y dyfodol at wasanaeth Duw. Tua\u2019r adeg hon hefyd dechreuodd gwestiynu a ddylai fod yn cyflawni swydd gyhoeddus, ond wedi cyngor gan John Newton, ficer Anglicanaidd efengylaidd blaengar yn y cyfnod a rheithor eglwys St Mary Woolnoth yn ninas Llundain, ynghyd \u00e2 dylanwad William Pitt, perswadiwyd ef i aros yn y byd gwleidyddol. O hynny ymlaen, penderfynodd y byddai ei safbwyntiau gwleidyddol yn cael eu llywio gan ei ffydd a\u2019i awydd i hyrwyddo Cristnogaeth ac egwyddorion Cristnogol mewn materion preifat a chyhoeddus. Roedd ei farn ar wahanol bynciau yn geidwadol ac yn wrthwynebus i newidiadau radicalaidd a oedd yn herio\u2019r ffordd roedd Duw wedi trefnu\u2019r byd yn wleidyddol ac yn gymdeithasol. Lleisiai ei farn felly ar bynciau fel sut i gadw\u2019r Sabbath a chael gwared ar anfoesoldeb drwy addysg a diwygio. Diwedd y fasnach gaethweision Daeth Prydain i ymwneud \u00e2'r fasnach gaethweision yn ystod y 16g. Erbyn diwedd y 18g roedd masnach drionglog yn cludo nwyddau o Brydain draw i Affrica i brynu caethweision, yna'n trawsgludo\u2019r caethweision a brynwyd yno draw i India\u2019r Gorllewin, gan ddychwelyd gyda chynnyrch fel siwgr, tybaco a chotwm i Brydain. Roedd y cynnyrch hwn yn cynrychioli 80% o incwm tramor Prydain ar y pryd. Roedd llongau Prydeinig yn dominyddu'r fasnach gaethweision ac yn cyflenwi caethweision ar gyfer ymerodraethau Ffrainc, Sbaen, yr Iseldiroedd, Portiwgal a Phrydain. Pan oedd y fasnach ar ei hanterth roedd cymaint \u00e2 40,000 o gaethweision - yn ddynion, menywod a phlant - yn cael eu cludo ar \u2018y llwybr canol\u2019 ar draws yr Iwerydd mewn amodau erchyll ar y llongau. Amcangyfrifir bod tua 11 miliwn o Affricaniaid wedi cael eu cludo i gaethwasiaeth a bod tua 1.4 miliwn wedi marw yn ystod y mordeithiau.Dechreuodd yr ymgyrch Brydeinig i gael gwared ar y fasnach gaethweision yn ystod y 1780au pan sefydlwyd pwyllgorau gwrth-gaethwasiaeth gan y Crynwyr, a chyflwynwyd y ddeiseb gyntaf erioed yn erbyn y fasnach gaethweision gerbron y Senedd yn 1783. Dylanwadau Charles ac Arglwyddes Middleton Yn 1783, cyfarfu Wilberforce \u00e2\u2019r Parchedig James Ramsay, llawfeddyg ar long a oedd yn offeiriad ar ynys St. Christopher (St Kitts erbyn hyn) yn India\u2019r Gorllewin ac a oedd hefyd yn oruchwyliwr meddygol ar blanhigfeydd yr ynys. Roedd Ramsay wedi ei ffieiddio gan yr amodau a\u2019r driniaeth erchyll a ddioddefai\u2019r caethweision yn ystod yr hwylio ac wrth weithio yn y planhigfeydd. Treuliodd bymtheg mlynedd ar yr ynys cyn dychwelyd i Loegr a derbyn swydd fel offeiriad yn Teston, Swydd Caint ym 1781. Yno cyfarfu \u00e2 Syr Charles Middleton, yr Arglwyddes Middleton, Thomas Clarkson, Hannah More, a daeth y gr\u0175p hwn o bobl i gael eu hadnabod fel y \u2018Testonau\u2019. Eu bwriad oedd hyrwyddo Cristnogaeth a hybu gwelliannau. Dychrynwyd hwy gan adroddiadau Ramsay am arferion creulon a ffiaidd meistri\u2019r caethweision, y driniaeth erchyll a\u2019r diffyg cyfarwyddyd Cristnogol a roddwyd i\u2019r caethweision.Anogwyd Ramsay i gofnodi ei brofiadau a threuliodd dair blynedd yn ysgrifennu \u2018An essay on the Treatment and Conversion of African Slaves in the British Sugar Colonies\u2019 a oedd yn ddamniol yn ei feirniadaeth o\u2019r fasnach gaethweision yn India\u2019r Gorllewin. Bu\u2019r gyfrol, a gyhoeddwyd yn 1784, yn allweddol yn magu ymwybyddiaeth y cyhoedd o erchylltra\u2019r fasnach.Ni ymatebodd Wilberforce yn syth i\u2019r traethawd, er ei fod ar yr adeg hon yn dechrau ymddiddori mewn gwelliannau a diwygio dyngarol. Yna, yn Nhachwedd 1786, anfonwyd llythyr ato gan Syr Charles Middleton, a dynnodd ei sylw yn fanylach at y testun. Gydag anogaeth oddi wrth yr Arglwyddes Middleton, awgrymodd Syr Charles yn y llythyr y dylai Wilberforce gyflwyno cynnig gerbron y Senedd i ddiddymu\u2019r fasnach gaethweision. Dechreuodd Wilberforce ddarllen yn eang am y fasnach, gan gwrdd yn gyson \u00e2\u2019r Testonau yn nh\u0177\u2019r Middletons yn Llys Barham dros aeaf 1786-1787. Mewn swper a drefnwyd ym mis Mawrth 1787, gyda Syr Charles Middleton, Syr Joshua Reynolds, a rhai aelodau seneddol eraill ymhlith y gwahoddedigion, cytunodd Wilberforce y byddai\u2019n fodlon bod yn siaradwr Seneddol ar ran y Pwyllgor Diddymu. Golygai hynny y byddai\u2019n fodlon rhoi cynigion gerbron y Senedd. Thomas Clarkson Roedd Thomas Clarkson yn gyn-fyfriwr yng Ngholeg Sant Ioan, Caergrawnt, fel Wilberforce, ac yn un o\u2019i gyfeillion o ddyddiau coleg. Galwodd Clarkson heibio Wilberforce yn Iard yr Hen Balas (Old Palace Yard), Llundain, lle rhoddodd gopi i Wilberforce o\u2019i draethawd.  Ysgrifennwyd y traethawd ganddo tra'r oedd yng Nghaergrawnt, ac esboniai\u2019r angen i roi terfyn ar gaethwasiaeth. Dyma ddechrau cyfeillgarwch a barodd 50 mlynedd. Roedd Thomas Clarkson yn un o brif gefnogwyr y Gymdeithas Dros Ddiddymu\u2019r Fasnach Gaethweision ac yn ffigwr blaenllaw ymhlith y Diddymwyr. Daeth yn ffrind gydol oes i Wilberforce a bu\u2019r ddau yn aelodau blaenllaw yng ngwaith y Gymdeithas Dros Ddiddymu\u2019r Fasnach Gaethweision. Roedd Clarkson yn darparu tystiolaeth wreiddiol ac uniongyrchol i Wilberforce am y fasnach gaethweision er mwyn helpu Wilberforce i gyflwyno ei apeliadau a'i anerchiadau yn y Senedd. Gwaith Clarkson oedd ymchwilio cymaint \u00e2 phosib am y fasnach, siarad gyda morwyr, ymchwilio i gyflwr llongau ac roedd hyd yn oed yn casglu\u2019r offer a ddefnyddiwyd i gosbi caethweision, fel chwipiau, trapiau, pastynau a sgriwiau bodiau. Y Crynwyr ac ymgyrchwyr eraill Ar ddiwedd y 18g cynyddodd y galw i roi terfyn ar y fasnach gaethweision, ac yn 1787 sefydlwyd y Gymdeithas Dros Ddiddymu\u2019r Fasnach Gaethweision. Roedd grwpiau crefyddol ac ymgyrchwyr gwleidyddol ymhlith y rhai sefydlodd y Gymdeithas, ac yn eu plith y Crynwyr a rhai Anglicaniaid. Roedd John Wesley, sylfaenydd yr Eglwys Fethodistaidd, yn llym ei feirniadaeth o erchylltra\u2019r fasnach gaethweision ac roedd y perchennog crochenwaith enwog Josiah Wedgwood ymhlith cefnogwyr y gymdeithas. Yn 1787, cynlluniodd a chynhyrchodd ffatr\u00efoedd Wedgwood s\u00eal cwyr a ddaeth yn symbol o ymgyrch y Gymdeithas. Defnyddiodd y Gymdeithas ddulliau newydd eraill o ymgyrchu - er enghraifft, lob\u00efo, ysgrifennu pamffledi, cynnal cyfarfodydd cyhoeddus, a threfnu boicotiau. Bu\u2019r gymdeithas yn hollbwysig yn codi ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd, yn denu cefnogaeth a dod \u00e2 grwpiau gwahanol oedd \u00e2\u2019r un meddylfryd a safbwynt at ei gilydd. Penderfynodd y Gymdeithas mai gwaredu\u2019r fasnach gaethweision oedd eu bwriad yn hytrach na chaethwasiaeth ei hun oherwydd credwyd byddai caethwasiaeth yn diflannu unwaith y byddai\u2019r fasnach yn dod yn anghyfreithlon.Ceisiodd y Gymdeithas hefyd ddylanwadu ar wledydd eraill oedd yn ymwneud \u00e2\u2019r fasnach gaethweision, fel Ffrainc, Sbaen, Portiwgal, Denmarc, yr Iseldiroedd ac UDA. Bu\u2019n gohebu gydag ymgyrchwyr gwrth-fasnach yn y gwledydd hynny ac yn trefnu cyfieithu llyfrau a phamffledi cyfrwng Saesneg. Cynhwysai'r rhain lyfrau gan gyn-gaethweision fel Ottobah Cugoano ac Olaudah Equiano. Cyhoeddodd Equiano ei lyfr \u2018Interesting Narrative of the Life of Olaudah Equiano\u2019 yn 1789 lle disgrifiodd ei brofiadau erchyll pan oedd yn gaethwas, ac roedd gwaith Diddymwr pwysig arall, sef Cuguano, yn pwysleisio eu hawydd i dynnu sylw'r cyhoedd ym Mhrydain at ddioddefaint caethweision. Adnabuwyd hwy a phobl ddu eraill oedd wedi cael eu rhyddfreinio fel \u2018Meibion Affrica\u2019, a byddent yn aml yn siarad mewn cymdeithasau trafod, yn ysgrifennu llythyrau i bapurau newydd, i gylchgronau ac unigolion cyhoeddus ym mywyd y wlad a llythyrau cyhoeddus i ymgyrchoedd rhai eraill oedd yn eu cefnogi. Roedd ymgyrch y Gymdeithas yn torri tir newydd yn hanes ymgyrchu hawliau dynol, gan ei bod wedi denu cefnogaeth dynion a menywod o wahanol ddosbarthiadau cymdeithasol a chefndiroedd, ar lawr gwlad, er mwyn ceisio cael gwared ar yr anghyfiawnderau a ddioddefai eraill. Gwrthwynebiad Wynebodd yr Ymgyrch Ddiddymu wrthwynebiad ffyrnig oddi wrth unigolion a grwpiau oedd yn elwa ar y fasnach gaethweision. Brwydrodd llawer o gapteiniaid m\u00f4r yn galed i amddiffyn y fasnach, yn yr un modd \u00e2 pherchnogion y planhigfeydd a\u2019r masnachwyr eraill oedd ynghlwm wrth y fasnach yn gyffredinol. Ffurfiwyd pwyllgorau gwrth-ddiddymu mewn dinasoedd lle'r oedd porthladdoedd, fel Lerpwl, Bryste a Llundain, cyhoeddwyd a dosbarthwyd pamffledi a chyflwynwyd deisebau i\u2019r Llywodraeth yn dadlau yn erbyn diddymu\u2019r fasnach. Ysgogwyd Wilberforce i helpu\u2019r ymgyrch i ddiddymu caethwasiaeth oherwydd ei awydd i weithredu ar ei egwyddorion Cristnogol ac i wasanaethu Duw mewn bywyd cyhoeddus. Roedd y fasnach gaethweision Anghristnogol yn ei gas\u00e1u ef ac efengylwyr eraill gan ei bod yn cael ei rheoli gan drachwant didrugaredd y masnachwyr a pherchnogion caethweision. Yr ymgyrch i Ddiddymu Cyflwynodd Wilberforce sawl mesur gerbron y Senedd o 1789 ymlaen a chymerodd tua 20 mlynedd i berswadio\u2019r Senedd i roi diwedd ar y fasnach gaethweision.Ar 12 Mai 1789 traddododd Wilberforce ei anerchiad pwysig cyntaf yn Nh\u0177'r Cyffredin o blaid diddymu caethwasiaeth. Defnyddiodd dystiolaeth Clarkson i ddangos anghyfiawnderau'r fasnach a\u2019r amodau ar y llongau oedd yn cludo\u2019r caethweision o Affrica. Dadleuodd y byddai cael gwared ar gaethwasiaeth hefyd yn gwella cyflwr y caethweision oedd yn byw yn India\u2019r Gorllewin. Canolbwyntiodd ar gyflwyno 12 cynnig gerbron y T\u0177 a oedd yn canolbwyntio ar ddiddymu\u2019r fasnach gaethweision. Yn y diwedd, yn Ebrill 1791, llwyddodd Wilberforce i gyflwyno\u2019r mesur cyntaf erioed yn y Senedd er mwyn diddymu\u2019r fasnach gaethweision. Er hynny, trechwyd y mesur a dyma gychwyn ar gyfnod hir o ymgyrchu gan Wilberforce yn wyneb rhwystredigaethau ac atgasedd tuag ato ef a\u2019i ymgyrch. Roedd y Llywodraeth ar y pryd yn fwy ceidwadol ac wedi ymateb mewn ffordd adweithiol oherwydd y Chwyldro Ffrengig a oedd newydd ddigwydd yn Ffrainc, twf radicaliaeth yn gyffredinol a\u2019r gwrthryfeloedd fu ymhlith y caethweision yn India\u2019r Gorllewin Ffrengig. Cefnogwyd gwaith Wilberforce yn y cyfnod hwn hefyd gan Gristnogion efengylaidd eraill, a alwyd yn \u2018Sect Clapham\u2019, oherwydd bod y mwyafrif o\u2019r gr\u0175p yn byw o gwmpas y comin yn Clapham, a oedd bryd hynny'n bentref yn ne-orllewin Llundain. Adnabuwyd hwy hefyd fel \u2018Y Seintiau\u2019 oherwydd eu hymroddiad i sicrhau bod egwyddorion Cristnogol yn cael eu gweithredu yn y gymdeithas ac am eu gwrthwynebiad i gaethwasiaeth.Ar 2 Ebrill 1792 cyflwynodd Wilberforce fesur arall yn galw am ddiddymu caethwasiaeth a ddenodd gefnogaeth oddi wrth siaradwyr huawdl eraill yn Nh\u0177'r Cyffredin, fel William Pitt yr Ieuengaf, Charles James Fox a Wilberforce ei hun.  Rhyfel gyda Ffrainc Golygai\u2019r rhyfel gyda Ffrainc bod gwleidyddion wedi gorfod troi eu sylw tuag at yr argyfwng cenedlaethol a\u2019r posibilrwydd y byddai\u2019r wlad yn cael ei goresgyn. O ganlyniad roedd y drafodaeth am ddiddymu caethwasiaeth wedi cael ei rhoi o\u2019r neilltu am y tro. Parhaodd Wilberforce i gyflwyno mesurau i ddiddymu caethwasiaeth drwy gydol y 1790au - er enghraifft, yn 1794 cyflwynodd fesur a oedd yn ei gwneud hi\u2019n anghyfreithlon i longau Prydeinig ddarparu caethweision i drefedigaethau tramor. Fe wnaeth hyd yn oed erfyn ar Pitt i ddod i gytundeb heddychlon gyda Ffrainc er mwyn i Pitt a\u2019i lywodraeth allu rhoi sylw o ddifrif i ddiddymu caethwasiaeth. Cam olaf yr ymgyrch Ar ddechrau\u2019r 19eg ganrif bu cynnydd mewn diddordeb yn yr ymgyrch i ddiddymu caethwasiaeth. Yn dilyn marwolaeth William Pitt yn Ionawr 1806, dechreuodd Wilberforce gydweithio'n agosach \u00e2\u2019r Chwigiaid ac roedd llywodraeth a chabinet newydd yr Arglwydd Grenville a Charles Fox yn cynnwys mwy o Aelodau Seneddol a oedd o blaid diddymu. Arweiniodd Wilberforce a Fox yr ymgyrch yn Nh\u0177'r Cyffredin tra bod yr Arglwydd Grenville yn lleisio cefnogaeth i\u2019r ymgyrch yn Nh\u0177\u2019r Arglwyddi.Yn 1806 ysgrifennodd Wilberforce \u2018A Letter on the Abolition of the Slave Trade\u2019 a amlinellai, gyda\u2019r dystiolaeth roedd ef a Clarkson wedi ei chrynhoi dros y ddau ddegawd blaenorol, y ddadl o blaid diddymu\u2019r fasnach gaethweision. Roedd caethwasiaeth yn destun pwysig yn Etholiad Cyffredinol Hydref 1806, ac etholwyd mwy o Aelodau Seneddol i D\u0177'r Cyffredin a oedd yn gefnogol i\u2019r achos diddymu. Roedd y rhain yn cynnwys dynion milwrol a oedd wedi bod yn lygad-dystion i erchyllterau caethwasiaeth a gwrthryfeloedd yn erbyn y fasnach. Yn dilyn yr etholiad, ailetholwyd Wilberforce yn Aelod Seneddol Swydd Efrog ac ar \u00f4l hynny cyhoeddodd ei \u2018Lythyr\u2019, sef llyfr 400 tudalen a ddaeth yn sail i gam olaf ei ymgyrch i ddiddymu caethwasiaeth. O\u2019r diwedd, yn Chwefror 1807, gyda chefnogaeth yr Arglwydd Grenville, y Prif Weinidog a lwyddodd i sicrhau cefnogaeth T\u0177\u2019r Arglwyddi ac yna cefnogaeth T\u0177'r Cyffredin, llwyddwyd i basio Mesur o Blaid Diddymu\u2019r fasnach gaethweision. Pasiwyd y Ddeddf Dros Ddiddymu\u2019r Fasnach Gaethweision ym Mawrth 1807 a oedd yn gwahardd prynu a gwerthu caethweision drwy\u2019r Ymerodraeth ac a gludwyd ar fwrdd llongau Prydeinig fel rhan o\u2019r Fasnach Drionglog ar draws Cefnfor yr Iwerydd. Golygai\u2019r ddeddf ei bod yn anghyfreithlon i unrhyw Brydeiniwr brynu neu werthu unigolyn arall. Er hynny, ni ddaeth caethwasiaeth i ben a pharhaodd y frwydr ar \u00f4l hynny. Yn 1823 sefydlodd Wilberforce a\u2019i gefnogwyr y \u2018Gymdeithas Dros Ddiddymu Caethwasiaeth\u2019 a fu\u2019n parhau i ymgyrchu dros anghyfreithloni caethwasiaeth, a cheisiodd hefyd gychwyn ymgyrch i wahardd pobl rhag bod yn berchen ar gaethweision. Golygai hyn waharddiad terfynol ar unrhyw fath o fasnachu mewn caethweision. Yn 1833, pasiwyd y Ddeddf Ryddfreinio a oedd yn sicrhau bod y caethweision yn y trefedigaethau yn cael eu rhyddfreinio a\u2019u rhyddhau. Roedd UDA wedi gwneud y fasnach gaethweision yn anghyfreithlon yn 1808 ond ni ddiddymwyd caethwasiaeth tan 1863.  Meysydd eraill Mewn materion yn ymwneud \u00e2 diwygiadau gwleidyddol a chymdeithasol roedd safbwynt Wilberforce yn geidwadol iawn. Credai bod Cristnogaeth yn allweddol i weld gwelliannau mewn moesoldeb, addysg a chrefydd ond eto roedd yn ofni ac yn wrthwynebus i achosion radical a chwyldro. Ar y naill ochr, roedd wedi cefnogi atal habeas corpus yn 1795 ac wedi pleidleisio o blaid Mesurau Gagio William Pitt, a oedd yn gwahardd cyfarfodydd o fwy na 50 o bobl, yn caniat\u00e1u arestio siaradwyr\/areithwyr ac yn gosod cosbau llym ar y rhai oedd yn feirniadol o gyfansoddiad gwleidyddol y Deyrnas Unedig. Gwrthwynebai hefyd hawl y dosbarth gweithiol i drefnu undebau, ac yn 1799 siaradodd o blaid y Deddfau Cyfunol, sef cyfres o ddeddfau a oedd yn ceisio atal gweithgarwch undebol ar draws Prydain.Gwrthwynebai gynnal ymchwiliad i Gyflafan Peterloo yn 1819 pan laddwyd protestwyr mewn rali gwleidyddol dros ddiwygio gwleidyddol, ac roedd yn cefnogi'r Chwe Deddf a basiwyd gan y Llywodraeth. Roedd y rhain yn ddeddfau a oedd, ymhlith gwaharddiadau eraill, yn cyfyngu ar gyfarfodydd cyhoeddus ac ysgrifennu a dosbarthu llenyddiaeth radicalaidd.Roedd yn feirniadol hefyd o r\u00f4l merched fel ymgyrchwyr gwrth-gaethwasiaeth ac ar y cychwyn roedd yn gwrthwynebu rhyddfreinio\u2019r Catholigion, er iddo newid ei feddwl ar y mater hwn yn ddiweddarach. Er hynny, roedd o blaid pasio cyfreithiau a oedd yn gwella amodau gwaith ar gyfer gweithwyr tecstilau, glanhawyr simneiau, a chymerodd ddiddordeb yn yr ymgyrch i ddiwygio\u2019r carchardai. Cefnogodd hefyd ymgyrchoedd i leihau cosbau llym y Deddfau Hela a lleihau\u2019r defnydd a wnaed o\u2019r gosb eithaf.Roedd Wilberforce hefyd yn un o sylfaenwyr y Gymdeithas Dros Atal Creulondeb i Anifeiliaid (a ddaeth i gael ei hadnabod yn ddiweddarach fel yr RSPCA) ac yn 1824 nodwyd ef fel un o gefnogwyr cynharaf sefydliad a ddaeth i gael ei adnabod fel Sefydliad Brenhinol y Badau Achub (Royal National Lifeboat Insitution). Rhoddodd gefnogaeth ariannol hefyd i sefydlu Ysgolion Sul yng Ngwlad yr Haf ac ardal y Mendips, ac o\u2019r 1780au ymlaen ymgyrchodd dros gael gwared ar y \u2018bwrdeistrefi pwdr\u2019 er mwyn ailddosbarthu seddi yn yr ardaloedd trefol a dinesig. Mae\u2019n debyg ei fod wedi dechrau newid ei safbwynt ar faterion felly erbyn 1832, serch hynny. Blynyddoedd olaf Er gwaethaf afiechyd, yn ystod y 1820au parhaodd Wilberforce i fynychu a chadeirio nifer o gyfarfodydd y Gymdeithas Gwrth-gaethwasiaeth. Bu pasio Deddf Diwygio 1832, pan ymestynnwyd y bleidlais i ddynion dosbarth canol, yn hwb i ymgyrch y Diddymwyr. Yn sgil ymgyrchu a phrotestio cyson cafodd mwy o Aelodau Seneddol a oedd yn gefnogol i\u2019r achos eu hethol i\u2019r Senedd. Yn ogystal \u00e2 hynny, roedd gwrthryfeloedd caethweision yn Jamaica, a oedd yn un o drefedigaethau Prydain, wedi perswadio\u2019r Llywodraeth bod angen diddymu er mwyn osgoi rhagor o wrthryfeloedd.Yn Ebrill 1833 traddododd Wilberforce ei araith olaf mewn cyfarfod cyhoeddus ym Maidstone, Swydd Caint, er bod ei iechyd yn dirywio\u2019n ddifrifol. Bu farw ar 29 Gorffennaf 1833 yn nh\u0177 ei gefnder yn Cadogan Place, Llundain.  Rai diwrnodau ynghynt clywodd bod y Llywodraeth yn mynd i basio Deddf Diddymu Caethwasiaeth. Mewn llai na mis ar \u00f4l ei farwolaeth, yn Awst 1833, pasiwyd y ddeddf a fyddai\u2019n diddymu caethwasiaeth yn y rhan helaethaf o'r Ymerodraeth Brydeinig. Ond, un o delerau\u2019r ddeddf oedd darparu iawndal gwerth \u00a320 miliwn i berchnogion y planhigfeydd, ac yn India\u2019r Gorllewin (yr ynysoedd a berchnogwyd gan Brydain), De Affrica, Mauritius, Honduras Brydeinig a Chanada, sefydlwyd system o brentisiaethau lle'r oedd yn rhaid i gyn-gaethweision weithio i\u2019w cyn-berchnogion am rhwng pedair a chwe blynedd. Rhoddodd y ddeddf ryddfreiniad llawn i blant o dan chwech oed, a gyda'i gilydd, rhyddhawyd tua 800,000 o gaethweision Affricanaidd, gyda\u2019r mwyafrif ohonynt yn y Carib\u00ee.Claddwyd Wilberforce yn Abaty Westminster ar 3 Awst 1833.  Gwaddol Mae haneswyr diweddar wedi disgrifio\u2019r cydweithio a fu rhwng Wilberforce a Thomas Clarkson fel un o bartneriaethau mwyaf effeithiol hanes. Oni bai am y cydweithrediad rhwng y ddau ni fyddai caethwasiaeth wedi ei ddiddymu. Darparwyd yr arweinyddiaeth gan Wilberforce wrth iddo gyflwyno ei achos gerbron y Senedd, ac roedd ei ddadleuon yn seiliedig ar ymchwil manwl a thrylwyr Clarkson, a oedd yn hynny o beth wedi helpu i newid y farn gyhoeddus.Yn y 1940au, dadleuai\u2019r hanesydd Eric Williams  nad rhesymau dyngarol a chyfraniad Wilberforce a\u2019i gefnogwyr oedd y prif reswm dros y diddymu, ond oherwydd rhesymau economaidd a dirywiad y diwydiant siwgr yn India\u2019r Gorllewin. Er hynny, mae haneswyr diweddarach yr 20g wedi dadlau bod y diwydiant siwgr yn parhau i wneud elw mawr pan oedd y fasnach gaethweision yn cael ei diddymu. Mae hyn wedi golygu bod r\u00f4l Wilberforce a\u2019r Cristnogion Efengylaidd wedi cael ei ailasesu, ac mae gweithgarwch y mudiad gwrth-gaethwasiaeth bellach yn cael ei gydnabod fel cynsail ar gyfer ymgyrchoedd dyngarol diweddarach. Cyfeiriadau Darllen pellach Belmonte, Kevin. Hero for Humanity: A Biography of William Wilberforce (Navpress Publishing Group, 2002) ISBN 978-1576833544 Carey, Brycchan. British Abolitionism and the Rhetoric of Sensibility: Writing, Sentiment, and Slavery, 1760-1807 (Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2005) ISBN 978-1403946263 Furneaux, Robin. William Wilberforce (Llundain: Hamish Hamilton, 1974, 2006) ISBN 978-1573833431 Hague, William. William Pitt the Younger (Llundain: HarperPerennial, 2004) ISBN 978-0007147205 Hennell, Michael. William Wilberforce, 1759\u20131833, the Liberator of the Slave (Llundain: Church Book Room, 1950) Metaxas, Eric. Amazing Grace: William Wilberforce and the Heroic Campaign to End Slavery (Efrog Newydd: HarperSanFrancisco, 2007) ISBN 0-06-117300-2 Piper, John. Amazing Grace in the Life of William Wilberforce (Wheaton, Illinois: Crossway Books, 2006) ISBN 978-1581348750 Rodriguez, Junius P., ed. Encyclopedia of Emancipation and Abolition in the Transatlantic World. (Armonk, NY: M.E. Sharpe, 2007) Vaughan, David J. Statesman and Saint: The Principled Politics of William Wilberforce (Nashville, Tennessee: Cumberland House, 2001) ISBN 1-58182-224-3 Walvin, James. A Short History of Slavery (Llundain: Penguin, 2007) ISBN 978-0141027982 Wilberforce, R.I. and Wilberforce S. The Life of William Wilberforce (5 cyf., Llundain: John Murray, 1838)","420":"Gwleidydd o Sais oedd Winston Leonard Spencer Churchill (30 Tachwedd 1874 \u2013 24 Ionawr 1965). Gwasanaethodd fel Prif Weinidog y Deyrnas Unedig yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Ganwyd Churchill i fywyd o gyfoeth a braint ar Tachwedd 30, 1874 ym Mhalas Blenheim, Swydd Rhydychen. Daeth Winston yn filwr ac yna\u2019n newyddiadurwr.  Enillodd ei enw da am ddewrder a menter fel gohebydd rhyfel yn ystod Rhyfel y Boer 1899\u20131902.  Bu\u2019n un o gyd-wleidyddion David Lloyd George tra\u2019n aelod o\u2019r Blaid Ryddfrydol cyn newid ei liwiau gwleidyddol i fod yn aelod o\u2019r Blaid Geidwadol. Yn ystod y 1930au bu\u2019n feirniaid cyson o bolisi dyhuddo Prydain tuag at Hitler ac yn 1940 olynodd Neville Chamberlain fel arweinydd Llywodraeth Prydain.  Gwasanaethodd fel Prif Weinidog y Deyrnas Unedig yn ystod yr Ail Ryfel Byd gan arwain y wlad i fuddugoliaeth yn 1945. Collodd Churchill a\u2019r Blaid Geidwadol Etholiad Cyffredinol 1945 ond dychwelodd i b\u0175er fel Prif Weinidog rhwng 1951 a 1955. Roedd hefyd yn awdur llyfrau hanes ac atgofion.  Teulu Roedd Churchill yn fab i\u2019r Arglwydd Randolph Churchill a\u2019i wraig Jennie (cyfenw morwynol Jerome). Roedd ei dad, yr Arglwydd Randolph Churchill, yn wleidydd Ceidwadol uchel ei barch. Priododd Clementine Hozier ar 12 Medi 1908, yn Eglwys Santes Marged, San Steffan. Bu'n byw yn Chartwell, Caint, o 1922. Ganwyd iddynt bedwar o blant:  Diana Churchill (1909-1963) Randolph Churchill (1911-1968) Sarah Churchill (1914-1982) Marigold Frances Churchill (1918-1921) Gyrfa wleidyddol 1902 - Mentrodd i'r byd gwleidyddol fel AS Ceidwadol, gan newid plaid yn ddiweddarach ac ymuno \u00e2\u2019r Rhyddfrydwyr. Daeth yn gyfeillgar \u00e2 Lloyd George a gyda\u2019i gilydd gwthion nhw lawer o ddiwygiadau cymdeithasol trwy\u2019r Senedd. 1910 \u2013 Gorchmynnodd anfon milwyr i dorri streic y glowyr yn Nhonypandy 1914 - Pan ddechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf, dewiswyd Churchill i fod yn gyfrifol am y Llynges Frenhinol fel Prif Arglwydd y Morlys. Roedd yn Brif Arglwydd egn\u00efol ac effeithlon, ond beirniadwyd ei gynlluniau i ymosod ar Dwrci a Gallipoli. Rhoddwyd y bai ar Churchill a bu\u2019n rhaid iddo ymddiswyddo. Aeth i ymladd wedyn ar y Ffrynt Gorllewinol gyda Ffiwsilwyr Brenhinol y Sgotiaid. 1917 \u2013 Gyda Lloyd George yn Brif Weinidog cafodd swydd yn y llywodraeth, sef Gweinidog Arfau Rhyfel. Gweithiodd Churchill yn galed i gyflymu\u2019r cyflenwad o arfau rhyfel ar gyfer y ffrynt. Yna cafodd swydd fel y Gweinidog Rhyfel. 1922 - Ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf arhosodd David Lloyd George mewn grym tan 1922. Wedi hynny, arhosodd Churchill yn y Llywodraeth gan ymuno \u00e2\u2019r Ceidwadwyr unwaith eto. 1924 - 1929 Bu\u2019n Ganghellor y Trysorlys yn llywodraeth Doriaidd Stanley Baldwin rhwng 1924 a 1929. Yn y cyfnod hwn, roedd yn cael ei ddrwgdybio gan y pleidiau gwleidyddol eraill. Ni allai llawer o\u2019i gyd Geidwadwyr ymddiried ynddo oherwydd iddo fod yn Rhyddfrydwr ar un adeg, ac roedd y Rhyddfrydwyr wedi colli ffydd ynddo oherwydd iddo droi at y Tor\u00efaid. Enynodd gasineb y glowyr oherwydd ei orchymyn i anfon milwyr i dorri streic y glowyr yn Nhonypandy yn 1910 ac atgasedd Cyngres yr Undebau Llafur (TUC: Trade Union Congress) am ei ymdrechion i dorri\u2019r Streic Gyffredinol yn 1926. Erbyn 1929 roedd wedi cweryla \u00e2 sawl aelod o\u2019i blaid ei hun ac yn feirniadol iawn o bolis\u00efau\u2019r llywodraeth. 1940-45 Roedd yn Brif Weinidog Prydain adeg yr Ail Ryfel Byd ac arweiniodd y wlad i fuddugoliaeth yn erbyn yr Almaen Nats\u00efaidd. 1945 \u2013 Collodd y Blaid Geidwadol yr Etholiad Cyffredinol. Y Blaid Lafur dan arweiniad Clement Attlee oedd bellach mewn grym. 1951 \u2013 Ailetholwyd ef yn Brif Weinidog ar lywodraeth Dor\u00efaidd 1955 \u2013 Ymddiswyddodd fel Prif Weinidog oherwydd afiechyd ond parhaodd i fod yn Aelod Seneddol tan 1964. Terfysg Tonypandy Er bod Churchill fel arfer yn cael ei gofio fel arweinydd llwyddiannus yn ystod yr Ail Ryfel Byd, yn Ne Cymru roedd drwgdeimlad yn ei erbyn (sy'n parhau hyd heddiw) oherwydd y ffordd y deliodd \u00e2 streic glowyr Tonypandy ym 1910.Gwrthdaro treisgar rhwng glowyr a\u2019r heddlu oedd Terfysg Tonypandy yn 1910 sy\u2019n cael ei weld fel anghydfod diwydiannol mwyaf chwerw\u2019r cyfnod. Un o brif ddigwyddiadau Terfysg Tonypandy oedd yr hyn a ddigwyddodd nos Fawrth, 8 Tachwedd 1910, pan fu\u2019r streicwyr yn ymladd \u00e2\u2019u dyrnau yn erbyn Heddlu Morgannwg, oedd \u00e2 Heddlu Dinas Bryste wrth gefn. Ymyrrodd yr heddlu pan ddechreuodd y streicwyr dorri ffenestri busnesau yn Nhonypandy. Anfonwyd galwadau gan swyddogion lleol at Lywodraeth Llundain i gael cymorth milwrol i ymdopi \u00e2\u2019r sefyllfa fygythiol. Oherwydd y penderfyniad gan Winston Churchill, fel yr Ysgrifennydd Cartref, i anfon milwyr i\u2019r ardal i gefnogi\u2019r heddlu\u2019n fuan ar \u00f4l y terfysgoedd ar 8 Tachwedd, bu drwgdeimlad tuag ato yn Ne Cymru gydol ei fywyd. Mae cyfrifoldeb a r\u00f4l Winston Churchill yn y terfysgoedd yn parhau i fod yn bwnc llosg sydd wedi ysgogi cryn ddadlau ac anghytuno ymysg haneswyr.Mae rhai haneswyr o\u2019r farn bod ei benderfyniad i anfon y milwyr wedi achosi mwy o wrthdaro a chynyddu\u2019r gwrthwynebiad i brotestiadau\u2019r gweithwyr ac yn y pen draw wedi arwain at fethiant streic y gweithwyr. Yr Ail Ryfel Byd I\u2019r rhan fwyaf o bobl Prydain, roedd y cynghreiriaid yn fuddugol yn 1945 o ganlyniad i arweinyddiaeth ysbrydoledig Churchill.  Yn ystod y 1930au roedd Churchill wedi bod yn un o feirniaid mwyaf llafar \u2018polisi dyhuddo\u2019 Llywodraeth Stanley Baldwin a Neville Chamberlain. Roedd yn awyddus iawn i berswadio\u2019r llywodraeth a phobl Prydain i beidio ag ymddiried yn Stalin, Mussolini na Hitler oherwydd credai bod y polisi dyhuddo yn gamgymeriad a fyddai\u2019n arwain at ryfel yn y pen draw. Ond ychydig iawn a wrandawodd ar ei rybuddion yngl\u0177n \u00e2 pheryglon comiwnyddiaeth, ffasgaeth a Nats\u00efaeth. Nid oedd y cyhoedd eisiau gwrando arno. Roeddent yn ofni'r posibilrwydd o ryfel arall, ac felly roedd yn well ganddyn nhw gredu yn y polisi tramor heddychlon yr oedd Baldwin a Chamberlain yn ei ddilyn. Roedd ffordd Churchill o ddelio \u00e2 phobl fel Hitler yn ymddangos yn ymosodol iddyn nhw, ac felly roedd yn si\u0175r o arwain at ryfel. Gyda chychwyn y rhyfel ym mis Medi 1939 roedd rhybuddion Churchill wedi dod yn wir.  Rhoddodd y Prif Weinidog, Neville Chamberlain r\u00f4l Prif Arglwydd y Morlys i Churchill.  Ar \u00f4l yr ymosodiad ar Ffrainc ym mis Mai 1940, ac ar \u00f4l araith bwerus gan Lloyd George yn dweud wrtho y dylai fynd, ymddiswyddodd Chamberlain. Roedd rhai Aelodau Seneddol o blaid rhoi swydd y Prif Weinidog i ddirprwy Chamberlain, Arglwydd Halifax, ond yn y pen draw, cytunwyd mai Churchill fyddai\u2019r dyn mwyaf addas i arwain y llywodraeth glymblaid newydd. Roedd Churchill yn arweinydd rhyfel poblogaidd. Dechreuodd godi ysbryd truenus pobl Prydain drwy roi areithiau angerddol ac ymweld yn bersonol ag amrywiol rannau o\u2019r wlad.  Byddai\u2019n mynd ar daith o amgylch y dinasoedd a oedd wedi cael eu bomio i ddangos cefnogaeth pan oedd y Blitz ar ei waethaf. Hyd yn oed pan oedd Prydain yn dioddef problemau difrifol fel Dunkirk ym mis Mai 1940, y gorchfygiad yn rhyfel y diffeithdir ym mis Ionawr 1941 a chwymp Singap\u00f4r i Japan ym mis Chwefror 1942, roedd Churchill yn codi ysbryd ei gydwladwyr drwy roi\u2019r argraff ei fod yn credu\u2019n gryf y bydden nhw\u2019n ennill y rhyfel.  Roedd yn areithiwr penigamp a oedd yn medru ysbrydoli pobl. Dechreuodd \u2018Ymgyrch at Fuddugoliaeth\u2019 Churchill ym mrwydr El Alamein ym mis Hydref 1942. Penododd y Cadfridog Montgomery i arwain Byddin Prydain yng Ngogledd Affrica yn llwyddiannus. Trechwyd yr Almaenwyr yn llwyr yn El Alamein ac eto yn Tiwnisia a Sisili. Churchill wnaeth annog cadfridogion y cynghreiriaid i oresgyn yr Eidal ym mis Gorffennaf 1943 a Ffrainc (D-Day) ym mis Mehefin 1944. Wedi ei annog gan Stalin i lansio ymosodiad yn Ewrop, fel y byddai\u2019r Almaenwyr yn gorfod ymladd ar ddwy ffrynt, ac ar \u00f4l i UDA ymuno \u00e2\u2019r rhyfel, penderfynodd Churchill bod ymosodiad gan y Cynghreiriaid ar Ewrop yn allweddol i ennill y rhyfel yn Ewrop. Mynnodd, serch hynny, bod angen cynllunio gofalus a chymerwyd bron i ddwy flynedd i wneud hynny. Cynlluniwyd ymosodiad y Cynghreiriaid yn Ewrop gan y Cadfridog Dwight Eisenhower, Pencadlywydd Cynghreiriol (Supreme Allied Commander) a ffug-enw\u2019r ymosodiad oedd Operation Overlord.  Yn 1953 etholwyd Eisenhower yn Arlywydd UDA. Olynwyd ef yn y swydd gan John Fitzgerald Kennedy yn 1961.Drwy ei waith caled sicrhaodd Churchill bod arweinwyr rhyfel y cynghreiriaid, sef Franklin D. Roosevelt yn UDA a Stalin yn yr Undeb Sofietaidd, yn rhoi eu gwahaniaethau o\u2019r neilltu er mwyn trechu Hitler a\u2019r Almaen. Marwolaeth Bu farw yn Llundain ar Ionawr 24, 1965 a chladdwyd ef ym Mynwent Eglwys Sant Martin, Bladon. Rhoddwyd angladd gwladol iddo.  Cyfeiriadau","422":"Gwleidydd o Sais oedd Winston Leonard Spencer Churchill (30 Tachwedd 1874 \u2013 24 Ionawr 1965). Gwasanaethodd fel Prif Weinidog y Deyrnas Unedig yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Ganwyd Churchill i fywyd o gyfoeth a braint ar Tachwedd 30, 1874 ym Mhalas Blenheim, Swydd Rhydychen. Daeth Winston yn filwr ac yna\u2019n newyddiadurwr.  Enillodd ei enw da am ddewrder a menter fel gohebydd rhyfel yn ystod Rhyfel y Boer 1899\u20131902.  Bu\u2019n un o gyd-wleidyddion David Lloyd George tra\u2019n aelod o\u2019r Blaid Ryddfrydol cyn newid ei liwiau gwleidyddol i fod yn aelod o\u2019r Blaid Geidwadol. Yn ystod y 1930au bu\u2019n feirniaid cyson o bolisi dyhuddo Prydain tuag at Hitler ac yn 1940 olynodd Neville Chamberlain fel arweinydd Llywodraeth Prydain.  Gwasanaethodd fel Prif Weinidog y Deyrnas Unedig yn ystod yr Ail Ryfel Byd gan arwain y wlad i fuddugoliaeth yn 1945. Collodd Churchill a\u2019r Blaid Geidwadol Etholiad Cyffredinol 1945 ond dychwelodd i b\u0175er fel Prif Weinidog rhwng 1951 a 1955. Roedd hefyd yn awdur llyfrau hanes ac atgofion.  Teulu Roedd Churchill yn fab i\u2019r Arglwydd Randolph Churchill a\u2019i wraig Jennie (cyfenw morwynol Jerome). Roedd ei dad, yr Arglwydd Randolph Churchill, yn wleidydd Ceidwadol uchel ei barch. Priododd Clementine Hozier ar 12 Medi 1908, yn Eglwys Santes Marged, San Steffan. Bu'n byw yn Chartwell, Caint, o 1922. Ganwyd iddynt bedwar o blant:  Diana Churchill (1909-1963) Randolph Churchill (1911-1968) Sarah Churchill (1914-1982) Marigold Frances Churchill (1918-1921) Gyrfa wleidyddol 1902 - Mentrodd i'r byd gwleidyddol fel AS Ceidwadol, gan newid plaid yn ddiweddarach ac ymuno \u00e2\u2019r Rhyddfrydwyr. Daeth yn gyfeillgar \u00e2 Lloyd George a gyda\u2019i gilydd gwthion nhw lawer o ddiwygiadau cymdeithasol trwy\u2019r Senedd. 1910 \u2013 Gorchmynnodd anfon milwyr i dorri streic y glowyr yn Nhonypandy 1914 - Pan ddechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf, dewiswyd Churchill i fod yn gyfrifol am y Llynges Frenhinol fel Prif Arglwydd y Morlys. Roedd yn Brif Arglwydd egn\u00efol ac effeithlon, ond beirniadwyd ei gynlluniau i ymosod ar Dwrci a Gallipoli. Rhoddwyd y bai ar Churchill a bu\u2019n rhaid iddo ymddiswyddo. Aeth i ymladd wedyn ar y Ffrynt Gorllewinol gyda Ffiwsilwyr Brenhinol y Sgotiaid. 1917 \u2013 Gyda Lloyd George yn Brif Weinidog cafodd swydd yn y llywodraeth, sef Gweinidog Arfau Rhyfel. Gweithiodd Churchill yn galed i gyflymu\u2019r cyflenwad o arfau rhyfel ar gyfer y ffrynt. Yna cafodd swydd fel y Gweinidog Rhyfel. 1922 - Ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf arhosodd David Lloyd George mewn grym tan 1922. Wedi hynny, arhosodd Churchill yn y Llywodraeth gan ymuno \u00e2\u2019r Ceidwadwyr unwaith eto. 1924 - 1929 Bu\u2019n Ganghellor y Trysorlys yn llywodraeth Doriaidd Stanley Baldwin rhwng 1924 a 1929. Yn y cyfnod hwn, roedd yn cael ei ddrwgdybio gan y pleidiau gwleidyddol eraill. Ni allai llawer o\u2019i gyd Geidwadwyr ymddiried ynddo oherwydd iddo fod yn Rhyddfrydwr ar un adeg, ac roedd y Rhyddfrydwyr wedi colli ffydd ynddo oherwydd iddo droi at y Tor\u00efaid. Enynodd gasineb y glowyr oherwydd ei orchymyn i anfon milwyr i dorri streic y glowyr yn Nhonypandy yn 1910 ac atgasedd Cyngres yr Undebau Llafur (TUC: Trade Union Congress) am ei ymdrechion i dorri\u2019r Streic Gyffredinol yn 1926. Erbyn 1929 roedd wedi cweryla \u00e2 sawl aelod o\u2019i blaid ei hun ac yn feirniadol iawn o bolis\u00efau\u2019r llywodraeth. 1940-45 Roedd yn Brif Weinidog Prydain adeg yr Ail Ryfel Byd ac arweiniodd y wlad i fuddugoliaeth yn erbyn yr Almaen Nats\u00efaidd. 1945 \u2013 Collodd y Blaid Geidwadol yr Etholiad Cyffredinol. Y Blaid Lafur dan arweiniad Clement Attlee oedd bellach mewn grym. 1951 \u2013 Ailetholwyd ef yn Brif Weinidog ar lywodraeth Dor\u00efaidd 1955 \u2013 Ymddiswyddodd fel Prif Weinidog oherwydd afiechyd ond parhaodd i fod yn Aelod Seneddol tan 1964. Terfysg Tonypandy Er bod Churchill fel arfer yn cael ei gofio fel arweinydd llwyddiannus yn ystod yr Ail Ryfel Byd, yn Ne Cymru roedd drwgdeimlad yn ei erbyn (sy'n parhau hyd heddiw) oherwydd y ffordd y deliodd \u00e2 streic glowyr Tonypandy ym 1910.Gwrthdaro treisgar rhwng glowyr a\u2019r heddlu oedd Terfysg Tonypandy yn 1910 sy\u2019n cael ei weld fel anghydfod diwydiannol mwyaf chwerw\u2019r cyfnod. Un o brif ddigwyddiadau Terfysg Tonypandy oedd yr hyn a ddigwyddodd nos Fawrth, 8 Tachwedd 1910, pan fu\u2019r streicwyr yn ymladd \u00e2\u2019u dyrnau yn erbyn Heddlu Morgannwg, oedd \u00e2 Heddlu Dinas Bryste wrth gefn. Ymyrrodd yr heddlu pan ddechreuodd y streicwyr dorri ffenestri busnesau yn Nhonypandy. Anfonwyd galwadau gan swyddogion lleol at Lywodraeth Llundain i gael cymorth milwrol i ymdopi \u00e2\u2019r sefyllfa fygythiol. Oherwydd y penderfyniad gan Winston Churchill, fel yr Ysgrifennydd Cartref, i anfon milwyr i\u2019r ardal i gefnogi\u2019r heddlu\u2019n fuan ar \u00f4l y terfysgoedd ar 8 Tachwedd, bu drwgdeimlad tuag ato yn Ne Cymru gydol ei fywyd. Mae cyfrifoldeb a r\u00f4l Winston Churchill yn y terfysgoedd yn parhau i fod yn bwnc llosg sydd wedi ysgogi cryn ddadlau ac anghytuno ymysg haneswyr.Mae rhai haneswyr o\u2019r farn bod ei benderfyniad i anfon y milwyr wedi achosi mwy o wrthdaro a chynyddu\u2019r gwrthwynebiad i brotestiadau\u2019r gweithwyr ac yn y pen draw wedi arwain at fethiant streic y gweithwyr. Yr Ail Ryfel Byd I\u2019r rhan fwyaf o bobl Prydain, roedd y cynghreiriaid yn fuddugol yn 1945 o ganlyniad i arweinyddiaeth ysbrydoledig Churchill.  Yn ystod y 1930au roedd Churchill wedi bod yn un o feirniaid mwyaf llafar \u2018polisi dyhuddo\u2019 Llywodraeth Stanley Baldwin a Neville Chamberlain. Roedd yn awyddus iawn i berswadio\u2019r llywodraeth a phobl Prydain i beidio ag ymddiried yn Stalin, Mussolini na Hitler oherwydd credai bod y polisi dyhuddo yn gamgymeriad a fyddai\u2019n arwain at ryfel yn y pen draw. Ond ychydig iawn a wrandawodd ar ei rybuddion yngl\u0177n \u00e2 pheryglon comiwnyddiaeth, ffasgaeth a Nats\u00efaeth. Nid oedd y cyhoedd eisiau gwrando arno. Roeddent yn ofni'r posibilrwydd o ryfel arall, ac felly roedd yn well ganddyn nhw gredu yn y polisi tramor heddychlon yr oedd Baldwin a Chamberlain yn ei ddilyn. Roedd ffordd Churchill o ddelio \u00e2 phobl fel Hitler yn ymddangos yn ymosodol iddyn nhw, ac felly roedd yn si\u0175r o arwain at ryfel. Gyda chychwyn y rhyfel ym mis Medi 1939 roedd rhybuddion Churchill wedi dod yn wir.  Rhoddodd y Prif Weinidog, Neville Chamberlain r\u00f4l Prif Arglwydd y Morlys i Churchill.  Ar \u00f4l yr ymosodiad ar Ffrainc ym mis Mai 1940, ac ar \u00f4l araith bwerus gan Lloyd George yn dweud wrtho y dylai fynd, ymddiswyddodd Chamberlain. Roedd rhai Aelodau Seneddol o blaid rhoi swydd y Prif Weinidog i ddirprwy Chamberlain, Arglwydd Halifax, ond yn y pen draw, cytunwyd mai Churchill fyddai\u2019r dyn mwyaf addas i arwain y llywodraeth glymblaid newydd. Roedd Churchill yn arweinydd rhyfel poblogaidd. Dechreuodd godi ysbryd truenus pobl Prydain drwy roi areithiau angerddol ac ymweld yn bersonol ag amrywiol rannau o\u2019r wlad.  Byddai\u2019n mynd ar daith o amgylch y dinasoedd a oedd wedi cael eu bomio i ddangos cefnogaeth pan oedd y Blitz ar ei waethaf. Hyd yn oed pan oedd Prydain yn dioddef problemau difrifol fel Dunkirk ym mis Mai 1940, y gorchfygiad yn rhyfel y diffeithdir ym mis Ionawr 1941 a chwymp Singap\u00f4r i Japan ym mis Chwefror 1942, roedd Churchill yn codi ysbryd ei gydwladwyr drwy roi\u2019r argraff ei fod yn credu\u2019n gryf y bydden nhw\u2019n ennill y rhyfel.  Roedd yn areithiwr penigamp a oedd yn medru ysbrydoli pobl. Dechreuodd \u2018Ymgyrch at Fuddugoliaeth\u2019 Churchill ym mrwydr El Alamein ym mis Hydref 1942. Penododd y Cadfridog Montgomery i arwain Byddin Prydain yng Ngogledd Affrica yn llwyddiannus. Trechwyd yr Almaenwyr yn llwyr yn El Alamein ac eto yn Tiwnisia a Sisili. Churchill wnaeth annog cadfridogion y cynghreiriaid i oresgyn yr Eidal ym mis Gorffennaf 1943 a Ffrainc (D-Day) ym mis Mehefin 1944. Wedi ei annog gan Stalin i lansio ymosodiad yn Ewrop, fel y byddai\u2019r Almaenwyr yn gorfod ymladd ar ddwy ffrynt, ac ar \u00f4l i UDA ymuno \u00e2\u2019r rhyfel, penderfynodd Churchill bod ymosodiad gan y Cynghreiriaid ar Ewrop yn allweddol i ennill y rhyfel yn Ewrop. Mynnodd, serch hynny, bod angen cynllunio gofalus a chymerwyd bron i ddwy flynedd i wneud hynny. Cynlluniwyd ymosodiad y Cynghreiriaid yn Ewrop gan y Cadfridog Dwight Eisenhower, Pencadlywydd Cynghreiriol (Supreme Allied Commander) a ffug-enw\u2019r ymosodiad oedd Operation Overlord.  Yn 1953 etholwyd Eisenhower yn Arlywydd UDA. Olynwyd ef yn y swydd gan John Fitzgerald Kennedy yn 1961.Drwy ei waith caled sicrhaodd Churchill bod arweinwyr rhyfel y cynghreiriaid, sef Franklin D. Roosevelt yn UDA a Stalin yn yr Undeb Sofietaidd, yn rhoi eu gwahaniaethau o\u2019r neilltu er mwyn trechu Hitler a\u2019r Almaen. Marwolaeth Bu farw yn Llundain ar Ionawr 24, 1965 a chladdwyd ef ym Mynwent Eglwys Sant Martin, Bladon. Rhoddwyd angladd gwladol iddo.  Cyfeiriadau","423":"Categori o anhwylderau tymer a ddiffinir gan bresenoldeb episodau o dymer uchel iawn iawn (mania) ac episodau o dymer isel iawn iawn (iselder) yw anhwylder deubegwn neu anhwylder affeithiol deubegwn. Gall episodau manig eithafol arwain at symptomau seicotig megis rhithdybiau a rhithwelediadau. Hen derm arno yw iselder manig; mae gan y term hwn rhywfaint o warthnod wedi'i gysylltu ato.  Symptomau Prif symptomau anhwylder deubegwn yw pendilio o episodau manig, sef teimlo'n eithriadol o hapus, i episodau isel, sef teimlo'n eithriadol o drist. Mae'r cyfnodau o fania ac iselder yn eithriadol a, heb eu trin, gallant amharu ar fywyd bob dydd y claf. Yn ystod y ddau fath o episod, mae'n bosib i glaf brofi rhithwelediadau, sef synhwyro pethau nad ydynt yn bodoli, neu rithdybiau, sef credu mewn pethau sy'n ymddangos yn afresymol i bobl eraill; gelwir hyn yn episod seicotig. Episod isel Yn ystod episod isel gall symptomau gynnwys teimlo'n drist iawn ac yn anobeithiol, arafu'n feddyliol ac yn gorfforol, diffyg egni, ei chael yn anodd canolbwyntio, colli diddordeb mewn gweithgareddau pob dydd, teimlo'n wag ac yn ddiwerth, teimlo'n eithriadol o besimistaidd, teimladau difrifol o hunan-amheuaeth, ei chael yn anodd cysgu neu ddihuno'n gynnar, neu feddyliau am hunanladdiad. Episod manig Fel arfer, daw episod manig ar \u00f4l rhwng dau a phedwar episod isel, a gall gynnwys teimlo'n eithriadol o hapus, yn orfoleddus neu'n ewfforig, teimlo'n llawn egni, diffyg teimlo fel mynd i gysgu, teimlo'n llawn syniadau newydd gwych, neu deimlo'n bwysig. I bobl eraill, gall person ag anhwylder deubegwn sy'n profi episod manig ymddangos fel eu bod yn siarad yn gyflym iawn, yn newid y pwnc yn aml, yn gyffredinol yn ymddwyn mewn ffordd ryfedd, anarferol a diymatal, yn ymddangos nad ydynt yn gallu eistedd yn llonydd neu ymlacio, yn gwneud penderfyniadau heb feddwl yn iawn am bethau, ac yn gwneud pethau neu wario arian yn fyrbwyll. Yn aml, ni all person sy'n profi episod manig sylweddoli bod unrhyw beth o'i le, ac efallai y bydd yn ymddangos bod pobl eraill yn bod yn feirniadol, yn negyddol neu'n lletchwith. Achosion Nid yw'r union hyn sy'n achosi anhwylder deubegwn yn hysbys. Ymddengys ei fod yn rhedeg mewn teuluoedd, sy'n awgrymu ei fod i raddau yn anhwylder genetig: mae gan tua 10\u201315% o berthnasau agosaf pobl ag anhwylder deubegwn anhwylder tymer hefyd. Mae'n hysbys hefyd y gall digwyddiadau bywyd llawn straen a salwch corfforol achosi cyfnodau o'r anhwylder, felly mae'r achosion yn sicr yn gymhleth.Dangosa ymchwil bod newidiadau yng nghemeg yr ymennydd yn ystod episodau manig ac isel, gan gynnwys newidiadau mewn lefelau niwrodrawsyrryddion, sef hormonau a chemegau sy'n trosglwyddo signalau o fewn yr ymennydd. Diagnosis Yn aml caiff claf ei gyfeirio at seiciatrydd bydd yn defnyddio'r Llawlyfr Diagnostig ac Ystadegol o Anhwylderau Meddygol (DSM), cyfres o ganllawiau a ddatblygwyd gan Gymdeithas Seiciatrig America, i wneud diagnosis o anhwylder deubegwn. Mae seiciatrydd yn holi cwestiynau am hanes teuluol a hanes meddygol y claf ac yn nodi pethau fel oedran y claf, pryd y wnaeth ddioddef o'r symptomau gyntaf, a manylion am yr union symptomau cyn gwneud diagnosis. Triniaeth Meddyginiaeth Defnyddir lithiwm carbonad yn eang i sefydlogi tymer mewn pobl ag anhwylder deubegwn, ond gall fod iddo sg\u00eel-effeithiau amhleserus, ac mae angen profion gwaed rheolaidd oherwydd gall lefelau uchel o lithiwm yn y gwaed fod yn beryglus. Defnyddir cyffuriau gwrthgonfylsiwn, megis falporad a carbamazepine, i sefydlogi newidiadau mewn tymer hefyd, weithiau pan na fydd y cyflwr yn ymateb i driniaeth gyda lithiwm carbonad. Gall y ddau gyffur hefyd gael eu cyfuno am driniaeth fwy effeithiol.Defnyddir cyffuriau gwrthiselder i drin episodau isel anhwylder deubegwn, yn yr un modd \u00e2 thrin iselder clinigol.Trinnir episodau manig \u00e2 chyffuriau gwrth-seicotig. Dolenni Allanol https:\/\/meddwl.org\/cyflyrau\/anhwylder-affeithiol-deubegwn\/  Gweler hefyd Categori:Pobl gydag anhwylder deubegwn Cyfeiriadau","425":"Categori o anhwylderau tymer a ddiffinir gan bresenoldeb episodau o dymer uchel iawn iawn (mania) ac episodau o dymer isel iawn iawn (iselder) yw anhwylder deubegwn neu anhwylder affeithiol deubegwn. Gall episodau manig eithafol arwain at symptomau seicotig megis rhithdybiau a rhithwelediadau. Hen derm arno yw iselder manig; mae gan y term hwn rhywfaint o warthnod wedi'i gysylltu ato.  Symptomau Prif symptomau anhwylder deubegwn yw pendilio o episodau manig, sef teimlo'n eithriadol o hapus, i episodau isel, sef teimlo'n eithriadol o drist. Mae'r cyfnodau o fania ac iselder yn eithriadol a, heb eu trin, gallant amharu ar fywyd bob dydd y claf. Yn ystod y ddau fath o episod, mae'n bosib i glaf brofi rhithwelediadau, sef synhwyro pethau nad ydynt yn bodoli, neu rithdybiau, sef credu mewn pethau sy'n ymddangos yn afresymol i bobl eraill; gelwir hyn yn episod seicotig. Episod isel Yn ystod episod isel gall symptomau gynnwys teimlo'n drist iawn ac yn anobeithiol, arafu'n feddyliol ac yn gorfforol, diffyg egni, ei chael yn anodd canolbwyntio, colli diddordeb mewn gweithgareddau pob dydd, teimlo'n wag ac yn ddiwerth, teimlo'n eithriadol o besimistaidd, teimladau difrifol o hunan-amheuaeth, ei chael yn anodd cysgu neu ddihuno'n gynnar, neu feddyliau am hunanladdiad. Episod manig Fel arfer, daw episod manig ar \u00f4l rhwng dau a phedwar episod isel, a gall gynnwys teimlo'n eithriadol o hapus, yn orfoleddus neu'n ewfforig, teimlo'n llawn egni, diffyg teimlo fel mynd i gysgu, teimlo'n llawn syniadau newydd gwych, neu deimlo'n bwysig. I bobl eraill, gall person ag anhwylder deubegwn sy'n profi episod manig ymddangos fel eu bod yn siarad yn gyflym iawn, yn newid y pwnc yn aml, yn gyffredinol yn ymddwyn mewn ffordd ryfedd, anarferol a diymatal, yn ymddangos nad ydynt yn gallu eistedd yn llonydd neu ymlacio, yn gwneud penderfyniadau heb feddwl yn iawn am bethau, ac yn gwneud pethau neu wario arian yn fyrbwyll. Yn aml, ni all person sy'n profi episod manig sylweddoli bod unrhyw beth o'i le, ac efallai y bydd yn ymddangos bod pobl eraill yn bod yn feirniadol, yn negyddol neu'n lletchwith. Achosion Nid yw'r union hyn sy'n achosi anhwylder deubegwn yn hysbys. Ymddengys ei fod yn rhedeg mewn teuluoedd, sy'n awgrymu ei fod i raddau yn anhwylder genetig: mae gan tua 10\u201315% o berthnasau agosaf pobl ag anhwylder deubegwn anhwylder tymer hefyd. Mae'n hysbys hefyd y gall digwyddiadau bywyd llawn straen a salwch corfforol achosi cyfnodau o'r anhwylder, felly mae'r achosion yn sicr yn gymhleth.Dangosa ymchwil bod newidiadau yng nghemeg yr ymennydd yn ystod episodau manig ac isel, gan gynnwys newidiadau mewn lefelau niwrodrawsyrryddion, sef hormonau a chemegau sy'n trosglwyddo signalau o fewn yr ymennydd. Diagnosis Yn aml caiff claf ei gyfeirio at seiciatrydd bydd yn defnyddio'r Llawlyfr Diagnostig ac Ystadegol o Anhwylderau Meddygol (DSM), cyfres o ganllawiau a ddatblygwyd gan Gymdeithas Seiciatrig America, i wneud diagnosis o anhwylder deubegwn. Mae seiciatrydd yn holi cwestiynau am hanes teuluol a hanes meddygol y claf ac yn nodi pethau fel oedran y claf, pryd y wnaeth ddioddef o'r symptomau gyntaf, a manylion am yr union symptomau cyn gwneud diagnosis. Triniaeth Meddyginiaeth Defnyddir lithiwm carbonad yn eang i sefydlogi tymer mewn pobl ag anhwylder deubegwn, ond gall fod iddo sg\u00eel-effeithiau amhleserus, ac mae angen profion gwaed rheolaidd oherwydd gall lefelau uchel o lithiwm yn y gwaed fod yn beryglus. Defnyddir cyffuriau gwrthgonfylsiwn, megis falporad a carbamazepine, i sefydlogi newidiadau mewn tymer hefyd, weithiau pan na fydd y cyflwr yn ymateb i driniaeth gyda lithiwm carbonad. Gall y ddau gyffur hefyd gael eu cyfuno am driniaeth fwy effeithiol.Defnyddir cyffuriau gwrthiselder i drin episodau isel anhwylder deubegwn, yn yr un modd \u00e2 thrin iselder clinigol.Trinnir episodau manig \u00e2 chyffuriau gwrth-seicotig. Dolenni Allanol https:\/\/meddwl.org\/cyflyrau\/anhwylder-affeithiol-deubegwn\/  Gweler hefyd Categori:Pobl gydag anhwylder deubegwn Cyfeiriadau","426":"Ymladdwyd Rhyfel Cartref America (1861\u20131865) rhwng Unol Daleithiau America ac un ar ddeg talaith yn y De, oedd yn dymuno gadael yr Unol Daleithiau. Yr un ar ddeg talaith oedd Texas, Arkansas, Louisiana, Mississippi, Tennessee, Alabama, Georgia, Florida, De Carolina, Gogledd Carolina a Virginia. Dechreuodd y rhyfel yn dilyn ethol Abraham Lincoln yn Arlywydd yr Unol Daleithiau ar ddiwedd 1860 ac ar \u00f4l iddo ddechrau yn ei swydd yn swyddogol ym Mawrth 1861. Achosodd y Rhyfel Cartref raniadau yn y wlad rhwng y gogledd a\u2019r de. Prif asgwrn y gynnen oedd caethwasiaeth; roedd pob un o'r taleithiau oedd yn dymuno gadael yr Undeb yn rhai lle'r oedd caethwasiaeth yn elfen bwysig. Er nad oedd Lincoln wedi bygwth dileu caethwasiaeth, ystyrid ef yn elyn i'r gyfundrefn. Ofnai\u2019r deheuwyr y byddai\u2019n dileu caethwasiaeth yn y taleithiau deheuol ac y byddai\u2019r taleithiau newydd fyddai\u2019n cael eu ffurfio yn cael eu gwahardd rhag cadw caethwasiaeth. Gan hynny, penderfynodd yr un ar ddeg talaith hyn adael yr Unol Daleithiau. Roeddent yn galw eu hunain yn Daleithiau Cydffederal ac roedd ganddynt eu byddin eu hunain, sef y Fyddin Gydffederal. Dewiswyd Jefferson Davis ganddynt fel eu Harlywydd.Roedd yr Ymwahanwyr, sef yr un ar ddeg talaith a oedd eisiau torri\u2019n rhydd oddi wrth Undeb Unol Daleithiau America, yn cefnogi parhad caethwasiaeth. Dadleuent mai hawliau\u2019r taleithiau unigol oedd y grym sofran terfynol oddi mewn i\u2019r Undeb. Yn nhaleithiau\u2019r De roedd y niferoedd mwyaf o gaethweision ynghyd \u00e2\u2019r ganran uchaf o deuluoedd gwynion oedd yn berchen ar gaethweision.  Perchnogion planhigfeydd fyddai\u2019n aml yn arwain y mudiad Ymwahanu, a byddai\u2019r gwrthwynebiad iddynt yn dod oddi wrth ffermwyr nad oedd yn gaethfeistri ac nad oedd ganddynt lawer o gysylltiad (os o gwbl) \u00e2 chaethwasiaeth y trefedigaethau. Roedd mwyafrif helaeth y Gogleddwyr yn gwrthod y gwahanu ac yn ei weld yn ddirmyg bradwrus ar y Cyfansoddiad.  Roeddent yn cysylltu ymwahanu ag anarchiaeth ac ofnent y byddai\u2019n arwain at rannu\u2019r Unol Daleithiau.  Roedden nhw o blaid cadw\u2019r Undeb. Y Rhyfel, 1861-65 Datganiad Rhyddfreinio Dechreuodd yr ymladd ar 12 Ebrill 1861, pan ymosododd y gwrthryfelwyr ar Fort Sumter yn nhalaith De Carolina. Erbyn 1862 roedd brwydro ar raddfa eang wedi datblygu, gyda niferoedd mawr yn cael eu lladd. Ym mis Medi 1862, cyhoeddodd Lincoln ryddid y caethion. Hwn oedd y Datganiad Rhyddfreinio - dogfen a fyddai\u2019n drobwynt pwysig o ran rhyddhau\u2019r caethion. Wrth i\u2019r rhyfel fynd yn ei flaen, cynyddodd y pwysau ar Lincoln i ryddhau\u2019r caethweision, ac wedi buddugoliaeth yr Undeb yn Antietam cyhoeddodd Lincoln y Datganiad Rhyddfreinio. Dywedai\u2019r Datganiad y byddai\u2019r holl gaethweision a oedd o dan reolaeth y Taleithiau Cynghreiriol \/ Cydffederal yn rhydd o 1 Ionawr 1863 ymlaen. Roedd y Datganiad yn str\u00f4c wleidyddol ysbrydoledig oherwydd llwyddodd Lincoln i fodloni ceidwadwyr y Gogledd, tawelu\u2019r Radicaliaid yn y Gyngres a chreu cefnogaeth i\u2019r Undeb yn Ewrop. Roedd hefyd yn annog caethweision i ddianc wrth i filwyr y Gogledd agos\u00e1u. Fodd bynnag, ni wnaeth y Datganiad Rhyddfreinio roi terfyn ar gaethwasiaeth ym mhobman na rhyddhau \u2018pob caethwas\u2019. Ond fe newidiodd y rhyfel, ac i gefnogwyr yr Undeb, o 1863 ymlaen roedd y rhyfel bellach yn rhyfel yn erbyn caethwasiaeth hefyd.  Milwyr Du'r Undeb Yn ystod dwy flynedd gyntaf y Rhyfel Cartref, roedd y Gogledd wedi gwrthod recriwtio milwyr duon. Dim ond ar \u00f4l gweithredu\u2019r Datganiad Rhyddfreinio yn Ionawr 1863 y dechreuwyd ymrestru milwyr duon ar raddfa helaeth. Chwaraeodd pobl ddu amlwg, fel Frederick Douglass, r\u00f4l ddylanwadol fel asiantau recriwtio i fyddin yr Undeb. Erbyn diwedd y rhyfel, roedd 186,000 o bobl ddu wedi gwasanaethu ym myddin yr Undeb, sef un rhan o ddeg o holl filwyr yr Undeb. Roedd recriwtio dynion du yn cynnig cyfleoedd newydd i ddynion gwyn gael comisiynau, oherwydd roedd dynion du yn gwasanaethu mewn catrodau ar wah\u00e2n dan arweiniad swyddogion gwyn. Lladdwyd llawer mwy o filwyr du na rhai gwyn gan nad oedd y Gynghrair yn fodlon trin milwyr du fel carcharorion rhyfel. Golygai\u2019r polisi hwn na chaent gyfle i gael eu cyfnewid am garcharorion y Gynghrair. Cafodd milwyr du a ddaliwyd eu trin yn giaidd, a byddent naill ai\u2019n cael eu gorfodi i ddychwelwyd i fod yn gaethweision neu\u2019n cael eu dienyddio. Digwyddodd un o\u2019r hanesion mwyaf cywilyddus yn Fort Pillow, Tennessee, ym 1864 pan lofruddiwyd 262 o filwyr du mewn gwaed oer gan filwyr buddugoliaethus y Gynghrair. Ond roedd cadfridogion y Gogledd yn edrych ar y defnydd o filwyr du, yn enwedig cyn-gaethweision, fel arf pwerus yn erbyn y Gynghrair. Yn ystod y Rhyfel Cartref bu caethweision y De\u2019n yn gweithredu\u2019n effeithiol i geisio sicrhau bod caethwasiaeth yn cael ei rwystro, naill ai drwy ffoi i\u2019w rhyddid neu, yn syml, drwy atal eu llafur. Felly, roedd y sefydliad yn dadfeilio hyd yn oed wrth i\u2019r Gynghrair ymladd i\u2019w gadw. Ym 1864, \u00e2\u2019r rhyfel yn dechrau llithro o afael y Gynghrair, ystyriwyd camau eithafol i geisio gorfodi caethweision i ymuno \u00e2\u2019r fyddin. Pasiwyd deddf ym Mawrth 1865 gan Gyngres y Gynghrair a fyddai\u2019n arfogi 300,000 o gaethweision. Ond daeth y rhyfel i ben ychydig wythnosau\u2019n ddiweddarach, ac felly ni weithredwyd y cynllun erioed.  Brwydrau Erbyn 1862 roedd y de wedi darganfod cadfridogion athrylithgar yn Robert E. Lee a \"Stonewall\" Jackson, ac enillasant nifer o fuddugoliaethau dros yr Undebwyr. Lladdwyd Jackson mewn camgymeriad gan ei filwyr ei hun ym mrwydr Chancellorsville ym Mai 1863, a gorchfygwyd Lee ym Mrwydr Gettysburg yn nhalaith Pennsylvania ym mis Gorffennaf 1863. Yn y gorllewin, cipiodd byddin dan Ulysses S. Grant ddinas Vicksburg yn nhalaith Mississippi, a thrwy hynny enillodd yr Undebwyr reolaeth dros Afon Mississippi. Erbyn 1864 roedd y diwedd yn nes\u00e1u, wrth i fanteision yr Undeb o ran poblogaeth fwy ac economi gryfach ddechrau cael effaith. Bu brwydro ffyrnig rhwng Grant a Lee yn nhalaith Virginia yn ystod haf 1864 a chipiodd William Tecumseh Sherman ddinas Atlanta, Georgia. Yn 1865, ildiodd Lee ei fyddin i Grant yn Appomatox a daeth y rhyfel i ben. Rhyddhawyd y caethion i gyd. Un hanesyn diddorol yw y dywedir fod y ddau Arlywydd oedd yn gwrthwynebu ei gilydd yn y rhyfel, sef Abraham Lincoln a Jefferson Davis, o dras Gymreig. Diwedd y Rhyfel Cartref Y sgil diwedd y Rhyfel Cartref roedd yn rhaid datrys dwy broblem bwysig ar yr un pryd, sef sut i gael y De i ailymuno \u00e2\u2019r Undeb a sut i ddiffinio statws y dynion du rhydd yng nghymdeithas America. Roedd gwrthdaro gwleidyddol dwys yn nodweddu\u2019r blynyddoedd yn union ar \u00f4l y rhyfel rhwng 1865 a 1877; aeth y genedl i\u2019r afael \u00e2\u2019r heriau hyn yn y cyfnod sy\u2019n cael ei alw'n \u2018ailymgorfforiad\u2019 (the reconstruction). Roedd y gwrthdaro dros yr Ailymgorfforiad wedi dechrau hyd yn oed cyn i\u2019r rhyfel ddirwyn i ben. Yn Rhagfyr 1863, cyhoeddwyd Datganiad Amnest ac Ailymgorfforiad gan Abraham Lincoln, a oedd yn amlinellu llwybr a fyddai\u2019n caniat\u00e1u i bob talaith yn y de ailymuno \u00e2\u2019r Undeb. Cynigiodd Lincoln raglen Ailymgorfforiad nad oedd yn llym, ac a ddeilliai o\u2019i awydd i wella clwyfau rhyfel mor gyflym \u00e2 phosibl a rhoi terfyn ar yr elyniaeth rhwng y Gogledd a\u2019r De.  Llofruddiaeth Abraham Lincoln Ar 14 Ebrill 1865, ddyddiau wedi i\u2019r rhyfel ddod i ben, gyda\u2019r De yn ildio ar 9 Ebrill 1865, saethwyd Lincoln gan un a gydymdeimlai \u00e2\u2019r Cydffederalwyr, sef John Wilkes Booth. Roedd olynydd Lincoln, Andrew Johnson, yn wrthwynebydd di-flewyn-ar-dafod i\u2019r caethfeistri cyfoethog yn y De, ac fel seneddwr o\u2019r De roedd wedi gwrthod ymuno \u00e2\u2019r Gynghrair, gan ddewis cefnogi\u2019r Undeb. Dywedodd Johnson ei bod yn fwriad ganddo gyflawni polis\u00efau Ailymgorfforiad Lincoln, er ei fod, yn wahanol i Lincoln, yn credu y dylid cosbi\u2019r De am ei r\u00f4l yn y rhyfel. Olynodd Andrew Johnson Lincoln fel yr Arlywydd newydd. Unwaith y daeth i\u2019w swydd, mabwysiadodd Johnson bolisi llai llym na\u2019r hyn a ddisgwylid. Erbyn diwedd 1865, roedd Johnson wedi caniat\u00e1u i Alabama, Florida, Georgia, Mississippi, Gogledd Carolina, De Carolina a Texas greu llywodraethau sifil newydd oedd mewn gwirionedd yn adfer y sefyllfa fel yr oedd cyn y rhyfel. Derbyniodd swyddogion y fyddin Gydffederal a pherchenogion planhigfeydd mawr swyddi taleithiol. Etholwyd cyn-gynghreiriaid Cydffederal a chadfridogion i\u2019r Gyngres. Anfonodd talaith Georgia Alexander Stephens, y cyn is-arlywydd Cydffederal, i Washington fel seneddwr.  Newidiadau i\u2019r Cyfansoddiad Y Trydydd Gwelliant ar Ddeg Pasiwyd y Trydydd Gwelliant ar Ddeg i gyfansoddiad America yn Ionawr 1865. Gwaharddwyd caethwasiaeth yn yr Unol Daleithiau ac roedd yn rhaid i bob talaith yn y De dderbyn y gwelliant os oedd am ailymuno ag Unol Daleithiau America. Roedd cynllun Ailymgorffori Johnson yn sicrhau y dylai pob talaith dderbyn y gwelliant a gwarantu rhai hawliau sylfaenol i gaethion rhydd - gallent briodi, bod yn berchen ar eiddo, gwneud cytundebau, a thystio mewn llys yn erbyn dynion du eraill. Ond pasiodd taleithiau\u2019r De y \u2018codau du\u2019 oedd yn cyfyngu ar weithgareddau caethion rhydd. Sefydlodd rhai codau arwahanu hiliol mewn mannau cyhoeddus; roedd y rhan fwyaf ohonynt yn gwahardd  priodasau rhynghiliol, ynghyd \u00e2 hawl dynion du i wasanaethu ar reithgor a rhoi tystiolaeth mewn llysoedd yn erbyn dynion gwyn. Er bod y \u2018codau du\u2019 yn golygu nad oedd y caethion rhydd yn gaethweision bellach, nid oeddent mewn gwirionedd wedi eu rhyddhau'n llwyr.Wedi diwedd y Rhyfel Cartref pasiodd UDA nifer o ddiwygiadau a chyfreithiau a ychwanegwyd at Gyfansoddiad UDA a oedd yn gwella hawliau pobl ddu. Roedd 14eg Gwelliant y Cyfansoddiad (1868) yn rhoi statws cydradd cyfreithiol i gaethweision a rhyddhawyd wedi\u2019r Rhyfel Cartref ac i bobl ddu UDA. Golygai hyn eu bod yn cael statws dinasyddion cydradd ac yn 1870 pasiwyd y Pymthegfed Gwelliant a roddai hawl i ddynion du bleidleisio. Parhaodd y frwydr yn erbyn hiliaeth yn UDA oherwydd roedd rhagfarnau, casineb ac erledigaeth yn parhau i frawychu, achosi tensiynau, a lladd. Roedd hiliaeth yn parhau i fodoli yn y taleithiau deheuol, ac erbyn diwedd y 19eg ganrif roedd y KKK wedi ei sefydlu, gan gyrraedd ei anterth o ran aelodaeth yn y 1920au. Gwelodd y 20g ymgyrch newydd i ddileu'r rhagfarnau a\u2019r anghyfiawnderau hyn gyda\u2019r Mudiad Hawliau Sifil ac arweinyddion fel Martin Luther King yn dod i flaen y gad.  Ffilmiau am y rhyfel The Birth of a Nation (1915) The General (1927) Gone with the Wind (1939) Friendly Persuasion (1956) The Good, the Bad and the Ugly (1966) The Blue and the Gray (1982) Glory (1989) Gettysburg (1993) Ride with the Devil (1999) Gods and Generals (2003) Cold Mountain (2003) Cyfeiriadau Gweler hefyd Hawliau sifil a gwleidyddol Caethwasiaeth Diddymu caethwasiaeth Darllen pellach Jerry Hunter, Llwch Cenhedloedd: Y Cymry a Rhyfel Cartref America (2003). Hanes y Cymry a ymladdodd yn y rhyfel cartref. John Keegan, The American Civil War: A Military History (Llundain, Vintage, 2009).","427":"Ymladdwyd Rhyfel Cartref America (1861\u20131865) rhwng Unol Daleithiau America ac un ar ddeg talaith yn y De, oedd yn dymuno gadael yr Unol Daleithiau. Yr un ar ddeg talaith oedd Texas, Arkansas, Louisiana, Mississippi, Tennessee, Alabama, Georgia, Florida, De Carolina, Gogledd Carolina a Virginia. Dechreuodd y rhyfel yn dilyn ethol Abraham Lincoln yn Arlywydd yr Unol Daleithiau ar ddiwedd 1860 ac ar \u00f4l iddo ddechrau yn ei swydd yn swyddogol ym Mawrth 1861. Achosodd y Rhyfel Cartref raniadau yn y wlad rhwng y gogledd a\u2019r de. Prif asgwrn y gynnen oedd caethwasiaeth; roedd pob un o'r taleithiau oedd yn dymuno gadael yr Undeb yn rhai lle'r oedd caethwasiaeth yn elfen bwysig. Er nad oedd Lincoln wedi bygwth dileu caethwasiaeth, ystyrid ef yn elyn i'r gyfundrefn. Ofnai\u2019r deheuwyr y byddai\u2019n dileu caethwasiaeth yn y taleithiau deheuol ac y byddai\u2019r taleithiau newydd fyddai\u2019n cael eu ffurfio yn cael eu gwahardd rhag cadw caethwasiaeth. Gan hynny, penderfynodd yr un ar ddeg talaith hyn adael yr Unol Daleithiau. Roeddent yn galw eu hunain yn Daleithiau Cydffederal ac roedd ganddynt eu byddin eu hunain, sef y Fyddin Gydffederal. Dewiswyd Jefferson Davis ganddynt fel eu Harlywydd.Roedd yr Ymwahanwyr, sef yr un ar ddeg talaith a oedd eisiau torri\u2019n rhydd oddi wrth Undeb Unol Daleithiau America, yn cefnogi parhad caethwasiaeth. Dadleuent mai hawliau\u2019r taleithiau unigol oedd y grym sofran terfynol oddi mewn i\u2019r Undeb. Yn nhaleithiau\u2019r De roedd y niferoedd mwyaf o gaethweision ynghyd \u00e2\u2019r ganran uchaf o deuluoedd gwynion oedd yn berchen ar gaethweision.  Perchnogion planhigfeydd fyddai\u2019n aml yn arwain y mudiad Ymwahanu, a byddai\u2019r gwrthwynebiad iddynt yn dod oddi wrth ffermwyr nad oedd yn gaethfeistri ac nad oedd ganddynt lawer o gysylltiad (os o gwbl) \u00e2 chaethwasiaeth y trefedigaethau. Roedd mwyafrif helaeth y Gogleddwyr yn gwrthod y gwahanu ac yn ei weld yn ddirmyg bradwrus ar y Cyfansoddiad.  Roeddent yn cysylltu ymwahanu ag anarchiaeth ac ofnent y byddai\u2019n arwain at rannu\u2019r Unol Daleithiau.  Roedden nhw o blaid cadw\u2019r Undeb. Y Rhyfel, 1861-65 Datganiad Rhyddfreinio Dechreuodd yr ymladd ar 12 Ebrill 1861, pan ymosododd y gwrthryfelwyr ar Fort Sumter yn nhalaith De Carolina. Erbyn 1862 roedd brwydro ar raddfa eang wedi datblygu, gyda niferoedd mawr yn cael eu lladd. Ym mis Medi 1862, cyhoeddodd Lincoln ryddid y caethion. Hwn oedd y Datganiad Rhyddfreinio - dogfen a fyddai\u2019n drobwynt pwysig o ran rhyddhau\u2019r caethion. Wrth i\u2019r rhyfel fynd yn ei flaen, cynyddodd y pwysau ar Lincoln i ryddhau\u2019r caethweision, ac wedi buddugoliaeth yr Undeb yn Antietam cyhoeddodd Lincoln y Datganiad Rhyddfreinio. Dywedai\u2019r Datganiad y byddai\u2019r holl gaethweision a oedd o dan reolaeth y Taleithiau Cynghreiriol \/ Cydffederal yn rhydd o 1 Ionawr 1863 ymlaen. Roedd y Datganiad yn str\u00f4c wleidyddol ysbrydoledig oherwydd llwyddodd Lincoln i fodloni ceidwadwyr y Gogledd, tawelu\u2019r Radicaliaid yn y Gyngres a chreu cefnogaeth i\u2019r Undeb yn Ewrop. Roedd hefyd yn annog caethweision i ddianc wrth i filwyr y Gogledd agos\u00e1u. Fodd bynnag, ni wnaeth y Datganiad Rhyddfreinio roi terfyn ar gaethwasiaeth ym mhobman na rhyddhau \u2018pob caethwas\u2019. Ond fe newidiodd y rhyfel, ac i gefnogwyr yr Undeb, o 1863 ymlaen roedd y rhyfel bellach yn rhyfel yn erbyn caethwasiaeth hefyd.  Milwyr Du'r Undeb Yn ystod dwy flynedd gyntaf y Rhyfel Cartref, roedd y Gogledd wedi gwrthod recriwtio milwyr duon. Dim ond ar \u00f4l gweithredu\u2019r Datganiad Rhyddfreinio yn Ionawr 1863 y dechreuwyd ymrestru milwyr duon ar raddfa helaeth. Chwaraeodd pobl ddu amlwg, fel Frederick Douglass, r\u00f4l ddylanwadol fel asiantau recriwtio i fyddin yr Undeb. Erbyn diwedd y rhyfel, roedd 186,000 o bobl ddu wedi gwasanaethu ym myddin yr Undeb, sef un rhan o ddeg o holl filwyr yr Undeb. Roedd recriwtio dynion du yn cynnig cyfleoedd newydd i ddynion gwyn gael comisiynau, oherwydd roedd dynion du yn gwasanaethu mewn catrodau ar wah\u00e2n dan arweiniad swyddogion gwyn. Lladdwyd llawer mwy o filwyr du na rhai gwyn gan nad oedd y Gynghrair yn fodlon trin milwyr du fel carcharorion rhyfel. Golygai\u2019r polisi hwn na chaent gyfle i gael eu cyfnewid am garcharorion y Gynghrair. Cafodd milwyr du a ddaliwyd eu trin yn giaidd, a byddent naill ai\u2019n cael eu gorfodi i ddychwelwyd i fod yn gaethweision neu\u2019n cael eu dienyddio. Digwyddodd un o\u2019r hanesion mwyaf cywilyddus yn Fort Pillow, Tennessee, ym 1864 pan lofruddiwyd 262 o filwyr du mewn gwaed oer gan filwyr buddugoliaethus y Gynghrair. Ond roedd cadfridogion y Gogledd yn edrych ar y defnydd o filwyr du, yn enwedig cyn-gaethweision, fel arf pwerus yn erbyn y Gynghrair. Yn ystod y Rhyfel Cartref bu caethweision y De\u2019n yn gweithredu\u2019n effeithiol i geisio sicrhau bod caethwasiaeth yn cael ei rwystro, naill ai drwy ffoi i\u2019w rhyddid neu, yn syml, drwy atal eu llafur. Felly, roedd y sefydliad yn dadfeilio hyd yn oed wrth i\u2019r Gynghrair ymladd i\u2019w gadw. Ym 1864, \u00e2\u2019r rhyfel yn dechrau llithro o afael y Gynghrair, ystyriwyd camau eithafol i geisio gorfodi caethweision i ymuno \u00e2\u2019r fyddin. Pasiwyd deddf ym Mawrth 1865 gan Gyngres y Gynghrair a fyddai\u2019n arfogi 300,000 o gaethweision. Ond daeth y rhyfel i ben ychydig wythnosau\u2019n ddiweddarach, ac felly ni weithredwyd y cynllun erioed.  Brwydrau Erbyn 1862 roedd y de wedi darganfod cadfridogion athrylithgar yn Robert E. Lee a \"Stonewall\" Jackson, ac enillasant nifer o fuddugoliaethau dros yr Undebwyr. Lladdwyd Jackson mewn camgymeriad gan ei filwyr ei hun ym mrwydr Chancellorsville ym Mai 1863, a gorchfygwyd Lee ym Mrwydr Gettysburg yn nhalaith Pennsylvania ym mis Gorffennaf 1863. Yn y gorllewin, cipiodd byddin dan Ulysses S. Grant ddinas Vicksburg yn nhalaith Mississippi, a thrwy hynny enillodd yr Undebwyr reolaeth dros Afon Mississippi. Erbyn 1864 roedd y diwedd yn nes\u00e1u, wrth i fanteision yr Undeb o ran poblogaeth fwy ac economi gryfach ddechrau cael effaith. Bu brwydro ffyrnig rhwng Grant a Lee yn nhalaith Virginia yn ystod haf 1864 a chipiodd William Tecumseh Sherman ddinas Atlanta, Georgia. Yn 1865, ildiodd Lee ei fyddin i Grant yn Appomatox a daeth y rhyfel i ben. Rhyddhawyd y caethion i gyd. Un hanesyn diddorol yw y dywedir fod y ddau Arlywydd oedd yn gwrthwynebu ei gilydd yn y rhyfel, sef Abraham Lincoln a Jefferson Davis, o dras Gymreig. Diwedd y Rhyfel Cartref Y sgil diwedd y Rhyfel Cartref roedd yn rhaid datrys dwy broblem bwysig ar yr un pryd, sef sut i gael y De i ailymuno \u00e2\u2019r Undeb a sut i ddiffinio statws y dynion du rhydd yng nghymdeithas America. Roedd gwrthdaro gwleidyddol dwys yn nodweddu\u2019r blynyddoedd yn union ar \u00f4l y rhyfel rhwng 1865 a 1877; aeth y genedl i\u2019r afael \u00e2\u2019r heriau hyn yn y cyfnod sy\u2019n cael ei alw'n \u2018ailymgorfforiad\u2019 (the reconstruction). Roedd y gwrthdaro dros yr Ailymgorfforiad wedi dechrau hyd yn oed cyn i\u2019r rhyfel ddirwyn i ben. Yn Rhagfyr 1863, cyhoeddwyd Datganiad Amnest ac Ailymgorfforiad gan Abraham Lincoln, a oedd yn amlinellu llwybr a fyddai\u2019n caniat\u00e1u i bob talaith yn y de ailymuno \u00e2\u2019r Undeb. Cynigiodd Lincoln raglen Ailymgorfforiad nad oedd yn llym, ac a ddeilliai o\u2019i awydd i wella clwyfau rhyfel mor gyflym \u00e2 phosibl a rhoi terfyn ar yr elyniaeth rhwng y Gogledd a\u2019r De.  Llofruddiaeth Abraham Lincoln Ar 14 Ebrill 1865, ddyddiau wedi i\u2019r rhyfel ddod i ben, gyda\u2019r De yn ildio ar 9 Ebrill 1865, saethwyd Lincoln gan un a gydymdeimlai \u00e2\u2019r Cydffederalwyr, sef John Wilkes Booth. Roedd olynydd Lincoln, Andrew Johnson, yn wrthwynebydd di-flewyn-ar-dafod i\u2019r caethfeistri cyfoethog yn y De, ac fel seneddwr o\u2019r De roedd wedi gwrthod ymuno \u00e2\u2019r Gynghrair, gan ddewis cefnogi\u2019r Undeb. Dywedodd Johnson ei bod yn fwriad ganddo gyflawni polis\u00efau Ailymgorfforiad Lincoln, er ei fod, yn wahanol i Lincoln, yn credu y dylid cosbi\u2019r De am ei r\u00f4l yn y rhyfel. Olynodd Andrew Johnson Lincoln fel yr Arlywydd newydd. Unwaith y daeth i\u2019w swydd, mabwysiadodd Johnson bolisi llai llym na\u2019r hyn a ddisgwylid. Erbyn diwedd 1865, roedd Johnson wedi caniat\u00e1u i Alabama, Florida, Georgia, Mississippi, Gogledd Carolina, De Carolina a Texas greu llywodraethau sifil newydd oedd mewn gwirionedd yn adfer y sefyllfa fel yr oedd cyn y rhyfel. Derbyniodd swyddogion y fyddin Gydffederal a pherchenogion planhigfeydd mawr swyddi taleithiol. Etholwyd cyn-gynghreiriaid Cydffederal a chadfridogion i\u2019r Gyngres. Anfonodd talaith Georgia Alexander Stephens, y cyn is-arlywydd Cydffederal, i Washington fel seneddwr.  Newidiadau i\u2019r Cyfansoddiad Y Trydydd Gwelliant ar Ddeg Pasiwyd y Trydydd Gwelliant ar Ddeg i gyfansoddiad America yn Ionawr 1865. Gwaharddwyd caethwasiaeth yn yr Unol Daleithiau ac roedd yn rhaid i bob talaith yn y De dderbyn y gwelliant os oedd am ailymuno ag Unol Daleithiau America. Roedd cynllun Ailymgorffori Johnson yn sicrhau y dylai pob talaith dderbyn y gwelliant a gwarantu rhai hawliau sylfaenol i gaethion rhydd - gallent briodi, bod yn berchen ar eiddo, gwneud cytundebau, a thystio mewn llys yn erbyn dynion du eraill. Ond pasiodd taleithiau\u2019r De y \u2018codau du\u2019 oedd yn cyfyngu ar weithgareddau caethion rhydd. Sefydlodd rhai codau arwahanu hiliol mewn mannau cyhoeddus; roedd y rhan fwyaf ohonynt yn gwahardd  priodasau rhynghiliol, ynghyd \u00e2 hawl dynion du i wasanaethu ar reithgor a rhoi tystiolaeth mewn llysoedd yn erbyn dynion gwyn. Er bod y \u2018codau du\u2019 yn golygu nad oedd y caethion rhydd yn gaethweision bellach, nid oeddent mewn gwirionedd wedi eu rhyddhau'n llwyr.Wedi diwedd y Rhyfel Cartref pasiodd UDA nifer o ddiwygiadau a chyfreithiau a ychwanegwyd at Gyfansoddiad UDA a oedd yn gwella hawliau pobl ddu. Roedd 14eg Gwelliant y Cyfansoddiad (1868) yn rhoi statws cydradd cyfreithiol i gaethweision a rhyddhawyd wedi\u2019r Rhyfel Cartref ac i bobl ddu UDA. Golygai hyn eu bod yn cael statws dinasyddion cydradd ac yn 1870 pasiwyd y Pymthegfed Gwelliant a roddai hawl i ddynion du bleidleisio. Parhaodd y frwydr yn erbyn hiliaeth yn UDA oherwydd roedd rhagfarnau, casineb ac erledigaeth yn parhau i frawychu, achosi tensiynau, a lladd. Roedd hiliaeth yn parhau i fodoli yn y taleithiau deheuol, ac erbyn diwedd y 19eg ganrif roedd y KKK wedi ei sefydlu, gan gyrraedd ei anterth o ran aelodaeth yn y 1920au. Gwelodd y 20g ymgyrch newydd i ddileu'r rhagfarnau a\u2019r anghyfiawnderau hyn gyda\u2019r Mudiad Hawliau Sifil ac arweinyddion fel Martin Luther King yn dod i flaen y gad.  Ffilmiau am y rhyfel The Birth of a Nation (1915) The General (1927) Gone with the Wind (1939) Friendly Persuasion (1956) The Good, the Bad and the Ugly (1966) The Blue and the Gray (1982) Glory (1989) Gettysburg (1993) Ride with the Devil (1999) Gods and Generals (2003) Cold Mountain (2003) Cyfeiriadau Gweler hefyd Hawliau sifil a gwleidyddol Caethwasiaeth Diddymu caethwasiaeth Darllen pellach Jerry Hunter, Llwch Cenhedloedd: Y Cymry a Rhyfel Cartref America (2003). Hanes y Cymry a ymladdodd yn y rhyfel cartref. John Keegan, The American Civil War: A Military History (Llundain, Vintage, 2009).","429":"Gweriniaeth ffederal yng Ngogledd America yw Unol Daleithiau America (Saesneg: United States of America) neu'r Unol Daleithiau (hefyd, yn enwedig ar lafar, \"America\"). Mae hanner cant o daleithiau yn yr undeb. Lleolir y 48 talaith gyfagos rhwng Canada i'r gogledd a Mecsico i'r de. Lleolir Alaska yng ngogledd-orllewin y cyfandir i'r gorllewin o Ganada. Ynysfor yng nghanol y Cefnfor Tawel yw'r dalaith arall, sef Hawaii.  Hanes Cyn glaniad yr Ewropeiaid cyntaf roedd y diriogaeth gyfandirol yn gartref i sawl llwyth o Americanwyr brodorol, e.e y Sioux a'r Navajo. Roedd y 13 talaith wreiddiol yn wladfeydd Prydeinig hyd yr 1700au cyn iddynt ennill eu hannibyniaeth yn sgil Gwrthryfel America (1776\u20131783). Bryd hynny, roedd Florida a thiriogaethau eraill yn y de a'r de-orllewin (Texas, California, Arizona a. y. y. b.) yn perthyn i Sbaen; roedd rhan sylweddol o'r tir yng nghanol y cyfandir i'r gorllewin o Afon Mississippi hyd at ffin Canada yn perthyn i Ffrainc, ac roedd Alaska yn perthyn i Rwsia. Yn 1803 prynodd yr Unol Daleithiau y tir Ffrengig am 60 miliwn o ffranciau, neu tua 15 miliwn o ddoleri (Pryniant Louisiana) a dwblodd hynny faint y wlad. Yn 1836 cafodd Texas annibyniaeth oddi wrth Mecsico ac ar \u00f4l naw mlynedd fel Gweriniaeth Texas ymunodd y dalaith \u00e2'r undeb. Ar \u00f4l y rhyfel rhwng yr Unol Daleithiau a Mecsico, roddodd Cytundeb Guadeloupe-Hidalgo (1848) 200,000 milltir sgwar o dir, sydd heddiw yn cynnwys y rhan fwyaf o daleithiau New Mexico, Arizona, California, Colorado, Utah a Nevada, i'r Unol Daleithiau. Ymladdwyd Rhyfel Cartref America (1861\u20131865) rhwng unarddeg talaith yn y de oedd yn dymuno gadael yr Unol Daleithiau a'r gweddill o'r wlad. Dechreuodd y rhyfel yn dilyn etholiad Abraham Lincoln yn Arlywydd yr Unol Daleithiau yn 1861. Prif asgwrn y gynnen oedd caethwasiaeth; yr oedd pob un o'r taleithiau oedd yn dymuno gadael yr Undeb yn rhai lle roedd caethwasiaeth yn elfen bwysig. Tra nad oedd Lincoln wedi bygwth dileu caethwasiaeth, ystyrid ef yn elyn i'r gyfundrefn. Dewisodd y gwrthryfelwyr Jefferson Davis fel Arlywydd. Dechreuodd yr ymladd ar 12 Ebrill, 1861, pan ymosododd y gwrthryfelwyr ar Fort Sumter yn nhalaith De Carolina. Erbyn 1862 yr oedd brwydro ar raddfa eang wedi datblygu, gyda niferoedd mawr yn cael eu lladd. Ym mis Medi 1862, cyhoeddodd Lincoln ryddid y caethion. Erbyn hyn yr oedd y de wedi darganfod cadfridogion o athrylith yn Robert E. Lee a \"Stonewall\" Jackson, ac enillasant nifer o fuddugoliaethau dros yr Undebwyr. Lladdwyd Jackson mewn camgymeriad gan ei filwyr ei hun ym mrwydr Chancellorsville ym Mai 1863, a gorchfygwyd Lee ym Mrwydr Gettysburg yn nhalaith  Pennsylvania ym mis Gorffennaf 1863. Yn y gorllewin, cipiodd byddin dan Ulysses S. Grant Vicksburg  yn nhalaith Mississippi, a thrwy hynny enillodd yr Undebwyr reolaeth ar Afon Mississippi. Bu brwydro ffyrnig rhwng Grant a Lee yn nhalaith Virginia yn ystod haf 1864 a chipiodd William Tecumseh Sherman Atlanta, Georgia. Ar fore'r 9fed o Ebrill 1865, ildiodd Lee ei fyddin i Grant yn Appomattox a daeth y rhyfel i ben. Rhyddhawyd y caethion i gyd. Yn 1868 gwerthodd Rwsia Alaska i'r Unol Daleithiau am 7,200,000 o ddoleri; roedd llawer o bobol yn y Senedd yn meddwl bod hynny'n ormod i'w dalu am \"greigiau ac i\u00e2\", ond mae llawer o aur ac olew wedi dod o Alaska ers hynny.  Daearyddiaeth Ceir sawl cadwyn o fynyddoedd yng ngorllewin y wlad megis y Rockies a'r Sierra Nevada. Lleolir mynyddoedd yr Appalachians ger yr arfordir dwyreiniol. Rhwng y Rockies a'r Appalachians, ceir basn afonydd Mississippi a Missouri, y Llynnoedd Mawr a'r Gwastadeddau Mawr.  Taleithiau Ceir Rhestr taleithau'r Unol Daleithiau yn \u00f4l arwynebedd a rhestr ohonynt yn \u00f4l eu huchder.Undeb ffederal o 50 talaith yw'r Unol Daleithiau. Lleolir y brifddinas, Washington D.C., mewn ardal ffederal sydd ddim yn perthyn i unrhyw dalaith.   Dinasoedd Cosb Mae gan Unol Daleithiau America fwy o garcharorion nag unrhyw wlad arall yn y byd. Yn ogystal \u00e2 hyn, mae'r niferoedd y pen yn uwch nag unrhyw wlad \u2013 ar wah\u00e2n i Seychelles. Yn 2012 roedd y nifer yn 707 oedolyn am bob 100,000 o'r boblogaeth.Roedd y trobwynt oddeutu 1971, y flwyddyn y laniswyd eu hymgyrch yn erbyn cyffuriau. Ar 3 Chwefror 2014 cafwyd anerchiad yn Nh\u0177 Cynrychiolwyr yr Unol Daleithiau gan Shelia Jackson Lee a ddywedodd: \"5% yn unig o boblogaeth y byd sydd yn byw yn yr Unol Daleithiau, ond eto, er hyn, rydym wedi carcharu oddeutu chwarter holl garcharorion y byd\". Gweler hefyd Ysgrifennydd Gwladol yr Unol Daleithiau Cyfeiriadau Dolenni allanol (Saesneg) Porth swyddogol yr Unol Daleithiau","430":"Gweriniaeth ffederal yng Ngogledd America yw Unol Daleithiau America (Saesneg: United States of America) neu'r Unol Daleithiau (hefyd, yn enwedig ar lafar, \"America\"). Mae hanner cant o daleithiau yn yr undeb. Lleolir y 48 talaith gyfagos rhwng Canada i'r gogledd a Mecsico i'r de. Lleolir Alaska yng ngogledd-orllewin y cyfandir i'r gorllewin o Ganada. Ynysfor yng nghanol y Cefnfor Tawel yw'r dalaith arall, sef Hawaii.  Hanes Cyn glaniad yr Ewropeiaid cyntaf roedd y diriogaeth gyfandirol yn gartref i sawl llwyth o Americanwyr brodorol, e.e y Sioux a'r Navajo. Roedd y 13 talaith wreiddiol yn wladfeydd Prydeinig hyd yr 1700au cyn iddynt ennill eu hannibyniaeth yn sgil Gwrthryfel America (1776\u20131783). Bryd hynny, roedd Florida a thiriogaethau eraill yn y de a'r de-orllewin (Texas, California, Arizona a. y. y. b.) yn perthyn i Sbaen; roedd rhan sylweddol o'r tir yng nghanol y cyfandir i'r gorllewin o Afon Mississippi hyd at ffin Canada yn perthyn i Ffrainc, ac roedd Alaska yn perthyn i Rwsia. Yn 1803 prynodd yr Unol Daleithiau y tir Ffrengig am 60 miliwn o ffranciau, neu tua 15 miliwn o ddoleri (Pryniant Louisiana) a dwblodd hynny faint y wlad. Yn 1836 cafodd Texas annibyniaeth oddi wrth Mecsico ac ar \u00f4l naw mlynedd fel Gweriniaeth Texas ymunodd y dalaith \u00e2'r undeb. Ar \u00f4l y rhyfel rhwng yr Unol Daleithiau a Mecsico, roddodd Cytundeb Guadeloupe-Hidalgo (1848) 200,000 milltir sgwar o dir, sydd heddiw yn cynnwys y rhan fwyaf o daleithiau New Mexico, Arizona, California, Colorado, Utah a Nevada, i'r Unol Daleithiau. Ymladdwyd Rhyfel Cartref America (1861\u20131865) rhwng unarddeg talaith yn y de oedd yn dymuno gadael yr Unol Daleithiau a'r gweddill o'r wlad. Dechreuodd y rhyfel yn dilyn etholiad Abraham Lincoln yn Arlywydd yr Unol Daleithiau yn 1861. Prif asgwrn y gynnen oedd caethwasiaeth; yr oedd pob un o'r taleithiau oedd yn dymuno gadael yr Undeb yn rhai lle roedd caethwasiaeth yn elfen bwysig. Tra nad oedd Lincoln wedi bygwth dileu caethwasiaeth, ystyrid ef yn elyn i'r gyfundrefn. Dewisodd y gwrthryfelwyr Jefferson Davis fel Arlywydd. Dechreuodd yr ymladd ar 12 Ebrill, 1861, pan ymosododd y gwrthryfelwyr ar Fort Sumter yn nhalaith De Carolina. Erbyn 1862 yr oedd brwydro ar raddfa eang wedi datblygu, gyda niferoedd mawr yn cael eu lladd. Ym mis Medi 1862, cyhoeddodd Lincoln ryddid y caethion. Erbyn hyn yr oedd y de wedi darganfod cadfridogion o athrylith yn Robert E. Lee a \"Stonewall\" Jackson, ac enillasant nifer o fuddugoliaethau dros yr Undebwyr. Lladdwyd Jackson mewn camgymeriad gan ei filwyr ei hun ym mrwydr Chancellorsville ym Mai 1863, a gorchfygwyd Lee ym Mrwydr Gettysburg yn nhalaith  Pennsylvania ym mis Gorffennaf 1863. Yn y gorllewin, cipiodd byddin dan Ulysses S. Grant Vicksburg  yn nhalaith Mississippi, a thrwy hynny enillodd yr Undebwyr reolaeth ar Afon Mississippi. Bu brwydro ffyrnig rhwng Grant a Lee yn nhalaith Virginia yn ystod haf 1864 a chipiodd William Tecumseh Sherman Atlanta, Georgia. Ar fore'r 9fed o Ebrill 1865, ildiodd Lee ei fyddin i Grant yn Appomattox a daeth y rhyfel i ben. Rhyddhawyd y caethion i gyd. Yn 1868 gwerthodd Rwsia Alaska i'r Unol Daleithiau am 7,200,000 o ddoleri; roedd llawer o bobol yn y Senedd yn meddwl bod hynny'n ormod i'w dalu am \"greigiau ac i\u00e2\", ond mae llawer o aur ac olew wedi dod o Alaska ers hynny.  Daearyddiaeth Ceir sawl cadwyn o fynyddoedd yng ngorllewin y wlad megis y Rockies a'r Sierra Nevada. Lleolir mynyddoedd yr Appalachians ger yr arfordir dwyreiniol. Rhwng y Rockies a'r Appalachians, ceir basn afonydd Mississippi a Missouri, y Llynnoedd Mawr a'r Gwastadeddau Mawr.  Taleithiau Ceir Rhestr taleithau'r Unol Daleithiau yn \u00f4l arwynebedd a rhestr ohonynt yn \u00f4l eu huchder.Undeb ffederal o 50 talaith yw'r Unol Daleithiau. Lleolir y brifddinas, Washington D.C., mewn ardal ffederal sydd ddim yn perthyn i unrhyw dalaith.   Dinasoedd Cosb Mae gan Unol Daleithiau America fwy o garcharorion nag unrhyw wlad arall yn y byd. Yn ogystal \u00e2 hyn, mae'r niferoedd y pen yn uwch nag unrhyw wlad \u2013 ar wah\u00e2n i Seychelles. Yn 2012 roedd y nifer yn 707 oedolyn am bob 100,000 o'r boblogaeth.Roedd y trobwynt oddeutu 1971, y flwyddyn y laniswyd eu hymgyrch yn erbyn cyffuriau. Ar 3 Chwefror 2014 cafwyd anerchiad yn Nh\u0177 Cynrychiolwyr yr Unol Daleithiau gan Shelia Jackson Lee a ddywedodd: \"5% yn unig o boblogaeth y byd sydd yn byw yn yr Unol Daleithiau, ond eto, er hyn, rydym wedi carcharu oddeutu chwarter holl garcharorion y byd\". Gweler hefyd Ysgrifennydd Gwladol yr Unol Daleithiau Cyfeiriadau Dolenni allanol (Saesneg) Porth swyddogol yr Unol Daleithiau","433":"Roedd Charles John Huffam Dickens FRSA ( \/d \u026a k \u026a n z \/\u00a0; 7 Chwefror, 1812 - 9 Mehefin 1870) yn awdur a beirniad cymdeithasol o Loegr. Fe greodd rai o gymeriadau ffuglen mwyaf adnabyddus y byd ac mae llawer yn ei ystyried yn nofelydd mwyaf oes Fictoria .  Mwynhaodd ei weithiau boblogrwydd digynsail yn ystod ei oes ac, erbyn yr 20fed ganrif, roedd beirniaid ac ysgolheigion yn ei gydnabod fel athrylith lenyddol. Mae ei nofelau a'i straeon byrion yn cael eu darllen yn eang heddiw.   Blynyddoedd Cynnar Ganwyd Dickens yn 1 Mile End Terrace (393 Commercial Road erbyn hyn), Landport ar Ynys Portsea (Portsmouth), Hampshire, yr ail o wyth o blant Elizabeth Dickens (g. Barrow; 1789-1863) a John Dickens (1785\u20131851). Roedd ei dad yn glerc yn Swyddfa D\u00e2l y Llynges ac roedd wedi'i leoli dros dro yn yr ardal. Gofynnodd i Christopher Huffam,  rigiwr yn Llynges Ei Fawrhydi, g\u0175r bonheddig, a phennaeth cwmni sefydledig, weithredu fel tad bedydd i Charles. Credir mai Huffam yw'r ysbrydoliaeth i Paul Dombey, perchennog cwmni llongau yn nofel Dickens Dombey and Son (1848). Ym mis Ionawr 1815, galwyd John Dickens yn \u00f4l i Lundain a symudodd y teulu i Norfolk Street, Fitzrovia.  Pan oedd Charles yn bedair oed, fe symudon nhw i Sheerness ac oddi yno i Chatham, Caint, lle treuliodd ei flynyddoedd ffurfiannol hyd ei fod yn 11 oed. Mae'n ymddangos bod ei fywyd cynnar wedi bod yn hyfryd, er ei fod yn credu ei hun yn \"fachgen bach iawn nad oedd yn cael llawer o ofal\". Treuliodd Charles lawer o amser yn yr awyr agored. Bu hefyd yn darllen yn helaeth, gan gynnwys nofelau picar\u00e9sg Tobias Smollett a Henry Fielding, yn ogystal \u00e2 Robinson Crusoe a Gil Blas. Darllenodd ac ailddarllenodd The Arabian Nights a chasgliad o ffarsiau Elizabeth Inchbald .  Cadwodd atgofion ingol am blentyndod, gyda chymorth atgof rhagorol o bobl a digwyddiadau, a ddefnyddiodd yn ei ysgrifennu.  Fe wnaeth gwaith byr ei dad fel clerc yn Swyddfa D\u00e2l y Llynges roi ychydig flynyddoedd o addysg breifat iddo, yn gyntaf mewn ysgol un athrawes ac yna mewn ysgol a oedd yn cael ei rhedeg gan William Giles, ymneilltuwr, yn Chatham. Daeth y cyfnod hwn i ben ym mis Mehefin 1822, pan gafodd John Dickens ei alw\u2019n \u00f4l i bencadlys Swyddfa D\u00e2l y Llynges yn Somerset House a symudodd y teulu (heblaw am Charles, a arhosodd ar \u00f4l i orffen ei dymor olaf yn yr ysgol) i Camden Town yn Llundain.  Roedd y teulu wedi gadael Caint yn gyflym, yn drwm dan ddyled o herwydd buw tu hwnt i'w fodd,  gorfodwyd John Dickens gan ei gredydwyr i garchar dyledwyr Marshalsea yn Southwark, Llundain ym 1824. Ymunodd ei wraig a'i blant ieuengaf ag ef yno, fel yr oedd yr arfer ar y pryd. Aeth Charles, a oedd yn 12 oed ar y pryd, i fyrddio gydag Elizabeth Roylance, ffrind i'r teulu, yn 112 College Place, Camden Town.  Roedd Mrs Roylance yn \"hen fenyw tlawd a oedd yn gydnabod i'r teulu ers amser maith\", a anfarwolodd Dickens yn ddiweddarach, \"gydag ychydig o addasiadau ac addurniadau\", fel \"Mrs Pipchin\" yn Dombey and Son. Yn ddiweddarach, bu\u2019n byw mewn atig cefn yn nh\u0177 asiant i Lys y dyledwyr, Archibald Russell, \u201chen \u0175r bonheddig tew, addfwyn, caredig ... gyda hen wraig dawel\u201d a mab cloff, yn Lant Street yn Southwark.  Fe wnaethant ysbrydoli'r teulu Garland yn The Old Curiosity Shop. Ar ddydd Sul - gyda'i chwaer Frances, yn rhydd o'i hastudiaethau yn yr Academi Gerdd Frenhinol - treuliodd y diwrnod yn y Marshalsea.  Yn ddiweddarach, defnyddiodd Dickens y carchar fel lleoliad yn Little Dorrit. Er mwyn talu am ei gadw ac i helpu ei deulu, gorfodwyd Dickens i adael yr ysgol a gweithio deg awr y dydd yn Warws Warren's Blacking, ar Hungerford Stairs, ger gorsaf reilffordd bresennol Charing Cross, lle roedd yn ennill chwe swllt yr wythnos gan bastio labeli ar botiau o flacin esgidiau. Gwnaeth yr amodau gwaith llym a chaled argraff barhaol ar Dickens. Defnyddiodd ei brofiadau ar ei ffuglen a'i draethodau gan ddod yn sylfaen i'w ddiddordeb mewn diwygio amodau economaidd, gymdeithasol a gwaith oedd, yn ei dyb ef, yn annheg i'r tlawd. \u00a0Ychydig fisoedd ar \u00f4l ei garcharu, bu farw mam John Dickens, Elizabeth Dickens, a rhoddodd \u00a3450 iddo yn ei ewyllys. Rhyddhawyd Dickens o'r carchar. Wedi iddo talu ei gredydwyr a gadawodd ef a'i deulu y Marshalsea,  am gartref Mrs Roylance. Nid oedd mam Charles, Elizabeth Dickens, am iddo rhoi'r gorau i weithio yn y warws blacin. Cafodd methiant ei fam i ofyn am ei ryddhau o'r gwaith effaith andwyol ar ei agwedd tuag at fenywod. Daeth dicter cyfiawn yn deillio o'i sefyllfa ei hun a'r amodau yr oedd pobl dosbarth gweithiol yn byw ynddynt yn brif them\u00e2u ei weithiau. Y cyfnod anhapus hwn yn ei ieuenctid oedd yr ysbrydoliaeth i'w hoff nofel, a'i un mwyaf hunangofiannol, David Copperfield. Yn y pen draw, anfonwyd Dickens i Academi Wellington House yn Camden Town, lle y bu tan fis Mawrth 1827, ar \u00f4l treulio tua dwy flynedd yno. Nid oedd yn ei hystyried yn ysgol dda: \"Mae llawer o'r addysg afreolus a ddirmygus, disgyblaeth wael wedi'i hatalnodi gan greulondeb sadistaidd y prifathro, y tywyswyr anniben a'r awyrgylch o ddirywiad, wedi'u hymgorffori yn Sefydliad Mr Creakle yn David Copperfield.\"  Dechrau gyrfa Wedi ymadael a'r ysgol gweithiodd Dickens yn swyddfa gyfraith Ellis a Blackmore, twrneiod, Holborn Court, Gray's Inn, fel clerc iau rhwng Mai 1827 a Thachwedd 1828. Yna, ar \u00f4l dysgu'r system law-fer Gurney yn ei amser hamdden, gadawodd i ddod yn ohebydd ar ei liwt ei hun. Roedd perthynas bell, Thomas Charlton, yn ohebydd ar ei liwt ei hun yn y Doctor's Commons (cymdeithas o gyfreithwyr sy'n ymarfer cyfraith sifil yn Llundain, yn bennaf cyfraith eglwysig a chyfraith y Morlys). Bu Dickens yn creu adroddiadau newyddion ar achosion cyfreithiol yno am bron i bedair blynedd.   Cafodd y profiad hwn ei ddefnyddio mewn gweithiau fel Nicholas Nickleby, Dombey and Son ac yn arbennig Bleak House. Roedd Dickens yn mwynhau dynwarediad ac adloniant poblogaidd,  - daeth yn aelod cynnar o'r Garrick Club  - cafodd glyweliad actio yn Covent Garden, gan y rheolwr George Bartley a'r actor Charles Kemble. Yn y pen draw fe fethodd y clyweliad oherwydd annwyd. Cyn i gyfle arall godi, roedd wedi cychwyn ar ei yrfa fel ysgrifennwr.  Ym 1833, cyflwynodd ei stori gyntaf, \"A Dinner at Poplar Walk\", i'r London Monthly Magazine yn Llundain.  Cynigiodd William Barrow, ewythr ochr ei fam Dickens, swydd iddo ar The Mirror of Parliament a bu\u2019n gweithio yn Nh\u0177\u2019r Cyffredin am y tro cyntaf yn gynnar ym 1832. Rhentodd ystafelloedd yn Furnival's Inn a gweithiodd fel newyddiadurwr gwleidyddol, gan adrodd ar ddadleuon Seneddol, a theithiodd ledled Prydain i gwmpasu ymgyrchoedd etholiadol ar gyfer y Morning Chronicle. Ei newyddiaduraeth, ar ffurf brasluniau roedd wedi eu cyhoeddi mewn cyfnodolion, ei gasgliad cyntaf o ddarnau, a gyhoeddwyd ym 1836: Sketches by Boz. Roedd Boz yn llysenw teuluol a defnyddiodd fel ffugenw am rai blynyddoedd.   Cyfrannodd Dickens at gyfnodolion a'u golygu trwy gydol ei yrfa lenyddol.  Ym mis Ionawr 1835, lansiodd y Morning Chronicle argraffiad gyda'r nos, o dan olygyddiaeth beirniad cerddoriaeth y papur George Hogarth. Gwahoddodd Hogarth ef i gyfrannu brasluniau o'r Stryd ar gyfer y papur. Daeth Dickens yn ymwelydd rheolaidd \u00e2\u2019i d\u0177 Fulham - wedi\u2019i gyffroi gan gyfeillgarwch Hogarth \u00e2 Walter Scott (roedd Dickens yn ei edmygu\u2019n fawr) ac yn mwynhau cwmni tair merch Hogarth: Georgina, Mary a Catherine 19 oed. Gwnaeth Dickens gynnydd cyflym yn broffesiynol ac yn gymdeithasol. Dechreuodd gyfeillgarwch \u00e2 William Harrison Ainsworth, awdur y nofel lleidr penffordd Rookwood (1834), roedd ei gyfarfodydd ystafell dderbyn i ddynion dibriod yn Harrow Road wedi dod yn fan cyfarfod ar gyfer set a oedd yn cynnwys Daniel Maclise, Benjamin Disraeli, Edward Bulwer-Lytton a George Cruikshank. Daeth y rhain i gyd yn ffrindiau ac yn gydweithwyr iddo, ac eithrio Disraeli, a chyfarfu \u00e2'i gyhoeddwr cyntaf, John Macrone, yn y t\u0177.  Arweiniodd llwyddiant Sketches by Boz at gynnig gan y cyhoeddwyr Chapman and Hall i Dickens gyflenwi testun i gyd-fynd ag engrafiadau Robert Seymour mewn llyfryn misol. Cyflawnodd Seymour hunanladdiad ar \u00f4l yr ail ran a llogodd Dickens, a oedd am ysgrifennu cyfres gysylltiedig o frasluniau, \"Phiz\" i ddarparu'r engrafiadau ar gyfer y stor\u00efau. Y gyfres gyntaf oedd The Pickwick Papers ac, er nad oedd yr ychydig benodau cyntaf yn llwyddiannus, gwelodd cyflwyno'r cymeriad o Gocni Sam Weller yn y bedwaredd bennod (y gyntaf i gael ei darlunio gan Phiz) cynnydd sydyn yn ei phoblogrwydd.  Gwerthodd y rhan olaf 40,000 o gop\u00efau. Ym mis Tachwedd 1836, derbyniodd Dickens swydd fel golygydd Bentley's Miscellany, swydd bu ynddi am dair blynedd, nes iddo gael anghydfod gyda'r perchennog.  Ym 1836, wrth iddo orffen rhannau olaf The Pickwick Papers, dechreuodd ysgrifennu rhannau cychwynnol Oliver Twist - gan ysgrifennu cymaint \u00e2 90 tudalen y mis. Gan barhau i weithio ar Bentley's ysgrifennodd hefyd pedair drama, a bu'n goruchwylio eu cynhyrchu ar gyfer y llwyfan. Daeth Oliver Twist, a gyhoeddwyd ym 1838, yn un o straeon mwyaf adnabyddus Dickens ac roedd y nofel Fictoraidd cyntaf gyda phlentyn yn prif gymeriad. Parhaodd ei lwyddiant fel nofelydd. Darllenodd y Frenhines Fictoria ifanc Oliver Twist a The Pickwick Papers, gan aros i fyny tan hanner nos i'w trafod.  Cafodd Nicholas Nickleby (1838\u201339), The Old Curiosity Shop (1840\u201341) a Barnaby Rudge: A Tale of the Riots of 'Eighty, eu cyhoeddi mewn rhanau misol cyn eu gwneud yn llyfrau.  Bywyd personol Ym 1830, cyfarfu Dickens \u00e2\u2019i gariad cyntaf, Maria Beadnell. Credir mai hi oedd y model ar gyfer y cymeriad Dora yn David Copperfield. Nid oedd rhieni Maria yn cymeradwyo'r garwriaeth a daeth y berthynas i ben trwy ei hanfon i'r ysgol ym Mharis. Ar 2 Ebrill 1836, ar \u00f4l dyweddiad a barodd am flwyddyn, a rhwng penodau dau a thri o The Pickwick Papers, priododd Dickens \u00e2 Catherine Thomson Hogarth (1815-1879), merch George Hogarth, golygydd yr Evening Chronicle.  Priodwyd y ddau yn Eglwys St Luke,  Chelsea, Llundain. Ar \u00f4l mis m\u00eal byr yn Chalk yng Nghaint, dychwelodd y cwpl i lety yn Furnival's Inn.  Ganwyd y cyntaf o\u2019u deg plentyn, Charles, ym mis Ionawr 1837 ac ychydig fisoedd yn ddiweddarach sefydlodd y teulu gartref yn Bloomsbury yn 48 Doughty Street, Llundain (roedd gan Charles brydles tair blynedd arno ar \u00a3 80 y flwyddyn) o 25 Mawrth 1837 tan Ragfyr 1839.   Plant Charles Culliford Boz Dickens (6 Ionawr 1837 \u2013 1896) Mary Angela Dickens (6 Mawrth 1838 \u2013 1896) Kate Macready Dickens (29 Hydref 1839 \u2013 1929) Walter Landor Dickens (8 Chwefror 1841 \u2013 1861) Francis Jeffrey Dickens (15 Ionawr 1844 \u2013 1886) Alfred D'Orsay Tennyson Dickens (28 Hydref 1845 \u2013 1912) Sydney Smith Haldimand Dickens (18 Ebrill 1847 \u2013 1872) Henry Fielding Dickens (15 Ionawr 1849 \u2013 1933) Dora Annie Dickens (16 Awst 1850 \u2013 Ebrill 1851) Edward Bulwer Lytton Dickens (13 Mawrth 1852 \u2013 1902)Ym 1857, llogodd Dickens actoresau proffesiynol ar gyfer y ddrama The Frozen Deep, a ysgrifennwyd ganddo ef a'i brot\u00e9g\u00e9, Wilkie Collins. Syrthiodd Dickens mewn cariad ag un o'r actoresau, Ellen Ternan.  Roedd Dickens yn 45 a Ternan 18 Penderfynodd wahanu oddi wrth ei wraig, Catherine, ym 1858; roedd ysgariad yn  y cyfnod yn dal i fod yn annychmygol i rywun mor enwog ag ef.   Gyrfa bellach Ym 1842, aeth Dickens a'i wraig ar eu taith gyntaf i'r Unol Daleithiau a Chanada.  Disgrifiodd ei argraffiadau mewn teithlyfr, American Notes for General Circulation Yn fuan wedi iddo ddychwelyd i Loegr, dechreuodd Dickens weithio ar y cyntaf o'i straeon Nadoligaidd, A Christmas Carol, a ysgrifennwyd ym 1843, a ddilynwyd gan The Chimes ym 1844 a The Cricket on the Hearth ym 1845. O'r rhain, roedd A Christmas Carol y llyfr fwyaf poblogaidd. Ar \u00f4l byw am gyfnod byr yn yr Eidal (1844), teithiodd Dickens i'r Swistir (1846), lle dechreuodd weithio ar Dombey and Son (1846-48), nofel sydd ynghyd a David Copperfield (1849-50)  yn nodi toriad artistig sylweddol yng ngyrfa Dickens lle mae ei  nofelau'n dod yn fwy difrifol o ran thema  na'i weithiau cynnar. Ym mis Rhagfyr 1845, pennodiwyd Dickens yn olygydd y Daily News yn Llundain, papur rhyddfrydol yr oedd Dickens yn gobeithio defnyddio i eirioli, \"Egwyddorion Cynnydd a Gwelliant, Addysg a Rhyddid Sifil a Chrefyddol a Deddfwriaeth Gyfartal.\"  Dim ond deng wythnos y parodd Dickens yn y swydd cyn ymddiswyddo oherwydd cyfuniad o orflinder a rhwystredigaeth gydag un o gyd-berchnogion y papur.  Yn gynnar yn 1849, dechreuodd Dickens ysgrifennu David Copperfield. Fe'i cyhoeddwyd rhwng 1849 a 1850. Ar ddiwedd mis Tachwedd 1851, symudodd Dickens i Tavistock House lle ysgrifennodd Bleak House (1852\u201353), Hard Times (1854) a Little Dorrit (1856).   Ym 1856, caniataodd ei incwm o ysgrifennu iddo brynu Gads Hill Place yn Higham, Caint. Yn blentyn, roedd Dickens wedi cerdded heibio'r t\u0177 ac wedi breuddwydio am fyw ynddo.   Yn ystod yr amser hwn bu Dickens hefyd yn gyhoeddwr, golygydd a chyfrannwr mawr i'r cyfnodolion Household Words (1850-1859) a All the Year Round (1858-1870).  Ym 1855, pan ffurfiodd ffrind da Dickens ac AS Rhyddfrydol Austen Henry Layard Gymdeithas Diwygio Gweinyddol i ymgyrchu am ddiwygiadau sylweddol i'r Senedd. Roedd Dickens yn gefnogol i achos Layard. Ar \u00f4l gwahanu oddi wrth Catherine,  cynhaliodd Dickens gyfres o deithiau darllen hynod boblogaidd a oedd, ynghyd \u00e2\u2019i newyddiaduraeth, i amsugno\u2019r rhan fwyaf o\u2019i egni creadigol am y degawd nesaf. Dim ond dwy nofel arall a ysgrifenwyd ganddo.  Roedd ei daith ddarllen gyntaf, a barhaodd rhwng Ebrill 1858 a Chwefror 1859, yn cynnwys 129 ymddangosiad mewn 49 tref ledled Lloegr, yr Alban ac Iwerddon.  Ym 1866, cynhaliodd gyfres o ddarlleniadau cyhoeddus yn Lloegr a'r Alban, gyda mwy'r flwyddyn ganlynol yn Lloegr a'r Iwerddon. Dilynodd gweithiau eraill yn fuan, gan gynnwys A Tale of Two Cities (1859) a Great Expectations (1861), a oedd yn llwyddiannau ysgubol. Wedi'i osod yn Llundain a Paris, A Tale of Two Cities yw ei waith mwyaf adnabyddus o ffuglen hanesyddol. Hon oedd un o'i nofelau sydd wedi gwerthu orau.   Ymhlith them\u00e2u Great Expectations mae cyfoeth a thlodi, cariad a gwrthod cariad, a buddugoliaeth dda dros ddrwg.  Rhwng 1868 a 1869, rhoddodd Dickens gyfres o \"ddarlleniadau ffarwel\" yn Lloegr, yr Alban a'r Iwerddon, gan ddechrau ar 6 Hydref. Roedd dan gytundeb i wneud 100 darlleniad. Llwyddodd i draddodi 12 darlleniad yn Llundain a 75 tu allan i Lundain.  Yn ystod ei daith cafodd ei effeithio gan y bendro a ffitiau o'r parlys. Dioddefodd str\u00f4c ar 18 Ebrill 1869 yng Nghaer.  Cwympodd ar 22 Ebrill 1869, yn Preston, Swydd Gaerhirfryn ac, ar gyngor meddyg, cafodd y daith ei chanslo.  Ar \u00f4l i ddarlleniadau pellach gael eu canslo, dechreuodd weithio ar ei nofel olaf, The Mystery of Edwin Drood. Roedd y daith hon i fod i gynwys darlleniad yng Nghaerdydd ar 4 Mai, ond cafodd ei ganslo oherwydd ei salwch.Ar \u00f4l i Dickens adfer cryfder digonol, trefnodd, gyda chymeradwyaeth feddygol, i ail afael ar ei daith darlleniadau. Dim ond 12 perfformiad llwyddodd i gyflawni, yn rhedeg rhwng 11 Ionawr a 15 Mawrth 1870, yr olaf yn Neuadd St James yn Llundain. Er ei fod mewn iechyd difrifol erbyn hyn, darllenodd A Christmas Carol a The Trial of Pickwick. Ar 2 Mai, gwnaeth ei ymddangosiad cyhoeddus olaf mewn Gwledd yr Academi Frenhinol ym mhresenoldeb Tywysog a Thywysoges Cymru, gan dalu teyrnged arbennig ar farwolaeth ei ffrind, y darlunydd Daniel Maclise.  Marwolaeth Ar 8 Mehefin 1870, dioddefodd Dickens str\u00f4c arall yn ei gartref ar \u00f4l diwrnod llawn o waith ar Edwin Drood. Trannoeth, bu farw yn Gads Hill Place. Rhoddwyd ei weddillion i orwedd yng Nghornel y Beirdd yn Abaty Westminster.   Nofelau The Pickwick Papers (1836) Oliver Twist (1837\u20131839) Nicholas Nickleby (1838\u20131839) The Old Curiosity Shop (1840\u20131841) Barnaby Rudge (1841) Llyfrau Nadolig: A Christmas Carol (1843) The Chimes (1844) The Cricket on the Hearth (1845) The Battle for Life (1846) Martin Chuzzlewit (1843-1844) Dombey and Son (1846\u20131848) David Copperfield (1849\u20131850) Bleak House (1852\u20131853) Hard Times (1854) Little Dorrit (1855\u20131857) A Tale of Two Cities (1859) Great Expectations (1860\u20131861) Our Mutual Friend (1864\u20131865) The Mystery of Edwin Drood (anorffen) (1870) Llyfrau eraill Sketches by Boz (1836) American Notes (1842) A Child\u2019s History of England (1851\u20131853) Stor\u00efau \u201cA Christmas Tree\u201d \u201cA Message from the Sea\u201d \u201cDoctor Marigold\u201d \u201cGeorge Silverman\u2019s Explanation\u201d \u201cGoing into Society\u201d \u201cHoliday Romance\u201d \u201cHunted Down\u201d \u201cMrs. Lirriper\u2019s Legacy\u201d \u201cMrs. Lirriper\u2019s Lodgings\u201d \u201cMugby Junction\u201d \u201cPerils of Certain English Prisoners\u201d \u201cSomebody\u2019s Luggage\u201d \u201cSunday Under Three Heads\u201d \u201cThe Child\u2019s Story\u201d \u201cThe Haunted House\u201d \u201cThe Haunted Man and the Ghost\u2019s Bargain\u201d \u201cThe Holly-Tree\u201d \u201cThe Lamplighter\u201d \u201cThe Seven Poor Travellers\u201d \u201cThe Trial for Murder\u201d \u201cTom Tiddler\u2019s Ground\u201d \u201cWhat Christmas Is As We Grow Older\u201d \u201cWreck of the Golden Mary\u201d Cyfeiriadau Troednodiadau Nodiadau Llyfryddiaeth Darllen pellach \u00a0\"Dickens, Charles\"\u00a0. Dictionary of National Biography. Llundain: Smith, Elder & Co. 1885\u20131900.","434":"Roedd Charles John Huffam Dickens FRSA ( \/d \u026a k \u026a n z \/\u00a0; 7 Chwefror, 1812 - 9 Mehefin 1870) yn awdur a beirniad cymdeithasol o Loegr. Fe greodd rai o gymeriadau ffuglen mwyaf adnabyddus y byd ac mae llawer yn ei ystyried yn nofelydd mwyaf oes Fictoria .  Mwynhaodd ei weithiau boblogrwydd digynsail yn ystod ei oes ac, erbyn yr 20fed ganrif, roedd beirniaid ac ysgolheigion yn ei gydnabod fel athrylith lenyddol. Mae ei nofelau a'i straeon byrion yn cael eu darllen yn eang heddiw.   Blynyddoedd Cynnar Ganwyd Dickens yn 1 Mile End Terrace (393 Commercial Road erbyn hyn), Landport ar Ynys Portsea (Portsmouth), Hampshire, yr ail o wyth o blant Elizabeth Dickens (g. Barrow; 1789-1863) a John Dickens (1785\u20131851). Roedd ei dad yn glerc yn Swyddfa D\u00e2l y Llynges ac roedd wedi'i leoli dros dro yn yr ardal. Gofynnodd i Christopher Huffam,  rigiwr yn Llynges Ei Fawrhydi, g\u0175r bonheddig, a phennaeth cwmni sefydledig, weithredu fel tad bedydd i Charles. Credir mai Huffam yw'r ysbrydoliaeth i Paul Dombey, perchennog cwmni llongau yn nofel Dickens Dombey and Son (1848). Ym mis Ionawr 1815, galwyd John Dickens yn \u00f4l i Lundain a symudodd y teulu i Norfolk Street, Fitzrovia.  Pan oedd Charles yn bedair oed, fe symudon nhw i Sheerness ac oddi yno i Chatham, Caint, lle treuliodd ei flynyddoedd ffurfiannol hyd ei fod yn 11 oed. Mae'n ymddangos bod ei fywyd cynnar wedi bod yn hyfryd, er ei fod yn credu ei hun yn \"fachgen bach iawn nad oedd yn cael llawer o ofal\". Treuliodd Charles lawer o amser yn yr awyr agored. Bu hefyd yn darllen yn helaeth, gan gynnwys nofelau picar\u00e9sg Tobias Smollett a Henry Fielding, yn ogystal \u00e2 Robinson Crusoe a Gil Blas. Darllenodd ac ailddarllenodd The Arabian Nights a chasgliad o ffarsiau Elizabeth Inchbald .  Cadwodd atgofion ingol am blentyndod, gyda chymorth atgof rhagorol o bobl a digwyddiadau, a ddefnyddiodd yn ei ysgrifennu.  Fe wnaeth gwaith byr ei dad fel clerc yn Swyddfa D\u00e2l y Llynges roi ychydig flynyddoedd o addysg breifat iddo, yn gyntaf mewn ysgol un athrawes ac yna mewn ysgol a oedd yn cael ei rhedeg gan William Giles, ymneilltuwr, yn Chatham. Daeth y cyfnod hwn i ben ym mis Mehefin 1822, pan gafodd John Dickens ei alw\u2019n \u00f4l i bencadlys Swyddfa D\u00e2l y Llynges yn Somerset House a symudodd y teulu (heblaw am Charles, a arhosodd ar \u00f4l i orffen ei dymor olaf yn yr ysgol) i Camden Town yn Llundain.  Roedd y teulu wedi gadael Caint yn gyflym, yn drwm dan ddyled o herwydd buw tu hwnt i'w fodd,  gorfodwyd John Dickens gan ei gredydwyr i garchar dyledwyr Marshalsea yn Southwark, Llundain ym 1824. Ymunodd ei wraig a'i blant ieuengaf ag ef yno, fel yr oedd yr arfer ar y pryd. Aeth Charles, a oedd yn 12 oed ar y pryd, i fyrddio gydag Elizabeth Roylance, ffrind i'r teulu, yn 112 College Place, Camden Town.  Roedd Mrs Roylance yn \"hen fenyw tlawd a oedd yn gydnabod i'r teulu ers amser maith\", a anfarwolodd Dickens yn ddiweddarach, \"gydag ychydig o addasiadau ac addurniadau\", fel \"Mrs Pipchin\" yn Dombey and Son. Yn ddiweddarach, bu\u2019n byw mewn atig cefn yn nh\u0177 asiant i Lys y dyledwyr, Archibald Russell, \u201chen \u0175r bonheddig tew, addfwyn, caredig ... gyda hen wraig dawel\u201d a mab cloff, yn Lant Street yn Southwark.  Fe wnaethant ysbrydoli'r teulu Garland yn The Old Curiosity Shop. Ar ddydd Sul - gyda'i chwaer Frances, yn rhydd o'i hastudiaethau yn yr Academi Gerdd Frenhinol - treuliodd y diwrnod yn y Marshalsea.  Yn ddiweddarach, defnyddiodd Dickens y carchar fel lleoliad yn Little Dorrit. Er mwyn talu am ei gadw ac i helpu ei deulu, gorfodwyd Dickens i adael yr ysgol a gweithio deg awr y dydd yn Warws Warren's Blacking, ar Hungerford Stairs, ger gorsaf reilffordd bresennol Charing Cross, lle roedd yn ennill chwe swllt yr wythnos gan bastio labeli ar botiau o flacin esgidiau. Gwnaeth yr amodau gwaith llym a chaled argraff barhaol ar Dickens. Defnyddiodd ei brofiadau ar ei ffuglen a'i draethodau gan ddod yn sylfaen i'w ddiddordeb mewn diwygio amodau economaidd, gymdeithasol a gwaith oedd, yn ei dyb ef, yn annheg i'r tlawd. \u00a0Ychydig fisoedd ar \u00f4l ei garcharu, bu farw mam John Dickens, Elizabeth Dickens, a rhoddodd \u00a3450 iddo yn ei ewyllys. Rhyddhawyd Dickens o'r carchar. Wedi iddo talu ei gredydwyr a gadawodd ef a'i deulu y Marshalsea,  am gartref Mrs Roylance. Nid oedd mam Charles, Elizabeth Dickens, am iddo rhoi'r gorau i weithio yn y warws blacin. Cafodd methiant ei fam i ofyn am ei ryddhau o'r gwaith effaith andwyol ar ei agwedd tuag at fenywod. Daeth dicter cyfiawn yn deillio o'i sefyllfa ei hun a'r amodau yr oedd pobl dosbarth gweithiol yn byw ynddynt yn brif them\u00e2u ei weithiau. Y cyfnod anhapus hwn yn ei ieuenctid oedd yr ysbrydoliaeth i'w hoff nofel, a'i un mwyaf hunangofiannol, David Copperfield. Yn y pen draw, anfonwyd Dickens i Academi Wellington House yn Camden Town, lle y bu tan fis Mawrth 1827, ar \u00f4l treulio tua dwy flynedd yno. Nid oedd yn ei hystyried yn ysgol dda: \"Mae llawer o'r addysg afreolus a ddirmygus, disgyblaeth wael wedi'i hatalnodi gan greulondeb sadistaidd y prifathro, y tywyswyr anniben a'r awyrgylch o ddirywiad, wedi'u hymgorffori yn Sefydliad Mr Creakle yn David Copperfield.\"  Dechrau gyrfa Wedi ymadael a'r ysgol gweithiodd Dickens yn swyddfa gyfraith Ellis a Blackmore, twrneiod, Holborn Court, Gray's Inn, fel clerc iau rhwng Mai 1827 a Thachwedd 1828. Yna, ar \u00f4l dysgu'r system law-fer Gurney yn ei amser hamdden, gadawodd i ddod yn ohebydd ar ei liwt ei hun. Roedd perthynas bell, Thomas Charlton, yn ohebydd ar ei liwt ei hun yn y Doctor's Commons (cymdeithas o gyfreithwyr sy'n ymarfer cyfraith sifil yn Llundain, yn bennaf cyfraith eglwysig a chyfraith y Morlys). Bu Dickens yn creu adroddiadau newyddion ar achosion cyfreithiol yno am bron i bedair blynedd.   Cafodd y profiad hwn ei ddefnyddio mewn gweithiau fel Nicholas Nickleby, Dombey and Son ac yn arbennig Bleak House. Roedd Dickens yn mwynhau dynwarediad ac adloniant poblogaidd,  - daeth yn aelod cynnar o'r Garrick Club  - cafodd glyweliad actio yn Covent Garden, gan y rheolwr George Bartley a'r actor Charles Kemble. Yn y pen draw fe fethodd y clyweliad oherwydd annwyd. Cyn i gyfle arall godi, roedd wedi cychwyn ar ei yrfa fel ysgrifennwr.  Ym 1833, cyflwynodd ei stori gyntaf, \"A Dinner at Poplar Walk\", i'r London Monthly Magazine yn Llundain.  Cynigiodd William Barrow, ewythr ochr ei fam Dickens, swydd iddo ar The Mirror of Parliament a bu\u2019n gweithio yn Nh\u0177\u2019r Cyffredin am y tro cyntaf yn gynnar ym 1832. Rhentodd ystafelloedd yn Furnival's Inn a gweithiodd fel newyddiadurwr gwleidyddol, gan adrodd ar ddadleuon Seneddol, a theithiodd ledled Prydain i gwmpasu ymgyrchoedd etholiadol ar gyfer y Morning Chronicle. Ei newyddiaduraeth, ar ffurf brasluniau roedd wedi eu cyhoeddi mewn cyfnodolion, ei gasgliad cyntaf o ddarnau, a gyhoeddwyd ym 1836: Sketches by Boz. Roedd Boz yn llysenw teuluol a defnyddiodd fel ffugenw am rai blynyddoedd.   Cyfrannodd Dickens at gyfnodolion a'u golygu trwy gydol ei yrfa lenyddol.  Ym mis Ionawr 1835, lansiodd y Morning Chronicle argraffiad gyda'r nos, o dan olygyddiaeth beirniad cerddoriaeth y papur George Hogarth. Gwahoddodd Hogarth ef i gyfrannu brasluniau o'r Stryd ar gyfer y papur. Daeth Dickens yn ymwelydd rheolaidd \u00e2\u2019i d\u0177 Fulham - wedi\u2019i gyffroi gan gyfeillgarwch Hogarth \u00e2 Walter Scott (roedd Dickens yn ei edmygu\u2019n fawr) ac yn mwynhau cwmni tair merch Hogarth: Georgina, Mary a Catherine 19 oed. Gwnaeth Dickens gynnydd cyflym yn broffesiynol ac yn gymdeithasol. Dechreuodd gyfeillgarwch \u00e2 William Harrison Ainsworth, awdur y nofel lleidr penffordd Rookwood (1834), roedd ei gyfarfodydd ystafell dderbyn i ddynion dibriod yn Harrow Road wedi dod yn fan cyfarfod ar gyfer set a oedd yn cynnwys Daniel Maclise, Benjamin Disraeli, Edward Bulwer-Lytton a George Cruikshank. Daeth y rhain i gyd yn ffrindiau ac yn gydweithwyr iddo, ac eithrio Disraeli, a chyfarfu \u00e2'i gyhoeddwr cyntaf, John Macrone, yn y t\u0177.  Arweiniodd llwyddiant Sketches by Boz at gynnig gan y cyhoeddwyr Chapman and Hall i Dickens gyflenwi testun i gyd-fynd ag engrafiadau Robert Seymour mewn llyfryn misol. Cyflawnodd Seymour hunanladdiad ar \u00f4l yr ail ran a llogodd Dickens, a oedd am ysgrifennu cyfres gysylltiedig o frasluniau, \"Phiz\" i ddarparu'r engrafiadau ar gyfer y stor\u00efau. Y gyfres gyntaf oedd The Pickwick Papers ac, er nad oedd yr ychydig benodau cyntaf yn llwyddiannus, gwelodd cyflwyno'r cymeriad o Gocni Sam Weller yn y bedwaredd bennod (y gyntaf i gael ei darlunio gan Phiz) cynnydd sydyn yn ei phoblogrwydd.  Gwerthodd y rhan olaf 40,000 o gop\u00efau. Ym mis Tachwedd 1836, derbyniodd Dickens swydd fel golygydd Bentley's Miscellany, swydd bu ynddi am dair blynedd, nes iddo gael anghydfod gyda'r perchennog.  Ym 1836, wrth iddo orffen rhannau olaf The Pickwick Papers, dechreuodd ysgrifennu rhannau cychwynnol Oliver Twist - gan ysgrifennu cymaint \u00e2 90 tudalen y mis. Gan barhau i weithio ar Bentley's ysgrifennodd hefyd pedair drama, a bu'n goruchwylio eu cynhyrchu ar gyfer y llwyfan. Daeth Oliver Twist, a gyhoeddwyd ym 1838, yn un o straeon mwyaf adnabyddus Dickens ac roedd y nofel Fictoraidd cyntaf gyda phlentyn yn prif gymeriad. Parhaodd ei lwyddiant fel nofelydd. Darllenodd y Frenhines Fictoria ifanc Oliver Twist a The Pickwick Papers, gan aros i fyny tan hanner nos i'w trafod.  Cafodd Nicholas Nickleby (1838\u201339), The Old Curiosity Shop (1840\u201341) a Barnaby Rudge: A Tale of the Riots of 'Eighty, eu cyhoeddi mewn rhanau misol cyn eu gwneud yn llyfrau.  Bywyd personol Ym 1830, cyfarfu Dickens \u00e2\u2019i gariad cyntaf, Maria Beadnell. Credir mai hi oedd y model ar gyfer y cymeriad Dora yn David Copperfield. Nid oedd rhieni Maria yn cymeradwyo'r garwriaeth a daeth y berthynas i ben trwy ei hanfon i'r ysgol ym Mharis. Ar 2 Ebrill 1836, ar \u00f4l dyweddiad a barodd am flwyddyn, a rhwng penodau dau a thri o The Pickwick Papers, priododd Dickens \u00e2 Catherine Thomson Hogarth (1815-1879), merch George Hogarth, golygydd yr Evening Chronicle.  Priodwyd y ddau yn Eglwys St Luke,  Chelsea, Llundain. Ar \u00f4l mis m\u00eal byr yn Chalk yng Nghaint, dychwelodd y cwpl i lety yn Furnival's Inn.  Ganwyd y cyntaf o\u2019u deg plentyn, Charles, ym mis Ionawr 1837 ac ychydig fisoedd yn ddiweddarach sefydlodd y teulu gartref yn Bloomsbury yn 48 Doughty Street, Llundain (roedd gan Charles brydles tair blynedd arno ar \u00a3 80 y flwyddyn) o 25 Mawrth 1837 tan Ragfyr 1839.   Plant Charles Culliford Boz Dickens (6 Ionawr 1837 \u2013 1896) Mary Angela Dickens (6 Mawrth 1838 \u2013 1896) Kate Macready Dickens (29 Hydref 1839 \u2013 1929) Walter Landor Dickens (8 Chwefror 1841 \u2013 1861) Francis Jeffrey Dickens (15 Ionawr 1844 \u2013 1886) Alfred D'Orsay Tennyson Dickens (28 Hydref 1845 \u2013 1912) Sydney Smith Haldimand Dickens (18 Ebrill 1847 \u2013 1872) Henry Fielding Dickens (15 Ionawr 1849 \u2013 1933) Dora Annie Dickens (16 Awst 1850 \u2013 Ebrill 1851) Edward Bulwer Lytton Dickens (13 Mawrth 1852 \u2013 1902)Ym 1857, llogodd Dickens actoresau proffesiynol ar gyfer y ddrama The Frozen Deep, a ysgrifennwyd ganddo ef a'i brot\u00e9g\u00e9, Wilkie Collins. Syrthiodd Dickens mewn cariad ag un o'r actoresau, Ellen Ternan.  Roedd Dickens yn 45 a Ternan 18 Penderfynodd wahanu oddi wrth ei wraig, Catherine, ym 1858; roedd ysgariad yn  y cyfnod yn dal i fod yn annychmygol i rywun mor enwog ag ef.   Gyrfa bellach Ym 1842, aeth Dickens a'i wraig ar eu taith gyntaf i'r Unol Daleithiau a Chanada.  Disgrifiodd ei argraffiadau mewn teithlyfr, American Notes for General Circulation Yn fuan wedi iddo ddychwelyd i Loegr, dechreuodd Dickens weithio ar y cyntaf o'i straeon Nadoligaidd, A Christmas Carol, a ysgrifennwyd ym 1843, a ddilynwyd gan The Chimes ym 1844 a The Cricket on the Hearth ym 1845. O'r rhain, roedd A Christmas Carol y llyfr fwyaf poblogaidd. Ar \u00f4l byw am gyfnod byr yn yr Eidal (1844), teithiodd Dickens i'r Swistir (1846), lle dechreuodd weithio ar Dombey and Son (1846-48), nofel sydd ynghyd a David Copperfield (1849-50)  yn nodi toriad artistig sylweddol yng ngyrfa Dickens lle mae ei  nofelau'n dod yn fwy difrifol o ran thema  na'i weithiau cynnar. Ym mis Rhagfyr 1845, pennodiwyd Dickens yn olygydd y Daily News yn Llundain, papur rhyddfrydol yr oedd Dickens yn gobeithio defnyddio i eirioli, \"Egwyddorion Cynnydd a Gwelliant, Addysg a Rhyddid Sifil a Chrefyddol a Deddfwriaeth Gyfartal.\"  Dim ond deng wythnos y parodd Dickens yn y swydd cyn ymddiswyddo oherwydd cyfuniad o orflinder a rhwystredigaeth gydag un o gyd-berchnogion y papur.  Yn gynnar yn 1849, dechreuodd Dickens ysgrifennu David Copperfield. Fe'i cyhoeddwyd rhwng 1849 a 1850. Ar ddiwedd mis Tachwedd 1851, symudodd Dickens i Tavistock House lle ysgrifennodd Bleak House (1852\u201353), Hard Times (1854) a Little Dorrit (1856).   Ym 1856, caniataodd ei incwm o ysgrifennu iddo brynu Gads Hill Place yn Higham, Caint. Yn blentyn, roedd Dickens wedi cerdded heibio'r t\u0177 ac wedi breuddwydio am fyw ynddo.   Yn ystod yr amser hwn bu Dickens hefyd yn gyhoeddwr, golygydd a chyfrannwr mawr i'r cyfnodolion Household Words (1850-1859) a All the Year Round (1858-1870).  Ym 1855, pan ffurfiodd ffrind da Dickens ac AS Rhyddfrydol Austen Henry Layard Gymdeithas Diwygio Gweinyddol i ymgyrchu am ddiwygiadau sylweddol i'r Senedd. Roedd Dickens yn gefnogol i achos Layard. Ar \u00f4l gwahanu oddi wrth Catherine,  cynhaliodd Dickens gyfres o deithiau darllen hynod boblogaidd a oedd, ynghyd \u00e2\u2019i newyddiaduraeth, i amsugno\u2019r rhan fwyaf o\u2019i egni creadigol am y degawd nesaf. Dim ond dwy nofel arall a ysgrifenwyd ganddo.  Roedd ei daith ddarllen gyntaf, a barhaodd rhwng Ebrill 1858 a Chwefror 1859, yn cynnwys 129 ymddangosiad mewn 49 tref ledled Lloegr, yr Alban ac Iwerddon.  Ym 1866, cynhaliodd gyfres o ddarlleniadau cyhoeddus yn Lloegr a'r Alban, gyda mwy'r flwyddyn ganlynol yn Lloegr a'r Iwerddon. Dilynodd gweithiau eraill yn fuan, gan gynnwys A Tale of Two Cities (1859) a Great Expectations (1861), a oedd yn llwyddiannau ysgubol. Wedi'i osod yn Llundain a Paris, A Tale of Two Cities yw ei waith mwyaf adnabyddus o ffuglen hanesyddol. Hon oedd un o'i nofelau sydd wedi gwerthu orau.   Ymhlith them\u00e2u Great Expectations mae cyfoeth a thlodi, cariad a gwrthod cariad, a buddugoliaeth dda dros ddrwg.  Rhwng 1868 a 1869, rhoddodd Dickens gyfres o \"ddarlleniadau ffarwel\" yn Lloegr, yr Alban a'r Iwerddon, gan ddechrau ar 6 Hydref. Roedd dan gytundeb i wneud 100 darlleniad. Llwyddodd i draddodi 12 darlleniad yn Llundain a 75 tu allan i Lundain.  Yn ystod ei daith cafodd ei effeithio gan y bendro a ffitiau o'r parlys. Dioddefodd str\u00f4c ar 18 Ebrill 1869 yng Nghaer.  Cwympodd ar 22 Ebrill 1869, yn Preston, Swydd Gaerhirfryn ac, ar gyngor meddyg, cafodd y daith ei chanslo.  Ar \u00f4l i ddarlleniadau pellach gael eu canslo, dechreuodd weithio ar ei nofel olaf, The Mystery of Edwin Drood. Roedd y daith hon i fod i gynwys darlleniad yng Nghaerdydd ar 4 Mai, ond cafodd ei ganslo oherwydd ei salwch.Ar \u00f4l i Dickens adfer cryfder digonol, trefnodd, gyda chymeradwyaeth feddygol, i ail afael ar ei daith darlleniadau. Dim ond 12 perfformiad llwyddodd i gyflawni, yn rhedeg rhwng 11 Ionawr a 15 Mawrth 1870, yr olaf yn Neuadd St James yn Llundain. Er ei fod mewn iechyd difrifol erbyn hyn, darllenodd A Christmas Carol a The Trial of Pickwick. Ar 2 Mai, gwnaeth ei ymddangosiad cyhoeddus olaf mewn Gwledd yr Academi Frenhinol ym mhresenoldeb Tywysog a Thywysoges Cymru, gan dalu teyrnged arbennig ar farwolaeth ei ffrind, y darlunydd Daniel Maclise.  Marwolaeth Ar 8 Mehefin 1870, dioddefodd Dickens str\u00f4c arall yn ei gartref ar \u00f4l diwrnod llawn o waith ar Edwin Drood. Trannoeth, bu farw yn Gads Hill Place. Rhoddwyd ei weddillion i orwedd yng Nghornel y Beirdd yn Abaty Westminster.   Nofelau The Pickwick Papers (1836) Oliver Twist (1837\u20131839) Nicholas Nickleby (1838\u20131839) The Old Curiosity Shop (1840\u20131841) Barnaby Rudge (1841) Llyfrau Nadolig: A Christmas Carol (1843) The Chimes (1844) The Cricket on the Hearth (1845) The Battle for Life (1846) Martin Chuzzlewit (1843-1844) Dombey and Son (1846\u20131848) David Copperfield (1849\u20131850) Bleak House (1852\u20131853) Hard Times (1854) Little Dorrit (1855\u20131857) A Tale of Two Cities (1859) Great Expectations (1860\u20131861) Our Mutual Friend (1864\u20131865) The Mystery of Edwin Drood (anorffen) (1870) Llyfrau eraill Sketches by Boz (1836) American Notes (1842) A Child\u2019s History of England (1851\u20131853) Stor\u00efau \u201cA Christmas Tree\u201d \u201cA Message from the Sea\u201d \u201cDoctor Marigold\u201d \u201cGeorge Silverman\u2019s Explanation\u201d \u201cGoing into Society\u201d \u201cHoliday Romance\u201d \u201cHunted Down\u201d \u201cMrs. Lirriper\u2019s Legacy\u201d \u201cMrs. Lirriper\u2019s Lodgings\u201d \u201cMugby Junction\u201d \u201cPerils of Certain English Prisoners\u201d \u201cSomebody\u2019s Luggage\u201d \u201cSunday Under Three Heads\u201d \u201cThe Child\u2019s Story\u201d \u201cThe Haunted House\u201d \u201cThe Haunted Man and the Ghost\u2019s Bargain\u201d \u201cThe Holly-Tree\u201d \u201cThe Lamplighter\u201d \u201cThe Seven Poor Travellers\u201d \u201cThe Trial for Murder\u201d \u201cTom Tiddler\u2019s Ground\u201d \u201cWhat Christmas Is As We Grow Older\u201d \u201cWreck of the Golden Mary\u201d Cyfeiriadau Troednodiadau Nodiadau Llyfryddiaeth Darllen pellach \u00a0\"Dickens, Charles\"\u00a0. Dictionary of National Biography. Llundain: Smith, Elder & Co. 1885\u20131900.","437":"Roedd Sieffre o Fynwy, Lladin Galfridus Monemutensis, (c.1100 - c.1155) yn glerigwr fu'n Esgob Llanelwy. Mae'n fwyaf adnabyddus fel awdur llyfrau Lladin am hanes cynnar Ynys Prydain, yn enwedig am y Brenin Arthur. Er nad oes dim gwerth iddynt fel hanes, cawsant ddylanwad enfawr yng Nghymru a thrwy orllewin Ewrop.  Bywyd Ni wyddys ymhle y ganed Sieffre, ond mae ei enw yn awgrymu mai yn ne-ddwyrain Cymru y ganed ef. Mae ei ddisgrifiad o Gaerllion yn ei Historia Regum Britanniae yn awgrymu ei fod yn gyfarwydd \u00e2'r ardal. Roedd ei deulu yn wreiddiol o Lydaw. Aeth i Brifysgol Rhydychen ac ymddengys ei enw ar freinlen abaty Osney, Rhydychen ym 1129 ac ar chwe dogfen arall o ardal Rhydychen rhwng y flwyddyn honno a 1151. Disgrifir ef fel magister yn rhai o'r dogfennau hyn. Ar 24 Chwefror 1152 cysegrwyd ef yn Esgob Llanelwy gan Archesgob Caergaint. Nid oes cofnod iddo ymweld \u00e2'i esgobaeth, oedd yn rhan o deyrnas Owain Gwynedd. Bu Owain yn dadlau'n ffyrnig ag Archesgob Caergaint yngl\u0177n \u00e2 phenodiad Esgob Bangor; nid oes cofnod a oedd penodiad Sieffre i Lanelwy yn dderbyniol iddo. Yn \u00f4l y croniclau Cymreig bu farw ym 1155.  Gweithiau Llyfr cyntaf Sieffre oedd y Prophetiae Merlini (\"Proffwydoliaethau Myrddin\"), a ysgrifennodd cyn 1135. Cyflwynodd Sieffre hwn fel cyfres o weithiau gan y dewin Myrddin ei hun. Hwn oedd y tro cyntaf i rywbeth am Fyrddin gael ei gyhoeddi mewn iaith heblaw Cymraeg, a chafodd dderbyniad brwd. Gwaith enwocaf Sieffre oedd yr Historia Regum Britanniae (Hanes Brenhinoedd Prydain) a ymddangosodd ddechrau'r flwyddyn 1136. Mae'n adrodd hanes Ynys Prydain o ddyfodiad Brutus o Gaerdroea, disgynnydd Aeneas, hyd farwolaeth Cadwaladr yn y 7g. Bu dylanwad y llyfr hwn yn enfawr, yn enwedig ei hanesion am y Brenin Arthur. Yn \u00f4l Sieffre ei hun yr oedd wedi cyfieithu'r hanes o hen lyfr Cymraeg, ond ni chredir fod sail i hyn. Mae'n debyg mai prif ffynonellau Sieffre oedd gweithiau Gildas (De Excidio Britanniae), Beda a Nennius, ond gyda llawer o'r cynnwys yn ffrwyth dychymyg Sieffre ei hun.  Rhwng tua 1149 a 1151 ysgrifennodd Sieffre gerdd Ladin o 1538 o linellau, y Vita Merlini ('Buchedd Myrddin'), yn ailadrodd hanes Myrddin gan dynnu ar y traddodiadau Cymreig amdano. Bu dylanwad gweithiau Sieffre yn enfawr trwy orllewin Ewrop. Cafodd yr Historia ei gyfieithu i lawer o ieithoedd Ewrop, gan gynnwys y Gymraeg dan y teitl Brut y Brenhinedd. Ymddengys mai fel dilyniant i'r Historia Regum Britanniae y bwriadwyd Brut y Tywysogion. Sieffre yn anad neb fu'n gyfrifol am greu'r ddelwedd o'r Brenin Arthur fel brenin ar batrwm y Canol Oesoedd gyda phrifddinas yng Nghaerllion-ar-Wysg ac wedi ei amgylchu gan farchogion oedd yn batrwm o sifalri. Yng Nghymru bu ei ddylanwad yn arbennig o drwm a pharhaodd am ganrifoedd lawer, fel y gwelir yng nghyfrol Theophilus Evans Drych y Prif Oesoedd.  Llyfryddiaeth Y Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940 (Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, 1953) Geoffrey of Monmouth. The History of the Kings of Britain. Translated, with introduction and index, by Lewis Thorpe. Penguin Books: London, 1966. ISBN 0-14-044170-0 Brynley F. Roberts. \"Geoffrey of Monmouth, Historia Regum Britanniae and Brut y Brenhinedd\". Yn The Arthur of the Welsh: The Arthurian Legend in Medieval Welsh Literature gan R. Bromwich, A. O. H.Jarman a Brynley F. Roberts, tt.97-116. (Gwasg Prifysgol Cymru, 1991). John Jay Parry and Robert Caldwell. \"Geoffrey of Monmouth\" in Arthurian Literature in the Middle Ages, Roger S. Loomis (ed.). Clarendon Press: Oxford University. 1959. ISBN 0-19-811588-1 Cyfeiriadau","442":"Castell wedi ei wneud o domen o bridd gydag amddiffynfa bren o'i gwmpas yw castell mwnt a beili (a elwir hefyd yn gastell tomen a beili). Mae'n ddull o adeiladu amddiffynfa a ddaeth yn boblogaidd yng ngwledydd Prydain yn ail hanner yr 11eg ganrif gyda dyfodiad y Normaniaid. Ceir rhai cannoedd o enghreifftiau o gestyll mwnt a beili yng Nghymru, Lloegr, de'r Alban a rhannau o Iwerddon. Maent yn arbennig o niferus ar hyd y Gororau a'r Mers, sef cadarnle'r barwniaid Normanaidd rhwng Cymru a Lloegr. Tyfodd rhai o'r caerau hyn i fod yn gestyll cerrig mawr tra arhosodd eraill yn domennydd pridd ar \u00f4l cael eu defnyddio dros dro. Yng Nghymru mabwysiadwyd y dull newydd gan rai o dywysogion Cymru am gyfnod. Yr enw Cymraeg Canol am y math hwn o gastell oedd tomen ('tump' ar y Gororau). Adeiladwaith Prif bwrpas cestyll mwnt a beili oedd cysgodi grwpiau bychain o farchogion a saethwyr (yr uned filwrol Normanaidd arferol) yn ystod y Goresgyniad Normanaidd. Roedd angen amddiffynfa hawdd i'w chodi. Fel rheol roedd y castell yn domen bridd (mwnt, mount) gron neu hirgron \u00e2 chopa gwastad, gyda ffos o'i chwmpas. Weithiau byddai'r adeiladwyr yn manteisio ar nodwedd naturiol fel codiad tir. Yn gysylltiedig \u00e2'r mwnt roedd yn arferol - gydag ychydig iawn o eithriadau - codi amddiffynfa bren syml, palis\u00e2d o bren i amg\u00e1u darn o dir uchel. Dyma'r beili. Byddai hwn yn cael ei godi naill ai ar ben y mwnt neu'n agos iawn at y copa. O fewn y tir o fewn y palis\u00e2d roedd yr amddiffynwyr yn codi t\u0175r pren syml; byddai'r dynion yn cysgodi yn y t\u0175r a'r meirch yn y tir o fewn y palis\u00e2d. Addasu a dirywio Yn ystod y cyfnod canoloesol roedd y castell mwnt a beili yn gynllun llai poblogaidd nag yr oedd yn flaenorol. Ni adeiladwyd cestyll mwnt a beili yn Ffrainc tan ganol y 12fed ganrif, ac ar \u00f4l tua 1170 rhoddwyd y gorau i adeiladu cestyll mwnt mewn rhannau helaeth o Loegr, er roeddent yn parhau i gael eu hadeiladu yng Nghymru ac ar hyd y Gororau. Roedd llawer o gestyll mwnt a beili wedi cael eu defnyddio am gyfnod byr yn unig; yn Lloegr roedd llawer wedi cael eu hamddifadu neu wedi cael eu gadael erbyn y 12fed ganrif. Yn yr Iseldiroedd a\u2019r Almaen, digwyddodd sefyllfa debyg yn ystod y 13eg a\u2019r 14eg ganrif. Un ffactor yn y newidiadau yn y castell mwnt a beili oedd cyflwyno cestyll cerrig. Ymddangosodd y cestyll cerrig cynharaf yn ystod y 10fed ganrif. Er bod pren yn ddefnydd mwy pwerus o safbwynt amddiffynol na\u2019r hyn a feddyliwyd yn flaenorol, roedd carreg yn raddol yn dod yn fwy poblogaidd am resymau milwrol a symbolaidd. Addaswyd rhai cestyll mwnt a beili i rai cerrig, gyda\u2019r t\u0175r a\u2019r porthdy fel arfer yn cael eu trosglwyddo\u2019n gyntaf i'r defnydd newydd. Adeiladwyd tyrrau siel ar sawl mwnt, gyda sieliau cerrig crwn weithiau'n rhedeg ar hyd top y mwnt ac weithiau'n cael eu hamddiffyn gan chemise, neu wal isel amddiffynol, ar hyd y gwaelod. Erbyn y 14eg ganrif, roedd nifer sylweddol o gestyll mwnt a beili wedi cael eu trosglwyddo i fod yn gaerau cerrig pwerus. Rhai enghreifftiau sydd i'w gweld heddiw Cymru Am restr gyflawn o holl gestyll mwnt a beili Cymru, gweler yma.  Pen y Mwd, Abergwyngregyn, Gwynedd Castell Caerdydd Castell Caereinion (castell), Powys Castell Cynfael ger Tywyn, Gwynedd Castell Prysor, ger Trawsfynydd, Gwynedd Castell Trefilan, de Powys Glyndyfrdwy, safle castell Glyn D\u0175r, ger Corwen Llanfor ger y Bala, Gwynedd Sycharth, safle llys Glyn D\u0175r, Powys Tomen y Bala, y Bala, Gwynedd Tomen y Mur, ger Trawsfynydd, Gwynedd Tomen y Rhodwydd, Sir Ddinbych, a godwyd gan Owain Gwynedd Trecastell yn ne-orllewin Powys Castell Tafolwern, Llanbrynmair, Powys Lloegr: Castell Ewyas Harold, Amwythig Cyfeiriadau","443":"Castell wedi ei wneud o domen o bridd gydag amddiffynfa bren o'i gwmpas yw castell mwnt a beili (a elwir hefyd yn gastell tomen a beili). Mae'n ddull o adeiladu amddiffynfa a ddaeth yn boblogaidd yng ngwledydd Prydain yn ail hanner yr 11eg ganrif gyda dyfodiad y Normaniaid. Ceir rhai cannoedd o enghreifftiau o gestyll mwnt a beili yng Nghymru, Lloegr, de'r Alban a rhannau o Iwerddon. Maent yn arbennig o niferus ar hyd y Gororau a'r Mers, sef cadarnle'r barwniaid Normanaidd rhwng Cymru a Lloegr. Tyfodd rhai o'r caerau hyn i fod yn gestyll cerrig mawr tra arhosodd eraill yn domennydd pridd ar \u00f4l cael eu defnyddio dros dro. Yng Nghymru mabwysiadwyd y dull newydd gan rai o dywysogion Cymru am gyfnod. Yr enw Cymraeg Canol am y math hwn o gastell oedd tomen ('tump' ar y Gororau). Adeiladwaith Prif bwrpas cestyll mwnt a beili oedd cysgodi grwpiau bychain o farchogion a saethwyr (yr uned filwrol Normanaidd arferol) yn ystod y Goresgyniad Normanaidd. Roedd angen amddiffynfa hawdd i'w chodi. Fel rheol roedd y castell yn domen bridd (mwnt, mount) gron neu hirgron \u00e2 chopa gwastad, gyda ffos o'i chwmpas. Weithiau byddai'r adeiladwyr yn manteisio ar nodwedd naturiol fel codiad tir. Yn gysylltiedig \u00e2'r mwnt roedd yn arferol - gydag ychydig iawn o eithriadau - codi amddiffynfa bren syml, palis\u00e2d o bren i amg\u00e1u darn o dir uchel. Dyma'r beili. Byddai hwn yn cael ei godi naill ai ar ben y mwnt neu'n agos iawn at y copa. O fewn y tir o fewn y palis\u00e2d roedd yr amddiffynwyr yn codi t\u0175r pren syml; byddai'r dynion yn cysgodi yn y t\u0175r a'r meirch yn y tir o fewn y palis\u00e2d. Addasu a dirywio Yn ystod y cyfnod canoloesol roedd y castell mwnt a beili yn gynllun llai poblogaidd nag yr oedd yn flaenorol. Ni adeiladwyd cestyll mwnt a beili yn Ffrainc tan ganol y 12fed ganrif, ac ar \u00f4l tua 1170 rhoddwyd y gorau i adeiladu cestyll mwnt mewn rhannau helaeth o Loegr, er roeddent yn parhau i gael eu hadeiladu yng Nghymru ac ar hyd y Gororau. Roedd llawer o gestyll mwnt a beili wedi cael eu defnyddio am gyfnod byr yn unig; yn Lloegr roedd llawer wedi cael eu hamddifadu neu wedi cael eu gadael erbyn y 12fed ganrif. Yn yr Iseldiroedd a\u2019r Almaen, digwyddodd sefyllfa debyg yn ystod y 13eg a\u2019r 14eg ganrif. Un ffactor yn y newidiadau yn y castell mwnt a beili oedd cyflwyno cestyll cerrig. Ymddangosodd y cestyll cerrig cynharaf yn ystod y 10fed ganrif. Er bod pren yn ddefnydd mwy pwerus o safbwynt amddiffynol na\u2019r hyn a feddyliwyd yn flaenorol, roedd carreg yn raddol yn dod yn fwy poblogaidd am resymau milwrol a symbolaidd. Addaswyd rhai cestyll mwnt a beili i rai cerrig, gyda\u2019r t\u0175r a\u2019r porthdy fel arfer yn cael eu trosglwyddo\u2019n gyntaf i'r defnydd newydd. Adeiladwyd tyrrau siel ar sawl mwnt, gyda sieliau cerrig crwn weithiau'n rhedeg ar hyd top y mwnt ac weithiau'n cael eu hamddiffyn gan chemise, neu wal isel amddiffynol, ar hyd y gwaelod. Erbyn y 14eg ganrif, roedd nifer sylweddol o gestyll mwnt a beili wedi cael eu trosglwyddo i fod yn gaerau cerrig pwerus. Rhai enghreifftiau sydd i'w gweld heddiw Cymru Am restr gyflawn o holl gestyll mwnt a beili Cymru, gweler yma.  Pen y Mwd, Abergwyngregyn, Gwynedd Castell Caerdydd Castell Caereinion (castell), Powys Castell Cynfael ger Tywyn, Gwynedd Castell Prysor, ger Trawsfynydd, Gwynedd Castell Trefilan, de Powys Glyndyfrdwy, safle castell Glyn D\u0175r, ger Corwen Llanfor ger y Bala, Gwynedd Sycharth, safle llys Glyn D\u0175r, Powys Tomen y Bala, y Bala, Gwynedd Tomen y Mur, ger Trawsfynydd, Gwynedd Tomen y Rhodwydd, Sir Ddinbych, a godwyd gan Owain Gwynedd Trecastell yn ne-orllewin Powys Castell Tafolwern, Llanbrynmair, Powys Lloegr: Castell Ewyas Harold, Amwythig Cyfeiriadau","444":"Dirgryniad wyneb y ddaear yw daeargryn. Gelwir astudiaeth gwyddonol o ddaeargrynfeydd yn Seismoleg. Mesurir yr ynni straen a ryddheir gan ddaeargryn (sef cryfder y daeargryn) ar y Raddfa Richter. Mae daeargrynfeydd yn digwydd pob dydd, ond rhai gwan yw'r mwyafrif ohonynt, nad ydynt yn achosi niwed mawr. Ond mae daeargrynfeydd mawrion yn achosi niwed erchyll gan ladd llawer o bobl. Achosir daeargrynfeydd yn bennaf oll gan symudiad platiau tectonig, lle mae dau bl\u00e2t mewn gwrthdrawiad neu yn symud i gyfeiriad dirgroes (daeargryn tectoneg). Mae symudiad magma mewn llosgfynydd yn gallu achosi daeargryn hefyd. Weithiau, mae cwymp gwagle tanddaearol yn achosi daeargryn. Cyn daeargryn tectonig mae diriant yng nghramen y ddaear yn cynnyddu. Fe ddigwydd y daeargryn pan fod y ddaear yn torri ac yn symud. Mae'r ddaear yn dirgrynu yn llorfeddol ac yn fertigol, ond symudiad llorfeddol sydd yn achosi mwyafrif y niwed i adeiladau. Yn ystod daeargryn San Francisco ym 1906 symudodd wyneb y daear yn sydyn am dros 4m gyda chanlyniadau erchyll. Mae daeargryn yn achosi tonnau sy'n cael eu cofnodi gan seismograffau ledled y byd. Mae'n bosib gwybod lle y digwyddodd daeargryn a dyfalu strwythur y ddaear trwy ddadansoddi cofnodion y seismograffau. Mae'n bosib i don anferth (tsunami) godi o ganlyniad i ddaeargryn neu ffrwydrad llosgfynydd ar waelod y m\u00f4r. Yn y M\u00f4r Tawel y mae hyn yn fwyaf tebyg o ddigwydd. Ar hyn o bryd mae'n dal i fod yn anodd rhagfynegu daeargryn.  Daeargrynfeydd Cymru Daeargryn Y Felinheli 2010Teimlwyd daeargryn bychan ar 1 Medi 2010. A minnau wrth fy nghyfrifiadur teimlas ergyd pendant [distinct thump] am 23.10pm.... Meddyliais wedyn y gallasai fod yn ddaeargryn neu dirgeyniad, ac wele\u2019r BGS yn cadarnhau symuniad o 1.1 Richter, dwysder 3 am 22.10 GMT (sef 23.10 BST) wedi ei ganoli ar Y Felinheli. Mae culfor Menai yn dilyn ffawtlin eitha gweithredol. Penygroes, Arfon 1940Sawl sylwebydd:  12 Rhagfyr 1940: Daeargryn a barhaodd am 43 o eiliadau ym Mhenygroes Sir Gaernarfon, 12 Rhagfyr 1940: Earth tremor in north Wales. Several towns and villages were violently shaken by an earth tremor which lasted 43 seconds. The tremor was felt throughout Caernarvonshire [dyfyniad o bapur newydd?]Daeargryn Arfon Chwefror 2013\u201cMeddwl fod lori go drwm yn pasio cartref mam yng Ngwalchmai. M\u00f4n yn ara deg - ond clywed ar y radio y bore wedyn mai daeargryn oedd o (Olwen Evans, Gwalchmai, M\u00f4n: 7 Chwefror 2013)\u201dDyma ddywed y British Geological Society am y digwyddiad:  DATE 07\/02\/2013; ORIGIN TIME 22:41:04.0 UTC; LOCATION 53.125 -4.231; DEPTH 9 km; MAGNITUDE 2.3; LOCALITY: CAERNARFON, GWYNEDD Felt Caernarfon, Anglesey, Porthmadog, Bangor...[1]Daeargryn Penll\u0177n, 19 Gorffennaf 1984Ddydd Iau 19 Gorffennaf 1984 am 07:56yb (BST) profodd llawer o bobl gogledd Cymru y ddaeargryn mwyaf ac a adwaenir fel Daeargryn Penll\u0177n. Mesurodd y ddaeargryn 5.4 ar raddfa Richter ac fe barodd am 12 eiliad. Datganwyd i hon fod y ddaeargryn tir fwyaf a gofnodwyd erioed yn y DG. Lleolwyd ei ganolbwynt (52.96\u00b0N 4.38\u00b0W) ger pentref Llanaelhaearn ac fe deimlwyd ei heffaith dros Gymru, llawer o Lloegr a\u2018r Alban. Llygad-dystion:  Cofio'n iawn. O'n i yn fy ngwely yn Llanystumdwy, Eifionydd, a dyma'r gwely'n dechra neidio o gwmpas fel ebol blwydd!  A'r s\u0175n yn para am hir ... HM simdde uchel yn disgyn ar Stryd Fawr Cricieth.. HG Cofio pawb allan yn y stryd yn eu pyjamas yn y Groeslon. Amau bod atomfa Traws wedi ffrwydro. Hefyd yn ystod y nifer helaeth o sgil-ddirgryniadau dwi\u2019n cofio clywed y llestri yn ysgwyd ar y ddresel a ffenestri yn ysgwyd. IGW Mam yn meddwl fod na lorri \u2018di mynd i mewn i ochor y ty, ar boi yn siop papur newydd yn poeni fod \u2018na \u201cnuclear war\u201d yn cychwyn wrth i nwydda syrthio oddi ar y silffoedd! (Llandudno) DR Rwyf yn cofio clywed to sinc ysgubor y Ganolfan Bridio Gwartheg yn ratlo a hynny yn Rhuthun. JW O\u2019n i yn un o\u2019r rhai yn adeiladu canolfan newydd Trefor, newydd orffan panad barod i fynd allan o cwt, just cyn 8yb dwi meddwl oedd hi. ST Roedden ni yn y ty yn Nyffryn Ardudwy, bron a\u2019i werthu i ddod i Waunfawr. Dyma Mistar Cyfrifol y ty yn rhedeg allan am ei fywyd a gadael ei wraig a\u2019i blentyn ar \u00f4l! Nymbar Wan oedd hi o ran greddf - a dysgu i mi rhywbeth am y bod dynol, neu y bod dynol hwn o leiaf! Bu bron i werthiant y ty ddisgyn trwodd gan i\u2019r darpar brynwyr ofyn am ail arolwg ar y t\u0177. Yn ffodus doedd y t\u0177 ddim gwaeth! DB Harlech, Daear Gryn 7.56am.... Clir chydig cymylau ar D. Tawch Llwyth gwair dwad 8.15A[M?] Sych AJ Pawb allan yn eu gwisg nos wrth i mi fynd ir gwaith a llawer o bethau  wedi disgyn oddi ar y silffoedd yn Woolworth Pwllheli ble'r oeddwn yn gweithio. Cofio'r cryndod melltigedig pan oeddwn yn codi. CP Roeddwn i mewn awyren ar y ffordd i Bortiwgal. Pan ddychwelais adre i Benllech, sir F\u00f4n, mi sylwes ar grac amlwg yn y gwaith brics a ymledai o'r llawr at y silff ben t\u00e2n. Roedd rhaid ei drin (yswiriant!) MR Ydw cofio yn iawn. Fy merch yn dathlu ei phenblwydd yn dair oed a finnau yn disgwyl fy nhrydedd plentyn o fewn chydig wythnosau! Codi o\u2019r gwely a theimlo y llawr yn crynu. Daria y babi yn dod yn gynnar!!! GFfL Me - bed shook and ornaments jumped off shelves! Moore in Cheshire near Warrington. CS Cofio meddwl fod lori fawr yn dod trwy\u2019r ardd at y t\u0177.  Bachais Dafydd, yn ddwy oed, o\u2019i wely bach a rhedeg allan yn droednoeth.  A rhyfeddu fod pob peth yn edrych yn normal. [dim lleoliad] LP Yn y gwely bync uchaf yn Llanaelhaearn a Mam wrthi'n y gegin yn rhoi matsien mewn st\u00f4f nwy i neud brecwast! CLlJ Roeddwn i yn byw yn Wrecsam ar y pryd. Teimlais y ty yn crynu a gweld llestri yn cwympo. Rhedais allan o'r ty gan feddwl fod to wedi disgyn mewn i o'r pwllau glo sy'n rhedeg o dan Wrecsam ac un ohonynt (nid oedd neb yn gwybod ei fod yna) wedi cwimpo o dan fy nhy. RT Cofio Marian, y wraig, yn gweiddi, \u201cBeth wyt ti wedi wneud rwan?\u201d (Llandudno) GP Cofio'n iawn. Diwrnod cyntaf gwyliau ysgol. Pawb allan yn y st\u00e2d wedyn yn meddwl beth oedd wedi digwydd. Teimlad fel tr\u00e9n yn mynd o dan y ddaear! ( Bontnewydd.) MO Hanner lawr y grisiau oeddwn yn meddwl na Taran oedd o ond clywed y ffenestri yn ysgwyd mi nes i feddwl na Deargryn oedd yn digwydd yn Bethesda. Mi oedd yna newydd yn dod trywedd ar y Radio tua 8.15 am bod yna Deargryn wedi digwydd mewn ardaloedd yb Gwynedd. EW Dreifio fyny stryd Penlan Pwllheli, a rwbel yn landio ar bonat y car -meddwl wnes fod yr adeiladwyr oedd yn toi siop Maggie Ann wedi lluchio peth ar ben y car, ond pan es i mewn i'r parking dros ffordd....... Roedd cydweithiwr yno yn welw ac wedi bod yn dyst i simdda Midlan Bank ddymchwel. Gan mod i yn y car wnes i ddim teimlo'r cryndod! MJ Cofio ei deimlo hyd yn oed yn y Creigiau, ger Caerdydd. Ac \u00f4lgryniadau yn Lly^n rai wythnosau wedyn - y plant yn y bath gen i a finnau ddim yn siwr a ddylwn redeg allan efo nhw. Craciau yn nheils cegin fy mam yng nghyfraith yn Edern. GMR Wal y ffordd uwchben Penygroes ar Lon Garmel) ochrau Clogwyn Melyn. Y clip drwg lle roedd bus ysgol nedw methu mynd mewn rhew )  o ni yn y gwely pan ddoth ac yn meddwl fod tanc dwr poeth ni wedi ffrwydro. (Newydd weld ffilm am danc stem yn ffrwydro dwi yn meddwl!) Mi roedd yna lun or wal wedi dymchwell yn 'stafell aros Dr JCB Thompson.EKJ Llanfairfechan - byth anghofio y dychryn! EL Wrthi'n godro a teimlo y concrid dan fy nhraed yn symud. Gosodwyd offer monitro ar fy nhir gan Brifysgol Caeredin. [Tir ar gyrion mynydd Carnguwch, lle roeddynt wedi pwyntio cannol y daeargryn.] RP-J Clywed s\u0175n mawr a phopeth yn ratlo. Neidio allan o'r gwely a rhuthro i weld oedd y plant yn iawn. Gymodd funud imi sylweddoli mai effaith daeargryn oedd o. Llanuwchllyn. LM Cofio yn iawn drysau  y wardrobes yn ysgwyd .rhedeg lawr grisia meddwl fod rwbath  wedi crashio ir ty. Penysarn Sir Fon. MP Cofio clywed y dresal yn ysgwyd ond  Diolch ir drefn nath run or platiau glas ddisgyn .Dad allan yn y caeau nath o ddim teimlo na clywed dim. Yn  Pontllyfni. Cofio hefyd yr after shocks a spio allan trwy ddrws a phob man yn ysgwyd MP Diwrnod cynta gwyliau haf yr ysgol (ond gweld mai dydd Iau oedd hi, felly falle mod i di cam-gofio hyn?) a chael fy neffro gan y gwely'n bownsio a lluniau'n ysgwyd a chlecio yn erbyn y wal. Ar ol gweld nad oedd na lori di crashio o dan y ty, Trawsfynydd wedi ffrwydro oedd y meddwl nesaf. Cwm Cynllwyd ger Llanuwchllyn. EMDaeargryn honedig WAUNFAWR 18 Ebrill 1888:Os mai daeargryn oedd hwn roedd pawb arall yng ngogledd Cymru ar y 18 Ebrill 1888 yn mynd o gwmpas eu busnes fel arfer. Ni chafwyd yr un son amdano chwaith yn y llu o safleoedd daeargrynfeydd trwy Google.  \u201dTeimlwyd ysgydwad yma ac yn Bettws Garmon am haner awr wedi saith nos Fercher [18 Ebrill]. Yr oedd yr adsain yn debyg i daniad magnel, ac oddeutu haner eiliad y parhaodd. Mewn rhai tai yr oedd y llestri yn ratlo, a rhedai amryw o`r preswylwyr allan mewn dychryn. Yr oedd dynion a weithient yn y meusydd yn teimlo y tir yn symud o dan eu traed, ac wrth reswm brawychwyd hwy yn fawr.\u201d Ardaloedd lle y digwydd llawer o ddaeargrynfeydd Ewrop ar hyd dyffryn Rhine, yn bennaf yn Basel, y Swistir ardal Wien, Awstria Gwlad yr I\u00e2 ardal Lisbon, Portiwgal yr Eidal bron y cyfan Bosporws a'r gorynys Peloponesaidd (?) ac ardal M\u00f4r Aegea Asia dyffryn Iorddonen Iran Aserbaijan Armenia Georgia (Tbilisi) Wsbecistan (Tashkent) India (Ahmedabad) Myanmar (Rangoon) Taiwan (Taipei) Tsieina (Beijing, Hebei, Shanxi, Lijiang, mynyddoedd Pamir) Siapan America glan y M\u00f4r Tawel bron a bod bob cam ar hyd arfordir Gogledd America a De America:  San Francisco, UDA Mecsico Nicaragwa (Managua) Ecwador Periw Tsile Jamaica Dolenni allanol 'Daeargrynf\u00e2u yng Nghymru', erthygl ar wefan Amgueddfa Cymru. Gweler hefyd European-Mediterranean Seismological Centre Tectoneg platiau Ffin Plat Tectonig Daeargryn Nepal 2015","446":"Dirgryniad wyneb y ddaear yw daeargryn. Gelwir astudiaeth gwyddonol o ddaeargrynfeydd yn Seismoleg. Mesurir yr ynni straen a ryddheir gan ddaeargryn (sef cryfder y daeargryn) ar y Raddfa Richter. Mae daeargrynfeydd yn digwydd pob dydd, ond rhai gwan yw'r mwyafrif ohonynt, nad ydynt yn achosi niwed mawr. Ond mae daeargrynfeydd mawrion yn achosi niwed erchyll gan ladd llawer o bobl. Achosir daeargrynfeydd yn bennaf oll gan symudiad platiau tectonig, lle mae dau bl\u00e2t mewn gwrthdrawiad neu yn symud i gyfeiriad dirgroes (daeargryn tectoneg). Mae symudiad magma mewn llosgfynydd yn gallu achosi daeargryn hefyd. Weithiau, mae cwymp gwagle tanddaearol yn achosi daeargryn. Cyn daeargryn tectonig mae diriant yng nghramen y ddaear yn cynnyddu. Fe ddigwydd y daeargryn pan fod y ddaear yn torri ac yn symud. Mae'r ddaear yn dirgrynu yn llorfeddol ac yn fertigol, ond symudiad llorfeddol sydd yn achosi mwyafrif y niwed i adeiladau. Yn ystod daeargryn San Francisco ym 1906 symudodd wyneb y daear yn sydyn am dros 4m gyda chanlyniadau erchyll. Mae daeargryn yn achosi tonnau sy'n cael eu cofnodi gan seismograffau ledled y byd. Mae'n bosib gwybod lle y digwyddodd daeargryn a dyfalu strwythur y ddaear trwy ddadansoddi cofnodion y seismograffau. Mae'n bosib i don anferth (tsunami) godi o ganlyniad i ddaeargryn neu ffrwydrad llosgfynydd ar waelod y m\u00f4r. Yn y M\u00f4r Tawel y mae hyn yn fwyaf tebyg o ddigwydd. Ar hyn o bryd mae'n dal i fod yn anodd rhagfynegu daeargryn.  Daeargrynfeydd Cymru Daeargryn Y Felinheli 2010Teimlwyd daeargryn bychan ar 1 Medi 2010. A minnau wrth fy nghyfrifiadur teimlas ergyd pendant [distinct thump] am 23.10pm.... Meddyliais wedyn y gallasai fod yn ddaeargryn neu dirgeyniad, ac wele\u2019r BGS yn cadarnhau symuniad o 1.1 Richter, dwysder 3 am 22.10 GMT (sef 23.10 BST) wedi ei ganoli ar Y Felinheli. Mae culfor Menai yn dilyn ffawtlin eitha gweithredol. Penygroes, Arfon 1940Sawl sylwebydd:  12 Rhagfyr 1940: Daeargryn a barhaodd am 43 o eiliadau ym Mhenygroes Sir Gaernarfon, 12 Rhagfyr 1940: Earth tremor in north Wales. Several towns and villages were violently shaken by an earth tremor which lasted 43 seconds. The tremor was felt throughout Caernarvonshire [dyfyniad o bapur newydd?]Daeargryn Arfon Chwefror 2013\u201cMeddwl fod lori go drwm yn pasio cartref mam yng Ngwalchmai. M\u00f4n yn ara deg - ond clywed ar y radio y bore wedyn mai daeargryn oedd o (Olwen Evans, Gwalchmai, M\u00f4n: 7 Chwefror 2013)\u201dDyma ddywed y British Geological Society am y digwyddiad:  DATE 07\/02\/2013; ORIGIN TIME 22:41:04.0 UTC; LOCATION 53.125 -4.231; DEPTH 9 km; MAGNITUDE 2.3; LOCALITY: CAERNARFON, GWYNEDD Felt Caernarfon, Anglesey, Porthmadog, Bangor...[1]Daeargryn Penll\u0177n, 19 Gorffennaf 1984Ddydd Iau 19 Gorffennaf 1984 am 07:56yb (BST) profodd llawer o bobl gogledd Cymru y ddaeargryn mwyaf ac a adwaenir fel Daeargryn Penll\u0177n. Mesurodd y ddaeargryn 5.4 ar raddfa Richter ac fe barodd am 12 eiliad. Datganwyd i hon fod y ddaeargryn tir fwyaf a gofnodwyd erioed yn y DG. Lleolwyd ei ganolbwynt (52.96\u00b0N 4.38\u00b0W) ger pentref Llanaelhaearn ac fe deimlwyd ei heffaith dros Gymru, llawer o Lloegr a\u2018r Alban. Llygad-dystion:  Cofio'n iawn. O'n i yn fy ngwely yn Llanystumdwy, Eifionydd, a dyma'r gwely'n dechra neidio o gwmpas fel ebol blwydd!  A'r s\u0175n yn para am hir ... HM simdde uchel yn disgyn ar Stryd Fawr Cricieth.. HG Cofio pawb allan yn y stryd yn eu pyjamas yn y Groeslon. Amau bod atomfa Traws wedi ffrwydro. Hefyd yn ystod y nifer helaeth o sgil-ddirgryniadau dwi\u2019n cofio clywed y llestri yn ysgwyd ar y ddresel a ffenestri yn ysgwyd. IGW Mam yn meddwl fod na lorri \u2018di mynd i mewn i ochor y ty, ar boi yn siop papur newydd yn poeni fod \u2018na \u201cnuclear war\u201d yn cychwyn wrth i nwydda syrthio oddi ar y silffoedd! (Llandudno) DR Rwyf yn cofio clywed to sinc ysgubor y Ganolfan Bridio Gwartheg yn ratlo a hynny yn Rhuthun. JW O\u2019n i yn un o\u2019r rhai yn adeiladu canolfan newydd Trefor, newydd orffan panad barod i fynd allan o cwt, just cyn 8yb dwi meddwl oedd hi. ST Roedden ni yn y ty yn Nyffryn Ardudwy, bron a\u2019i werthu i ddod i Waunfawr. Dyma Mistar Cyfrifol y ty yn rhedeg allan am ei fywyd a gadael ei wraig a\u2019i blentyn ar \u00f4l! Nymbar Wan oedd hi o ran greddf - a dysgu i mi rhywbeth am y bod dynol, neu y bod dynol hwn o leiaf! Bu bron i werthiant y ty ddisgyn trwodd gan i\u2019r darpar brynwyr ofyn am ail arolwg ar y t\u0177. Yn ffodus doedd y t\u0177 ddim gwaeth! DB Harlech, Daear Gryn 7.56am.... Clir chydig cymylau ar D. Tawch Llwyth gwair dwad 8.15A[M?] Sych AJ Pawb allan yn eu gwisg nos wrth i mi fynd ir gwaith a llawer o bethau  wedi disgyn oddi ar y silffoedd yn Woolworth Pwllheli ble'r oeddwn yn gweithio. Cofio'r cryndod melltigedig pan oeddwn yn codi. CP Roeddwn i mewn awyren ar y ffordd i Bortiwgal. Pan ddychwelais adre i Benllech, sir F\u00f4n, mi sylwes ar grac amlwg yn y gwaith brics a ymledai o'r llawr at y silff ben t\u00e2n. Roedd rhaid ei drin (yswiriant!) MR Ydw cofio yn iawn. Fy merch yn dathlu ei phenblwydd yn dair oed a finnau yn disgwyl fy nhrydedd plentyn o fewn chydig wythnosau! Codi o\u2019r gwely a theimlo y llawr yn crynu. Daria y babi yn dod yn gynnar!!! GFfL Me - bed shook and ornaments jumped off shelves! Moore in Cheshire near Warrington. CS Cofio meddwl fod lori fawr yn dod trwy\u2019r ardd at y t\u0177.  Bachais Dafydd, yn ddwy oed, o\u2019i wely bach a rhedeg allan yn droednoeth.  A rhyfeddu fod pob peth yn edrych yn normal. [dim lleoliad] LP Yn y gwely bync uchaf yn Llanaelhaearn a Mam wrthi'n y gegin yn rhoi matsien mewn st\u00f4f nwy i neud brecwast! CLlJ Roeddwn i yn byw yn Wrecsam ar y pryd. Teimlais y ty yn crynu a gweld llestri yn cwympo. Rhedais allan o'r ty gan feddwl fod to wedi disgyn mewn i o'r pwllau glo sy'n rhedeg o dan Wrecsam ac un ohonynt (nid oedd neb yn gwybod ei fod yna) wedi cwimpo o dan fy nhy. RT Cofio Marian, y wraig, yn gweiddi, \u201cBeth wyt ti wedi wneud rwan?\u201d (Llandudno) GP Cofio'n iawn. Diwrnod cyntaf gwyliau ysgol. Pawb allan yn y st\u00e2d wedyn yn meddwl beth oedd wedi digwydd. Teimlad fel tr\u00e9n yn mynd o dan y ddaear! ( Bontnewydd.) MO Hanner lawr y grisiau oeddwn yn meddwl na Taran oedd o ond clywed y ffenestri yn ysgwyd mi nes i feddwl na Deargryn oedd yn digwydd yn Bethesda. Mi oedd yna newydd yn dod trywedd ar y Radio tua 8.15 am bod yna Deargryn wedi digwydd mewn ardaloedd yb Gwynedd. EW Dreifio fyny stryd Penlan Pwllheli, a rwbel yn landio ar bonat y car -meddwl wnes fod yr adeiladwyr oedd yn toi siop Maggie Ann wedi lluchio peth ar ben y car, ond pan es i mewn i'r parking dros ffordd....... Roedd cydweithiwr yno yn welw ac wedi bod yn dyst i simdda Midlan Bank ddymchwel. Gan mod i yn y car wnes i ddim teimlo'r cryndod! MJ Cofio ei deimlo hyd yn oed yn y Creigiau, ger Caerdydd. Ac \u00f4lgryniadau yn Lly^n rai wythnosau wedyn - y plant yn y bath gen i a finnau ddim yn siwr a ddylwn redeg allan efo nhw. Craciau yn nheils cegin fy mam yng nghyfraith yn Edern. GMR Wal y ffordd uwchben Penygroes ar Lon Garmel) ochrau Clogwyn Melyn. Y clip drwg lle roedd bus ysgol nedw methu mynd mewn rhew )  o ni yn y gwely pan ddoth ac yn meddwl fod tanc dwr poeth ni wedi ffrwydro. (Newydd weld ffilm am danc stem yn ffrwydro dwi yn meddwl!) Mi roedd yna lun or wal wedi dymchwell yn 'stafell aros Dr JCB Thompson.EKJ Llanfairfechan - byth anghofio y dychryn! EL Wrthi'n godro a teimlo y concrid dan fy nhraed yn symud. Gosodwyd offer monitro ar fy nhir gan Brifysgol Caeredin. [Tir ar gyrion mynydd Carnguwch, lle roeddynt wedi pwyntio cannol y daeargryn.] RP-J Clywed s\u0175n mawr a phopeth yn ratlo. Neidio allan o'r gwely a rhuthro i weld oedd y plant yn iawn. Gymodd funud imi sylweddoli mai effaith daeargryn oedd o. Llanuwchllyn. LM Cofio yn iawn drysau  y wardrobes yn ysgwyd .rhedeg lawr grisia meddwl fod rwbath  wedi crashio ir ty. Penysarn Sir Fon. MP Cofio clywed y dresal yn ysgwyd ond  Diolch ir drefn nath run or platiau glas ddisgyn .Dad allan yn y caeau nath o ddim teimlo na clywed dim. Yn  Pontllyfni. Cofio hefyd yr after shocks a spio allan trwy ddrws a phob man yn ysgwyd MP Diwrnod cynta gwyliau haf yr ysgol (ond gweld mai dydd Iau oedd hi, felly falle mod i di cam-gofio hyn?) a chael fy neffro gan y gwely'n bownsio a lluniau'n ysgwyd a chlecio yn erbyn y wal. Ar ol gweld nad oedd na lori di crashio o dan y ty, Trawsfynydd wedi ffrwydro oedd y meddwl nesaf. Cwm Cynllwyd ger Llanuwchllyn. EMDaeargryn honedig WAUNFAWR 18 Ebrill 1888:Os mai daeargryn oedd hwn roedd pawb arall yng ngogledd Cymru ar y 18 Ebrill 1888 yn mynd o gwmpas eu busnes fel arfer. Ni chafwyd yr un son amdano chwaith yn y llu o safleoedd daeargrynfeydd trwy Google.  \u201dTeimlwyd ysgydwad yma ac yn Bettws Garmon am haner awr wedi saith nos Fercher [18 Ebrill]. Yr oedd yr adsain yn debyg i daniad magnel, ac oddeutu haner eiliad y parhaodd. Mewn rhai tai yr oedd y llestri yn ratlo, a rhedai amryw o`r preswylwyr allan mewn dychryn. Yr oedd dynion a weithient yn y meusydd yn teimlo y tir yn symud o dan eu traed, ac wrth reswm brawychwyd hwy yn fawr.\u201d Ardaloedd lle y digwydd llawer o ddaeargrynfeydd Ewrop ar hyd dyffryn Rhine, yn bennaf yn Basel, y Swistir ardal Wien, Awstria Gwlad yr I\u00e2 ardal Lisbon, Portiwgal yr Eidal bron y cyfan Bosporws a'r gorynys Peloponesaidd (?) ac ardal M\u00f4r Aegea Asia dyffryn Iorddonen Iran Aserbaijan Armenia Georgia (Tbilisi) Wsbecistan (Tashkent) India (Ahmedabad) Myanmar (Rangoon) Taiwan (Taipei) Tsieina (Beijing, Hebei, Shanxi, Lijiang, mynyddoedd Pamir) Siapan America glan y M\u00f4r Tawel bron a bod bob cam ar hyd arfordir Gogledd America a De America:  San Francisco, UDA Mecsico Nicaragwa (Managua) Ecwador Periw Tsile Jamaica Dolenni allanol 'Daeargrynf\u00e2u yng Nghymru', erthygl ar wefan Amgueddfa Cymru. Gweler hefyd European-Mediterranean Seismological Centre Tectoneg platiau Ffin Plat Tectonig Daeargryn Nepal 2015","447":"Er nad yw'n wlad fawr o ran ei maint, mae hanes Cymru yn hir a diddorol. Gellid dadlau fod hanes Cymru fel gwlad, neu egin-wlad, yn dechrau yn ystod cyfnod rheolaeth yr Ymerodraeth Rufeinig. Credir fod Cristnogaeth wedi ymgartrefu yng Nghymru tua diwedd y cyfnod hwnnw ac arferir galw'r cyfnod olynol yn Oes y Seintiau. Yng nghyfnod y seintiau cynnar gwelwyd newidiadau sylfaenol ym Mhrydain o dan bwysau'r goresgyniad Eingl-Sacsonaidd yn ne a dwyrain yr ynys a mewnfudo gan Wyddelod i Gymru a gorllewin yr Alban. Yn dilyn ymadawiad y Rhufeiniaid, fe dyfodd nifer o freniniaethau  - yng Ngwynedd, Powys, Dyfed a Deheubarth. Roedd gan y brenhinoedd hyn eu heglwysi, eu cyfreithiau a'u llysoedd eu hunain, gyda safon byw a diwylliant uchel. Erbyn yr 8g, pan godwyd Clawdd Offa, roedd tiriogaeth Cymru yn ddiffiniedig a'r Oesoedd Canol wedi dechrau. Yn sgil y goresgyniad Normanaidd newidiodd patrwm llywodraethu Cymru a dechreuodd ei harweinwyr pendefig galw eu hunain yn dywysogion yn hytrach na brenhinoedd; gelwir y cyfnod hwnnw yn \"Oes y Tywysogion\". Yn yr Oesoedd Canol Diweddar yng Nghymru ar \u00f4l cwymp Llywelyn ap Gruffudd a'i frawd Dafydd ap Gruffudd, cafwyd cyfnod ansefydlog dan reolaeth coron Lloegr. Arweiniodd Owain Glynd\u0175r wrthryfel llwyddiannus yn erbyn y Saeson ac yn ddiweddarach enillodd Harri Tudur Frwydr Bosworth gan sefydlu cyfnod y Tuduriaid. Un canlyniad o'r cyfnod hwnnw oedd y Deddfau Uno a roddodd Cymru yn yr un system gyfreithiol a gweinyddol \u00e2 Lloegr. Ar yr un pryd newidiodd Cymru mewn cenhedlaeth neu ddwy o fod yn wlad Gatholig i fod yn wlad Brotestannaidd. Gwelwyd hefyd adfywiad llenyddol - cyfnod y Dadeni Dysg a'r Beibl Cymraeg - ond troes y bonedd fwyfwy Seisnigaidd a thyfai bwlch rhwng arweinwyr cymdeithas a'r werin. Un canlyniad o hynny oedd y mudiadau crefyddol ymneilltuol a ymledai'n gyflym yn ystod y 17eg ganrif a'r 18fed. Dechreuodd Cymru droi'n wlad ddiwydiannol yn ogystal, ac erbyn diwedd y 18g a dechrau'r 19eg ganrif roedd trefi diwydiannol, chwareli a phyllau glo yn nodwedd amlwg ar fywyd y wlad. Tyfodd llythrennedd ac ymledai'r wasg Gymraeg. Cynyddai'r galw am Ddatgysylltu'r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru ac am hunanlywodraeth ac erbyn diwedd y 19g roedd mudiad Cymru Fydd ar ei anterth. Cymysg fu ffawd y wlad yn ystod y 20fed ganrif. Ond er gwaethaf y Rhyfel Byd Cyntaf, Dirwasgiad Mawr y 1930au, yr Ail Ryfel Byd a'r dirywiad ieithyddol yn y 1970au a'r 1980au, mae Cymru heddiw yn meddu Cynulliad Cenedlaethol ac ymddengys fod yr iaith Gymraeg yn wynebu dyfodol mwy gobeithiol nag a ddychmygid cenhedlaeth yn \u00f4l.  Cyfnod y Rhufeiniaid yng Nghymru Roedd Cymru yn rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig am tua 350 o flynyddoedd. Cawsai'r Rhufeiniaid a'u diwylliant effaith sylweddol ar y wlad a'i phobl. Gadawodd y Rhufeiniaid rwydwaith o ffyrdd ar eu h\u00f4l a sefydlasant nifer o drefi. Cafodd ei hiaith, Lladin, ddylanwad mawr ar yr iaith Gymraeg wrth iddi ymffurfio o Frythoneg Ddiweddar; mae tua 600 o eiriau Cymraeg yn tarddu o'r cyfnod hwnnw (yn hytrach nag o Ladin yr Oesoedd Canol fel yn achos ieithoedd eraill fel Saesneg). Credir i'r Gristnogaeth gyrraedd Cymru yn y cyfnod Rhufeinig hefyd. Roedd Cymru'n gartref i lwythau Celtaidd fel y Silwriaid yn y de-ddwyrain a'r Votadini yn y gogledd-orllewin, a'u tiriogaeth yn cyfateb yn fras i'r teyrnasoedd Cymreig cynnar a sefydlwyd ar \u00f4l ymadawiad y Rhufeiniaid.  Oes y Seintiau yng Nghymru Mae cloddio archeolegol wedi datgelu rhywfaint am y cyfnod yn dilyn ymadawiad y Rhufeiniaid. Y safle sydd wedi rhoi mwyaf o wybodaeth yw bryngaer Dinas Powys ym Morgannwg, lle'r oedd y trigolion yn amlwg yn perthyn i haen uchaf cymdeithas. Ymhlith y darganfyddiadau roedd darnau crochenwaith o ardal M\u00f4r y Canoldir, gwydr o ffynhonnell Diwtonaidd a gwaith metel Celtaidd. Credir fod Dinas Powys yn llys pennaeth neu frenin yn y cyfnod yma. Ceir hefyd dystiolaeth meini ag arysgrifen arnynt. Yng ngogledd Cymru roedd y rhain mewn Lladin, ond yn y de-orllewin a Brycheiniog mae'r arysgrifau mewn Ogam neu'n ddwyieithog. Ymddengys fod Gwyddelod wedi ymsefydlu yma yn y cyfnod wedi i'r Rhufeiniaid adael os nad ynghynt, ac roedd teulu brenhinol Teyrnas Dyfed o dras Wyddelig. Daeth Cristnogaeth Cymraeg i'r amlwg gyntaf yn ne-ddwyrain Cymru, gyda thystiolaeth o Gristionogion mewn sefydliadau megis Caerwent a Chaerleon yn y cyfnod Rhufeinig. Roedd Sant Dyfrig yn un o'r arweinwyr cyntaf. Cawn wybodaeth am y seintiau yn eu bucheddau, ond yn anffodus mae y rhan fwyaf o'r rhai sydd wedi goroesi wedi eu hysgrifennu ar \u00f4l y goncwest Normanaidd. Ymhlith y seintiau enwocaf mae Dewi Sant, Teilo, Illtud, Cadog a Deiniol. Roedd cysylltiadau agos rhwng Cymru ag Iwerddon a Llydaw. Ceir rhywfaint o wybodaeth am hanner cyntaf y 6g yng ngwaith Gildas, y De Excidio Britanniae, sy\u2019n bregeth mewn tair rhan yn condemnio pechodau\u2019r Brythoniaid yn ei oes ef ac yn awgrymu mai oherwydd y pechodau hyn roedd y Sacsoniaid wedi goresgyn rhan helaeth o\u2019r ynys. Mae\u2019n condemnio pum teyrn yn arbennig, yn cynnwys Maelgwn Gwynedd, brenin Gwynedd, y mwyaf grymus o'r pump.  Yr Oesoedd Canol yng Nghymru Yr Oesoedd Canol Cynnar 600 - 1067 Ar ddechrau'r cyfnod roedd rhai rhannau o Gymru, yn enwedig Powys, yn dod o dan bwysau cynyddol oddi wrth yr Eingl-Sacsoniaid, yn enwedig teyrnas Mercia. Collodd Powys cryn dipyn o'i thiriogaeth, oedd yn arfer ymestyn i'r dwyrain o'r ffin bresennol, gan gynnwys yr hen ganolfan, Pengwern. Efallai fod adeiladu Clawdd Offa, yn draddodiadol gan Offa, brenin Mercia yn yr 8g, yn dynodi ffin wedi ei chytuno. Y cyntaf i deyrnasu dros ran helaeth o Gymru oedd Rhodri Mawr, yn wreiddiol yn frenin Teyrnas Gwynedd, a daeth yn frenin Powys a Ceredigion hefyd. Pan fu ef farw, rhannwyd ei deyrnas rhwng ei feibion, ond gallodd ei \u0175yr, Hywel Dda, ffurfio teyrnas Deheubarth trwy uno teyrnasoedd llai'r de-orllewin, ac erbyn 942 roedd yn frenin ar y rhan fwyaf o Gymru. Yn draddodiadol, cysylltir ef a ffurfio Cyfraith Hywel trwy alw cyfarfod yn Hendy-gwyn ar Daf. Pan fu ef farw yn 950 gallodd ei feibion ddal eu gafael ar Ddeheubarth, ond adfeddiannwyd Gwynedd gan y frenhinlin draddodiadol. Erbyn hyn roedd y Llychlynwyr yn ymosod at Gymru, yn enwedig y Daniaid yn y cyfnod rhwng 950 a 1000. Dywedir i Godfrey Haroldson gymryd dwy fil o gaethion o Ynys M\u00f4n yn 987, a thalodd brenin Gwynedd, Maredudd ab Owain, swm mawr i'r Daniaid i brynu ei bobl yn \u00f4l o gaethiwed. Gruffydd ap Llywelyn oedd y teyrn nesaf i allu uno'r teyrnasodd Cymreig. Brenin Gwynedd ydoedd yn wreiddiol, ond erbyn 1055 roedd wedi gwneud ei hun yn frenin bron y cyfan o Gymru ac wedi cipio rhannau o Loegr ger y ffin. Yn 1063 gorchfygwyd ef gan Harold Godwinson a'i ladd gan ei \u0175yr ei hun. Rhannwyd ei deyrnas unwaith eto, gyda Bleddyn ap Cynfyn a'i frawd Rhiwallon yn dod yn frenhinoedd Gwynedd a Phowys.  Oes y Tywysogion Pan orchfygwyd Lloegr gan y Normaniaid yn 1066, y prif deyrn yng Nghymru oedd Bleddyn ap Cynfyn, oedd yn teyrnasu dros Wynedd a Phowys. Yn ne Cymru y cafodd y Normaniaid eu llwyddiannau cynnar, gyda William Fitzosbern, Iarll 1af Henffordd yn cipio Teyrnas Gwent cyn 1070. Erbyn 1074 roedd byddin Iarll Amwythig yn anrheithio Deheubarth.Pan laddwyd Bleddyn ap Cynfyn yn 1075, bu cyfnod o ryfel cartref yng Nghymru, a roddodd gyfle i'r Normaniaid gipio tiroedd yng ngogledd Cymru. Yn 1081 trefnwyd cyfarfod rhwng Ieirll Caer ac Amwythig a Gruffudd ap Cynan, oedd newydd gipio gorsedd Gwynedd oddi wrth Trahaearn ap Caradog ym Mrwydr Mynydd Carn. Cymerwyd Gruffudd yn garcharor trwy frad, a chadwyd ef yng Nghaer am flynyddoedd, gyda'r Normaniaid yn cipio rhan helaeth o Wynedd. Yn y de, diorseddwyd Iestyn ap Gwrgant, teyrn olaf Morgannwg, tua 1090 gan Robert Fitzhamon, arglwydd Caerloyw, oedd wedi sefydlu arglwyddiaeth yng Nghaerdydd ac a aeth ymlaen i gipio ardal Bro Morgannwg. Lladdwyd Rhys ap Tewdwr, brenin Deheubarth, ym 1093 wrth amddiffyn Brycheiniog rhag y Normaniaid, a chipwyd ei deyrnas a'i rhannu rhwng nifer o arglwyddi Normanaidd. I bob golwg, roedd y goncwest Normanaidd bron yn gyflawn.  Yr Oesoedd Canol Diweddar Ar \u00f4l i Llywelyn Ein Llyw Olaf, Tywysog Cymru, gael ei fradychu a'i ladd yng Nghilmeri ym 1282 daeth y wlad dan reolaeth Edward I, Brenin Lloegr. Adeiladodd Edward gestyll ar hyd arfordir Cymru mewn cylch haearn o gwmpas y wlad a chafodd ei fab Edward ei arwisgo yn Dywysog Cymru. Cestyll Edward I a\u2019r Bwrdeisdrefi Ym mis Mehefin 1287, gwrthryfelodd un o arglwyddi Cymru, Rhys ap Maredudd. Arglwydd o Sir Gaerfyrddin oedd Rhys ac roedd wedi cefnogi Edward yn rhyfeloedd 1276-7 ac 1282-3. Roedd wedi ei siomi na chafodd fwy o wobr am ei gefnogaeth. Yn ogystal, roedd Rhys wedi cael llond bol bod y Sais o Ustus De Cymru yn ymyrryd yn ei waith ef o reoli. Parhaodd y gwrthryfel tan fis Ionawr 1288. Cafodd Rhys ei orchfygu gan fyddin y brenin oedd yn cynnwys llawer o Gymry. Effeithiodd gwrthryfel 1294-5 ar Gymru gyfan. Cafodd ei arwain gan dri arglwydd o Gymry: Madog ap Llywelyn yn y gogledd, Morgan ap Maredudd ym Morgannwg, a Maelgwn ap Rhys yn y de-orllewin. Parhaodd y gwrthryfel o fis Medi 1294 tan haf 1295 pan orchfygwyd y Cymry gan y Saeson.Yn y 15g cafwyd gwrthryfel Owain Glynd\u0175r, ond ni lwyddodd i ailsefydlu teyrnas annibynnol ond am gyfnod byr. Yn ddiweddarach yn y ganrif honno cafwyd Rhyfeloedd y Rhosynnau yn Lloegr a effeithiodd yn fawr ar Gymru. Yn 1485 ddaeth Harri Tudur i'r orsedd ar \u00f4l curo Rhisiart III ym Mrwydr Maes Bosworth a dechreuodd cyfnod y Tuduriaid.  Cyfnod y Tuduriaid Dechreuodd y cyfnod hwn gyda theyrnasiad Harri Tudur ar goron Lloegr ar \u00f4l iddo ennill Brwydr Bosworth yn 1485, a daeth i ben gyda marwolaeth Elisabeth I yn 1603 a hithau yn ddi-blant. Roedd yn gyfnod cythryblus yn grefyddol gyda Harri VIII o Loegr yn cweryla gyda'r Pab a sefydlu Eglwys Loegr. Fel adwaith yn erbyn y Diwygiad Protestannaidd cafwyd cyfnod o geisio adfer y ffydd Gatholig gan y frenhines Mari I o Loegr. Ceisiodd ei olynydd Elisabeth I ddilyn polisi cymedrol o oddefgarwch ar y dechrau ond cododd to o Gatholigion milwriaethus. Dyma gyfnod y Gwrthddiwygiad Catholig, cyfnod o erlid pobl fel Rhisiart Gwyn a William Davies. Roedd Owen Lewis, Gruffydd Robert a Morys Clynnog ymysg Cymry Pabyddol eraill y cyfnod. Bu erlid ar y Piwritaniaid hefyd, ar bobl fel John Penry. Dyma gyfnod Deddf Uno 1536 a hefyd diddymu'r mynachlogydd a chyfieithu'r Beibl cyfan i'r Gymraeg am y tro cyntaf.  Yr Ail Ganrif ar Bymtheg Roedd yr 19g yn gyfnod a ddominyddwyd gan dwf Protestaniaeth a'i henwadau a'r ymrafael am rym gwladol rhwng y frenhiniaeth a'r senedd yn Lloegr a arweiniodd at y Rhyfel Cartref.  Y Ddeunawfed Ganrif Roedd y 18g yn gyfnod o barhad o rai agweddau ar fywyd crefyddol a chymdeithasol y ganrif flaenorol ac, ar yr un pryd, yn gyfnod o newidiadau mawr yn y wlad, yn arbennig yn ail hanner y ganrif a osododd Cymru ar lwybr newydd gyda diwydiant yn tyfu'n gyflym a phoblogaeth y trefi'n dechrau cynyddu.  Dyma'r ganrif pan oedd y Diwygiad Methodistaidd mewn bri gyda phobl fel Howel Harris, William Williams Pantycelyn a Daniel Rowland yn arwain trwy deithio'r wlad i bregethu o flaen tyrfaoedd mawr. Cafwyd hefyd ysgolion cylchynol Griffith Jones yn y ganrif hon a dyma gyfnod gwaith Y Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristnogol (SPCK), yn ogystal. Erbyn diwedd y ganrif roedd canran sylweddol o'r boblogaeth yn Anghydffurfwyr o ryw fath, ond arhosai nifer yn ffyddlon i'r Eglwys yn ogystal. Roedd y mwyafrif mawr o'r boblogaeth yn Gymry uniaith Gymraeg o hyd a'r rhan fwyaf yn byw mewn pentrefi a threfi bach cefn gwlad. Roedd caneuon gwerin a barddoniaeth rydd yn boblogaidd, yn arbennig adeg y gwyliau mawr fel y Gwyliau Mabsant. Yn ail hanner y ganrif roedd yr anterliwt ar ei hanterth a phobl yn tyrru i'r llwyfan yn y ffeiriau, yn arbennig yn siroedd y gogledd-ddwyrain. Cafwyd tyfiant mawr yn y nifer o lyfrau a gyhoeddwyd ynghyd \u00e2 gwawr newyddiaduriaeth yng Nghymru gydag ymddangosiad y cylchgronau cyntaf. Gosodwyd sylfeini'r Eisteddfod Genedlaethol gyda gwaith y Gwyneddigion yn Llundain ac yn y cylchoedd llenyddol cafwyd math o Ddadeni gyda bri ar bopeth Celtaidd ac ail-ddarganfod meistri'r gorffennol fel Dafydd ap Gwilym a'r Gogynfeirdd diolch i waith Goronwy Owen, Ieuan Fardd a Morrisiaid M\u00f4n. Dechreuodd teithwyr ymweld \u00e2'r wlad a gwerthfawrogi ei thirwedd \"gwyllt\" - y twristiaid cyntaf - ac ymledodd dylanwad y Mudiad Rhamantaidd ar lenorion ac artistiaid y wlad, fel yr arlunydd enwog Richard Wilson.  Y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg Roedd y 19g yn gyfnod o newid mawr ym mywyd y wlad. Dyma ganrif y Siartwyr a Dic Penderyn, Brad y Llyfrau Gleision a Helyntion Beca. Cafwyd newidiadau ym myd amaethyddiaeth yn ystod ail hanner y ddeunawfed ganrif, yn arbennig gyda dechrau cau'r tiroedd comin. Erbyn y 19g roedd y tirfeddianwyr yn codi rhenti mwy ar eu tenantiaid, ac roedd gwasgfa ar y ffermwyr oedd yn berchen eu tir i werthu i'r tirfeddianwyr mawr. Roedd cau'r tir comin yn amddifadu'r ffermwyr o dir pori hanfodol. Mewn gair roedd tlodi dybryd yng nghefn gwlad, a hynny pan oedd yna gynnydd yn y boblogaeth.  Roedd y Chwyldro Diwydiannol ar gynnydd a thirwedd Cymru'n newid. Roedd gwaith ar gael mewn trefi fel Bersham a Brymbo yn y Gogledd-ddwyrain ac yng nghymoedd a threfi De Cymru. Roedd angen cynhyrchu haearn i adeiladu'r peiriannau newydd oedd yn cael eu hadeiladu. Roedd gan Gymru ddigon o haearn a glo hefyd i'r ffwrneisi i weithio'r haearn hwnnw. Felly roedd poblogaeth Cymru ar gerdded o'r ardaloedd gwledig i'r trefi diwydiannol fel Merthyr Tudful a'r Rhondda a oedd yn tyfu yn gyflym. Yn y gogledd agorwyd nifer o chwareli llechi ac ithfaen, mawr a bychain, a thyfodd canolfannau fel Bethesda, Llanberis a Blaenau Ffestiniog yn drefi prysur a ddeuai i chwarae rhan bwysig yn hanes economaidd a diwylliannol y genedl. Fel bod y bobl yn gallu tramwyo ac i gludo'r glo a'r haearn roedd angen adeiladu ffyrdd, camlesi a rheilffyrdd. Y 19g oedd canrif fawr y wasg yng Nghymru. Cyhoeddwyd nifer fawr o gylchgronau a phapurau newydd a daeth mwy o lyfrau Cymraeg allan nag erioed.  Yr Ugeinfed Ganrif Gellid dadlau bod yr 20g yng Nghymru yn gyfnod a welodd fwy o newid yn y wlad nag yn ystod unrhyw gyfnod arall yn ei hanes.  Yn chwarter cyntaf y ganrif roedd Cymru yn wlad Ryddfrydol o ran ei gwleidyddiaeth. Ond y Blaid Lafur oedd y blaid rymusaf yng Nghymru o'r 1930au ymlaen. Ffurfiwyd Plaid Cymru a Chymdeithas yr Iaith a sefydlwyd Y Swyddfa Gymreig yn 1964 a Chynulliad Cenedlaethol Cymru ym 1999. Erbyn 1911 roedd 86,000 o bobl yn gweithio ar y rheilffyrdd ac yn nociau mawr y De. Ddechrau'r 20g disodlwyd haearn gan ddur fel y prif fetel a oedd yn cael ei allforio o'r wlad. Roedd 3,700 yn gweithio mewn gwaith copr yn 1911 ac 21,000 mewn gwaith tun. Roeddent yn cynhyrchu 848,000 tunnell o bl\u00e2t tin mewn blwyddyn. Cynhyrchwyd 56.8 miliwn tunnell o lo yn 1913. Roedd Cymru yn allforio traean o holl allforion glo'r byd gan gyflogi 250,000 o ddynion ym meysydd glo'r de a'r gogledd-ddwyrain. Ond cafwyd dirywiad difrifol mewn nifer o'r diwydiannau traddodiadol ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd, yn arbennig yn y meysydd glo. Ym 1913 cyflogid yn y gwaith glo 232,000 o ddynion, ond erbyn 1960 dim ond 106,000 a gyflogid a syrthiasai'r nifer i 30,000 yn unig erbyn 1979. Nid oedd ond un pwll glo ar \u00f4l yng Nghymru erbyn y 1990au. Roedd dirywiad tebyg yn y diwydiant dur ac economi Cymru yn gyffredinol. Roedd Cymru fel nifer o wledydd eraill y gorllewin yn dod yn fwyfwy ddibynnol ar y sector gwasanaeth. Un o ganlyniadau'r dirywiad yn y diwydiant glo ac o ganlyniad esgeuluso diogelwch y tipiau glo oedd trychineb Aberfan, pan lyncwyd ysgol gyfan gan lithriad gwastraff glo gan ladd 144 o blant ac athrawon. Yn 1911 roedd gan Gymru boblogaeth o 2,400,000 gyda bron i 1,000,000 yn siarad Cymraeg. Dyma'r nifer fwyaf erioed ond eisoes roedd y Cymry Cymraeg yn lleiafrif. Ond lladdwyd nifer o Gymry ifainc yn y Rhyfel Byd Cyntaf, llawer ohonyn nhw'n siaradwyr Cymraeg. Cafodd Dirwasgiad Mawr y 1930au ei effaith hefyd a chredir fod tua 450,000 o bobl wedi ymfudo o'r wlad rhwng 1921 a 1939. Ar droad y ganrif roedd tua hanner poblogaeth Cymru yn aelodau o eglwys. Yn 1900 roedd gan y Methodistiaid Calfinaidd 158,111 o aelodau, yr Annibynwyr 144,000 a'r Bedyddwyr 106,000. Erbyn diwedd y ganrif darlun o ddirywiad enbyd a geir.  21ain ganrif Dangosodd Cyfrifiad 2001 gynydd yn y nifer o siaradwyr Cymraeg, gyda 21% o'r boblogaeth 3 oed a h\u0177n yn gallu'r iaith, i gymharu \u00e2 18.7% ym 1991 ac 19.0% ym 1981. Mae hyn yn gyferbyniad i'r patrwm o leihad yn nifer y siaradwyr trwy gydol yr 20g.Bu nifer o ddatblygiadau o nod yn y brifddinas wedi agoriad Stadiwm y Mileniwm ym 1999, megis agoriad Canolfan y Mileniwm ym 2004 fel canolfan ar gyfer cynnal digwyddiadau diwylliannol. Cwblhawyd adeilad newydd Senedd Cynulliad Cenedlaethol Cymru ym mis Chwefror 2006 ac agorwyd yn swyddogol ar Ddydd G\u0175yl Dewi'r un flwyddyn.Enillodd Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 Gydsyniad Brenhinol, roedd hyn yn golygu y byddai'r Frenhines yn cael ei hadnabod fel Her Majesty in Right of Wales o Fai 2007 ymlaen, a byddai'n penodi gweinidogion Cymreig ac arwyddo Gorchmynion Cymreig yn y Cyngor. Roedd hefyd yn darparu'r posibilrwydd o gynnal refferendwm yn y dyfodol i ofyn i bobl Cymru os fyddent eisiau i'r Cynulliad allu ennill fwy o bwerau megis y gallu i basio deddfwriaeth gynradd, h.y. y gallu i greu cyfreithiau Cymreig.  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Ceir llyfryddiaethau mwy penodol yn yr erthyglau ar y cyfnodau unigol. Rhoddir yma ddetholiad o lyfrau ar hanes Cymru yn gyffredinol neu am gyfnodau sylweddol, e.e. Cymru yn y Cyfnod Modern.  John Davies, Hanes Cymru","448":"Er nad yw'n wlad fawr o ran ei maint, mae hanes Cymru yn hir a diddorol. Gellid dadlau fod hanes Cymru fel gwlad, neu egin-wlad, yn dechrau yn ystod cyfnod rheolaeth yr Ymerodraeth Rufeinig. Credir fod Cristnogaeth wedi ymgartrefu yng Nghymru tua diwedd y cyfnod hwnnw ac arferir galw'r cyfnod olynol yn Oes y Seintiau. Yng nghyfnod y seintiau cynnar gwelwyd newidiadau sylfaenol ym Mhrydain o dan bwysau'r goresgyniad Eingl-Sacsonaidd yn ne a dwyrain yr ynys a mewnfudo gan Wyddelod i Gymru a gorllewin yr Alban. Yn dilyn ymadawiad y Rhufeiniaid, fe dyfodd nifer o freniniaethau  - yng Ngwynedd, Powys, Dyfed a Deheubarth. Roedd gan y brenhinoedd hyn eu heglwysi, eu cyfreithiau a'u llysoedd eu hunain, gyda safon byw a diwylliant uchel. Erbyn yr 8g, pan godwyd Clawdd Offa, roedd tiriogaeth Cymru yn ddiffiniedig a'r Oesoedd Canol wedi dechrau. Yn sgil y goresgyniad Normanaidd newidiodd patrwm llywodraethu Cymru a dechreuodd ei harweinwyr pendefig galw eu hunain yn dywysogion yn hytrach na brenhinoedd; gelwir y cyfnod hwnnw yn \"Oes y Tywysogion\". Yn yr Oesoedd Canol Diweddar yng Nghymru ar \u00f4l cwymp Llywelyn ap Gruffudd a'i frawd Dafydd ap Gruffudd, cafwyd cyfnod ansefydlog dan reolaeth coron Lloegr. Arweiniodd Owain Glynd\u0175r wrthryfel llwyddiannus yn erbyn y Saeson ac yn ddiweddarach enillodd Harri Tudur Frwydr Bosworth gan sefydlu cyfnod y Tuduriaid. Un canlyniad o'r cyfnod hwnnw oedd y Deddfau Uno a roddodd Cymru yn yr un system gyfreithiol a gweinyddol \u00e2 Lloegr. Ar yr un pryd newidiodd Cymru mewn cenhedlaeth neu ddwy o fod yn wlad Gatholig i fod yn wlad Brotestannaidd. Gwelwyd hefyd adfywiad llenyddol - cyfnod y Dadeni Dysg a'r Beibl Cymraeg - ond troes y bonedd fwyfwy Seisnigaidd a thyfai bwlch rhwng arweinwyr cymdeithas a'r werin. Un canlyniad o hynny oedd y mudiadau crefyddol ymneilltuol a ymledai'n gyflym yn ystod y 17eg ganrif a'r 18fed. Dechreuodd Cymru droi'n wlad ddiwydiannol yn ogystal, ac erbyn diwedd y 18g a dechrau'r 19eg ganrif roedd trefi diwydiannol, chwareli a phyllau glo yn nodwedd amlwg ar fywyd y wlad. Tyfodd llythrennedd ac ymledai'r wasg Gymraeg. Cynyddai'r galw am Ddatgysylltu'r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru ac am hunanlywodraeth ac erbyn diwedd y 19g roedd mudiad Cymru Fydd ar ei anterth. Cymysg fu ffawd y wlad yn ystod y 20fed ganrif. Ond er gwaethaf y Rhyfel Byd Cyntaf, Dirwasgiad Mawr y 1930au, yr Ail Ryfel Byd a'r dirywiad ieithyddol yn y 1970au a'r 1980au, mae Cymru heddiw yn meddu Cynulliad Cenedlaethol ac ymddengys fod yr iaith Gymraeg yn wynebu dyfodol mwy gobeithiol nag a ddychmygid cenhedlaeth yn \u00f4l.  Cyfnod y Rhufeiniaid yng Nghymru Roedd Cymru yn rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig am tua 350 o flynyddoedd. Cawsai'r Rhufeiniaid a'u diwylliant effaith sylweddol ar y wlad a'i phobl. Gadawodd y Rhufeiniaid rwydwaith o ffyrdd ar eu h\u00f4l a sefydlasant nifer o drefi. Cafodd ei hiaith, Lladin, ddylanwad mawr ar yr iaith Gymraeg wrth iddi ymffurfio o Frythoneg Ddiweddar; mae tua 600 o eiriau Cymraeg yn tarddu o'r cyfnod hwnnw (yn hytrach nag o Ladin yr Oesoedd Canol fel yn achos ieithoedd eraill fel Saesneg). Credir i'r Gristnogaeth gyrraedd Cymru yn y cyfnod Rhufeinig hefyd. Roedd Cymru'n gartref i lwythau Celtaidd fel y Silwriaid yn y de-ddwyrain a'r Votadini yn y gogledd-orllewin, a'u tiriogaeth yn cyfateb yn fras i'r teyrnasoedd Cymreig cynnar a sefydlwyd ar \u00f4l ymadawiad y Rhufeiniaid.  Oes y Seintiau yng Nghymru Mae cloddio archeolegol wedi datgelu rhywfaint am y cyfnod yn dilyn ymadawiad y Rhufeiniaid. Y safle sydd wedi rhoi mwyaf o wybodaeth yw bryngaer Dinas Powys ym Morgannwg, lle'r oedd y trigolion yn amlwg yn perthyn i haen uchaf cymdeithas. Ymhlith y darganfyddiadau roedd darnau crochenwaith o ardal M\u00f4r y Canoldir, gwydr o ffynhonnell Diwtonaidd a gwaith metel Celtaidd. Credir fod Dinas Powys yn llys pennaeth neu frenin yn y cyfnod yma. Ceir hefyd dystiolaeth meini ag arysgrifen arnynt. Yng ngogledd Cymru roedd y rhain mewn Lladin, ond yn y de-orllewin a Brycheiniog mae'r arysgrifau mewn Ogam neu'n ddwyieithog. Ymddengys fod Gwyddelod wedi ymsefydlu yma yn y cyfnod wedi i'r Rhufeiniaid adael os nad ynghynt, ac roedd teulu brenhinol Teyrnas Dyfed o dras Wyddelig. Daeth Cristnogaeth Cymraeg i'r amlwg gyntaf yn ne-ddwyrain Cymru, gyda thystiolaeth o Gristionogion mewn sefydliadau megis Caerwent a Chaerleon yn y cyfnod Rhufeinig. Roedd Sant Dyfrig yn un o'r arweinwyr cyntaf. Cawn wybodaeth am y seintiau yn eu bucheddau, ond yn anffodus mae y rhan fwyaf o'r rhai sydd wedi goroesi wedi eu hysgrifennu ar \u00f4l y goncwest Normanaidd. Ymhlith y seintiau enwocaf mae Dewi Sant, Teilo, Illtud, Cadog a Deiniol. Roedd cysylltiadau agos rhwng Cymru ag Iwerddon a Llydaw. Ceir rhywfaint o wybodaeth am hanner cyntaf y 6g yng ngwaith Gildas, y De Excidio Britanniae, sy\u2019n bregeth mewn tair rhan yn condemnio pechodau\u2019r Brythoniaid yn ei oes ef ac yn awgrymu mai oherwydd y pechodau hyn roedd y Sacsoniaid wedi goresgyn rhan helaeth o\u2019r ynys. Mae\u2019n condemnio pum teyrn yn arbennig, yn cynnwys Maelgwn Gwynedd, brenin Gwynedd, y mwyaf grymus o'r pump.  Yr Oesoedd Canol yng Nghymru Yr Oesoedd Canol Cynnar 600 - 1067 Ar ddechrau'r cyfnod roedd rhai rhannau o Gymru, yn enwedig Powys, yn dod o dan bwysau cynyddol oddi wrth yr Eingl-Sacsoniaid, yn enwedig teyrnas Mercia. Collodd Powys cryn dipyn o'i thiriogaeth, oedd yn arfer ymestyn i'r dwyrain o'r ffin bresennol, gan gynnwys yr hen ganolfan, Pengwern. Efallai fod adeiladu Clawdd Offa, yn draddodiadol gan Offa, brenin Mercia yn yr 8g, yn dynodi ffin wedi ei chytuno. Y cyntaf i deyrnasu dros ran helaeth o Gymru oedd Rhodri Mawr, yn wreiddiol yn frenin Teyrnas Gwynedd, a daeth yn frenin Powys a Ceredigion hefyd. Pan fu ef farw, rhannwyd ei deyrnas rhwng ei feibion, ond gallodd ei \u0175yr, Hywel Dda, ffurfio teyrnas Deheubarth trwy uno teyrnasoedd llai'r de-orllewin, ac erbyn 942 roedd yn frenin ar y rhan fwyaf o Gymru. Yn draddodiadol, cysylltir ef a ffurfio Cyfraith Hywel trwy alw cyfarfod yn Hendy-gwyn ar Daf. Pan fu ef farw yn 950 gallodd ei feibion ddal eu gafael ar Ddeheubarth, ond adfeddiannwyd Gwynedd gan y frenhinlin draddodiadol. Erbyn hyn roedd y Llychlynwyr yn ymosod at Gymru, yn enwedig y Daniaid yn y cyfnod rhwng 950 a 1000. Dywedir i Godfrey Haroldson gymryd dwy fil o gaethion o Ynys M\u00f4n yn 987, a thalodd brenin Gwynedd, Maredudd ab Owain, swm mawr i'r Daniaid i brynu ei bobl yn \u00f4l o gaethiwed. Gruffydd ap Llywelyn oedd y teyrn nesaf i allu uno'r teyrnasodd Cymreig. Brenin Gwynedd ydoedd yn wreiddiol, ond erbyn 1055 roedd wedi gwneud ei hun yn frenin bron y cyfan o Gymru ac wedi cipio rhannau o Loegr ger y ffin. Yn 1063 gorchfygwyd ef gan Harold Godwinson a'i ladd gan ei \u0175yr ei hun. Rhannwyd ei deyrnas unwaith eto, gyda Bleddyn ap Cynfyn a'i frawd Rhiwallon yn dod yn frenhinoedd Gwynedd a Phowys.  Oes y Tywysogion Pan orchfygwyd Lloegr gan y Normaniaid yn 1066, y prif deyrn yng Nghymru oedd Bleddyn ap Cynfyn, oedd yn teyrnasu dros Wynedd a Phowys. Yn ne Cymru y cafodd y Normaniaid eu llwyddiannau cynnar, gyda William Fitzosbern, Iarll 1af Henffordd yn cipio Teyrnas Gwent cyn 1070. Erbyn 1074 roedd byddin Iarll Amwythig yn anrheithio Deheubarth.Pan laddwyd Bleddyn ap Cynfyn yn 1075, bu cyfnod o ryfel cartref yng Nghymru, a roddodd gyfle i'r Normaniaid gipio tiroedd yng ngogledd Cymru. Yn 1081 trefnwyd cyfarfod rhwng Ieirll Caer ac Amwythig a Gruffudd ap Cynan, oedd newydd gipio gorsedd Gwynedd oddi wrth Trahaearn ap Caradog ym Mrwydr Mynydd Carn. Cymerwyd Gruffudd yn garcharor trwy frad, a chadwyd ef yng Nghaer am flynyddoedd, gyda'r Normaniaid yn cipio rhan helaeth o Wynedd. Yn y de, diorseddwyd Iestyn ap Gwrgant, teyrn olaf Morgannwg, tua 1090 gan Robert Fitzhamon, arglwydd Caerloyw, oedd wedi sefydlu arglwyddiaeth yng Nghaerdydd ac a aeth ymlaen i gipio ardal Bro Morgannwg. Lladdwyd Rhys ap Tewdwr, brenin Deheubarth, ym 1093 wrth amddiffyn Brycheiniog rhag y Normaniaid, a chipwyd ei deyrnas a'i rhannu rhwng nifer o arglwyddi Normanaidd. I bob golwg, roedd y goncwest Normanaidd bron yn gyflawn.  Yr Oesoedd Canol Diweddar Ar \u00f4l i Llywelyn Ein Llyw Olaf, Tywysog Cymru, gael ei fradychu a'i ladd yng Nghilmeri ym 1282 daeth y wlad dan reolaeth Edward I, Brenin Lloegr. Adeiladodd Edward gestyll ar hyd arfordir Cymru mewn cylch haearn o gwmpas y wlad a chafodd ei fab Edward ei arwisgo yn Dywysog Cymru. Cestyll Edward I a\u2019r Bwrdeisdrefi Ym mis Mehefin 1287, gwrthryfelodd un o arglwyddi Cymru, Rhys ap Maredudd. Arglwydd o Sir Gaerfyrddin oedd Rhys ac roedd wedi cefnogi Edward yn rhyfeloedd 1276-7 ac 1282-3. Roedd wedi ei siomi na chafodd fwy o wobr am ei gefnogaeth. Yn ogystal, roedd Rhys wedi cael llond bol bod y Sais o Ustus De Cymru yn ymyrryd yn ei waith ef o reoli. Parhaodd y gwrthryfel tan fis Ionawr 1288. Cafodd Rhys ei orchfygu gan fyddin y brenin oedd yn cynnwys llawer o Gymry. Effeithiodd gwrthryfel 1294-5 ar Gymru gyfan. Cafodd ei arwain gan dri arglwydd o Gymry: Madog ap Llywelyn yn y gogledd, Morgan ap Maredudd ym Morgannwg, a Maelgwn ap Rhys yn y de-orllewin. Parhaodd y gwrthryfel o fis Medi 1294 tan haf 1295 pan orchfygwyd y Cymry gan y Saeson.Yn y 15g cafwyd gwrthryfel Owain Glynd\u0175r, ond ni lwyddodd i ailsefydlu teyrnas annibynnol ond am gyfnod byr. Yn ddiweddarach yn y ganrif honno cafwyd Rhyfeloedd y Rhosynnau yn Lloegr a effeithiodd yn fawr ar Gymru. Yn 1485 ddaeth Harri Tudur i'r orsedd ar \u00f4l curo Rhisiart III ym Mrwydr Maes Bosworth a dechreuodd cyfnod y Tuduriaid.  Cyfnod y Tuduriaid Dechreuodd y cyfnod hwn gyda theyrnasiad Harri Tudur ar goron Lloegr ar \u00f4l iddo ennill Brwydr Bosworth yn 1485, a daeth i ben gyda marwolaeth Elisabeth I yn 1603 a hithau yn ddi-blant. Roedd yn gyfnod cythryblus yn grefyddol gyda Harri VIII o Loegr yn cweryla gyda'r Pab a sefydlu Eglwys Loegr. Fel adwaith yn erbyn y Diwygiad Protestannaidd cafwyd cyfnod o geisio adfer y ffydd Gatholig gan y frenhines Mari I o Loegr. Ceisiodd ei olynydd Elisabeth I ddilyn polisi cymedrol o oddefgarwch ar y dechrau ond cododd to o Gatholigion milwriaethus. Dyma gyfnod y Gwrthddiwygiad Catholig, cyfnod o erlid pobl fel Rhisiart Gwyn a William Davies. Roedd Owen Lewis, Gruffydd Robert a Morys Clynnog ymysg Cymry Pabyddol eraill y cyfnod. Bu erlid ar y Piwritaniaid hefyd, ar bobl fel John Penry. Dyma gyfnod Deddf Uno 1536 a hefyd diddymu'r mynachlogydd a chyfieithu'r Beibl cyfan i'r Gymraeg am y tro cyntaf.  Yr Ail Ganrif ar Bymtheg Roedd yr 19g yn gyfnod a ddominyddwyd gan dwf Protestaniaeth a'i henwadau a'r ymrafael am rym gwladol rhwng y frenhiniaeth a'r senedd yn Lloegr a arweiniodd at y Rhyfel Cartref.  Y Ddeunawfed Ganrif Roedd y 18g yn gyfnod o barhad o rai agweddau ar fywyd crefyddol a chymdeithasol y ganrif flaenorol ac, ar yr un pryd, yn gyfnod o newidiadau mawr yn y wlad, yn arbennig yn ail hanner y ganrif a osododd Cymru ar lwybr newydd gyda diwydiant yn tyfu'n gyflym a phoblogaeth y trefi'n dechrau cynyddu.  Dyma'r ganrif pan oedd y Diwygiad Methodistaidd mewn bri gyda phobl fel Howel Harris, William Williams Pantycelyn a Daniel Rowland yn arwain trwy deithio'r wlad i bregethu o flaen tyrfaoedd mawr. Cafwyd hefyd ysgolion cylchynol Griffith Jones yn y ganrif hon a dyma gyfnod gwaith Y Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristnogol (SPCK), yn ogystal. Erbyn diwedd y ganrif roedd canran sylweddol o'r boblogaeth yn Anghydffurfwyr o ryw fath, ond arhosai nifer yn ffyddlon i'r Eglwys yn ogystal. Roedd y mwyafrif mawr o'r boblogaeth yn Gymry uniaith Gymraeg o hyd a'r rhan fwyaf yn byw mewn pentrefi a threfi bach cefn gwlad. Roedd caneuon gwerin a barddoniaeth rydd yn boblogaidd, yn arbennig adeg y gwyliau mawr fel y Gwyliau Mabsant. Yn ail hanner y ganrif roedd yr anterliwt ar ei hanterth a phobl yn tyrru i'r llwyfan yn y ffeiriau, yn arbennig yn siroedd y gogledd-ddwyrain. Cafwyd tyfiant mawr yn y nifer o lyfrau a gyhoeddwyd ynghyd \u00e2 gwawr newyddiaduriaeth yng Nghymru gydag ymddangosiad y cylchgronau cyntaf. Gosodwyd sylfeini'r Eisteddfod Genedlaethol gyda gwaith y Gwyneddigion yn Llundain ac yn y cylchoedd llenyddol cafwyd math o Ddadeni gyda bri ar bopeth Celtaidd ac ail-ddarganfod meistri'r gorffennol fel Dafydd ap Gwilym a'r Gogynfeirdd diolch i waith Goronwy Owen, Ieuan Fardd a Morrisiaid M\u00f4n. Dechreuodd teithwyr ymweld \u00e2'r wlad a gwerthfawrogi ei thirwedd \"gwyllt\" - y twristiaid cyntaf - ac ymledodd dylanwad y Mudiad Rhamantaidd ar lenorion ac artistiaid y wlad, fel yr arlunydd enwog Richard Wilson.  Y Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg Roedd y 19g yn gyfnod o newid mawr ym mywyd y wlad. Dyma ganrif y Siartwyr a Dic Penderyn, Brad y Llyfrau Gleision a Helyntion Beca. Cafwyd newidiadau ym myd amaethyddiaeth yn ystod ail hanner y ddeunawfed ganrif, yn arbennig gyda dechrau cau'r tiroedd comin. Erbyn y 19g roedd y tirfeddianwyr yn codi rhenti mwy ar eu tenantiaid, ac roedd gwasgfa ar y ffermwyr oedd yn berchen eu tir i werthu i'r tirfeddianwyr mawr. Roedd cau'r tir comin yn amddifadu'r ffermwyr o dir pori hanfodol. Mewn gair roedd tlodi dybryd yng nghefn gwlad, a hynny pan oedd yna gynnydd yn y boblogaeth.  Roedd y Chwyldro Diwydiannol ar gynnydd a thirwedd Cymru'n newid. Roedd gwaith ar gael mewn trefi fel Bersham a Brymbo yn y Gogledd-ddwyrain ac yng nghymoedd a threfi De Cymru. Roedd angen cynhyrchu haearn i adeiladu'r peiriannau newydd oedd yn cael eu hadeiladu. Roedd gan Gymru ddigon o haearn a glo hefyd i'r ffwrneisi i weithio'r haearn hwnnw. Felly roedd poblogaeth Cymru ar gerdded o'r ardaloedd gwledig i'r trefi diwydiannol fel Merthyr Tudful a'r Rhondda a oedd yn tyfu yn gyflym. Yn y gogledd agorwyd nifer o chwareli llechi ac ithfaen, mawr a bychain, a thyfodd canolfannau fel Bethesda, Llanberis a Blaenau Ffestiniog yn drefi prysur a ddeuai i chwarae rhan bwysig yn hanes economaidd a diwylliannol y genedl. Fel bod y bobl yn gallu tramwyo ac i gludo'r glo a'r haearn roedd angen adeiladu ffyrdd, camlesi a rheilffyrdd. Y 19g oedd canrif fawr y wasg yng Nghymru. Cyhoeddwyd nifer fawr o gylchgronau a phapurau newydd a daeth mwy o lyfrau Cymraeg allan nag erioed.  Yr Ugeinfed Ganrif Gellid dadlau bod yr 20g yng Nghymru yn gyfnod a welodd fwy o newid yn y wlad nag yn ystod unrhyw gyfnod arall yn ei hanes.  Yn chwarter cyntaf y ganrif roedd Cymru yn wlad Ryddfrydol o ran ei gwleidyddiaeth. Ond y Blaid Lafur oedd y blaid rymusaf yng Nghymru o'r 1930au ymlaen. Ffurfiwyd Plaid Cymru a Chymdeithas yr Iaith a sefydlwyd Y Swyddfa Gymreig yn 1964 a Chynulliad Cenedlaethol Cymru ym 1999. Erbyn 1911 roedd 86,000 o bobl yn gweithio ar y rheilffyrdd ac yn nociau mawr y De. Ddechrau'r 20g disodlwyd haearn gan ddur fel y prif fetel a oedd yn cael ei allforio o'r wlad. Roedd 3,700 yn gweithio mewn gwaith copr yn 1911 ac 21,000 mewn gwaith tun. Roeddent yn cynhyrchu 848,000 tunnell o bl\u00e2t tin mewn blwyddyn. Cynhyrchwyd 56.8 miliwn tunnell o lo yn 1913. Roedd Cymru yn allforio traean o holl allforion glo'r byd gan gyflogi 250,000 o ddynion ym meysydd glo'r de a'r gogledd-ddwyrain. Ond cafwyd dirywiad difrifol mewn nifer o'r diwydiannau traddodiadol ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd, yn arbennig yn y meysydd glo. Ym 1913 cyflogid yn y gwaith glo 232,000 o ddynion, ond erbyn 1960 dim ond 106,000 a gyflogid a syrthiasai'r nifer i 30,000 yn unig erbyn 1979. Nid oedd ond un pwll glo ar \u00f4l yng Nghymru erbyn y 1990au. Roedd dirywiad tebyg yn y diwydiant dur ac economi Cymru yn gyffredinol. Roedd Cymru fel nifer o wledydd eraill y gorllewin yn dod yn fwyfwy ddibynnol ar y sector gwasanaeth. Un o ganlyniadau'r dirywiad yn y diwydiant glo ac o ganlyniad esgeuluso diogelwch y tipiau glo oedd trychineb Aberfan, pan lyncwyd ysgol gyfan gan lithriad gwastraff glo gan ladd 144 o blant ac athrawon. Yn 1911 roedd gan Gymru boblogaeth o 2,400,000 gyda bron i 1,000,000 yn siarad Cymraeg. Dyma'r nifer fwyaf erioed ond eisoes roedd y Cymry Cymraeg yn lleiafrif. Ond lladdwyd nifer o Gymry ifainc yn y Rhyfel Byd Cyntaf, llawer ohonyn nhw'n siaradwyr Cymraeg. Cafodd Dirwasgiad Mawr y 1930au ei effaith hefyd a chredir fod tua 450,000 o bobl wedi ymfudo o'r wlad rhwng 1921 a 1939. Ar droad y ganrif roedd tua hanner poblogaeth Cymru yn aelodau o eglwys. Yn 1900 roedd gan y Methodistiaid Calfinaidd 158,111 o aelodau, yr Annibynwyr 144,000 a'r Bedyddwyr 106,000. Erbyn diwedd y ganrif darlun o ddirywiad enbyd a geir.  21ain ganrif Dangosodd Cyfrifiad 2001 gynydd yn y nifer o siaradwyr Cymraeg, gyda 21% o'r boblogaeth 3 oed a h\u0177n yn gallu'r iaith, i gymharu \u00e2 18.7% ym 1991 ac 19.0% ym 1981. Mae hyn yn gyferbyniad i'r patrwm o leihad yn nifer y siaradwyr trwy gydol yr 20g.Bu nifer o ddatblygiadau o nod yn y brifddinas wedi agoriad Stadiwm y Mileniwm ym 1999, megis agoriad Canolfan y Mileniwm ym 2004 fel canolfan ar gyfer cynnal digwyddiadau diwylliannol. Cwblhawyd adeilad newydd Senedd Cynulliad Cenedlaethol Cymru ym mis Chwefror 2006 ac agorwyd yn swyddogol ar Ddydd G\u0175yl Dewi'r un flwyddyn.Enillodd Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 Gydsyniad Brenhinol, roedd hyn yn golygu y byddai'r Frenhines yn cael ei hadnabod fel Her Majesty in Right of Wales o Fai 2007 ymlaen, a byddai'n penodi gweinidogion Cymreig ac arwyddo Gorchmynion Cymreig yn y Cyngor. Roedd hefyd yn darparu'r posibilrwydd o gynnal refferendwm yn y dyfodol i ofyn i bobl Cymru os fyddent eisiau i'r Cynulliad allu ennill fwy o bwerau megis y gallu i basio deddfwriaeth gynradd, h.y. y gallu i greu cyfreithiau Cymreig.  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Ceir llyfryddiaethau mwy penodol yn yr erthyglau ar y cyfnodau unigol. Rhoddir yma ddetholiad o lyfrau ar hanes Cymru yn gyffredinol neu am gyfnodau sylweddol, e.e. Cymru yn y Cyfnod Modern.  John Davies, Hanes Cymru","450":"Cynghrair milwrol rhynglywodraethol a sefydlwyd ym 1949 i gefnogi Cytundeb Gogledd yr Iwerydd a arwyddwyd yn Washington, D.C. ar 4 Ebrill 1949 yw Sefydliad Cytundeb Gogledd yr Iwerydd (Saesneg: North Atlantic Treaty Organisation neu NATO; Ffrangeg: l'Organisation du Trait\u00e9 de l'Atlantique Nord neu OTAN). Erthygl bwysicaf y Cytundeb Gogledd yr Iwerydd yw erthygl V, sy'n dweud fod ymosodiad ar unrhyw aelod y NATO yn golygu ymosodiad ar bawb ac y bydd Siarter y Cenhedloedd Unedig yn sylfaen i amddiffyn milwrol. Y rheswm dros yr erthygl oedd pryder am ymosodiad gan yr Undeb Sofietaidd yn ystod y Rhyfel Oer. Yn \u00f4l yr erthygl hon mae pob ymosodiad yn golygu ymosodiad ar Unol Daleithiau America, p\u0175er milwrol mwyaf y byd, ac felly gweithredodd y cynghrair fel atalrym. Ers diwedd y Rhyfel Oer mae NATO wedi cymryd rhan mewn nifer o ymgyrchoedd y tu allan i'w ardal, hynny yw y tu allan i diriogaeth aelod-wladwriaethau'r cynghrair.  Ymgyrchoedd milwrol Ymyraethau yn y Balcanau \"Amddiffyn yn Siarp\" (Sharp Guard) oedd ymgyrch filwrol gyntaf NATO yn yr hen Iwgoslafia, a hynny rhwng Mehefin 1993 a Hydref 1996. Ei bwrpas oedd atgyfnerthu trwy rym milwrol ei lynges yr embargo arfau a sancsiynau economaidd yn erbyn Gweriniaeth Ffederal Iwgoslafia yn ystod Rhyfel Bosnia. Ar 28 Chwefror 1994, saethwyd pedair awyren Bosnia-Serb a oedd yn hedfan dros ardal gwaharddiad hedfan yng nghanol Bosnia-Hertsegofina. Yn Awst 1995, yn dilyn cyflafan Srebrenica cychwynnodd NATO fomio byddin Republika Srpska. Parhaodd yr ymgyrch hyd at Ragfyr 1995. Ar 24 Mawrth 1999, ac am gyfnod o 11 wythnos, dechreuodd byddin NATO fomio Gwladwriaeth Ffederal Iwgoslafia mewn ymgyrch a alwyd yn Ymgyrch Grym Cynghreiriol (Operation Allied Force), gyda'r nod i atal byddin Serbia rhag lladd sifiliaid yn Kosovo. Daeth ymgyrch NATO i ben ar 11 Mehefin 1999 pan gyhoeddodd arweinydd Iwgoslafia Slobodan Milo\u0161evi\u0107 ei barodrwydd i dderbyn Penderfyniad 1244 Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig.  Ymgyrchoedd yn Affganistan Ymgyrch Tarian y Cefnfor Gan ddechrau ar 17 Awst 2009, gosododd NATO llongau rhyfel mewn ymgyrch i amddiffyn gludiant arforol yng Ngwlff Aden a Chefnfor India rhag m\u00f4r-ladron Somaliaidd. Ymyrraeth yn Libia Yn ystod gwrthryfel 2011 Libia, ymysg brwydro gan brotestwyr a gwrthryfelwyr yn erbyn llywodraeth Libia dan Muammar al-Gaddafi, ac ar 17 Mawrth 2011 pasiwyd Penderfyniad 1973 Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig gan alw am gadoediad ac yn awdurdodi gweithredoedd milwrol er mwyn amddiffyn sifiliaid. Dechreuodd clymblaid gan gynnwys nifer o aelod-wladwriaethau NATO weithredu gwaharddiad hedfan dros Libia, ac ar 20 Mawrth cytunodd aelodau NATO i weithredu embargo arfau yn erbyn Libia trwy Ymgyrch Amddiffynnydd Unol. Ar 24 Mawrth cytunodd NATO i gymryd rheolaeth dros y gwaharddiad hedfan. Dechreuodd NATO weithredu Penderfyniad 1973 yn swyddogol ar 27 Mawrth gyda chymorth Qatar a'r Emiradau Arabaidd Unedig.  Aelodaeth Mae NATO yn cynnwys 30 o aelodau: Albania, yr Almaen, Bwlgaria, Canada, Croatia, Denmarc, y Deyrnas Unedig, yr Eidal, Estonia, Ffrainc, Gogledd Macedonia, Gwlad Belg, Gwlad Groeg, Gwlad yr I\u00e2, Gwlad Pwyl, Hwngari,  yr Iseldiroedd, Latfia, Lithwania, Lwcsembwrg, Montenegro, Norwy, Portiwgal, Rwmania, Slofacia, Slofenia, Sbaen, y Weriniaeth Tsiec, Twrci, a'r Unol Daleithiau. Ychwanegwyd 16 aelod newydd i NATO y 50 mlynedd ers iddo ffurfio ym 1949. Ymunodd Gwlad Groeg a Thwrci ym mis Chwefror 1952. Ymunodd yr Almaen ddwywaith: un waith fel Gorllewin yr Almaen ym 1955 ac ar \u00f4l aduniad yr Almaen ym 1990 daeth dwyrain y wlad newydd yn aelod o NATO, hefyd. Ymunodd Sbaen ar 30 Mai 1982 a Gwlad Pwyl, Hwngari, a'r Weriniaeth Tsiec, cyn-aelodau Cytundeb Warsaw, ar 12 Mawrth 1999. Ymunodd cyn-aelodau Cytundeb Warsaw Bwlgaria, Estonia, Latfia, Lithwania, Rwmania, a Slofacia, a chyn-weriniaeth Iwgoslafia Slofenia ar 9 Mawrth 2004. Ymunodd Albania a Chroatia ar 1 Ebrill 2009. Ymunodd Montenegro ar 5 Mehefin 2017. Ymunodd Gogledd Macedonia ar 27 Mawrth 2020.  Ehangu yn y dyfodol Daw aelodaeth newydd i'r cynghrair yn bennaf o Ddwyrain Ewrop a'r Balcanau, yn cynnwys cyn-aelodau Cytundeb Warsaw. Yn uwchgynhadledd 2008 yn Bwcar\u00e9st, gwnaed addewid i wahodd tair gwlad i ymuno yn y dyfodol: Gweriniaeth Macedonia, Georgia, a'r Wcrain. Er iddi gyflawni'r gofynion am aelodaeth, ataliwyd esgyniad Macedonia gan Wlad Groeg, hyd nes ceir datrysiad i'r anghydfod dros enw Macedonia. Yn ogystal nid yw Cyprus wedi agos\u00e1u tuag at gysylltiadau pellach, yn rhannol oherwydd gwrthwyneb gan Dwrci.Mae gwledydd eraill bydd o bosib yn ymaelodi yn cynnwys Montenegro a Bosnia-Hertsegofina, a ymunodd \u00e2'r Siarter Adriatig o aelodau posib yn 2008. Parheir Rwsia wrth wrthwynebu ehangu pellach gan NATO, gan ei weld yn anghyson \u00e2 chytundebau rhwng yr arweinydd Sofietaidd Mikhail Gorbachev ac Arlywydd yr Unol Daleithiau George H. W. Bush tua diwedd y Rhyfel Oer a alluogwyd am aduniad heddychlon o'r Almaen. Ystyrid polisi ehangu NATO gan Foscfa fel parhad o geisiadau y Rhyfel Oer i amgylchynu ac ynysu Rwsia. Hanes 17 Mawrth 1948: Arwyddodd gwledydd Benelwcs, Ffrainc a'r Deyrnas Unedig Gytundeb Brwsel, rhagflaenydd Cytundeb NATO. 4 Ebrill 1949: Arwyddwyd Cytundeb Gogledd yr Iwerydd yn Washington, DC. 14 Mai 1955: Arwyddwyd Cytundeb Warsaw gan yr Undeb Sofietaidd a gwledydd eraill yn Nwyrain Ewrop er mwyn gwrthbwyso NATO. Gwrthwynebant ei gilydd yn ystod y Rhyfel Oer, ond ar \u00f4l cwymp y Llen Haearn dechreuodd Cytundeb Warsaw ddatgymalu. 1966: Penderfynodd Charles de Gaulle, arlywydd Ffrainc, ddiddymu cydweithrediad Ffrainc yng nghyngor milwrol NATO a dechrau rhaglen amddiffyn niwclear ei hun. Mewn canlyniad, symudwyd pencadlys NATO o Baris i Frwsel ar 16 Hydref 1967. 31 Mawrth 1991: Daeth Cytundeb Warsaw i ben (yn swyddogol ar 1 Gorffennaf). 8 Gorffennaf 1997: Gwahoddwyd Hwngari, y Weriniaeth Tsiec a Gwlad Pwyl i ymuno \u00e2 NATO. Ymunasant yn 1999. 24 Mawrth 1999: Cyrch milwrol cyntaf NATO yn ystod y Rhyfel yn Kosovo; gweler uchod. 12 Medi 2001: Gweithredwyd Erthygl 5 y cytundeb am y tro cyntaf erioed ar \u00f4l yr ymosodiad terfysgol ar Ganolfan Masnach y Byd yn Efrog Newydd. 21 Tachwedd 2002: Gwahoddwyd Estonia, Latfia, Lithwania, Slofenia, Slofacia, Bwlgaria a Rwmania i ymuno \u00e2 NATO. Ymunasant ar 29 Mawrth 2004. Mae'n bosibl bydd Albania a Chyn-weriniaeth Iwgoslafaidd Macedonia yn cael ymuno yn y dyfodol, ond bydd rhaid cyflawni amodau economaidd, gwleidyddol a milwrol cyn hynny. Ymgeisiodd Croatia ymuno yn 2002. 10 Chwefror 2003: Roedd NATO yn wynebu argyfwng am fod Ffrainc a Gwlad Belg ddim yn cytuno ar fesurau i amddiffyn Twrci pe bai rhyfel yn erbyn Irac. Doedd yr Almaen ddim yn anghytuno yn swyddogol, ond roedd yn dweud bod hi'n cefnogi'r feto. 16 Ebrill 2002: Cytunodd NATO i anfon y Llu Cynorthwyol Diogelwch Rhyngwladol (ISAF) i Affganistan. Dyma oedd y tro cyntaf i NATO benderfynu gweithredu y tu allan i'w ffiniau gweithredu swyddogol. 19 Mehefin 2003: Newidiwyd strwythur milwrol NATO: Sefydlwyd Trawsnewidiad Rheolaeth y Cynghrair (Allied Command Transformation) i gymryd lle Prif Reolwr y Cynghrair (Supreme Allied Commander). 29 Mawrth 2004: Ymunodd Bwlgaria, Estonia, Latfia, Lithwania, Rwmania, Slofacia a Slofenia \u00e2 NATO. 1 Ebrill 2009: Ymunodd Albania a Chroatia \u00e2 NATO. 5 Mehefin 2017: Ymunodd Montenegro \u00e2 NATO. 27 Mawrth 2020: Ymunodd Gogledd Macedonia \u00e2 NATO.  Ysgrifenyddion Cyffredinol NATO Yr Arglwydd Ismay (Y Deyrnas Unedig): 4 Ebrill 1952 \u2013 16 Mai 1957 Paul-Henri Spaak (Gwlad Belg): 16 Mai 1957 \u2013 21 Ebrill 1961 Dirk Stikker (Yr Iseldiroedd): 21 Ebrill 1961 \u2013 1 Awst 1964 Manlio Brosio (Yr Eidal): 1 Awst 1964 \u2013 1 Hydref 1971 Joseph Luns (Yr Iseldiroedd): 1 Hydref 1971 \u2013 25 Mehefin 1984 Yr Arglwydd Carington (Y Deyrnas Unedig): 25 Mehefin 1984 \u2013 1 Gorffennaf 1988 Manfred W\u00f6rner (Yr Almaen): 1 Gorffennaf 1988 \u2013 13 Awst 1994 Sergio Balanzino (Yr Eidal, gweithredol): 13 Awst \u2013 17 Hydref 1994 Willy Claes (Gwlad Belg): 17 Hydref 1994 \u2013 20 Hydref 1995 Sergio Balanzino (Yr Eidal, gweithredol): 20 Hydref \u2013 5 Rhagfyr 1995 Javier Solana (Sbaen): 5 Rhagfyr 1995 \u2013 6 Hydref 1999 George Robertson (Y Deyrnas Unedig): 14 Hydref 1999 \u2013 1 Ionawr 2004 Jaap de Hoop Scheffer (Yr Iseldiroedd): 1 Ionawr 2004 \u2013 1 Awst 2009 Anders Fogh Rasmussen (Denmarc): 1 Awst 2009 \u2013 1 Hydref 2014 Jens Stoltenberg (Norwy): 1 Hydref 2014 \u2013 presennol. Gweler hefyd .nato Cysylltiadau rhwng NATO a Ffederasiwn Rwsia Cyfeiriadau Dolenni allanol Nodyn:Porth  (Saesneg) (Ffrangeg) (Rwseg) (Wcreineg) Gwefan swyddogol","451":"Cynghrair milwrol rhynglywodraethol a sefydlwyd ym 1949 i gefnogi Cytundeb Gogledd yr Iwerydd a arwyddwyd yn Washington, D.C. ar 4 Ebrill 1949 yw Sefydliad Cytundeb Gogledd yr Iwerydd (Saesneg: North Atlantic Treaty Organisation neu NATO; Ffrangeg: l'Organisation du Trait\u00e9 de l'Atlantique Nord neu OTAN). Erthygl bwysicaf y Cytundeb Gogledd yr Iwerydd yw erthygl V, sy'n dweud fod ymosodiad ar unrhyw aelod y NATO yn golygu ymosodiad ar bawb ac y bydd Siarter y Cenhedloedd Unedig yn sylfaen i amddiffyn milwrol. Y rheswm dros yr erthygl oedd pryder am ymosodiad gan yr Undeb Sofietaidd yn ystod y Rhyfel Oer. Yn \u00f4l yr erthygl hon mae pob ymosodiad yn golygu ymosodiad ar Unol Daleithiau America, p\u0175er milwrol mwyaf y byd, ac felly gweithredodd y cynghrair fel atalrym. Ers diwedd y Rhyfel Oer mae NATO wedi cymryd rhan mewn nifer o ymgyrchoedd y tu allan i'w ardal, hynny yw y tu allan i diriogaeth aelod-wladwriaethau'r cynghrair.  Ymgyrchoedd milwrol Ymyraethau yn y Balcanau \"Amddiffyn yn Siarp\" (Sharp Guard) oedd ymgyrch filwrol gyntaf NATO yn yr hen Iwgoslafia, a hynny rhwng Mehefin 1993 a Hydref 1996. Ei bwrpas oedd atgyfnerthu trwy rym milwrol ei lynges yr embargo arfau a sancsiynau economaidd yn erbyn Gweriniaeth Ffederal Iwgoslafia yn ystod Rhyfel Bosnia. Ar 28 Chwefror 1994, saethwyd pedair awyren Bosnia-Serb a oedd yn hedfan dros ardal gwaharddiad hedfan yng nghanol Bosnia-Hertsegofina. Yn Awst 1995, yn dilyn cyflafan Srebrenica cychwynnodd NATO fomio byddin Republika Srpska. Parhaodd yr ymgyrch hyd at Ragfyr 1995. Ar 24 Mawrth 1999, ac am gyfnod o 11 wythnos, dechreuodd byddin NATO fomio Gwladwriaeth Ffederal Iwgoslafia mewn ymgyrch a alwyd yn Ymgyrch Grym Cynghreiriol (Operation Allied Force), gyda'r nod i atal byddin Serbia rhag lladd sifiliaid yn Kosovo. Daeth ymgyrch NATO i ben ar 11 Mehefin 1999 pan gyhoeddodd arweinydd Iwgoslafia Slobodan Milo\u0161evi\u0107 ei barodrwydd i dderbyn Penderfyniad 1244 Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig.  Ymgyrchoedd yn Affganistan Ymgyrch Tarian y Cefnfor Gan ddechrau ar 17 Awst 2009, gosododd NATO llongau rhyfel mewn ymgyrch i amddiffyn gludiant arforol yng Ngwlff Aden a Chefnfor India rhag m\u00f4r-ladron Somaliaidd. Ymyrraeth yn Libia Yn ystod gwrthryfel 2011 Libia, ymysg brwydro gan brotestwyr a gwrthryfelwyr yn erbyn llywodraeth Libia dan Muammar al-Gaddafi, ac ar 17 Mawrth 2011 pasiwyd Penderfyniad 1973 Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig gan alw am gadoediad ac yn awdurdodi gweithredoedd milwrol er mwyn amddiffyn sifiliaid. Dechreuodd clymblaid gan gynnwys nifer o aelod-wladwriaethau NATO weithredu gwaharddiad hedfan dros Libia, ac ar 20 Mawrth cytunodd aelodau NATO i weithredu embargo arfau yn erbyn Libia trwy Ymgyrch Amddiffynnydd Unol. Ar 24 Mawrth cytunodd NATO i gymryd rheolaeth dros y gwaharddiad hedfan. Dechreuodd NATO weithredu Penderfyniad 1973 yn swyddogol ar 27 Mawrth gyda chymorth Qatar a'r Emiradau Arabaidd Unedig.  Aelodaeth Mae NATO yn cynnwys 30 o aelodau: Albania, yr Almaen, Bwlgaria, Canada, Croatia, Denmarc, y Deyrnas Unedig, yr Eidal, Estonia, Ffrainc, Gogledd Macedonia, Gwlad Belg, Gwlad Groeg, Gwlad yr I\u00e2, Gwlad Pwyl, Hwngari,  yr Iseldiroedd, Latfia, Lithwania, Lwcsembwrg, Montenegro, Norwy, Portiwgal, Rwmania, Slofacia, Slofenia, Sbaen, y Weriniaeth Tsiec, Twrci, a'r Unol Daleithiau. Ychwanegwyd 16 aelod newydd i NATO y 50 mlynedd ers iddo ffurfio ym 1949. Ymunodd Gwlad Groeg a Thwrci ym mis Chwefror 1952. Ymunodd yr Almaen ddwywaith: un waith fel Gorllewin yr Almaen ym 1955 ac ar \u00f4l aduniad yr Almaen ym 1990 daeth dwyrain y wlad newydd yn aelod o NATO, hefyd. Ymunodd Sbaen ar 30 Mai 1982 a Gwlad Pwyl, Hwngari, a'r Weriniaeth Tsiec, cyn-aelodau Cytundeb Warsaw, ar 12 Mawrth 1999. Ymunodd cyn-aelodau Cytundeb Warsaw Bwlgaria, Estonia, Latfia, Lithwania, Rwmania, a Slofacia, a chyn-weriniaeth Iwgoslafia Slofenia ar 9 Mawrth 2004. Ymunodd Albania a Chroatia ar 1 Ebrill 2009. Ymunodd Montenegro ar 5 Mehefin 2017. Ymunodd Gogledd Macedonia ar 27 Mawrth 2020.  Ehangu yn y dyfodol Daw aelodaeth newydd i'r cynghrair yn bennaf o Ddwyrain Ewrop a'r Balcanau, yn cynnwys cyn-aelodau Cytundeb Warsaw. Yn uwchgynhadledd 2008 yn Bwcar\u00e9st, gwnaed addewid i wahodd tair gwlad i ymuno yn y dyfodol: Gweriniaeth Macedonia, Georgia, a'r Wcrain. Er iddi gyflawni'r gofynion am aelodaeth, ataliwyd esgyniad Macedonia gan Wlad Groeg, hyd nes ceir datrysiad i'r anghydfod dros enw Macedonia. Yn ogystal nid yw Cyprus wedi agos\u00e1u tuag at gysylltiadau pellach, yn rhannol oherwydd gwrthwyneb gan Dwrci.Mae gwledydd eraill bydd o bosib yn ymaelodi yn cynnwys Montenegro a Bosnia-Hertsegofina, a ymunodd \u00e2'r Siarter Adriatig o aelodau posib yn 2008. Parheir Rwsia wrth wrthwynebu ehangu pellach gan NATO, gan ei weld yn anghyson \u00e2 chytundebau rhwng yr arweinydd Sofietaidd Mikhail Gorbachev ac Arlywydd yr Unol Daleithiau George H. W. Bush tua diwedd y Rhyfel Oer a alluogwyd am aduniad heddychlon o'r Almaen. Ystyrid polisi ehangu NATO gan Foscfa fel parhad o geisiadau y Rhyfel Oer i amgylchynu ac ynysu Rwsia. Hanes 17 Mawrth 1948: Arwyddodd gwledydd Benelwcs, Ffrainc a'r Deyrnas Unedig Gytundeb Brwsel, rhagflaenydd Cytundeb NATO. 4 Ebrill 1949: Arwyddwyd Cytundeb Gogledd yr Iwerydd yn Washington, DC. 14 Mai 1955: Arwyddwyd Cytundeb Warsaw gan yr Undeb Sofietaidd a gwledydd eraill yn Nwyrain Ewrop er mwyn gwrthbwyso NATO. Gwrthwynebant ei gilydd yn ystod y Rhyfel Oer, ond ar \u00f4l cwymp y Llen Haearn dechreuodd Cytundeb Warsaw ddatgymalu. 1966: Penderfynodd Charles de Gaulle, arlywydd Ffrainc, ddiddymu cydweithrediad Ffrainc yng nghyngor milwrol NATO a dechrau rhaglen amddiffyn niwclear ei hun. Mewn canlyniad, symudwyd pencadlys NATO o Baris i Frwsel ar 16 Hydref 1967. 31 Mawrth 1991: Daeth Cytundeb Warsaw i ben (yn swyddogol ar 1 Gorffennaf). 8 Gorffennaf 1997: Gwahoddwyd Hwngari, y Weriniaeth Tsiec a Gwlad Pwyl i ymuno \u00e2 NATO. Ymunasant yn 1999. 24 Mawrth 1999: Cyrch milwrol cyntaf NATO yn ystod y Rhyfel yn Kosovo; gweler uchod. 12 Medi 2001: Gweithredwyd Erthygl 5 y cytundeb am y tro cyntaf erioed ar \u00f4l yr ymosodiad terfysgol ar Ganolfan Masnach y Byd yn Efrog Newydd. 21 Tachwedd 2002: Gwahoddwyd Estonia, Latfia, Lithwania, Slofenia, Slofacia, Bwlgaria a Rwmania i ymuno \u00e2 NATO. Ymunasant ar 29 Mawrth 2004. Mae'n bosibl bydd Albania a Chyn-weriniaeth Iwgoslafaidd Macedonia yn cael ymuno yn y dyfodol, ond bydd rhaid cyflawni amodau economaidd, gwleidyddol a milwrol cyn hynny. Ymgeisiodd Croatia ymuno yn 2002. 10 Chwefror 2003: Roedd NATO yn wynebu argyfwng am fod Ffrainc a Gwlad Belg ddim yn cytuno ar fesurau i amddiffyn Twrci pe bai rhyfel yn erbyn Irac. Doedd yr Almaen ddim yn anghytuno yn swyddogol, ond roedd yn dweud bod hi'n cefnogi'r feto. 16 Ebrill 2002: Cytunodd NATO i anfon y Llu Cynorthwyol Diogelwch Rhyngwladol (ISAF) i Affganistan. Dyma oedd y tro cyntaf i NATO benderfynu gweithredu y tu allan i'w ffiniau gweithredu swyddogol. 19 Mehefin 2003: Newidiwyd strwythur milwrol NATO: Sefydlwyd Trawsnewidiad Rheolaeth y Cynghrair (Allied Command Transformation) i gymryd lle Prif Reolwr y Cynghrair (Supreme Allied Commander). 29 Mawrth 2004: Ymunodd Bwlgaria, Estonia, Latfia, Lithwania, Rwmania, Slofacia a Slofenia \u00e2 NATO. 1 Ebrill 2009: Ymunodd Albania a Chroatia \u00e2 NATO. 5 Mehefin 2017: Ymunodd Montenegro \u00e2 NATO. 27 Mawrth 2020: Ymunodd Gogledd Macedonia \u00e2 NATO.  Ysgrifenyddion Cyffredinol NATO Yr Arglwydd Ismay (Y Deyrnas Unedig): 4 Ebrill 1952 \u2013 16 Mai 1957 Paul-Henri Spaak (Gwlad Belg): 16 Mai 1957 \u2013 21 Ebrill 1961 Dirk Stikker (Yr Iseldiroedd): 21 Ebrill 1961 \u2013 1 Awst 1964 Manlio Brosio (Yr Eidal): 1 Awst 1964 \u2013 1 Hydref 1971 Joseph Luns (Yr Iseldiroedd): 1 Hydref 1971 \u2013 25 Mehefin 1984 Yr Arglwydd Carington (Y Deyrnas Unedig): 25 Mehefin 1984 \u2013 1 Gorffennaf 1988 Manfred W\u00f6rner (Yr Almaen): 1 Gorffennaf 1988 \u2013 13 Awst 1994 Sergio Balanzino (Yr Eidal, gweithredol): 13 Awst \u2013 17 Hydref 1994 Willy Claes (Gwlad Belg): 17 Hydref 1994 \u2013 20 Hydref 1995 Sergio Balanzino (Yr Eidal, gweithredol): 20 Hydref \u2013 5 Rhagfyr 1995 Javier Solana (Sbaen): 5 Rhagfyr 1995 \u2013 6 Hydref 1999 George Robertson (Y Deyrnas Unedig): 14 Hydref 1999 \u2013 1 Ionawr 2004 Jaap de Hoop Scheffer (Yr Iseldiroedd): 1 Ionawr 2004 \u2013 1 Awst 2009 Anders Fogh Rasmussen (Denmarc): 1 Awst 2009 \u2013 1 Hydref 2014 Jens Stoltenberg (Norwy): 1 Hydref 2014 \u2013 presennol. Gweler hefyd .nato Cysylltiadau rhwng NATO a Ffederasiwn Rwsia Cyfeiriadau Dolenni allanol Nodyn:Porth  (Saesneg) (Ffrangeg) (Rwseg) (Wcreineg) Gwefan swyddogol","454":"Hwn oedd chweched etholiad cyffredinol ers sefydlu Senedd Cymru ym 1999. Ar yr un diwrnod, cynhaliwyd hefyd etholiadau lleol eraill yn yr Alban a Lloegr, ac etholiadau Comisiynydd Heddlu a Throseddu yng Nghymru a Lloegr. Hwn oedd yr etholiad cyntaf lle caniataodd y Senedd i bobl ifanc 16 ac 17 oed bleidleisio, sef estyniad mwyaf yr etholfraint yng Nghymru ers 1969. Roedd y newid yn ganlyniad i Ddeddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020. Hwn, felly, oedd yr etholiad cyntaf lle gall pobl ifanc 16 a 17 oed bleidleisio, ar \u00f4l i deddf newydd dod i rym ym mis Ionawr 2020. Pleidleisiodd 47% o'r etholwyr - y ganran uchaf erioed mewn etholiad yng Nghymru, a'r Blaid Lafur enillodd fwyaf o seddi. Roedd gan saith plaid aelodau yn y pumed Cynulliad\/Senedd: Llafur Cymru dan arweiniad y Prif Weinidog Mark Drakeford, Ceidwadwyr Cymru dan arweiniad Andrew R. T. Davies, Plaid Cymru dan arweiniad Adam Price, Plaid Diddymu Cynulliad Cymru dan arweiniad Richard Suchorzewski, UKIP Cymru dan arweiniad Neil Hamilton, Y Democratiaid Rhyddfrydol Cymraeg dan arweiniad Jane Dodds a Propel (gynt y Welsh Nation Party) dan arweiniad Neil McEvoy.  Y canlyniad yn gryno Enillodd y Blaid Lafur 30 o seddi a chadw'u statws fel y blaid fwyaf, gyda'r Ceidwadwyr yn ail a Phlaid Cymru'n drydydd. Dyma buddugoliaeth mwyaf Llafur erioed, yng Nghymru. Roedd y canlyniad dros y ffin, yn bur wahanol gyda'r Blaid Lafur yn colli siroedd a'u harweinydd Keir Starmer, dridiau wedi'r drin yn cael gwared a'i ganghellor Anneliese Dodds, fel bwch dihangol.  Roedd y gwahaniaeth rhwng y ddwy wlad, Cymru a Lloegr, yn syfrdannol, gyda'r rhan fwyaf o wleidyddion yn nodi mai llwyddiant Llafur yng Nghymru, oedd y modd gonest a diymffrost y deliodd Mark Drakeford gyda'r pandemic COVID-19. Ond er y llwyddiant, oherwydd y system gyfrannol, roedd y blaid yn brin o un aelod i gael mwyafrif, ac i lywodraethu heb gymorth plaid arall.Newidiodd tair sedd etholaethol: yn Nyffryn Clwyd, cipiodd y Ceidwadwyr y sedd oddi wrth Llafur; ac unig sedd y Democratiaid Rhyddfrydol ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed. Cipiodd y Blaid Lafur sedd cyn-arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood yn y Rhondda. Yn \u00f4l y sylwebydd gwleidyddol yr Athro Richard Wyn Jones, un o gerrig milltir mwyaf yr etholiad oedd y ffaith mai ychydig iawn o bleidleisiau a gafodd y pleidiau gwrth-Gymreig, Plaid Diddymu Cynulliad Cymru ac UKIP, ac ni chafodd y naill na'r llall unrhyw sedd nac aelod. Dywedodd mai dyma hoelen olaf yn arch y syniad fod y Senedd yn amherthnasol. Etholwyd hefyd y ferch gyntaf o gefndir Du, Asiaidd neu Leiafrif Ethnig, sef Natasha Asghar, i'r Senedd. Mae Ashgar yn olynu ei thad, Mohammad Asghar (Medi 1945 \u2013 Mehefin 202), i\u2019w hen sedd, Dwyrain De Cymru. Yn yr Alban, ar yr un diwrnod, enillodd yr SNP fwy nag erioed o aelodau: 64.  Y system etholiadol Mewn etholiadau ar gyfer y Senedd, mae gan bob pleidleisiwr ddwy bleidlais yn y system aelodau ychwanegol. Y bleidlais gyntaf yw ar gyfer yr ymgeisydd sy'n dod yn aelod dros etholaeth y pleidleisiwr, a etholwyd gan y system 'y cyntaf i'r felin'. Mae'r ail bleidlais ar gyfer yr ymgeisydd sy'n dod yn aelod rhanbarthol drwy restr caeedig pleidiol. Mae seddau aelodau ychwanegol yn cael eu dyrannu o'r rhestrau trwy ddull D'Hondt, gyda chanlyniadau'r etholaethau yn cael eu hystyried yn y dyraniad. Mae'r canlyniad cyffredinol yn fras yn gyfrannol. Yn unol \u00e2 Deddf Cymru 2014, caniatawyd i ymgeisydd sefyll mewn etholaeth, yn ogystal \u00e2 rhestr ranbarthol. Fodd bynnag, mae dal mandad deuol gyda Th\u0177\u2019r Cyffredin yn anghyfreithlon, sy\u2019n golygu na all Aelod o Senedd fod yn Aelod Seneddol yn San Steffan hefyd.  Cefndir Etholiad Senedd Ewrop 2019 oedd yr olaf o'i fath. Daeth y Blaid Brexit, a oedd newydd ei ffurfio, i'r brig yng Nghymru, gyda Plaid Cymru'n ail, gan nodi\u2019r tro cyntaf iddi erioed guro Llafur mewn etholiad yng Nghymru. Fe wnaeth Plaid Brexit hefyd ffurfio gr\u0175p seneddol yn y Cynulliad a oedd yn cynnwys 4 aelod blaenorol Plaid Annibyniaeth y DU, dan arweiniad Mark Reckless. Galwyd etholiad cyffredinol ar fyr rhybydd ar 12 Rhagfyr 2019. Dioddefodd Llafur Cymru gwymp o 8% yn eu pleidlais a chawsant eu dileu yn llwyr o Ogledd Cymru, ar wah\u00e2n i un sedd, Alyn a Glannau Dyfrdwy. Yn y diwedd, collodd Llafur 6 sedd seneddol i'r Ceidwadwyr ym muddugoliaeth ysgubol Boris Johnson. Roedd y seddi hyn yn cynnwys Pen-y-bont ar Ogwr, a gynrychiolwyd ar lefel y cynulliad gan gyn-Brif Weinidog Cymru, Carwyn Jones ers 1999. Enillodd y Ceidwadwyr hefyd Brycheiniog a Sir Faesyfed oddi wrth arweinydd Y Democratiaid Rhyddfrydol Cymraeg Jane Dodds.Ar 31 Ionawr 2020, gadawodd y Deyrnas Unedig yr Undeb Ewropeaidd. Roedd hyn yn dilyn refferendwm ar y mater lle pleidleisiodd Cymru i adael yr UE. Mae De Cymru wedi tynnu sylw llawer fel tystiolaeth bod Brexit yn fater trawsbleidiol, gan fod yr ardaloedd hynny fel rheol yn pleidleisio\u2019n llethol dros Lafur. Pleidleisiodd Blaenau Gwent, Torfaen, a Chaerffili i gyd yn llethol o blaid Brexit, ond maent i gyd yn cael eu cynrychioli yn Nh\u0177 Cyffredin y Deyrnas Unedig gan ASau Llafur. Ymgyrchodd Plaid Cymru dros bleidlais aros yn refferendwm 2016 ar aelodaeth y DU o'r UE. Yn ddiweddarach, cefnogodd Plaid, yn ystod camau olaf proses Brexit, ail refferendwm ar y mater. Dadleuodd Plaid y dylid cael refferendwm ar annibyniaeth i Gymru ar \u00f4l Brexit, fel y gallai Cymru wneud cais am aelodaeth o\u2019r UE. Mewn arolwg barn ar yr mater yn Medi 2019 dywedodd 41% o'r ymatebion bod nhw eisiau Cymru Annibynnol er mwyn atal Brexit. Aelodau wedi Ymddeol Ymddeolodd sawl aelod cyn yr etholiad:   Seddi targed Isod, rhestrir yr holl etholaethau a oedd angen gogwydd o lai na 10% o ganlyniad 2016 i newid plaid.  Targedau Llafur Targedau Plaid Cymru Targedau Ceidwadwyr Targedau Democratiaid Rhyddfrydol Enwebiadau etholaethol Nodyn: Mae ASau mewn swydd cyn yr etholiad yn print trwm. Amlygir enillwyr gyda lliwiau'r plaid.   Enwebiadau rhanbarthol Nodyn: Mae ASau mewn swydd cyn yr etholiad yn print trwm. Amlygir enillwyr gyda lliwiau'r plaid.  Pleidleisio barn Pleidlais etholaethol Prif erthygl:Arolygon barn ar gyfer etholiad nesaf Senedd Cymru\u00a7Pleidlais etholaethol  Pleidlais ranbarthol Prif erthygl:Arolygon barn ar gyfer etholiad nesaf Senedd Cymru\u00a7Pleidlais ranbarthol  Cyfeiriadau","455":"Mae cynhesu byd-eang yn gynnydd a welwyd yn nhymheredd cyfartalog y byd yn y degawdau diwethaf, a'r cynnydd pellach posibl yn y ganrif nesaf. Mae'r mwyafrif o wyddonwyr bellach yn credu bod cynhesu byd-eang yn digwydd, ar raddfa o gwmpas 0.3\u00a0\u00b0C y ddegawd, a'i fod yn cael ei achosi gan gynnydd yng nghrynodiad y nwyon t\u0177 gwydr, fel y'u gelwir, yn yr atmosffer. Yn ystod rhan gyntaf Oes yr Efydd roedd y tywydd yn gynhesach ac yn sychach. Y gydran bwysicaf oll o'r nwyon t\u0177 gwydr yw carbon deuocsid (CO2) oherwydd y maint a gynhyrchir, er fod gan nwyau eraill megis methan (CH4) fwy o effaith gan bob moliciwl. Y ffynonellau allyriant CO2 mwyaf yw gorsafoedd p\u0175er, cerbydau, diwydiant a defnydd ynni'r cartref. Mae llosgi tanwydd ffosil yn cyfrannu tuag 80% at allyriant CO2 dynol yn fyd-eang.      Theori newid hinsawdd Ers y chwyldro diwydiannol rydym wedi bod yn allyrru symiau enfawr o garbon deuocsid wrth i ni ddefnyddio mwy-a-mwy o egni. Mae'r carbon deuocsid sef un o brif nwyon t\u0177 gwydr yn casglu uwch yr atmosffer ac yn ynysu ein planed rhag y gwres isgoch rhag dianc. Ar y graff hinsawdd cyferbyn rydych yn gallu gweld bod y tymheredd wedi bod yn cynyddu ers y chwyldro diwydiannol yn yr 1800'au.  Tystiolaeth Dros Newid Hinsoddol Mae meteorolegwyr wedi bod yn astudio a chofnodi data am yr hinsawdd yn fanwl dros y ddwy ganrif ddiwethaf, yn Ewrop, Gogledd America, ac ychydig o wledydd trofannol. Mae'r tystiolaethau diweddar yma yn gallu bod yn ddefnyddiol, ond mae'n rhaid mynd ymhellach nol mewn amser i weld y llun cyflawn. I wneud hyn mae'n rhaid edrych ar dystiolaethau gwahanol.  Tystiolaeth Rewlifol Mae rhewlifau yn encilio fel ymateb i newidiadau hinsoddol. Mae cofnodion manwl ar gael ers 1644 o'r tri rhewlif ger yr alpau yn Ffrainc, (Mer de Glace, d'Argentierre, a Des Bossons). Mae'r mwyafrif o rewlifau yn Hemisffer y Gogledd yn encilio ar hyn o bryd, rhai ohonynt yn gyflym iawn.  Creiddiau I\u00e2 Mae'r rhain yn mynd yn \u00f4l ymhellach, yn achos Yr Ynys Las tua 100,000 o flynyddoedd cyn heddiw. Wrth archwilio samplau o i\u00e2 mae modd casglu gwybodaeth am yr amgylchiadau pan ffurfiwyd yr i\u00e2. Mae'r swigod aer sydd wedi ei ddal yn yr i\u00e2 yn cario gwybodaeth am dymheredd a gwasgedd yr amgylchiadau. Gellir hefyd cymharu isotopau o fewn yr i\u00e2 lle mae'r mas atomig yn newid.  Tystiolaeth Ddaearegol Mewn rhannau sych o Affrica mae yna batrymau o ddraenio a dyddodi afonol sy'n amhosib eu hegluro yn yr hinsawdd bresennol. Maent yn adlewyrchu cyfnod pan oedd Affrica yn derbyn llawer mwy o law na heddiw. Gall daearyddwyr defnyddio tystiolaeth fel hyn i ragdybio amodau'r gorffennol. Mae daearyddwyr yn defnyddio radio carbon (C14) er mwyn dyddio oedran ffosiliau ac organebau marw. Wrth iddynt bydru mae daearyddwyr a gwyddonwyr yn gallu astudio samplau er mwyn ei oedrannau.  Tystiolaeth Fiolegol Mae'r astudiaeth o biomau yn dangos cydberthyniad agos gyda'r tymheredd, golau haul a dyodiad. Mae nifer o ddulliau wedi cael ei ddatblygu sy'n cysylltu planhigion gyda hinsoddau'r gorffennol. Gelwir y math yma o astudiaeth yn Dendrocronoleg.  Ymchwil Paill Mae'r hinsawdd yn penderfynu pa fath o blanhigion sy'n tyfu mewn safle. Yn ystod eu hoes mae planhigion yn rhyddhau paill i'r ardal o'i amgylch. Weithiau mae gwaddodion o'r paill yn cael ei storio yn y ddaear, ac wrth astudio'r samplau yma gellir darganfod gwybodaeth am yr amgylchiadau.  Tystiolaeth Hanesyddol ac Archaeolegol Mae'r rhain yn cynnwys llenyddiaeth, lluniau a phaentiadau sy'n dangos tystiolaeth o'r amgylchiadau.  Gweler hefyd Atmosffer y Ddaear Cytundeb Kyoto Hinsawdd Tywydd Dolenni allanol Tudalen wybodaeth asiantaeth yr amgylchedd Archifwyd 2007-07-01 yn y Peiriant Wayback. Cyflwyniad i newid hinsawdd a anelir at bobl ifanc Archifwyd 2007-02-20 yn y Peiriant Wayback.","457":"Mae cynhesu byd-eang yn gynnydd a welwyd yn nhymheredd cyfartalog y byd yn y degawdau diwethaf, a'r cynnydd pellach posibl yn y ganrif nesaf. Mae'r mwyafrif o wyddonwyr bellach yn credu bod cynhesu byd-eang yn digwydd, ar raddfa o gwmpas 0.3\u00a0\u00b0C y ddegawd, a'i fod yn cael ei achosi gan gynnydd yng nghrynodiad y nwyon t\u0177 gwydr, fel y'u gelwir, yn yr atmosffer. Yn ystod rhan gyntaf Oes yr Efydd roedd y tywydd yn gynhesach ac yn sychach. Y gydran bwysicaf oll o'r nwyon t\u0177 gwydr yw carbon deuocsid (CO2) oherwydd y maint a gynhyrchir, er fod gan nwyau eraill megis methan (CH4) fwy o effaith gan bob moliciwl. Y ffynonellau allyriant CO2 mwyaf yw gorsafoedd p\u0175er, cerbydau, diwydiant a defnydd ynni'r cartref. Mae llosgi tanwydd ffosil yn cyfrannu tuag 80% at allyriant CO2 dynol yn fyd-eang.      Theori newid hinsawdd Ers y chwyldro diwydiannol rydym wedi bod yn allyrru symiau enfawr o garbon deuocsid wrth i ni ddefnyddio mwy-a-mwy o egni. Mae'r carbon deuocsid sef un o brif nwyon t\u0177 gwydr yn casglu uwch yr atmosffer ac yn ynysu ein planed rhag y gwres isgoch rhag dianc. Ar y graff hinsawdd cyferbyn rydych yn gallu gweld bod y tymheredd wedi bod yn cynyddu ers y chwyldro diwydiannol yn yr 1800'au.  Tystiolaeth Dros Newid Hinsoddol Mae meteorolegwyr wedi bod yn astudio a chofnodi data am yr hinsawdd yn fanwl dros y ddwy ganrif ddiwethaf, yn Ewrop, Gogledd America, ac ychydig o wledydd trofannol. Mae'r tystiolaethau diweddar yma yn gallu bod yn ddefnyddiol, ond mae'n rhaid mynd ymhellach nol mewn amser i weld y llun cyflawn. I wneud hyn mae'n rhaid edrych ar dystiolaethau gwahanol.  Tystiolaeth Rewlifol Mae rhewlifau yn encilio fel ymateb i newidiadau hinsoddol. Mae cofnodion manwl ar gael ers 1644 o'r tri rhewlif ger yr alpau yn Ffrainc, (Mer de Glace, d'Argentierre, a Des Bossons). Mae'r mwyafrif o rewlifau yn Hemisffer y Gogledd yn encilio ar hyn o bryd, rhai ohonynt yn gyflym iawn.  Creiddiau I\u00e2 Mae'r rhain yn mynd yn \u00f4l ymhellach, yn achos Yr Ynys Las tua 100,000 o flynyddoedd cyn heddiw. Wrth archwilio samplau o i\u00e2 mae modd casglu gwybodaeth am yr amgylchiadau pan ffurfiwyd yr i\u00e2. Mae'r swigod aer sydd wedi ei ddal yn yr i\u00e2 yn cario gwybodaeth am dymheredd a gwasgedd yr amgylchiadau. Gellir hefyd cymharu isotopau o fewn yr i\u00e2 lle mae'r mas atomig yn newid.  Tystiolaeth Ddaearegol Mewn rhannau sych o Affrica mae yna batrymau o ddraenio a dyddodi afonol sy'n amhosib eu hegluro yn yr hinsawdd bresennol. Maent yn adlewyrchu cyfnod pan oedd Affrica yn derbyn llawer mwy o law na heddiw. Gall daearyddwyr defnyddio tystiolaeth fel hyn i ragdybio amodau'r gorffennol. Mae daearyddwyr yn defnyddio radio carbon (C14) er mwyn dyddio oedran ffosiliau ac organebau marw. Wrth iddynt bydru mae daearyddwyr a gwyddonwyr yn gallu astudio samplau er mwyn ei oedrannau.  Tystiolaeth Fiolegol Mae'r astudiaeth o biomau yn dangos cydberthyniad agos gyda'r tymheredd, golau haul a dyodiad. Mae nifer o ddulliau wedi cael ei ddatblygu sy'n cysylltu planhigion gyda hinsoddau'r gorffennol. Gelwir y math yma o astudiaeth yn Dendrocronoleg.  Ymchwil Paill Mae'r hinsawdd yn penderfynu pa fath o blanhigion sy'n tyfu mewn safle. Yn ystod eu hoes mae planhigion yn rhyddhau paill i'r ardal o'i amgylch. Weithiau mae gwaddodion o'r paill yn cael ei storio yn y ddaear, ac wrth astudio'r samplau yma gellir darganfod gwybodaeth am yr amgylchiadau.  Tystiolaeth Hanesyddol ac Archaeolegol Mae'r rhain yn cynnwys llenyddiaeth, lluniau a phaentiadau sy'n dangos tystiolaeth o'r amgylchiadau.  Gweler hefyd Atmosffer y Ddaear Cytundeb Kyoto Hinsawdd Tywydd Dolenni allanol Tudalen wybodaeth asiantaeth yr amgylchedd Archifwyd 2007-07-01 yn y Peiriant Wayback. Cyflwyniad i newid hinsawdd a anelir at bobl ifanc Archifwyd 2007-02-20 yn y Peiriant Wayback.","459":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad 1888 oedd y chweched yn y gyfres o Bencampwriaethau'r Pedair Gwlad rygbi'r undeb. Chwaraewyd tair g\u00eam rhwng 4 Chwefror a 10 Mawrth. Cafodd ei herio gan Iwerddon, Yr Alban a Cymru. Cafodd Lloegr eu gwahardd o'r Bencampwriaeth oherwydd eu bod wedi gwrthod ymuno \u00e2'r Bwrdd Rygbi Rhyngwladol. Tabl Canlyniadau System sgorio Penderfynwyd canlyniad y gemau ar gyfer y tymor hwn ar y goliau a sgoriwyd. Dyfarnwyd g\u00f4l ar gyfer trosiad llwyddiannus ar \u00f4l cais, ar gyfer g\u00f4l adlam neu ar gyfer g\u00f4l o farc. Pe bai nifer y goliau'n gyfartal, byddai unrhyw geisiadau heb eu trosi yn cael eu cyfri i ganfod enillydd. Os nad oedd enillydd clir o gyfrir ceisiadau, cyhoeddwyd bod yr ornest yn g\u00eam gyfartal.  Y gemau Cymru v. Yr Alban Cymru: Ned Roberts (Llanelli RFC), George Bowen (Abertawe), Arthur Gould (Casnewydd), Pryce-Jenkins (Cymry Llundain), Jem Evans (Caerdydd), William Stadden (Caerdydd), Tom Clapp (Casnewydd) capt., Richard Powell (Casnewydd), Willie Thomas (Cymry Llundain), Alexander Bland (Caerdydd), Frank Hill (Caerdydd), Dick Kedzlie (Caerdydd), John Meredith (Abertawe), Tom Williams (Abertawe), William Howell (Abertawe) Yr Alban: HFT Chambers (Prifysgol Caeredin), Bill Maclagan (Albanwyr Llundain), HJ Stevenson (Edinburgh Academicals), MM Duncan (Prifysgol Caergrawnt), Charles Orr (West of Scotland), CFP Fraser (Prifysgol Glasgow), CW Berry (Fettesian-Lorettonian), AT Clay (Edinburgh Academicals), A Duke (Royal HSFP), TW Irvine (Edinburgh Academicals), MC McEwan (Edinburgh Academicals), DS Morton (West of Scotland), Charles Reid |C Reid (Edinburgh Academicals) capt., LE Stevenson (Prifysgol Caeredin), TB White (Edinburgh Academicals) Cyflawnodd Cymru eu buddugoliaeth gyntaf dros yr Alban  gyda chais ymddangosiad cyntaf gan Pryce-Jenkins. Ar \u00f4l y cais fe wnaeth Cymru newid eu tactegau i ddifetha'r g\u00eam trwy orwedd ar y b\u00eal neu gicio'r b\u00eal i'r ystlys i atal chwarae'r Alban. Yn ystod y g\u00eam fe diriodd yr Alban y b\u00eal dros linell Cymru bum gwaith ond ni chawsant gais gan y dyfarnwr Chambers.    Iwerddon v. Cymru Iwerddon Dolway Walkington (C R Gogledd yr Iwerddon), Maxwell Carpendale (Monkstown), Daniel Frederick Rambaut (Prifysgol Dulyn), CR Tillie (Prifysgol Dulyn), RG Warren (Landsdowne), JH McLaughlin (Dinas Derry), HJ Neill (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., EW Stoker (Wanderers), FO Stoker (Wanderers), WG Rutherford (Tipperary), T Shanahan (Landsdowne), CM Moore (Prifysgol Dulyn), J Moffatt (Belfast Academy), RH Mayne (Belfast Academy), W Ekin (Queen's College) Cymru: Ned Roberts (Llanelli), Pryce-Jenkins (Cymry Llundain), George Bowen (Abertawe), Charlie Arthur (Caerdydd), Jem Evans (Caerdydd), Charlie Thomas (Casnewydd), Tom Clapp (Casnewydd) capt., Richard Powell (Casnewydd), Frank Hill (Caerdydd), Dick Kedzlie (Caerdydd), Willie Thomas (Cymry Llundain), Alexander Bland (Caerdydd), John Meredith (Abertawe), Tom Williams (Abertawe), William Howell (Abertawe) Y g\u00eam hon oedd buddugoliaeth gyntaf Iwerddon dros Gymru, a welodd Iwerddon yn defnyddio Shanahan, blaenwr, i r\u00f4l blaenasgellwr. Credir mai hwn yw'r tro cyntaf i flaenwr gael ei ddefnyddio i lenwi safle ar yr asgell. Cafodd Shanahan g\u00eam ragorol, gan sefydlu cais Warren a sgorio ei hun. Chwaraeodd Cymru\u2019n wael. Ar \u00f4l y g\u00eam cafodd wyth o\u2019r chwaraewyr, gan gynnwys y capten Clapp, eu gollwng o garfan Cymru. Nodwyd y g\u00eam hon hefyd fel y g\u00eam gyntaf lle na wnaeth y dewiswyr Cymreig unrhyw newidiadau ym mhecyn Cymru gan gadw'r un blaenwyr a chwaraeodd yn erbyn yr Alban. Hwn hefyd oedd y tro olaf i Gymru chwarae naw blaenwr, gan fabwysiadu'r system pedwar tri chwarter ar \u00f4l ei ddefnydd llwyddiannus yn eu g\u00eam yn erbyn M\u0101ori  Seland Newydd ym mis Rhagfyr 1888.   Yr Alban v. Iwerddon Yr Alban: HFT Chambers (Prifysgol Caeredin), Bill Maclagan (Albanwyr Llundain), HJ Stevenson (Edinburgh Academicals), DJ McFarlan (Albanwyr Llundain), Charles Orr (West of Scotland), Andrew Ramsay Don-Wauchope (Fettesian-Lorettonian), CW Berry (Fettesian-Lorettonian), A Malcolm (Prifysgol Glasgow), A Duke (Royal HSFP), TW Irvine (Edinburgh Academicals), MC McEwan (Edinburgh Academicals), DS Morton (West of Scotland), Charles Reid (Edinburgh Academicals) capt., HT Ker (Glasgow Academicals), TB White (Edinburgh Academicals) Iwerddon RW Marrow (Lisburn), Maxwell Carpendale (Monkstown), A Walpole (Prifysgol Dulyn), CR Tillie (Prifysgol Dulyn), RG Warren (Landsdowne), JH McLaughlin (Dinas Derry), HJ Neill (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., EW Stoker (Wanderers), WA Morton (Prifysgol Dulyn), Victor Le Fanu (Landsdowne), T Shanahan (Landsdowne), CM Moore (Prifysgol Dulyn), J Moffatt (Belfast Academy), RH Mayne (Belfast Academy), W Ekin (Queen's College) Er i'r Iwerddon golli i\u2019r Alban am y chweched tro yn olynol, fe wnaeth eu sg\u00f4r uwch dros Gymru eu galluogi i ennill y Bencampwriaeth am y tro cyntaf. Roedd yr ornest hefyd yn nodedig am fod y g\u00eam ryngwladol olaf gan gapten dylanwadol yr Alban, Charles Reid, a ddaeth \u00e2\u2019i yrfa i ben gydag ugain cap, record ar gyfer blaenwr ar y pryd.  Cyfeiriadau Dolenni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 October 2007. Cyrchwyd 2007-10-28. Llyfryddiaeth Godwin, Terry (1984). The International Rugby Championship 1883-1983. London: Willows Books. ISBN\u00a00-00-218060-X. Griffiths, John (1987). The Phoenix Book of International Rugby Records. London: Phoenix House. ISBN\u00a00-460-07003-7.","460":"Trydan yw'r nodwedd a welir mewn gronynnau is-atomig (electronau a phrotonau) a'r rheswm dros yr atyniad sydd rhyngddynt. Mae trydan yn fath o ynni. Gellir cynhyrchu trydan trwy dwymo d\u0175r sy'n troi i st\u00eam ac yn gweithredu tyrbin.  Trydan mewn ffiseg Mewn ffiseg, mae disgyrchiant yn tynnu gwrthrychau o fan uchel i fan isel. Mae d\u0175r yn llifo o ardal uchel yn y wlad i'r m\u00f4r sydd yn is. Mae hyn yn wir efo cerrynt trydanol; mae ynni yn symud o rywle uchel i rywle isel. Mae trydan yn fath arall o atyniad, fel disgyrchiant. Ond yn anhebyg i ddisgyrchiant, dim ond ar bethau eraill sydd hefyd \u00e2 gwefr drydanol mae trydan yn cael effaith. Os yw rhywbeth wedi ei wefru, fe symudith tuag at wrthrych arall sydd \u00e2 pholaredd i'r gwrthwyneb neu i ffwrdd o rywbeth sydd \u00e2'r un polaredd. Mae'r polareddau hyn yn rhai positif (+) a negatif (-).  Y Grid Cenedlaethol a dosbarthu trydan Dosberthir trydan o orsafoedd p\u0175er i gwsmeriaid gan rwydwaith o geblau.  Yng ngwledydd Prydain, gelwir y rhwydwaith yn Grid Cenedlaethol. Mae'r diagram isod yn dangos rhwydwaith dosbarthu trydan sy'n debyg i'r grid cenedlaethol.  Egni cinetig sydd ei angen i greu trydan. Y ffordd fwyaf effeithlon o gynhyrchu egni cinetig ar hyn o bryd yw i wresogi d\u0175r i greu ager sydd wedyn yn gyrru tyrbin. Wrth i dua 25,000 V o drydan adael y p\u0175erd\u0177 mae'n troi'r foltedd i tua 400,000 V (400 kV) ar y peilonau uwchben oherwydd mae foltedd uchel yn lleihau'r cerrynt ac felly mae yna lai o wres yn cael ei golli. Mae newidydd gostwng yn newid y foltedd i lawr i 230 V yn nes at gartrefi'r cwsmeriad. Mae'r folteddau yn amrywio o wlad i wlad.  Enghreifftiau o drydan Cr\u00ebir cerrynt trydanol pan symuda gwefr. Pan mae 1 coulomb o drydan yn pasio pwynt mewn 1 eiliad, fe'i gelwir yn 1 amper neu amp. Y foltedd yw'r gwthiad y tu \u00f4l y cerrynt. Dyma faint o waith sydd tu \u00f4l pob gwefriad trydanol. Mae un joule o waith ar 1 coulomb efo un folt o drydan potensial. Gwrthiant yw'r gallu i wrthrych wrthod cerrynt trydanol. Mae gan gopr sydd \u00e2 thymheredd isel wrthiant isel ac mae gan blastig wrthiant uchel. Os rhoddir 1 folt ar draws wifren \u00e2 cherrynt o 1 amper, fe fydd y gwrthiant yn 1 ohm. Pan mae llif y cerrynt yn cael ei wrthod, collir yr egni drwy ffurfiau eraill megis gwres. Egni neu ynni trydanol yw'r gallu i wneud gwaith drwy ddefnyddio dyfeisiau trydanol. Gellir cadw trydan sy'n golygu y gall symud o un lle i'r llall. Mesurir trydan mewn jouleau neu gilowatt-oriau (kW h). Dyma faint o drydan y gellir ei ddefnyddio mewn hyd penodol o amser. P\u0175er yw'r gyfradd  y mae trydan yn cael ei ddefnyddio, storio neu ei drawsyrru. Mesurir y llif drydanol mewn wattiau (W), dyma faint o ynni a newidir o un ffurf i'r llall. Cysylltiadau mathemategol rhwng foltedd, cerrynt a ph\u0175er Pan geir foltedd ar draws gwrthydd (neu gydran arall) fe gynhyrchir cerrynt sy'n llifo drwy'r gwrthydd.  Yn \u00f4l Deddf Ohm, cysylltir y mesurau hyn gan y fformiwla:      \u00a0 V = I R   {\\displaystyle ~V=IR} lle:  V yw'r foltedd ar draws y gydran, I yw'r cerrynt trwyddi, R yw ei gwrthiant.Yn ogystal, mae gwrthydd yn troi ynni trydanol yn wres pan fo cerrynt yn llifo trwyddo.  Rhoddir y p\u0175er (P) gan,      \u00a0 P = I V   {\\displaystyle ~P=IV} neu, gan ddefnyddio Deddf Ohm.      \u00a0 P =  I  2   R   {\\displaystyle ~P=I^{2}R} Un coulomb yw'r gwefriad trydanol a gludir mewn un eiliad pan fo cerrynt cyson o un Ampere.      1  C  = 1  A  \u22c5 1  s    {\\displaystyle 1\\mathrm {C} =1\\mathrm {A} \\cdot 1\\mathrm {s} } Gellir hefyd ddiffinio foltedd gan,        V   =     W   A     =     J   C       {\\displaystyle {\\mbox{V}}={\\dfrac {\\mbox{W}}{\\mbox{A}}}={\\dfrac {\\mbox{J}}{\\mbox{C}}}} lle:  W yw'r gwaith neu egni ar draws y gydran, A yw'r amser, C yw'r gwefr. Cerrynt eiledol Yn achos cerrynt eiledol, rhaid ystyried y gwahaniaeth ff\u00e2s rhwng y foltedd \u00e2'r cerrynt hefyd.  Mewn gwrthydd pur, bydd y fformiwl\u00e2u uchod yn gywir o hyd.  Ond, mewn cynhwysydd gyda chynhwysiant C, os yw'r foltedd enydaidd yn amrywio gydag amser (t) fel:      \u00a0 V ( t ) =  V  0   sin \u2061 ( \u03c9 t )   {\\displaystyle ~V(t)=V_{0}\\sin(\\omega t)} bydd y cerrynt enydaidd yn:      \u00a0 I ( t ) = C d V  \/  d t = \u03c9 C  V  0   cos \u2061 ( \u03c9 t )   {\\displaystyle ~I(t)=CdV\/dt=\\omega CV_{0}\\cos(\\omega t)} ,a bydd y p\u0175er enydaidd (P) yn:      \u00a0 P ( t ) = I ( t ) V ( t ) = \u03c9 C  V  0   2   sin \u2061 ( \u03c9 t ) cos \u2061 ( \u03c9 t ) = \u03c9 C  V  0   2   s i n ( 2 \u03c9 t )  \/  2   {\\displaystyle ~P(t)=I(t)V(t)=\\omega CV_{0}^{2}\\sin(\\omega t)\\cos(\\omega t)=\\omega CV_{0}^{2}sin(2\\omega t)\/2} Mewn rhannau o'r gylchred, mae'r cynhwysydd yn storio ynni trydannol, ac mewn rhannau eraill mae o'n ei ryddhau.  Ond ni thr\u00f6ir ynni trydannol yn wres, ac ar gyfartaledd ni thynnir p\u0175er trydannol o'r amdaith.  Cyfeiriadau","464":"Y gelfyddid o drin y tir i gynhyrchu bwyd neu rhyw nwyddau eraill yw amaeth neu amaethyddiaeth. Gelwir y weithred o wneud hyn yn 'amaethu' neu 'ffermio'. Dyma'r dechneg o dyfu planhigion megis llysiau neu ffrwythau, a rheoli, amddiffyn a bridio preiddiau o anifieliaid er mwyn cael cynnyrch megis cig, llaeth, gwlan neu ledr. Roedd amaethu'n ddatblygiad allweddol yn nhwf gwareiddiad gan fod medru darparu bwyd yn rhyddhau pobl i ymhel \u00e2 thechnolegau newydd, diwylliant ayb. Datblygiad o hyn oedd y Chwyldro Diwydiannol a ryddhaodd bobl ymhellach o fod yn gaeth i amaethu i wneud pethau eraill. Cyn y Chwyldro Diwydiannol, roedd mwyafrif llethol o bobl yn amaethwyr, gyda math o fodolaeth hunan-gynhaliol o dyfu planhigion ac anifeiliaid i'r teulu'n unig yn hytrach na'u gwerthu am arian. Yng Nghymru, gwelwyd effaith hyn yn bennaf ar ddau fath o ffermwr: y ffermwyr godro a drodd i werthu llaeth a'r ffermwyr defaid a ddechreuodd farchnata gw\u00e2n.  Hanes amaeth Mae'n ymddangos mai yn y Cilgant Ffrwythlon, sef y tiroedd sy'n ymestyn o Balesteina drwy ogledd Syria, Irac, Cyrdistan ac i lawr afonydd y Tigris a'r Ewffrates i f\u00f4r Gwlff Arabia, y cychwynodd amaeth a hynny tua 11,500 CP. Roedd y tir hwn yn llawer mwy ffrwythlon nag ydy heddiw. Ceir tystiolaeth fod barlys, gwenith a lentils a fridiwyd ar gyfer y bwrdd bwyd yn cael ei dyfu 9,800 o flynyddoed yn \u00f4l. Wrth gwrs, mae'n ddigon posib i hyn ddigwydd mewn sawl lle yn annibynnol o'i gilydd tua'r un amser e.e. yn ne Tsieina, Sahel yn Affrica ac yn Gini Newydd. Roedd Oes yr I\u00e2'n dal i afael yn y tir ond roedd y glawiad yn llawer mwy ffafriol na'r hyn  a geir heddiw, ac yn cynnal coedwigoedd a thiroedd agored fel y'i gilydd. Erbyn tua 10,000 CP dofwyd sawl math o anifail gwyllt. Roedd y bual (neu'r fuwch) wyllt yn greadur peryglus, fel y mochyn gwyllt hwnnw a ddisgrifir yn Culhwch ac Olwen. Ni ddofwyd y cwbwl ac anodd yw meddwl fod pob buwch dan haul wedi tarddu o'r bualod gogleddol hyn (y buffalo). Drwy reoli ac amddiffyn preiddiau, gwelwyd newid sylweddol yn y ffordd roedd pobl yn byw a daeth cynnydd yn y boblogaeth. Erbyn tua 9,000 gwelwyd pobl yn dod at ei gilydd a gwelir strwythur i'r amaethyddiaeth gyntefig hwn: caeau, cloddiau, ffosydd amddiffynol a phentrefi. Ymhlith yr olion y mae: Jarma, Irac a Jerico ym Mhalesteina. Gelwir y cyfuniad hwn o dyfu cnydau a magu anifeiliaid dof yn 'Chwyldro Neolithig'. Erbyn 6,500 CC roedd amaethu wedi cyrraedd de-ddwyrain Ewrop, ac erbyn tua 3,000 CC, fel y dengys lluniau a cherfiadau'r cyfnod, gwelwn fod teirw'n tynnu ceir llusg, gwartheg yn cael eu bwydo gan ddyn ac eraill yn cael eu godro. O'r ddafad moufflon mae defaid Ewrop yn tarddu. Yng nghymuned Argissa yn Thesally, Gwlad Groeg, ceir olion yr anifeiliaid dof hyn fel a ganlyn: defaid a geifr (84%), moch (10%), gwartheg (5%) a ch\u0175n (1%). Geirdarddiad Daw'r gair amaeth o'r Lladin ambactus sef 'gwas', ond mae'n bosibl mai o'r Hen Gelteg yr aeth i'r Lladin. Fe'i cofnodwyd yn gyntaf yn y 13g yn Llyfr Du'r Waun: \"ni ddylai neb gymryd amayath arno oni heb wneuthur aradr...\".  Ffermio yng Nghymru Roedd dyddiau pwysig ar y fferm ers stalwm pan oedd cymdogion yn dod i'r fferm i helpu i gneifio, dyrnu, lladd mochyn pluo ac ati, ond erbyn hyn mae peiriannau ar gael i wneud y gwaith a'r elfen gymdeithasol wedi lleihau. Oherwydd mynyddoedd, tywydd ac answadd ei phridd, ychydig iawn o dir sy'n addas ar gyfer cnydau, yn wahanol i Loegr. Canolbwyntiwyd, felly ar gig anifail.  Marchnadoedd        Arall        Ll\u00ean Gwerin Daeth Dafydd Whiteside Thomas ar draws y chwe phennill canlynol (dienw) wedi eu teipio ar gefn hen fil cigydd o Gaernarfon tua\u2019r 1940au. Yn anffodus, roedd y pennill cyntaf ar goll.  Saith Rhyfeddod Mi glywais ddwedyd fod y petris Ar fin y traeth yn chwarae tennis, A'u bod yn gwneud eu peli o dywod A dyna ddau o'r saith rhyfeddod. Mi glywais ddwedyd fod y cryman Mewn cae o haidd yn medi ei hunan, A'i fod yn torri cefn mewn diwrnod A dyna dri o'r saith rhyfeddod. Mi glywais ddweyd fod pysgodyn Yn cadw ty mewn twmpath eithin, Ac yno'n byw ers pedwar diwrnod A dyna bedwar o'r saith rhyfeddod. Mi glywais ddwedyd fod y mochyn Ar ben y car yn llwytho rhedyn, A'i fod yn gwneud ei Iwyth yn barod A dyna bump o'r saith rhyfeddod. Mi glywais ddwedyd fod y ceiliog Ar Graig y Llan yn hela sgwarnog, A'i fod yn dala dwy mewn diwrnod A dyna chwech o'r saith rhyfeddod. Mi glywais ddwedyd fod y wennol Ar F\u00f4r y De yn gosod pedol A'i morthwyl aur, a'i hengan arian, A dyna'r saith rhyfeddod allan. Mae'r penillion yn mynd a ni'n \u00f4l i oes amaethyddol go wahanol. Faint o ffermwyr sy'n 'torri cefn' erbyn heddiw, neu hyd yn oed yn tyfu haidd? Ac er fod llawer o ladd a thorri rhedyn yn dal i ddigwydd, ychydig iawn sy'n ei gasglu ar gar neu drol\u201d. Gweler hefyd Ffermwr Tir amaethyddol Ffermio defaid yng Nghymru Cyfeiriadau","465":"Y gelfyddid o drin y tir i gynhyrchu bwyd neu rhyw nwyddau eraill yw amaeth neu amaethyddiaeth. Gelwir y weithred o wneud hyn yn 'amaethu' neu 'ffermio'. Dyma'r dechneg o dyfu planhigion megis llysiau neu ffrwythau, a rheoli, amddiffyn a bridio preiddiau o anifieliaid er mwyn cael cynnyrch megis cig, llaeth, gwlan neu ledr. Roedd amaethu'n ddatblygiad allweddol yn nhwf gwareiddiad gan fod medru darparu bwyd yn rhyddhau pobl i ymhel \u00e2 thechnolegau newydd, diwylliant ayb. Datblygiad o hyn oedd y Chwyldro Diwydiannol a ryddhaodd bobl ymhellach o fod yn gaeth i amaethu i wneud pethau eraill. Cyn y Chwyldro Diwydiannol, roedd mwyafrif llethol o bobl yn amaethwyr, gyda math o fodolaeth hunan-gynhaliol o dyfu planhigion ac anifeiliaid i'r teulu'n unig yn hytrach na'u gwerthu am arian. Yng Nghymru, gwelwyd effaith hyn yn bennaf ar ddau fath o ffermwr: y ffermwyr godro a drodd i werthu llaeth a'r ffermwyr defaid a ddechreuodd farchnata gw\u00e2n.  Hanes amaeth Mae'n ymddangos mai yn y Cilgant Ffrwythlon, sef y tiroedd sy'n ymestyn o Balesteina drwy ogledd Syria, Irac, Cyrdistan ac i lawr afonydd y Tigris a'r Ewffrates i f\u00f4r Gwlff Arabia, y cychwynodd amaeth a hynny tua 11,500 CP. Roedd y tir hwn yn llawer mwy ffrwythlon nag ydy heddiw. Ceir tystiolaeth fod barlys, gwenith a lentils a fridiwyd ar gyfer y bwrdd bwyd yn cael ei dyfu 9,800 o flynyddoed yn \u00f4l. Wrth gwrs, mae'n ddigon posib i hyn ddigwydd mewn sawl lle yn annibynnol o'i gilydd tua'r un amser e.e. yn ne Tsieina, Sahel yn Affrica ac yn Gini Newydd. Roedd Oes yr I\u00e2'n dal i afael yn y tir ond roedd y glawiad yn llawer mwy ffafriol na'r hyn  a geir heddiw, ac yn cynnal coedwigoedd a thiroedd agored fel y'i gilydd. Erbyn tua 10,000 CP dofwyd sawl math o anifail gwyllt. Roedd y bual (neu'r fuwch) wyllt yn greadur peryglus, fel y mochyn gwyllt hwnnw a ddisgrifir yn Culhwch ac Olwen. Ni ddofwyd y cwbwl ac anodd yw meddwl fod pob buwch dan haul wedi tarddu o'r bualod gogleddol hyn (y buffalo). Drwy reoli ac amddiffyn preiddiau, gwelwyd newid sylweddol yn y ffordd roedd pobl yn byw a daeth cynnydd yn y boblogaeth. Erbyn tua 9,000 gwelwyd pobl yn dod at ei gilydd a gwelir strwythur i'r amaethyddiaeth gyntefig hwn: caeau, cloddiau, ffosydd amddiffynol a phentrefi. Ymhlith yr olion y mae: Jarma, Irac a Jerico ym Mhalesteina. Gelwir y cyfuniad hwn o dyfu cnydau a magu anifeiliaid dof yn 'Chwyldro Neolithig'. Erbyn 6,500 CC roedd amaethu wedi cyrraedd de-ddwyrain Ewrop, ac erbyn tua 3,000 CC, fel y dengys lluniau a cherfiadau'r cyfnod, gwelwn fod teirw'n tynnu ceir llusg, gwartheg yn cael eu bwydo gan ddyn ac eraill yn cael eu godro. O'r ddafad moufflon mae defaid Ewrop yn tarddu. Yng nghymuned Argissa yn Thesally, Gwlad Groeg, ceir olion yr anifeiliaid dof hyn fel a ganlyn: defaid a geifr (84%), moch (10%), gwartheg (5%) a ch\u0175n (1%). Geirdarddiad Daw'r gair amaeth o'r Lladin ambactus sef 'gwas', ond mae'n bosibl mai o'r Hen Gelteg yr aeth i'r Lladin. Fe'i cofnodwyd yn gyntaf yn y 13g yn Llyfr Du'r Waun: \"ni ddylai neb gymryd amayath arno oni heb wneuthur aradr...\".  Ffermio yng Nghymru Roedd dyddiau pwysig ar y fferm ers stalwm pan oedd cymdogion yn dod i'r fferm i helpu i gneifio, dyrnu, lladd mochyn pluo ac ati, ond erbyn hyn mae peiriannau ar gael i wneud y gwaith a'r elfen gymdeithasol wedi lleihau. Oherwydd mynyddoedd, tywydd ac answadd ei phridd, ychydig iawn o dir sy'n addas ar gyfer cnydau, yn wahanol i Loegr. Canolbwyntiwyd, felly ar gig anifail.  Marchnadoedd        Arall        Ll\u00ean Gwerin Daeth Dafydd Whiteside Thomas ar draws y chwe phennill canlynol (dienw) wedi eu teipio ar gefn hen fil cigydd o Gaernarfon tua\u2019r 1940au. Yn anffodus, roedd y pennill cyntaf ar goll.  Saith Rhyfeddod Mi glywais ddwedyd fod y petris Ar fin y traeth yn chwarae tennis, A'u bod yn gwneud eu peli o dywod A dyna ddau o'r saith rhyfeddod. Mi glywais ddwedyd fod y cryman Mewn cae o haidd yn medi ei hunan, A'i fod yn torri cefn mewn diwrnod A dyna dri o'r saith rhyfeddod. Mi glywais ddweyd fod pysgodyn Yn cadw ty mewn twmpath eithin, Ac yno'n byw ers pedwar diwrnod A dyna bedwar o'r saith rhyfeddod. Mi glywais ddwedyd fod y mochyn Ar ben y car yn llwytho rhedyn, A'i fod yn gwneud ei Iwyth yn barod A dyna bump o'r saith rhyfeddod. Mi glywais ddwedyd fod y ceiliog Ar Graig y Llan yn hela sgwarnog, A'i fod yn dala dwy mewn diwrnod A dyna chwech o'r saith rhyfeddod. Mi glywais ddwedyd fod y wennol Ar F\u00f4r y De yn gosod pedol A'i morthwyl aur, a'i hengan arian, A dyna'r saith rhyfeddod allan. Mae'r penillion yn mynd a ni'n \u00f4l i oes amaethyddol go wahanol. Faint o ffermwyr sy'n 'torri cefn' erbyn heddiw, neu hyd yn oed yn tyfu haidd? Ac er fod llawer o ladd a thorri rhedyn yn dal i ddigwydd, ychydig iawn sy'n ei gasglu ar gar neu drol\u201d. Gweler hefyd Ffermwr Tir amaethyddol Ffermio defaid yng Nghymru Cyfeiriadau","466":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pum Gwlad 1910 oedd y gyntaf yn y gyfres o ornestau rygbi'r undeb ym Mhencampwriaeth y Pum Gwlad yn dilyn cynnwys Ffrainc ym Mhencampwriaeth y Pedair Gwlad. Gan gynnwys Pencampwriaethau blaenorol y Pedair Gwlad, hon oedd yr 28ain ornest yn y gyfres o bencampwriaeth rygbi'r undeb hemisffer gogleddol flynyddol. Chwaraewyd deg g\u00eam rhwng 1 Ionawr a 28 Mawrth. Ymladdwyd hi gan Loegr, Ffrainc, Iwerddon, yr Alban a Chymru.  Tabl Canlyniadau Y gemau Cymru v Ffrainc Cymru: Jack Bancroft (Abertawe), Phil Hopkins (Abertawe), Hopkin Maddock (Cymry Llundain), Jack Jones (Casnewydd), Billy Trew (Abertawe) capt., Dick Jones (Abertawe), Reggie Gibbs (Caerdydd), Joe Pullman (Castell-nedd), Ben Gronow (Pen-y-bont ar Ogwr), Cliff Pritchard (Casnewydd), Phil Waller (Casnewydd), Jim Webb (Abertyleri), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), Dick Thomas (Casnewydd) Ffrainc: R Menrath (SCUF), M Bruneau (S. Bordelais), H Houblain (SCUF), M Burgun (RCF), G Lane (RCF) capt., C Martin (FC Lyon), J Maysonnie (S. Toulouse), P Mauriat (FC Lyon), A Masse (S Bordelais), A Hourdebaigt (S Bordelais), P Guillemin (RCF), R Lafitte (SCUF), G Thevenot (SCUF), M Boudreau (SCUF), J Anduran (SCUF)  Lloegr v Cymru Dyma oedd y g\u00eam gyntaf i ddefnyddio Stadiwm Twickenham fel cartref parhaol Lloegr ar gyfer gemau rhyngwladol.Lloegr: W R Johnston (Bryste), F E Chapman (Westoe), J G G Birkett (Harlequins), R W Poulton (Prifysgol Rhydychen), Bert Solomon (Redruth), A D Stoop (Harlequins) capt., D R Gent (Caerloyw), H J S Morton (Blackheath), L Haigh (Manceinion), W A Johns (Caerloyw), D F Smith (Richmond), E L Chambers (Bedford), Harry Berry (Caerloyw), L E Barrington-Ward (Prifysgol Caeredin), Charles Pillman (Blackheath) Cymru: Jack Bancroft (Abertawe), Phil Hopkins (Abertawe), Reggie Gibbs (Caerdydd), Jack Jones (Pont-y-p\u0175l), Billy Trew (Abertawe) capt., Dick Jones (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe), Harry Jarman (Casnewydd), Ben Gronow (Pen-y-bont ar Ogwr), Cliff Pritchard (Casnewydd), David John Thomas (Abertawe), Jim Webb (Abertyleri ), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), Joseph Pugsley (Caerdydd)  Yr Alban v Ffrainc Yr Alban: F G Buchanan (Prifysgol Rhydychen), James Pearson (Watsoniaid), I P M Robertson (Watsoniaid), Alex Angus (Watsoniaid), J T Simson (Watsoniaid), George Cunningham (Prifysgol Rhydychen) yn cipio., J M Tennant (Gorllewin yr Alban), Louis Spiers (Watsoniaid), G M Frew (HSFP Glasgow), J C MacCallum (Watsoniaid), A R Moodie (Prifysgol St Andrews), Charles Stuart (Gorllewin yr Alban), R C Stevenson (Prifysgol St Andrews), J M B Scott (Caeredin Acads.), GC Gowlland (Albanwyr Llundain) Ffrainc: J Combe (S Francais), E Lesieur (S Francais), J Dedet (S Francais), M Burgun (RCF), C Vareilles (S Francais), C Martin (FC Lyon), A Theuriet (SCUF), M Boudreau (SCUF), J Cadenat (SCUF), A Hourdebaigt (S Bordelais), P Guillemin (RCF), R Lafitte (SCUF), M Communeau (S Francais) capt., A Masse (S Bordelais), P Mauriat (FC Lyon)  Cymru v Yr Alban Cymru: Jack Bancroft (Abertawe), Billy Spiller (Caerdydd), Reggie Gibbs (Caerdydd), Mel Baker (Casnewydd), Billy Trew (Abertawe) capt., Percy Bush (Caerdydd), William Llewellyn Morgan (Caerdydd), Harry Jarman (Casnewydd), Ben Gronow (Pen-y-bont ar Ogwr), Ernie Jenkins (Casnewydd), David John Thomas (Abertawe), Jim Webb (Abertyleri), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), Joseph Pugsley (Caerdydd) Yr Alban: W R Sutherland (Hawick), James Pearson (Watsonians), D G Schulze (Albanwyr Llundain), Alex Angus (Watsonians), J T Simson (Watsonians), E Milroy (Watsonians), J M Tennant (Gorllewin yr Alban), Louis Spiers (Watsonians), G M Frew (Glasgow HSFP) capt., JC MacCallum (Watsonians), A R Moodie (Prifysgol St Andrews), Charles Stuart (Gorllewin yr Alban), R C Stevenson (Prifysgol St Andrews), J M B Scott (Edinburgh Acads.), G C Gowlland (Albanwyr Llundain)  Lloegr v Iwerddon Lloegr: W R Johnston (Bryste), F E Chapman (Westoe), J G G Birkett (Harlequins), L W Haywood (Cheltenham), Edgar Mobbs (Northampton), A D Stoop (Harlequins) capt., D R Gent (Caerloyw), H J S Morton (Blackheath), L Haigh (Manceinion), W A Johns (Caerloyw), D F Smith (Richmond), E L Chambers (Bedford), Harry Berry (Caerloyw), L E Barrington-Ward (Prifysgol Caeredin), Charles Pillman (Blackheath) Iwerddon: W P Hinton (Old Wesley), C Thompson (Colegau Belffast), A S Taylor (Prifysgol Queens), A R Foster (Prifysgol Queens), J P Quinn (Prifysgol Dulyn), R A Lloyd (Prifysgol Dulyn), H M Read (Prifysgol Dulyn), O J S Piper (Cork Constitutional), J C Blackham (Queen's Co., Corc), G T Hamlet (Old Wesley) capt., T Haplin (Garryowen), Tommy Smyth (Malone), W F Riordan (Cork Constitutional), Bethel Solomons (Wanderers), G McIldowie (Malone)   Iwerddon v Yr Alban Iwerddon: W P Hinton (Old Wesley), C Thompson (Colegau Belffast), A S Taylor (Prifysgol Queens), A R Foster (Prifysgol Queens), J P Quinn (Prifysgol Dulyn), RA Lloyd (Prifysgol Dulyn), HM Read (Prifysgol Dulyn), O J S Piper (Cyfansoddiad Cork), J C Blackham (Queen's Co., Corc), G T Hamlet (Old Wesley) capt., T Haplin (Garryowen), Tommy Smyth (Casnewydd), H Moore (Prifysgol Queens), Bethel Solomons (Wanderers), G McIldowie (Malone) Yr Alban: D G Schulze (Albanwyr Llundain), D G Macpherson (Ysbytai Llundain), James Pearson (Watsonians), M W Walter (Albanwyr Llundain), J D Dobson (Glasgow Academicals), G Cunningham (Prifysgol Rhydychen) capt., A B Lindsay (Ysbytai Llundain.), Cecil Abercrombie (US Portsmouth), G M Frew (Glasgow HSFP), J C MacCallum (Watsonians), J M Mackenzie (Prifysgol Caeredin), R C Stevenson (Prifysgol St Andrews), J M B Scott (Edingburgh Acads.), G C Gowlland (Albanwyr Llundain), Charles Stuart (Gorllewin yr Alban)   Ffrainc v Lloegr Ffrainc: J Combe (S Francais), E Lesieur (S Francais), G Lane (RCF), M Bruneau (S Bordelais), C Vareilles (S Francais), J Dedet (S Francais), G Latterade (S Tarbes), R de Malmann (RCF), J Cadenat (SCUF), A Hourdebaigt (S Bordelais), P Guillemin (RCF), G Thevenot (SCUF), M Communeau (S Francais) capt., A Masse (S Bordelais), P Mauriat (FC Lyon) Lloegr: C S Williams (Manceinion), F E Chapman (Westoe), Alan Adams (Ysbytai Llundain.), Edgar Mobbs (Northampton) capt., A Hudson (Caerloyw), H Coverdale (Blackheath), Anthony Henniker-Gotley (Prifysgol Rhydychen), Norman Wodehouse (US Portsmouth), W A Johns (Caerloyw), Reginald Hands (Prifysgol Rhydychen), E S Scorfield (Percy Park), Harry Berry (Caerloyw), J A S Ritson (Northen) L E Barrington-Ward (Prifysgol Caeredin), Charles Pillman (Blackheath)   Iwerddon v Cymru Iwerddon: W P Hinton (Old Wesley), C Thompson (Colegau Belffast) capt., A S Taylor (Prifysgol Queens), C T O'Callaghan (Carlow), R K Lyle (Prifysgol Dulyn), A N McClinton (NIFC), W S Smyth (Colegwyr Belffast), O J S Piper (Cork Constitutional), F M McCormac (Wanderers), J C Blackham (Wanderers), T Haplin (Garryowen), Tommy Smyth (Casnewydd), H G Wilson (Malone), Bethel Solomons (Wanderers), G McIldowie (Malone) Cymru: Jack Bancroft (Abertawe), Billy Spiller (Caerdydd), Reggie Gibbs (Caerdydd) capt., Louis Dyke (Caerdydd), Johnny Williams (Caerdydd), Percy Bush (Caerdydd), Tommy Vile (Casnewydd), Harry Jarman (Casnewydd), Ben Gronow (Pen-y-bont ar Ogwr), Ernie Jenkins (Casnewydd), David John Thomas (Abertawe), Jim Webb ( Abertilery), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), Joseph Pugsley ( Caerdydd)  Yr Alban Douglas Schulze, Donald Macpherson, Gus Angus, Jimmy Pearson, Walter Sutherland, George Cunningham Capt., Jim Tennent, Robert Stevenson, John MacCallum, Cecil Abercrombie, Charles Stuart, Geoffrey Gowlland, Jock Scott, James Mackenzie, Louis Speirs 'Lloegr Billy Johnston, Fred Chapman, Tim Stoop, John Birkett Capt., Percy Lawrie, Adrian Stoop, Anthony Henniker-Gotley, Robert Dibble, John Ritson, Harry Berry, Guy Hind, Leonard Haigh, Lancelot Barrington-Ward, Reginald Hands, Cherry Pillman   Ffrainc v Iwerddon 'Ffrainc Julien Combe,Joseph de Muizon,Jacques Dedet,Marcel Burgun,Emile Lesieur,Fernand Roujas,Guillaume Laterrade,M. Thevenot,Paul Mauriat,Rene von Malmann,Marcel Legrain,Augustin Hourdebaigt,Alphonse Masse,Marcel Communeau Capt.,Pierre Guillemin Iwerddon Billy Hinton,Cyril O'Callaghan,Alexander Foster,Robert Lyle,Charles Thompson,Arthur McClinton,Frederick McCormac,William Beatty,Tom Smyth,George Hamlet Capt.,Oliver Piper,William Smyth,Charles Adams,John Coffey, William Tyrrell  Dolenni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 Mai 2008. Cyrchwyd 2021-02-07. Cyfeiriadau","471":"Santes a anwyd yn y 5g oedd Non (weithiau 'Nonn' a 'Nonna') wraig a sefydlodd nifer o lannau, a teithiodd i Lydaw, ac oedd yn fam Dewi Sant, nawddsant Cymru.  Teulu Non Fel holl seintiau Oes y Saint roedd hi'n ferch uchelwrol. Anhun (Saesneg: Anna), ferch Gwrthefyr Fendigaid oedd ei mam a'i thad oedd Cynyr o Gaer Gawch, pennaeth tiroedd ym Mhenfro (a elwid yn Pebidiog yn diweddarach) gan gynnwys Glyn Rhosyn ble mae Tyddewi heddiw. Roedd Non yn chwaer i Ina a Gwen o Gernyw ac yn fam i Dewi Sant, nawddsant Cymru a dwy ferch: M\u00f4r a Magna.Yn \u00f4l Rhigyfarch, awdur y testun Cymraeg Canol, Buchedd Dewi, roedd hi'n lleian a dreisiwyd gan y tywysog Sant (neu Sanddef) fab y brenin Ceredig cyn rhoi genedigaeth i Ddewi. Gellid cwestiwnu os oedd hi'n lleian. Yn Oes y Saint yr oedd Cymunedau Cristnogol yn cynnwys dynion a menywod ac yr oedd priodi yn cyffredin. Tuedd awduron yr Oesoedd Canol oedd darlunio pob santes  enwog. Dethlir ei dydd g\u0175yl ar 2, 3 neu'r 5ed o Fawrth ac ar yr ail Sul wedi Hirddydd Haf (Alban Hefin). Bu farw yn Llydaw  Cynhedlu ac Esgor ar Ddewi Addysgwyd Non gan Meugan a sefydlodd glas yn y T\u0177 Gwyn ger Porth Mawr ar diroedd ei thad. Tua'r flwyddyn 500 bu g\u0175r o'r enw 'Sant ap Ceredig' (neu Sanddef ap Ceredig) yn hela yn yr ardal pan ddaeth ar draws Non, a threisiodd hi. Tyfodd chwedl o gwmpas y digwyddiad: dywedir fod dwy garreg wedi ymddangos: y naill wrth ei phen a'r llall wrth ei thraed. Roedd hyn yn ymgais gan y storiwr i amddiffyn ei diweirdeb. Yn y misoedd dilynol bu Sant yn chwilio am Non gyda'r bwriad o'i lladd. Cuddiodd Non mewn bwthyn dair milltir o Lyn Rhosyn, ger y bae a elwir heddiw yn Fae y Santes Non. Pan ddaeth yr amser iddi esgor, bu Sant yn agos iawn at darganfod ei chuddfan ond rhwystrwyd ef gan storm fawr. Dwedir fod heulwen wedi torri drwy'r cymylau ynghanol y storm, gan oleuo safle'r bwthyn wrth iddi esgor. Yng nghanol ei phoenau gwasgodd Non ei llaw ar garreg ac esgorodd ar fab, Dewi Dywedir fod \u00f4l ei llaw i'w gweld ar y garreg hyd heddiw. Adeiladwyd capel ar safle'r bwthyn yn ddiweddarach a defnyddiwyd y garreg gyda'r \u00f4l ei llaw fel allor. Heddiw, mae olion adeilad sy'n dyddio o'r 8g ar y safle. Ni bu s\u00f4n pellach am Sant, ond mae'n debyg fod ei deulu wedi dangos diddordeb yn sefyllfa Non a'i phlentyn. Aeth Non i fyw ar arfordir Ceredigion, gan sefydlu llan ar safle pentref Llan-non, Ceredigion.  Teithiau Non Dechreuodd Non deithio pan aeth Dewi i'r T\u0177 Gwyn i dderbyn ei addysg. Sefydlodd hi nifer o lannau eraill: un yn Sir Gaerfyrddin, un ym Morgannwg ac un ym Maesyfed. Cafodd ddwy ferch: M\u00f4r a Magna. Symudodd i Gernyw a sefydlodd llan yn Alternon (allor-Non) Defnydddiwyd ychen i dynnu ei allor symudol i'r safle. Aeth wedyn i Lydaw lle bu farw. Ceir beddrod Non yn Nirinonn, Penn-ar-Bed (Finisterre), Llydaw. Dwedir mai tardiadd enw'r plwyf yw naill ai cywasgiad o'r enw Dewi a Non neu'r gair am goed derw sef 'deri Non'. Am ganrifoedd perfformid y ddrama firagl Lydaweg Buhez Santez Nonn (Buchedd Santes Non) yno.  Traddodiadau Cuddir manylion hanes Non yn aml dan y pennawd \"Dewi Sant\", ond nid yw hyn yn gwneud cyfiawnder \u00e2 hi. Yn yr Oesoedd Canol datblygodd y camsyniad fod Non yn lleian (yn yr ystyr Catholig) oherwydd tebygrwydd  ei henw \u00e2 \"nonna\" y gair Lladin am lleian, gan anwybyddu enwau o wledydd Celtaidd yn llwyr. Ychwanegodd awduron Oes Fictoria y camsyniad fod yna ddau sant a elwid Non, un yn fam i Dewi a'r llall yn ddyn oedd yn teithio a chenhadu. Ond mae enwau llannau, eglwysi a ffynhonnau yn dystiolaeth iddi fod yn ferch weithgar, yn genhades ac yn deithiwr diflino. Llefydd a Cysylltir \u00e2 Non Mae Capel Non ar lan Bae Sain Ffraid ym Mhenfro gyda'r bwthyn ble esgorodd ar Ddewi. Ffrydiodd ffynnon o'r tir ger y man ble bu iddi esgor. Erys yn ffynnon sanctaidd hyd heddiw. Daeth y werin i gredu fod nifer o'i ffynhonnau yn gallu iachau. Credwyd fod d\u0175r ei ffynnon yn medru iach\u00e1u gwynegon, afiechydon y llygaid a chur pen. Cofnodwyd fod trigolion lleol yn parhau \u00e2'r arfer o daflu pinnau bach, darnau o bres a cherrig m\u00e2n i'r ffynnon, fel offrwm, hyd at dechrau'r 19g. Ceir nifer o ffynhonnau a elwir Ffynnon Non ar draws de Cymru, Cernyw a Llydaw. Mae eglwysi Pelynt yng Nghernew a Bradstone yn Nyfnaint hefyd wedi'u cysegru iddi. Yn 1934 adeiladwyd capel Catholig wedi cysegru i Non ger y fan lle esgorodd ar Ddewi. Adeiladwyd y capel mewn dull tebyg i'r capeli cerrig cynharaf ac yn cynnwys cerrig a ddaeth yn  wreiddiol o eglwysi ond a gasglwyd o adfeilion bythynnod a muriau yn yr ardal.  Mytholeg Mae nifer o draddodiadau Celtaidd paganaidd wedi eu hychwanegu at hanes Non gyda threiglad amser. Mae hi wedi uniaeithu gyda'r dduwies Geltaidd Dana ym meddwl a credoau'r werin. Priodolir rhinweddau Annonna, duwies Rhufeinig y cynhaeaf iddi hi. Wrth i Grisnogaeth ledu dros Ewrop llenwid safle'r dduwiesau hyn gan Ann, mamgu Iesu, ond glynodd y Celtiaid at eu santes brodorol.  Oriel       Eglwysi a llefydd a enwyd ar \u00f4l Non Rhestr Wicidata:  Gweler hefyd Dylid darllen yr erthygl hon yng nghyd-destun yr erthygl Santesau Celtaidd 388-680. Llyfryddiaeth D. Simon Evans (gol.), Buched Dewi (Caerdydd, 1959). Cyfeiriadau","472":"Cafodd pandemig y Pla Du yng Nghymru effaith sylweddol ar fywyd trigolion Cymru yn ail hanner y 14g. Ni ddiflannodd yn llwyr o'r wlad tan ddiwedd yr Oesoedd Canol ond bu ar ei anterth yn nhrydydd chwarter y 14g. Enw arall ar y pla yng Nghymru oedd \"Haint y nodau\". Y trefi marchnad arfordirol ac ardaloedd poblog eraill a ddioddefodd fwyaf o\u2019r Pla Du yng Nghymru. Amcangyfrifwyd bod tua chwarter o\u2019r boblogaeth gyfan wedi marw yn ystod ymweliad cyntaf y Pla \u00e2 Chymru rhwng 1349 a 1350. Achosodd hyn lawer o dlodi a chaledi ac roedd prinder gweithwyr oherwydd y gyfradd farwolaeth uchel. Bu ail don o\u2019r Pla Du yng Nghymru rhwng 1361 a 1362.  Cefndir Y \"Pla Du\" yw'r enw a ddefnyddir am y pandemig gwaethaf a gofnodwyd yn hanes y ddynoliaeth. Dechreuodd yn ne-orllewin Asia ac ymledodd i Ewrop erbyn diwedd y 1340au. Credir i o leiaf 75 miliwn o bobl farw o'r pla, gan gynnwys o leiaf draean o boblogaeth Ewrop. Cafodd y pla effaith fawr ar Ewrop, gan achosi nifer o newidiadau cymdeithasol. Lleihaodd awdurdod yr Eglwys Gatholig, ac arweiniodd at erlid Iddewon. Credir fod y pla wedi ei achosi gan Yersinia pestis, sy'n endemig yng nghanolbarth Asia. Mae'r bacillus yn cael ei gario mewn chwain sy'n byw ar lygod mawr, ond yn medru brathu bodau dynol hefyd. Mae'n bosibl bod y pla wedi ei gario tua'r dwyrain a'r gorllewin gan fyddinoedd y Mongoliaid. Roedd dau fersiwn o'r pla, y math llinorog (bubonic), a geid o frathiadau chwain oedd yn cario'r haint, a'r math niwmonig, y gellid ei ddal drwy anadlu.  Y pla yng Nghymru Yn 1347 cofnodwyd bod y Pla Du yn yr Eidal ac erbyn Mawrth 1349 roedd cofnod o\u2019r achos cyntaf yng Nghymru. Credwyd bod y Pla wedi cael ei gario gan deithwyr o dde Lloegr wedi iddynt gyrraedd Cymru ar y m\u00f4r. Roedd casglwyr trethi Caerfyrddin, a oedd ar y pryd yn borthladd pwysig, a thrigolion tref y Fenni, ymhlith y bobl gyntaf a fu farw o\u2019r Pla yng Nghymru. Cyn bo hir lledaenodd yr afiechyd ar draws y wlad gyfan. Cafodd Cil-y-coed ei tharo\u2019n wael yn ogystal \u00e2 threfi gorllewin Cymru fel Penfro a Hwlffordd. Ysgubodd y Pla drwy boblogaeth mwyngloddwyr Treffynnon a lladd canran uchel iawn ohonynt. Yng ngolwg trigolion pentrefi a threfi Cymru roedd y Pla yn arwydd o ddinistr a distryw. Credent ei fod yn gosb oddi wrth Dduw ac roedd ofergoeliaeth am y Pla yn rhemp drwy\u2019r wlad. Roedd beirdd y cyfnod, fel Ieuan Gethin, a gollodd ei fywyd i\u2019r Pla, yn dweud bod marwolaeth yn dod i\u2019r gymdeithas ar ffurf mwg du. Dywedodd hefyd fod pob un o\u2019i feibion wedi marw o\u2019r Pla. Roedd symptomau\u2019r Pla yn cynnwys chwyddu o dan y gesail, pennau tost ofnadwy, briwiau a oedd wedyn yn troi\u2019n ddrwg, a'r cyfan yn arwain at farwolaeth. Daeth y Pla Du yn \u00f4l i Brydain ar sawl achlysur yn ystod y 14g. Trawyd Cymru yn ofnadwy rhwng 1361 a 1362 ac yn 1369. Ar y ddau achlysur hyn bu farw canran uchel o bobl ifanc.Roedd canlyniadau\u2019r Pla Du yn sylweddol ac yn llym. Lleihawyd nifer y gweithwyr amaethyddol, gan adael llawer o dir i fynd yn ddiffaith. O ganlyniad bu llawer o dlodi. Yn sgil swm uchel y marwolaethau roedd trethi uchel yn cael eu rhoi ar y rhai oedd dal yn fyw.  Gadawodd llawer o denantiaid a ffermwyr eu cartrefi yng Nghymru er mwyn cychwyn bywydau newydd yn Lloegr.Credir fod effaith y Pla Du ar yr economi wedi bod yn rhannol gyfrifol am yr anfodlonrwydd a arweiniodd at wrthryfel Owain Glynd\u0175r. Disgrifiadau cyfoes Ceir disgrifiad o'r Pla Du, neu o leiaf s\u00f4n amdano, mewn cerddi gan nifer o feirdd o'r cyfnod, yn cynnwys Ieuan Gethin o Forgannwg. Mewn dau gywydd, cyfeiria Ieuan at golli pump o'i blant i \"haint y nodau\", sef Si\u00f4n ac Ifan a Morfudd a Dafydd a Dyddgu. Roedd wedi addo rhodd aur i'r eglwys pe bai ei fab hynaf, Si\u00f4n, yn dianc o afael y pla:  Addewaid ar wedd\u00efon Ei bwys o aur er byw Si\u00f4n; Ar Dduw er a wedd\u00efais Ni chawn Si\u00f4n mwy na chan Sais!Disgrifia'r chwarren oedd mor nodweddiadol o'r haint. Mor fychan yw ond mae'n \"difa dyn\":  G\u0175yth llid yw gwaetha lle d\u00eal, Glain a bair ochain uchel...\/ Chwarren bach ni eiriach neb\u00a0; Mawr ei ferw mal marworwyn, Modfedd a bair diwedd dyn. Cyfeiriadau","473":"Cafodd pandemig y Pla Du yng Nghymru effaith sylweddol ar fywyd trigolion Cymru yn ail hanner y 14g. Ni ddiflannodd yn llwyr o'r wlad tan ddiwedd yr Oesoedd Canol ond bu ar ei anterth yn nhrydydd chwarter y 14g. Enw arall ar y pla yng Nghymru oedd \"Haint y nodau\". Y trefi marchnad arfordirol ac ardaloedd poblog eraill a ddioddefodd fwyaf o\u2019r Pla Du yng Nghymru. Amcangyfrifwyd bod tua chwarter o\u2019r boblogaeth gyfan wedi marw yn ystod ymweliad cyntaf y Pla \u00e2 Chymru rhwng 1349 a 1350. Achosodd hyn lawer o dlodi a chaledi ac roedd prinder gweithwyr oherwydd y gyfradd farwolaeth uchel. Bu ail don o\u2019r Pla Du yng Nghymru rhwng 1361 a 1362.  Cefndir Y \"Pla Du\" yw'r enw a ddefnyddir am y pandemig gwaethaf a gofnodwyd yn hanes y ddynoliaeth. Dechreuodd yn ne-orllewin Asia ac ymledodd i Ewrop erbyn diwedd y 1340au. Credir i o leiaf 75 miliwn o bobl farw o'r pla, gan gynnwys o leiaf draean o boblogaeth Ewrop. Cafodd y pla effaith fawr ar Ewrop, gan achosi nifer o newidiadau cymdeithasol. Lleihaodd awdurdod yr Eglwys Gatholig, ac arweiniodd at erlid Iddewon. Credir fod y pla wedi ei achosi gan Yersinia pestis, sy'n endemig yng nghanolbarth Asia. Mae'r bacillus yn cael ei gario mewn chwain sy'n byw ar lygod mawr, ond yn medru brathu bodau dynol hefyd. Mae'n bosibl bod y pla wedi ei gario tua'r dwyrain a'r gorllewin gan fyddinoedd y Mongoliaid. Roedd dau fersiwn o'r pla, y math llinorog (bubonic), a geid o frathiadau chwain oedd yn cario'r haint, a'r math niwmonig, y gellid ei ddal drwy anadlu.  Y pla yng Nghymru Yn 1347 cofnodwyd bod y Pla Du yn yr Eidal ac erbyn Mawrth 1349 roedd cofnod o\u2019r achos cyntaf yng Nghymru. Credwyd bod y Pla wedi cael ei gario gan deithwyr o dde Lloegr wedi iddynt gyrraedd Cymru ar y m\u00f4r. Roedd casglwyr trethi Caerfyrddin, a oedd ar y pryd yn borthladd pwysig, a thrigolion tref y Fenni, ymhlith y bobl gyntaf a fu farw o\u2019r Pla yng Nghymru. Cyn bo hir lledaenodd yr afiechyd ar draws y wlad gyfan. Cafodd Cil-y-coed ei tharo\u2019n wael yn ogystal \u00e2 threfi gorllewin Cymru fel Penfro a Hwlffordd. Ysgubodd y Pla drwy boblogaeth mwyngloddwyr Treffynnon a lladd canran uchel iawn ohonynt. Yng ngolwg trigolion pentrefi a threfi Cymru roedd y Pla yn arwydd o ddinistr a distryw. Credent ei fod yn gosb oddi wrth Dduw ac roedd ofergoeliaeth am y Pla yn rhemp drwy\u2019r wlad. Roedd beirdd y cyfnod, fel Ieuan Gethin, a gollodd ei fywyd i\u2019r Pla, yn dweud bod marwolaeth yn dod i\u2019r gymdeithas ar ffurf mwg du. Dywedodd hefyd fod pob un o\u2019i feibion wedi marw o\u2019r Pla. Roedd symptomau\u2019r Pla yn cynnwys chwyddu o dan y gesail, pennau tost ofnadwy, briwiau a oedd wedyn yn troi\u2019n ddrwg, a'r cyfan yn arwain at farwolaeth. Daeth y Pla Du yn \u00f4l i Brydain ar sawl achlysur yn ystod y 14g. Trawyd Cymru yn ofnadwy rhwng 1361 a 1362 ac yn 1369. Ar y ddau achlysur hyn bu farw canran uchel o bobl ifanc.Roedd canlyniadau\u2019r Pla Du yn sylweddol ac yn llym. Lleihawyd nifer y gweithwyr amaethyddol, gan adael llawer o dir i fynd yn ddiffaith. O ganlyniad bu llawer o dlodi. Yn sgil swm uchel y marwolaethau roedd trethi uchel yn cael eu rhoi ar y rhai oedd dal yn fyw.  Gadawodd llawer o denantiaid a ffermwyr eu cartrefi yng Nghymru er mwyn cychwyn bywydau newydd yn Lloegr.Credir fod effaith y Pla Du ar yr economi wedi bod yn rhannol gyfrifol am yr anfodlonrwydd a arweiniodd at wrthryfel Owain Glynd\u0175r. Disgrifiadau cyfoes Ceir disgrifiad o'r Pla Du, neu o leiaf s\u00f4n amdano, mewn cerddi gan nifer o feirdd o'r cyfnod, yn cynnwys Ieuan Gethin o Forgannwg. Mewn dau gywydd, cyfeiria Ieuan at golli pump o'i blant i \"haint y nodau\", sef Si\u00f4n ac Ifan a Morfudd a Dafydd a Dyddgu. Roedd wedi addo rhodd aur i'r eglwys pe bai ei fab hynaf, Si\u00f4n, yn dianc o afael y pla:  Addewaid ar wedd\u00efon Ei bwys o aur er byw Si\u00f4n; Ar Dduw er a wedd\u00efais Ni chawn Si\u00f4n mwy na chan Sais!Disgrifia'r chwarren oedd mor nodweddiadol o'r haint. Mor fychan yw ond mae'n \"difa dyn\":  G\u0175yth llid yw gwaetha lle d\u00eal, Glain a bair ochain uchel...\/ Chwarren bach ni eiriach neb\u00a0; Mawr ei ferw mal marworwyn, Modfedd a bair diwedd dyn. Cyfeiriadau","474":"Cafodd pandemig y Pla Du yng Nghymru effaith sylweddol ar fywyd trigolion Cymru yn ail hanner y 14g. Ni ddiflannodd yn llwyr o'r wlad tan ddiwedd yr Oesoedd Canol ond bu ar ei anterth yn nhrydydd chwarter y 14g. Enw arall ar y pla yng Nghymru oedd \"Haint y nodau\". Y trefi marchnad arfordirol ac ardaloedd poblog eraill a ddioddefodd fwyaf o\u2019r Pla Du yng Nghymru. Amcangyfrifwyd bod tua chwarter o\u2019r boblogaeth gyfan wedi marw yn ystod ymweliad cyntaf y Pla \u00e2 Chymru rhwng 1349 a 1350. Achosodd hyn lawer o dlodi a chaledi ac roedd prinder gweithwyr oherwydd y gyfradd farwolaeth uchel. Bu ail don o\u2019r Pla Du yng Nghymru rhwng 1361 a 1362.  Cefndir Y \"Pla Du\" yw'r enw a ddefnyddir am y pandemig gwaethaf a gofnodwyd yn hanes y ddynoliaeth. Dechreuodd yn ne-orllewin Asia ac ymledodd i Ewrop erbyn diwedd y 1340au. Credir i o leiaf 75 miliwn o bobl farw o'r pla, gan gynnwys o leiaf draean o boblogaeth Ewrop. Cafodd y pla effaith fawr ar Ewrop, gan achosi nifer o newidiadau cymdeithasol. Lleihaodd awdurdod yr Eglwys Gatholig, ac arweiniodd at erlid Iddewon. Credir fod y pla wedi ei achosi gan Yersinia pestis, sy'n endemig yng nghanolbarth Asia. Mae'r bacillus yn cael ei gario mewn chwain sy'n byw ar lygod mawr, ond yn medru brathu bodau dynol hefyd. Mae'n bosibl bod y pla wedi ei gario tua'r dwyrain a'r gorllewin gan fyddinoedd y Mongoliaid. Roedd dau fersiwn o'r pla, y math llinorog (bubonic), a geid o frathiadau chwain oedd yn cario'r haint, a'r math niwmonig, y gellid ei ddal drwy anadlu.  Y pla yng Nghymru Yn 1347 cofnodwyd bod y Pla Du yn yr Eidal ac erbyn Mawrth 1349 roedd cofnod o\u2019r achos cyntaf yng Nghymru. Credwyd bod y Pla wedi cael ei gario gan deithwyr o dde Lloegr wedi iddynt gyrraedd Cymru ar y m\u00f4r. Roedd casglwyr trethi Caerfyrddin, a oedd ar y pryd yn borthladd pwysig, a thrigolion tref y Fenni, ymhlith y bobl gyntaf a fu farw o\u2019r Pla yng Nghymru. Cyn bo hir lledaenodd yr afiechyd ar draws y wlad gyfan. Cafodd Cil-y-coed ei tharo\u2019n wael yn ogystal \u00e2 threfi gorllewin Cymru fel Penfro a Hwlffordd. Ysgubodd y Pla drwy boblogaeth mwyngloddwyr Treffynnon a lladd canran uchel iawn ohonynt. Yng ngolwg trigolion pentrefi a threfi Cymru roedd y Pla yn arwydd o ddinistr a distryw. Credent ei fod yn gosb oddi wrth Dduw ac roedd ofergoeliaeth am y Pla yn rhemp drwy\u2019r wlad. Roedd beirdd y cyfnod, fel Ieuan Gethin, a gollodd ei fywyd i\u2019r Pla, yn dweud bod marwolaeth yn dod i\u2019r gymdeithas ar ffurf mwg du. Dywedodd hefyd fod pob un o\u2019i feibion wedi marw o\u2019r Pla. Roedd symptomau\u2019r Pla yn cynnwys chwyddu o dan y gesail, pennau tost ofnadwy, briwiau a oedd wedyn yn troi\u2019n ddrwg, a'r cyfan yn arwain at farwolaeth. Daeth y Pla Du yn \u00f4l i Brydain ar sawl achlysur yn ystod y 14g. Trawyd Cymru yn ofnadwy rhwng 1361 a 1362 ac yn 1369. Ar y ddau achlysur hyn bu farw canran uchel o bobl ifanc.Roedd canlyniadau\u2019r Pla Du yn sylweddol ac yn llym. Lleihawyd nifer y gweithwyr amaethyddol, gan adael llawer o dir i fynd yn ddiffaith. O ganlyniad bu llawer o dlodi. Yn sgil swm uchel y marwolaethau roedd trethi uchel yn cael eu rhoi ar y rhai oedd dal yn fyw.  Gadawodd llawer o denantiaid a ffermwyr eu cartrefi yng Nghymru er mwyn cychwyn bywydau newydd yn Lloegr.Credir fod effaith y Pla Du ar yr economi wedi bod yn rhannol gyfrifol am yr anfodlonrwydd a arweiniodd at wrthryfel Owain Glynd\u0175r. Disgrifiadau cyfoes Ceir disgrifiad o'r Pla Du, neu o leiaf s\u00f4n amdano, mewn cerddi gan nifer o feirdd o'r cyfnod, yn cynnwys Ieuan Gethin o Forgannwg. Mewn dau gywydd, cyfeiria Ieuan at golli pump o'i blant i \"haint y nodau\", sef Si\u00f4n ac Ifan a Morfudd a Dafydd a Dyddgu. Roedd wedi addo rhodd aur i'r eglwys pe bai ei fab hynaf, Si\u00f4n, yn dianc o afael y pla:  Addewaid ar wedd\u00efon Ei bwys o aur er byw Si\u00f4n; Ar Dduw er a wedd\u00efais Ni chawn Si\u00f4n mwy na chan Sais!Disgrifia'r chwarren oedd mor nodweddiadol o'r haint. Mor fychan yw ond mae'n \"difa dyn\":  G\u0175yth llid yw gwaetha lle d\u00eal, Glain a bair ochain uchel...\/ Chwarren bach ni eiriach neb\u00a0; Mawr ei ferw mal marworwyn, Modfedd a bair diwedd dyn. Cyfeiriadau","480":"Gwrthryfel gwerinol yn erbyn y tollau drud a godwyd am deithio ar hyd y ffyrdd tyrpeg oedd Helyntion Beca (hefyd Becca), a barodd o 1839 hyd 1844. Trawodd Beca gyntaf yn Efail-wen ar yr 13 Mai 1839, gan falu'r dollborth yno. Fe wnaethpwyd yr un peth eto ar y 6 Mehefin yn yr un flwyddyn ac eto ar yr 17 Gorffennaf. Llosgwyd y tolldy y tro hwn. Ni ddarganfuwyd pwy oedd y troeseddwyr, gan fod y rhai a gymerodd ran yn y weithred wedi duo eu gwynebau a gwisgo dillad menywod. Gwelwyd dryllio dros gant o dollbyrth rhwng Ionawr 1843 a gwanwyn 1844 ledled de-orllewin Cymru. Roedd yr helynt ar ei waethaf yn Sir Gaerfyrddin. Ar 6 Gorffennaf 1843, ymosododd oddeutu 200 o bobl ar Dollborth Bolgoed, Pontarddulais. Yr arweinydd oedd crydd lleol o'r enw Daniel Lewis. Fe'i bradychwyd, yn \u00f4l yr hanes, ond osg\u00f4dd gael ei ddanfon i Awstralia gan nad oedd tystion ar gael. Ceir cofeb i'r digwyddiad yn y lleoliad hwn - ger Tafarn y Ffynnon heddiw.'Merched Rebecca' neu 'Ferched Beca' oedd yr enw arnyn nhw ar lafar. Dywed rhai iddynt gael eu henwi ar \u00f4l benyw o'r enw Rebecca, neu Beca Fawr, a oedd wedi benthyg ei dillad iddyn nhw. Y farn gyffredinol, fodd bynnag, yw fod yr enw Rebecca yn gyfeiriad at adnod yn Llyfr Genesis, Pennod 24, adnod 60, lle sonir am fam a brawd Rebecca yn gadael iddi fynd gydag Eliezer, gwas Abraham, i briodi Isaac:  Ac a fendithiasant Rebbecah, ac a ddywedasant wrthi, \"Ein chwaer wyt, bydd di fil fyrddiwn; ac etifedded dy had borth ei gaseion.\"Yn aml, roedd ganddi \"ddwy chwaer\" o'i phopty yn cyd-arwain ac a elwid yn Siarlot a Neli. Ymosodiadau ar dollbyrth Ymhlith yr ymosodiadau mwyaf nodedig y mae:  13 Mai 1839: tollborth Efail-wen; ceir cofeb 6 Mehefin: tollborth a tholldy Efail-wen 1842: Tollborth Sancl\u00ear; ceir cerflun yn Heol y Pentref 6 Gorffennaf 1843: tollborth Bolgoed, Pontarddulais; ceir cofeb ger Tafarn y Ffynnon 20 Gorffennaf 1843: tollborth Rhyd Y Pandy, Treforys 7 Medi 1843: tollborth yr Hendy,Cafwyd ymosodiadau hefyd yn: Hwlffordd, Caerfyrddin, Aberteifi, Cydweli, y Tymbl, Llandysul, Pontarddulais a Chastellnewydd Emlyn.  Achosion Un o achosion amlwg yr helynt oedd y tollbyrth eu hun, a weinyddwyd gan y Cwmn\u00efau Tyrpeg newydd. Roedd rhaid talu  tollau i deithio ar hyd y prif-ffyrdd hyn. Roedd ddeuddeg Cwmni yn sir Gaerfyrddin, pedwar yn Sir Benfro, dau yn Sir Aberteifi, dau yn Sir Faesyfed, un yn Sir Frycheiniog a deuddeg ym Morgannwg. Roedd nifer uchel y Cwmn\u00efau Tyrpeg yn yr ardal yn golygu bod rhaid i deithwyr talu tollau sawl gwaith (am bob cwmni) i'w gymharu \u00e2 Lloegr lle nad oedd y fath gor-gystadlu. Roedd rhaid i'r ffermwyr talu tollau wrth yrru'u gwartheg a theithio yn \u00f4l ac ymlaen i'r marchnad, ac wrth \u00f4l calch fel gwrtaith am y pridd. Nid yr unig rheswm dros yr helyntion oedd y tollbyrth. Roedd tuedd gan werin De-Orllewin Cymru i weinyddu cyfraith eu hun trwy'r traddodiad o'r Ceffyl Pren. Dyma arfer o siomi yn gyhoeddus aelod o'r gymuned sydd wedi achosi cerydd i'w gymdogion neu gydweithio a'r awdurdodau. Byddai dorf gyda'i wynebau'n ddu (fel wnaeth Merched Beca) yn cario ffigur ceffyl at ddrws y person, neu ffigur yn ei ddynwared (a weithiau llosgwyd), neu hyd yn oed y berson ei hun, gan ei fychanu. Yn \u00f4l yr hanesydd David Williams, \"ymestyniad o arfer y Ceffyl Pren\" oedd terfysgoedd Beca.Roedd rhesymau eraill am yr helyntion yn cynnwys:  Tlodi cyffredinol De-Orllewin Cymru a'i dir gymharol anffrwythlon. Twf y boblogaeth yn rhoi pwysau ar y bobl wrth i ffermydd fynd yn llai (problem a waethygwyd gan system etifeddiaeth Cymru sydd yn rhannu tir rhwng pob perthynas gwrywaidd). Y dirwasgiad amaethyddol a ddechreuodd yn 1836 (a ddaeth i ben tua'r un amser a gorffennodd y terfysgoedd) a chyfres o gynaeafau gwael. Baich y degwm, yr arian a dalwyd i'r Eglwys Anglicanaidd gan y ffermwyr. Achosodd anfodlonrwydd ychwanegol gan y ffaith mai anghydffurfwyr oedd rhan fwyaf o'r werin. Gwaethygwyd y baich gan Ddeddf Cymudiad y Degwm (1836) a seilio faint y degwm ar brisiau cnydau y 7 mlynedd cynt. O ganlyniad roedd yn rhaid i'r werin dalu degwm uchel er bod pris y cnydau'n y farchnad wedi disgyn. Y diffyg cymorth i'r tlawd yn dilyn Deddf Gwella Cyfraith y Tlodion (1834) wnaeth diddymu cymorth allanol a gorfodi i'r tlawd  weithio yn y Tlotai. Ymosododd Merched Beca ar dloty Caerfyrddin yn 1843. Yr atgasedd at y tirfeddianwyr a'r rhent uchel roeddent yn ei godi. Roedd nifer ohonynt yn landlordiaid absennol, a gwaethygwyd y gwrthdaro gan wahaniaethau mewn iaith (nid oedd y rhan fwyaf yn siarad Cymraeg) a chrefydd Anglicaniaid oedd gan y rhan fwyaf, i'w gymharu a'r werin Anghydffurfiol, Gymraeg). Gweinyddwyd nifer o'r Gwmn\u00efau Tyrpeg atgas gan yr un tirfeddianwyr, a hwy oedd yn Ynadon yn y Llysoedd hefyd! Roedd y gyfraith a'r achosion llys Saesneg (nas deallwyd gan y werin uniaith Cymraeg) yn rheswm arall am yr anfodlonrwydd. Bygythiwyd tirfeddianwyr ymysg parchedigion Anglicanaidd gan lythyron o ferched Beca. Pwy oedd Rebeca? Sonnir am Twm Carnabwth (Thomas Rees) fel un o'u harweinwyr. Roedd yn gymeriad cyfeillgar, lliwgar, ac yn \u0175r crefyddol iawn. Roedd yn adroddwr pwnc gwych ond hefyd roedd yn enwog fel paffiwr (bocsiwr) mewn ffeiriau yn Sir Benfro, Aberteifi a Chaerfyddin. Cafodd Twm ei gladdu yng Nghapel y Bedyddwyr, Mynachlog Ddu. Fodd bynnag, mae'n ddigon posib mai trefnwyr yr ymgyrch oedd dau ddyn arbennig: y Bargyfreithiwr Lloyd Hall a'r cyfreithiwr Hugh Williams.Un arweinydd lleol, o Bontarddulais oedd Daniel Lewis (taid y darlledwr Wynford Vaughan Thomas), er iddo osgoi cael ei erlyn gan nad oedd tystion.  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth David Williams, The Rebecca Riots: A Study in Agrarian Discontent (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1955); wedi'i gyfieithu gan Beryl Thomas fel Helyntion Beca (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1974) Pat Molloy And they blessed Rebecca: An Account of the Welsh Toll-Gate Riots, 1839\u20131844 (Gwasg Gomer, 1983) Catrin Stevens, Terfysg Beca \/ The Rebecca Riots (Gwasg Gomer, 2007)","485":"Cantores o Gymraes yw Heather Jones (ganwyd 12 Mehefin 1949). Mae wedi bod yn flaengar yn y s\u00een cerddoriaeth gwerin yn y Gymraeg a'r Saesneg ers yr 1970au a bu'n aelod o fand Meic Stevens am flynyddoedd. Un o'i chaneuon mwyaf adnabyddus yw \"Colli Iaith\", cerdd gan Harri Webb a recordiwyd fel c\u00e2n yn 1971.  Bywyd cynnar ac addysg Fe'i ganwyd yn 3 St Brioc Road, Caerdydd lle bu'n byw am ugain mlynedd. Mae ganddi ddau frawd, Malcolm (Mac) a Gareth. Mynychodd ysgolion cynradd Caerdydd ac Ysgol Uwchradd Cathays. Dysgodd Gymraeg fel ail-iaith.  Gyrfa 1960au ac 1970au Tra yn yr ysgol, roedd hi'n aelod o'r gr\u0175p canu ysgafn Y Meillion. Rhyddhawyd ei record gyntaf, yr EP Caneuon Heather Jones, ym 1968 ar Welsh Teldisc. Ymddangosodd ar deledu am y tro cyntaf yn 1966, ar y rhaglen Hob y Deri Dando.  Blwyddyn yn ddiweddarach rhyddhawyd sengl \"Ddoi Di\" i label Cambrian, a ffurfiodd Y Bara Menyn gyda'i darpar-\u0175r Geraint Jarman a Meic Stevens. Rhyddhawyd dwy EP ar Dryw. Ar \u00f4l i'r gr\u0175p chwalu rhyddhawyd EP Heather ar label Newyddion Da. Ym 1971 ac 1972 recordiwyd dwy EP ar Sain, gyda'r gr\u0175p roc James Hogg: Colli Iaith a Cwm Hiraeth. Enillodd gystadleuaeth C\u00e2n i Gymru ym 1972 gyda'r g\u00e2n Pan Ddaw'r Dydd,  c\u00e2n a ysgrifennwyd gan Geraint Jarman. Yn 1972 hefyd cafodd gyfres ei hun ar y teledu, Gwrando Ar Fy Ngh\u00e2n - cyfres o chwe rhaglen. Blwyddyn yn ddiweddarach, ddaeth y cyfle gan Sain i recordio ei halbwm cyntaf, Mae'r Olwyn Yn Troi. Recordiwyd yr albwm dros gyfnod o dri mis yn Stiwdio Rockfield gyda James Hogg. Hon, heb os nac oni bai, yw albwm gorau Heather. Mae'r albwm ar gael yn ei chyfanrwydd ar Goreuon Heather Jones. Ym 1974 chwaraeodd rhan Nia yn yr opera roc Nia Ben Aur a llwyfannwyd yn ystod Eisteddfod Genedlaethol Caerfyrddin. Yn yr un flwyddyn recordiodd Young Folk In Worship ar label y BBC, sef albwm o ganeuon Cristnogol. Yn sgil llwyddiant Mae'r Olwyn Yn Troi, ffurfiwyd y gr\u0175p Neli gyda Catrin Edwards, Helen Bennett a Bethan Miles ond ni recordiwyd unrhyw ganeuon. Ym 1976 rhyddhawyd Jiawl - casgliad o ganeuon cryf. Mae'n cynnwys teyrnged Heather i Janis Joplin, sef 'C\u00e2n i Janis'. Wedyn ymunodd Heather \u00e2 gr\u0175p jazz arbrofol Red Brass. Cantores arall y gr\u0175p yr un pryd oedd neb llai nag Annie Lennox!  1980au ac 1990au Ym 1982 ffurfiwyd y gr\u0175p canu gwerin Hin Deg gyda Mike Lease (gynt o'r Hwntws) a Jane Ridout, ond roedd rhaid aros tan 1991 cyn i'r gr\u0175p rhyddhau Lisa L\u00e2n, ei albwm cyntaf. Roedd Petalau Yn Y Gwynt (Sain, 1990) yn albwm aeddfed iawn, tipyn mwy canol y ffordd, ond roedd 'na uchafbwyntiau. Mae 'Hiraeth Bregus' yn fersiwn gwych o g\u00e2n Meic Stevens, ac mae'r g\u00e2n serch 'Rwy'n Cofio Pryd' yn hyfryd. Ym 1991, newidiodd cwrs yn gerddorol, ac ymunodd gyda'r gr\u0175p r\u00eaf T\u0177 Gwydr er mwyn recordio'r albwm Effeithiol. Mae'r cas\u00e9t yn cynnwys fersiwn dawns o \"Colli Iaith\".  2000 ymlaen Recordiwyd Hwyrnos yn 2000 yn Stiwdio Albany, Caerdydd gyda rhai o gerddorion gwerin gorau Cymru: Dave Burns, Danny Kilbride a Stephen Rees ymysg eraill. Mae Enaid (2006) yn cynnwys 'Beth Sydd I Mi' a sgrifennwyd gan Geraint Jarman. Y g\u00e2n hon enillodd gystadleuaeth y g\u00e2n bop yn Eisteddfod Genedlaethol Yr Urdd Caerfyrddin i Heather ym 1967. Mae'r albwm hefyd yn cynnwys teyrnged dyner i'r diweddar Tich Gwilym, sef 'Anthem Tich'. Cyhoeddwyd ei CD ddiweddaraf Dim Difaru gan Recordiau'r Graig,. Cafodd ei chynhyrchu gan Tudur Morgan yn stiwdio Simon Gardner, Llandudno ac mae'n cynnwys recordiad newydd o 'Colli Iaith'. Mae Heather hefyd wedi bod yn recordio caneuon gyda'r gr\u0175p electro-pop Clinigol.  Bywyd personol Ei g\u0175r cyntaf oedd Geraint Jarman a cawsant ferch, Lisa Grug Jarman. Priododd y drymiwr Dave Coates yn 1987 ac mae ganddynt fab, Sam, a merch, Megan Fflur. Bu farw ei thad yn 1987 a bu farw ei mam yn 98 oed yn 2016. Roedd  yn un o'r Joneses a dorodd record y byd Jones Jones Jones am gasglu ynghyd y nifer fwyaf o bobl yn rhannu\u2019r un cyfenw yng Nghanolfan Mileniwm Cymru yn 2006, gan fod yn un o 1,224 Jones a gymerodd rhan.Rhyddhawyd ei hunangofiant, Gwrando ar fy Nghan gan wasg y Dref Wen ym mis Tachwedd 2007 (ISBN 9781855967793), ysgrifenwyd ar y cyd gyda Caron Wyn Edwards.  Disgyddiaeth Mae'r Olwyn Yn Troi (Sain) (1974) Jiawl (Sain) (1976) Petalau Yn Y Gwynt (Sain) 1990 Hwyrnos (Sain) (2000) Goreuon Heather Jones (Sain) (2004) Enaid (Sain) (Hydref 2006) Dim Difaru (Recordiau'r Graig) (Tachwedd 2009) Cyfeiriadau Dolenni allanol Cwpwrdd Dillad: Heather Jones S4C Disgograffi ar wefan Sain Proffil Heather Jones gan BBC Cymru","487":"Astudiaeth o niferoedd a rhifau ydy Mathemateg, yngh\u0177d \u00e2 strwythur, gofod a lle, newid (Calcwlws), a nifer o israniadau eraill. Nid oes iddo ddiffiniad perffaith, safonol, fodd bynnag.Gellir gweld mathemateg fel estyniad o iaith, ar lafar neu'n ysgrifenedig, gyda geirfa a chystrawen trachywir tu hwnt, ar gyfer disgrifio ac archwilio perthnasedd materol a chysyniadol. Mae hefyd yn ymchwil i batrymau ac mae'n cyrraedd canlyniad ac yn dod i gasgliad drwy brofion mathemategol.Daw'r gair mathemateg o'r Groeg \u03bc\u03ac\u03b8\u03b7\u03bc\u03b1 (m\u00e1thema) sy'n golygu \"gwyddoniaeth, gwybodaeth, neu ddysg\" a \u03bc\u03b1\u03b8\u03b7\u03bc\u03b1\u03c4\u03b9\u03ba\u03cc\u03c2 (mathematic\u00f3s) sy'n golygu \"yn hoff o ddysgu\". Yn Lladin a Saesneg hyd at oddeutu 1700, roedd y term yn cyfeirio at \"seryddiaeth\" a \"s\u00ear-ddewiniaeth\", ond newid ystyr y gair rhwng 1500 a 1800. Mae hyn wedi achosi peth camgyfieithu e. e. pan rybuddiodd Awstin o Hippo (sef Sant Awgwstin) y dylai Cristnogion fod yn ddrwgdymus o mathematici (seryddwyr) gan nad oedd yn cyfeirio at ystyr fodern o'r gair o gwbwl. Gellir rhannu mathemateg, yn fras, yn ddwy ran: mathemateg bur a mathemateg gymhwysol (yn cynnwys mecaneg, ystadegaeth a thebygolrwydd). Rhaid cofio fod mathemateg yn rhan hanfodol o sawl astudiaeth arall e. e. ffiseg, bioleg, cemeg a chaiff ei ystyried yn \"flociau adeiladu\" hanfodol o fewn y pynciau hyn.  Meysydd o fewn mathemateg Yn gyffredinol, gellir rhannu mathemateg i sawl maes gan gynnwys: astudiaeth o faint, strwythur, gofod a newid (ee rhifyddeg, algebra, geometreg a dadansoddi). Yn ychwanegol at hyn, ceir is-adrannau hefyd sy'n ymroddedig i archwilio cysylltiadau rhwng mathemateg craidd a meysydd eraill: rhesymeg, theori setiau, mathemateg empirig y gwahanol wyddoniaethau (mathemateg gymhwysol), ac yn fwy diweddar i'r astudiaeth o ansicrwydd. Er y gallai rhai ardaloedd ymddangos heb gysylltiad, mae rhaglen Langlands wedi canfod cysylltiadau rhwng ardaloedd a ystyriwyd yn flaenorol, megis grwpiau Galois, arwynebau Riemann a damcaniaeth rhif.  Sylfaeni ac athroniaeth Er mwyn egluro sylfeini mathemateg, datblygwyd meysydd rhesymeg mathemategol a theori set. Mae rhesymeg fathemategol yn cynnwys astudiaeth fathemategol o resymeg a chymhwyso rhesymeg ffurfiol i feysydd mathemateg eraill; set theori yw'r gangen o fathemateg sy'n astudio setiau neu gasgliadau o wrthrychau. Mae theori categori, sy'n delio mewn ffordd haniaethol gyda strwythurau mathemategol a'r berthynas rhyngddynt, yn dal i gael ei ddatblygu.   Mathemateg bur Mae mathemateg bur yn cynnwys yr isadrannau canlynol: maint (gweler rhifyddeg), strwythur (gweler algebra), gofod (gweler geometreg) a newid (gweler calcwlws).  Maint Mae'r astudiaeth o faint yn dechrau gyda rhifau: rhifau naturiol a chyfanrifau a'r gweithrediadau rhifyddol arnyn nhw (rhifyddeg. O astudir nodweddion dyfnach cyfanrifau yn y Ddamcaniaeth rifau, deilliodd Theorem Olaf Fermat.   Strwythur Yr astudiaeth o setiau a ffwythiannau a sut mae mathemateg yn archwilio nodweddion setiau hyn e. e. mae'r ddamcaniaeth rif yn astudiaeth o nodweddion y set o gyfanrifau a mynegir hyn yn nhermau gweithrediadau rhifyddol. Gall setiau strwythurol, gwahanol ddangos nodweddion cyffredin. Yn hyn o beth, astudir y canlynol: grwpiau, maeysydd a systemau haniaethol. Mae algebra'n defnyddio llythrennau a symbolau eraill i gynrychioli rhifau mewn fformiwl\u00e2u a hafaliadau. Rhoddir yr enw \"algebra\" hefyd ar system algebraidd sy'n seiliedig ar wirebau penodol. Gelwir mathemategydd sy'n arbenigo yn y maes hwn yn \"algebrydd\". Mae astudio algebra yn hanfodol nid yn unig i fathemategwyr ac ystadegwyr ond hefyd i wyddonwyr, peiriantwyr, ac economegwyr, ac mae ganddi ddefnyddiau mewn sawl maes arall gan gynnwys meddygaeth, busnes a chyfrifiadureg.   Gofod Mae'r astudiaeth o ofod yn deillio o geometreg \u2013 yn arbennig, Geometreg Ewclidaidd, sy'n cyfuno gofod a rhifau, ac yn cwmpasu'r Theorem Pythagoras adnabyddus. Trigonometreg yw'r gangen o fathemateg sy'n delio \u00e2 pherthynas rhwng ochrau ac onglau trionglau a chyda ffwythiannau trigonometrig. Mae'r astudiaeth fodern o ofod yn cynnwys geometreg uwch-ddimensiwn, geometregau nad ydynt yn Ewlidaidd (sy'n chwarae rhan ganolog yn y ddamcaniaeth perthnasedd cyffredinol) a topoleg ei hun. Mae maint a gofod yn chwarae rhan mewn geometreg ddadansoddol, geometreg gwahaniaethol a geometreg algebraidd. Datblygwyd geometreg amgrwm a geometreg arwahanol (discrete geometry) i ddatrys problemau mewn damcaniaethau rhifau a dadansoddi swyddogaethol, ond erbyn hyn maent yn cael eu defnyddio wrth gymhwyso ar gyfer optimeiddio a chyfrifiadureg.   Newid Dyma'r astudiaeth o newid o fewn y gwyddoniaethau naturiol; caiff \"newid\" ei ystyried, bellach, yn ddull pwerus iawn yn yr astudiaeth hon. Unwaith eto, mae ffwythiannau'n greiddiol i'r astudiaeth ac yn disgrifio newid mewn maint. gelwir yr astudiaeth o rifau real a ffwythiannau yn \"ddadansoddi real\", gyda dadansoddi cymhleth yn faes addas ar gyfer \"dadansoddi cymhleth\". Un o'r prif gymhwysiadau ar gyfer dadansoddi ffwythiannol yw Mecaneg cwantwm.  Mathemategwyr o Gymru Y ddau fathemategydd enwocaf, mae'n debyg, yw Robert Recorde (tua 1510\u20131558), mathemategydd a ddyfeisiodd y symbol am yr hafaliad (=) a William Jones (1675 \u2013 3 Gorffennaf 1749), Machell, Ynys M\u00f4n \u2013 a fathodd y symbol \u03c0 (y llythyren Groeg pi) i gynrychioli cymhareb cylchedd cylch i'w ddiametr (3.1415). Recorde oedd mathemategydd amlwg cyntaf Cymru ac ef a sgwennodd y llyfr algebra cyntaf yn Saesneg. Roedd William Jones hefyd yn awdur ar lyfrau mathemateg ac yn gyfaill i Syr Isaac Newton. Golygodd Jones rai o lyfrau Newton. Awdur y llyfr cyntaf ar galcalws oedd John Harries (mathemategydd, o Lundain a ddefnyddiodd nodiant William Jones (dotyn uwchben llythyren i gynrychioli d\/dt). Tri Chymro osododd sylfaeni ystadegol y byd yswiriant yn y 18g a'r 19g, gyda Richard Price (1723\u20131791 o Langeinwyr, Cwm Garw yn eu harwain. Ef hefyd a sylweddolodd bwysigrwydd waith ei gyfaill y Parch Thomas Bayes ac a'u cyhoeddodd wedi marwolaeth Bayes: dyma'r hyn a elwir heddiw yn theorem Bayes, sef sylfaen ystadegaeth fodern. Ystadegydd iechyd mwyaf gwledydd Prydain yw Brian T. Williams a aned yn Nhreorci, y Rhondda yn 1938. Rhestr yn nhrefn yr wyddor:  Henry Charles, (1778 \u20131840), Sir Benfro. Donald Watts Davies (1924\u20132000), cyfrifiadureg \"packet switching\". John Dee (1527\u20131608), alcemydd, mathemategydd, seryddwr. Clive Granger (1934\u20132009), Abertawe a San Diego. John Harries (mathemategydd, o Lundain. Thomas Jones (1756\u20131807) Caergrawnt; athro'r daearegwr Adam Sedgwick. John Viriamu Jones (1856\u20131901), mathemategydd a ffisegydd, a phrifathro cyntaf Coleg y Brifysgol Caerdydd. William Jones (1675\u20131749) o Ynys M\u00f4n a fathodd y symbol \u03c0. Lewis o Gaerleon (15g), mathemategydd craff a meddyg i Harri Tudur ac Elizabeth Woodville. Gwilym Jenkins (1912\u20131982), ystadegydd a pheiriannydd systemau William H. Miller (1801\u20131880, Llanymddyfri), crisialegydd. Cymhwysodd fathemateg at yr astudiaeth o risialau a dyfeisio \"Mynegeion Miller\". William Morgan (1750\u20131833); arloeswr ym maes gwyddor actiwaraidd. Richard Price (1723\u20131791), ystadegydd a ffrind i Thomas Bayes. Golygodd \"Essay towards solving a problem in the doctrine of chances\" sy'n cynnwys Theori Bayes. David Rees (1918\u20132013); aelod o'r t\u00eem ymchwil ar y peiriant Enigma ym Mharc Bletchley. Elmer Rees (ganwyd 1941), mathemategydd, Sir y Fflint a Gwynedd. Gareth Ffowc Roberts (ganwyd 1945). Bertrand Russell (1872\u20131970), g. Tryleg; athronydd, mathemategydd a thraethodwr. John William Thomas (Arfonwyson) (1805\u20131840), Pentir, Gwynedd; seryddwr. Mary Wynne Warner (1932\u20131998), Caerfyrddin; arloewraig topoleg niwlog. Brian T. Williams (g. 1938) Treorci; ystadegydd iechyd. Gareth Williams (1978\u20132010); GCHQ; lladdwyd ef yn anghyfrithlon. Gweler hefyd Gwyddonwyr o Gymry Cyfeiriadau","488":"Astudiaeth o niferoedd a rhifau ydy Mathemateg, yngh\u0177d \u00e2 strwythur, gofod a lle, newid (Calcwlws), a nifer o israniadau eraill. Nid oes iddo ddiffiniad perffaith, safonol, fodd bynnag.Gellir gweld mathemateg fel estyniad o iaith, ar lafar neu'n ysgrifenedig, gyda geirfa a chystrawen trachywir tu hwnt, ar gyfer disgrifio ac archwilio perthnasedd materol a chysyniadol. Mae hefyd yn ymchwil i batrymau ac mae'n cyrraedd canlyniad ac yn dod i gasgliad drwy brofion mathemategol.Daw'r gair mathemateg o'r Groeg \u03bc\u03ac\u03b8\u03b7\u03bc\u03b1 (m\u00e1thema) sy'n golygu \"gwyddoniaeth, gwybodaeth, neu ddysg\" a \u03bc\u03b1\u03b8\u03b7\u03bc\u03b1\u03c4\u03b9\u03ba\u03cc\u03c2 (mathematic\u00f3s) sy'n golygu \"yn hoff o ddysgu\". Yn Lladin a Saesneg hyd at oddeutu 1700, roedd y term yn cyfeirio at \"seryddiaeth\" a \"s\u00ear-ddewiniaeth\", ond newid ystyr y gair rhwng 1500 a 1800. Mae hyn wedi achosi peth camgyfieithu e. e. pan rybuddiodd Awstin o Hippo (sef Sant Awgwstin) y dylai Cristnogion fod yn ddrwgdymus o mathematici (seryddwyr) gan nad oedd yn cyfeirio at ystyr fodern o'r gair o gwbwl. Gellir rhannu mathemateg, yn fras, yn ddwy ran: mathemateg bur a mathemateg gymhwysol (yn cynnwys mecaneg, ystadegaeth a thebygolrwydd). Rhaid cofio fod mathemateg yn rhan hanfodol o sawl astudiaeth arall e. e. ffiseg, bioleg, cemeg a chaiff ei ystyried yn \"flociau adeiladu\" hanfodol o fewn y pynciau hyn.  Meysydd o fewn mathemateg Yn gyffredinol, gellir rhannu mathemateg i sawl maes gan gynnwys: astudiaeth o faint, strwythur, gofod a newid (ee rhifyddeg, algebra, geometreg a dadansoddi). Yn ychwanegol at hyn, ceir is-adrannau hefyd sy'n ymroddedig i archwilio cysylltiadau rhwng mathemateg craidd a meysydd eraill: rhesymeg, theori setiau, mathemateg empirig y gwahanol wyddoniaethau (mathemateg gymhwysol), ac yn fwy diweddar i'r astudiaeth o ansicrwydd. Er y gallai rhai ardaloedd ymddangos heb gysylltiad, mae rhaglen Langlands wedi canfod cysylltiadau rhwng ardaloedd a ystyriwyd yn flaenorol, megis grwpiau Galois, arwynebau Riemann a damcaniaeth rhif.  Sylfaeni ac athroniaeth Er mwyn egluro sylfeini mathemateg, datblygwyd meysydd rhesymeg mathemategol a theori set. Mae rhesymeg fathemategol yn cynnwys astudiaeth fathemategol o resymeg a chymhwyso rhesymeg ffurfiol i feysydd mathemateg eraill; set theori yw'r gangen o fathemateg sy'n astudio setiau neu gasgliadau o wrthrychau. Mae theori categori, sy'n delio mewn ffordd haniaethol gyda strwythurau mathemategol a'r berthynas rhyngddynt, yn dal i gael ei ddatblygu.   Mathemateg bur Mae mathemateg bur yn cynnwys yr isadrannau canlynol: maint (gweler rhifyddeg), strwythur (gweler algebra), gofod (gweler geometreg) a newid (gweler calcwlws).  Maint Mae'r astudiaeth o faint yn dechrau gyda rhifau: rhifau naturiol a chyfanrifau a'r gweithrediadau rhifyddol arnyn nhw (rhifyddeg. O astudir nodweddion dyfnach cyfanrifau yn y Ddamcaniaeth rifau, deilliodd Theorem Olaf Fermat.   Strwythur Yr astudiaeth o setiau a ffwythiannau a sut mae mathemateg yn archwilio nodweddion setiau hyn e. e. mae'r ddamcaniaeth rif yn astudiaeth o nodweddion y set o gyfanrifau a mynegir hyn yn nhermau gweithrediadau rhifyddol. Gall setiau strwythurol, gwahanol ddangos nodweddion cyffredin. Yn hyn o beth, astudir y canlynol: grwpiau, maeysydd a systemau haniaethol. Mae algebra'n defnyddio llythrennau a symbolau eraill i gynrychioli rhifau mewn fformiwl\u00e2u a hafaliadau. Rhoddir yr enw \"algebra\" hefyd ar system algebraidd sy'n seiliedig ar wirebau penodol. Gelwir mathemategydd sy'n arbenigo yn y maes hwn yn \"algebrydd\". Mae astudio algebra yn hanfodol nid yn unig i fathemategwyr ac ystadegwyr ond hefyd i wyddonwyr, peiriantwyr, ac economegwyr, ac mae ganddi ddefnyddiau mewn sawl maes arall gan gynnwys meddygaeth, busnes a chyfrifiadureg.   Gofod Mae'r astudiaeth o ofod yn deillio o geometreg \u2013 yn arbennig, Geometreg Ewclidaidd, sy'n cyfuno gofod a rhifau, ac yn cwmpasu'r Theorem Pythagoras adnabyddus. Trigonometreg yw'r gangen o fathemateg sy'n delio \u00e2 pherthynas rhwng ochrau ac onglau trionglau a chyda ffwythiannau trigonometrig. Mae'r astudiaeth fodern o ofod yn cynnwys geometreg uwch-ddimensiwn, geometregau nad ydynt yn Ewlidaidd (sy'n chwarae rhan ganolog yn y ddamcaniaeth perthnasedd cyffredinol) a topoleg ei hun. Mae maint a gofod yn chwarae rhan mewn geometreg ddadansoddol, geometreg gwahaniaethol a geometreg algebraidd. Datblygwyd geometreg amgrwm a geometreg arwahanol (discrete geometry) i ddatrys problemau mewn damcaniaethau rhifau a dadansoddi swyddogaethol, ond erbyn hyn maent yn cael eu defnyddio wrth gymhwyso ar gyfer optimeiddio a chyfrifiadureg.   Newid Dyma'r astudiaeth o newid o fewn y gwyddoniaethau naturiol; caiff \"newid\" ei ystyried, bellach, yn ddull pwerus iawn yn yr astudiaeth hon. Unwaith eto, mae ffwythiannau'n greiddiol i'r astudiaeth ac yn disgrifio newid mewn maint. gelwir yr astudiaeth o rifau real a ffwythiannau yn \"ddadansoddi real\", gyda dadansoddi cymhleth yn faes addas ar gyfer \"dadansoddi cymhleth\". Un o'r prif gymhwysiadau ar gyfer dadansoddi ffwythiannol yw Mecaneg cwantwm.  Mathemategwyr o Gymru Y ddau fathemategydd enwocaf, mae'n debyg, yw Robert Recorde (tua 1510\u20131558), mathemategydd a ddyfeisiodd y symbol am yr hafaliad (=) a William Jones (1675 \u2013 3 Gorffennaf 1749), Machell, Ynys M\u00f4n \u2013 a fathodd y symbol \u03c0 (y llythyren Groeg pi) i gynrychioli cymhareb cylchedd cylch i'w ddiametr (3.1415). Recorde oedd mathemategydd amlwg cyntaf Cymru ac ef a sgwennodd y llyfr algebra cyntaf yn Saesneg. Roedd William Jones hefyd yn awdur ar lyfrau mathemateg ac yn gyfaill i Syr Isaac Newton. Golygodd Jones rai o lyfrau Newton. Awdur y llyfr cyntaf ar galcalws oedd John Harries (mathemategydd, o Lundain a ddefnyddiodd nodiant William Jones (dotyn uwchben llythyren i gynrychioli d\/dt). Tri Chymro osododd sylfaeni ystadegol y byd yswiriant yn y 18g a'r 19g, gyda Richard Price (1723\u20131791 o Langeinwyr, Cwm Garw yn eu harwain. Ef hefyd a sylweddolodd bwysigrwydd waith ei gyfaill y Parch Thomas Bayes ac a'u cyhoeddodd wedi marwolaeth Bayes: dyma'r hyn a elwir heddiw yn theorem Bayes, sef sylfaen ystadegaeth fodern. Ystadegydd iechyd mwyaf gwledydd Prydain yw Brian T. Williams a aned yn Nhreorci, y Rhondda yn 1938. Rhestr yn nhrefn yr wyddor:  Henry Charles, (1778 \u20131840), Sir Benfro. Donald Watts Davies (1924\u20132000), cyfrifiadureg \"packet switching\". John Dee (1527\u20131608), alcemydd, mathemategydd, seryddwr. Clive Granger (1934\u20132009), Abertawe a San Diego. John Harries (mathemategydd, o Lundain. Thomas Jones (1756\u20131807) Caergrawnt; athro'r daearegwr Adam Sedgwick. John Viriamu Jones (1856\u20131901), mathemategydd a ffisegydd, a phrifathro cyntaf Coleg y Brifysgol Caerdydd. William Jones (1675\u20131749) o Ynys M\u00f4n a fathodd y symbol \u03c0. Lewis o Gaerleon (15g), mathemategydd craff a meddyg i Harri Tudur ac Elizabeth Woodville. Gwilym Jenkins (1912\u20131982), ystadegydd a pheiriannydd systemau William H. Miller (1801\u20131880, Llanymddyfri), crisialegydd. Cymhwysodd fathemateg at yr astudiaeth o risialau a dyfeisio \"Mynegeion Miller\". William Morgan (1750\u20131833); arloeswr ym maes gwyddor actiwaraidd. Richard Price (1723\u20131791), ystadegydd a ffrind i Thomas Bayes. Golygodd \"Essay towards solving a problem in the doctrine of chances\" sy'n cynnwys Theori Bayes. David Rees (1918\u20132013); aelod o'r t\u00eem ymchwil ar y peiriant Enigma ym Mharc Bletchley. Elmer Rees (ganwyd 1941), mathemategydd, Sir y Fflint a Gwynedd. Gareth Ffowc Roberts (ganwyd 1945). Bertrand Russell (1872\u20131970), g. Tryleg; athronydd, mathemategydd a thraethodwr. John William Thomas (Arfonwyson) (1805\u20131840), Pentir, Gwynedd; seryddwr. Mary Wynne Warner (1932\u20131998), Caerfyrddin; arloewraig topoleg niwlog. Brian T. Williams (g. 1938) Treorci; ystadegydd iechyd. Gareth Williams (1978\u20132010); GCHQ; lladdwyd ef yn anghyfrithlon. Gweler hefyd Gwyddonwyr o Gymry Cyfeiriadau","489":"Astudiaeth o niferoedd a rhifau ydy Mathemateg, yngh\u0177d \u00e2 strwythur, gofod a lle, newid (Calcwlws), a nifer o israniadau eraill. Nid oes iddo ddiffiniad perffaith, safonol, fodd bynnag.Gellir gweld mathemateg fel estyniad o iaith, ar lafar neu'n ysgrifenedig, gyda geirfa a chystrawen trachywir tu hwnt, ar gyfer disgrifio ac archwilio perthnasedd materol a chysyniadol. Mae hefyd yn ymchwil i batrymau ac mae'n cyrraedd canlyniad ac yn dod i gasgliad drwy brofion mathemategol.Daw'r gair mathemateg o'r Groeg \u03bc\u03ac\u03b8\u03b7\u03bc\u03b1 (m\u00e1thema) sy'n golygu \"gwyddoniaeth, gwybodaeth, neu ddysg\" a \u03bc\u03b1\u03b8\u03b7\u03bc\u03b1\u03c4\u03b9\u03ba\u03cc\u03c2 (mathematic\u00f3s) sy'n golygu \"yn hoff o ddysgu\". Yn Lladin a Saesneg hyd at oddeutu 1700, roedd y term yn cyfeirio at \"seryddiaeth\" a \"s\u00ear-ddewiniaeth\", ond newid ystyr y gair rhwng 1500 a 1800. Mae hyn wedi achosi peth camgyfieithu e. e. pan rybuddiodd Awstin o Hippo (sef Sant Awgwstin) y dylai Cristnogion fod yn ddrwgdymus o mathematici (seryddwyr) gan nad oedd yn cyfeirio at ystyr fodern o'r gair o gwbwl. Gellir rhannu mathemateg, yn fras, yn ddwy ran: mathemateg bur a mathemateg gymhwysol (yn cynnwys mecaneg, ystadegaeth a thebygolrwydd). Rhaid cofio fod mathemateg yn rhan hanfodol o sawl astudiaeth arall e. e. ffiseg, bioleg, cemeg a chaiff ei ystyried yn \"flociau adeiladu\" hanfodol o fewn y pynciau hyn.  Meysydd o fewn mathemateg Yn gyffredinol, gellir rhannu mathemateg i sawl maes gan gynnwys: astudiaeth o faint, strwythur, gofod a newid (ee rhifyddeg, algebra, geometreg a dadansoddi). Yn ychwanegol at hyn, ceir is-adrannau hefyd sy'n ymroddedig i archwilio cysylltiadau rhwng mathemateg craidd a meysydd eraill: rhesymeg, theori setiau, mathemateg empirig y gwahanol wyddoniaethau (mathemateg gymhwysol), ac yn fwy diweddar i'r astudiaeth o ansicrwydd. Er y gallai rhai ardaloedd ymddangos heb gysylltiad, mae rhaglen Langlands wedi canfod cysylltiadau rhwng ardaloedd a ystyriwyd yn flaenorol, megis grwpiau Galois, arwynebau Riemann a damcaniaeth rhif.  Sylfaeni ac athroniaeth Er mwyn egluro sylfeini mathemateg, datblygwyd meysydd rhesymeg mathemategol a theori set. Mae rhesymeg fathemategol yn cynnwys astudiaeth fathemategol o resymeg a chymhwyso rhesymeg ffurfiol i feysydd mathemateg eraill; set theori yw'r gangen o fathemateg sy'n astudio setiau neu gasgliadau o wrthrychau. Mae theori categori, sy'n delio mewn ffordd haniaethol gyda strwythurau mathemategol a'r berthynas rhyngddynt, yn dal i gael ei ddatblygu.   Mathemateg bur Mae mathemateg bur yn cynnwys yr isadrannau canlynol: maint (gweler rhifyddeg), strwythur (gweler algebra), gofod (gweler geometreg) a newid (gweler calcwlws).  Maint Mae'r astudiaeth o faint yn dechrau gyda rhifau: rhifau naturiol a chyfanrifau a'r gweithrediadau rhifyddol arnyn nhw (rhifyddeg. O astudir nodweddion dyfnach cyfanrifau yn y Ddamcaniaeth rifau, deilliodd Theorem Olaf Fermat.   Strwythur Yr astudiaeth o setiau a ffwythiannau a sut mae mathemateg yn archwilio nodweddion setiau hyn e. e. mae'r ddamcaniaeth rif yn astudiaeth o nodweddion y set o gyfanrifau a mynegir hyn yn nhermau gweithrediadau rhifyddol. Gall setiau strwythurol, gwahanol ddangos nodweddion cyffredin. Yn hyn o beth, astudir y canlynol: grwpiau, maeysydd a systemau haniaethol. Mae algebra'n defnyddio llythrennau a symbolau eraill i gynrychioli rhifau mewn fformiwl\u00e2u a hafaliadau. Rhoddir yr enw \"algebra\" hefyd ar system algebraidd sy'n seiliedig ar wirebau penodol. Gelwir mathemategydd sy'n arbenigo yn y maes hwn yn \"algebrydd\". Mae astudio algebra yn hanfodol nid yn unig i fathemategwyr ac ystadegwyr ond hefyd i wyddonwyr, peiriantwyr, ac economegwyr, ac mae ganddi ddefnyddiau mewn sawl maes arall gan gynnwys meddygaeth, busnes a chyfrifiadureg.   Gofod Mae'r astudiaeth o ofod yn deillio o geometreg \u2013 yn arbennig, Geometreg Ewclidaidd, sy'n cyfuno gofod a rhifau, ac yn cwmpasu'r Theorem Pythagoras adnabyddus. Trigonometreg yw'r gangen o fathemateg sy'n delio \u00e2 pherthynas rhwng ochrau ac onglau trionglau a chyda ffwythiannau trigonometrig. Mae'r astudiaeth fodern o ofod yn cynnwys geometreg uwch-ddimensiwn, geometregau nad ydynt yn Ewlidaidd (sy'n chwarae rhan ganolog yn y ddamcaniaeth perthnasedd cyffredinol) a topoleg ei hun. Mae maint a gofod yn chwarae rhan mewn geometreg ddadansoddol, geometreg gwahaniaethol a geometreg algebraidd. Datblygwyd geometreg amgrwm a geometreg arwahanol (discrete geometry) i ddatrys problemau mewn damcaniaethau rhifau a dadansoddi swyddogaethol, ond erbyn hyn maent yn cael eu defnyddio wrth gymhwyso ar gyfer optimeiddio a chyfrifiadureg.   Newid Dyma'r astudiaeth o newid o fewn y gwyddoniaethau naturiol; caiff \"newid\" ei ystyried, bellach, yn ddull pwerus iawn yn yr astudiaeth hon. Unwaith eto, mae ffwythiannau'n greiddiol i'r astudiaeth ac yn disgrifio newid mewn maint. gelwir yr astudiaeth o rifau real a ffwythiannau yn \"ddadansoddi real\", gyda dadansoddi cymhleth yn faes addas ar gyfer \"dadansoddi cymhleth\". Un o'r prif gymhwysiadau ar gyfer dadansoddi ffwythiannol yw Mecaneg cwantwm.  Mathemategwyr o Gymru Y ddau fathemategydd enwocaf, mae'n debyg, yw Robert Recorde (tua 1510\u20131558), mathemategydd a ddyfeisiodd y symbol am yr hafaliad (=) a William Jones (1675 \u2013 3 Gorffennaf 1749), Machell, Ynys M\u00f4n \u2013 a fathodd y symbol \u03c0 (y llythyren Groeg pi) i gynrychioli cymhareb cylchedd cylch i'w ddiametr (3.1415). Recorde oedd mathemategydd amlwg cyntaf Cymru ac ef a sgwennodd y llyfr algebra cyntaf yn Saesneg. Roedd William Jones hefyd yn awdur ar lyfrau mathemateg ac yn gyfaill i Syr Isaac Newton. Golygodd Jones rai o lyfrau Newton. Awdur y llyfr cyntaf ar galcalws oedd John Harries (mathemategydd, o Lundain a ddefnyddiodd nodiant William Jones (dotyn uwchben llythyren i gynrychioli d\/dt). Tri Chymro osododd sylfaeni ystadegol y byd yswiriant yn y 18g a'r 19g, gyda Richard Price (1723\u20131791 o Langeinwyr, Cwm Garw yn eu harwain. Ef hefyd a sylweddolodd bwysigrwydd waith ei gyfaill y Parch Thomas Bayes ac a'u cyhoeddodd wedi marwolaeth Bayes: dyma'r hyn a elwir heddiw yn theorem Bayes, sef sylfaen ystadegaeth fodern. Ystadegydd iechyd mwyaf gwledydd Prydain yw Brian T. Williams a aned yn Nhreorci, y Rhondda yn 1938. Rhestr yn nhrefn yr wyddor:  Henry Charles, (1778 \u20131840), Sir Benfro. Donald Watts Davies (1924\u20132000), cyfrifiadureg \"packet switching\". John Dee (1527\u20131608), alcemydd, mathemategydd, seryddwr. Clive Granger (1934\u20132009), Abertawe a San Diego. John Harries (mathemategydd, o Lundain. Thomas Jones (1756\u20131807) Caergrawnt; athro'r daearegwr Adam Sedgwick. John Viriamu Jones (1856\u20131901), mathemategydd a ffisegydd, a phrifathro cyntaf Coleg y Brifysgol Caerdydd. William Jones (1675\u20131749) o Ynys M\u00f4n a fathodd y symbol \u03c0. Lewis o Gaerleon (15g), mathemategydd craff a meddyg i Harri Tudur ac Elizabeth Woodville. Gwilym Jenkins (1912\u20131982), ystadegydd a pheiriannydd systemau William H. Miller (1801\u20131880, Llanymddyfri), crisialegydd. Cymhwysodd fathemateg at yr astudiaeth o risialau a dyfeisio \"Mynegeion Miller\". William Morgan (1750\u20131833); arloeswr ym maes gwyddor actiwaraidd. Richard Price (1723\u20131791), ystadegydd a ffrind i Thomas Bayes. Golygodd \"Essay towards solving a problem in the doctrine of chances\" sy'n cynnwys Theori Bayes. David Rees (1918\u20132013); aelod o'r t\u00eem ymchwil ar y peiriant Enigma ym Mharc Bletchley. Elmer Rees (ganwyd 1941), mathemategydd, Sir y Fflint a Gwynedd. Gareth Ffowc Roberts (ganwyd 1945). Bertrand Russell (1872\u20131970), g. Tryleg; athronydd, mathemategydd a thraethodwr. John William Thomas (Arfonwyson) (1805\u20131840), Pentir, Gwynedd; seryddwr. Mary Wynne Warner (1932\u20131998), Caerfyrddin; arloewraig topoleg niwlog. Brian T. Williams (g. 1938) Treorci; ystadegydd iechyd. Gareth Williams (1978\u20132010); GCHQ; lladdwyd ef yn anghyfrithlon. Gweler hefyd Gwyddonwyr o Gymry Cyfeiriadau","491":"Mae Gwyddeleg (Gaeilge) yn iaith Geltaidd. Mae tua 1,800,000 o bobl yn Iwerddon yn siarad Gwyddeleg i raddau: 1,656,790 yng Ngweriniaeth Iwerddon (cyfrifiad 2006) a 167,487 yng Ngogledd Iwerddon (cyfrifiad 2001).  Hanes Datblygodd yr iaith Wyddeleg allan o iaith Geltaidd hynafol a elwir Goedeleg (arferir yr enw 'Celteg Q' yn ogystal; rhan o 'Gelteg P' oedd Brythoneg, rhagflaenydd y Gymraeg). Gaeleg a Manaweg ydyw'r ieithoedd Goedelaidd eraill. Maent yn fwy tebyg i'w gilydd nag ydyw'r Gymraeg i'r Gernyweg a'r Llydaweg. Bu ymfudo rhwng Iwerddon a gorllewin yr Alban am ganrifoedd, ac mae traddodiad llenyddol y Wyddeleg a'r Aeleg yn tarddu o'r traddodiad Hen Wyddeleg ac orgraff y ddwy iaith yn rhannu nodweddion cyffredin. Fel yn achos y Gymraeg mae'n arfer rhannu hanes yr iaith yn dri chyfnod, sef Gwyddeleg Diweddar, Gwyddeleg Canol a Hen Wyddeleg.  Sefyllfa heddiw Mae'r Wyddeleg wedi cilio fel iaith gymunedol naturiol llawer mwy na'r Gymraeg, ond mae gan yr ardaloedd lle mae Gwyddeleg yn dal yn iaith lafar gymunedol gydnabyddiaeth swyddogol. Nifer o ardaloedd bach gwledig ydynt, wedi'u gwasgaru ar draws saith sir, a elwir gyda'i gilydd yn ardaloedd y Gaeltacht.  Sail: Iwerddon gyfan at 1926, y Weriniaeth ers hynny Rhai geiriau Gwyddeleg B\u00f3 - buwch Fear \/ Duine - g\u0175r \/ dyn Gealach - lleuad (lloer) Grian - haul Sliabh - mynydd Tr\u00e1 - traeth Maith - da Glan - gl\u00e2n Beag - bach M\u00f3r - mawr Leabhar - llyfr Gorm - glas Glas - gwyrdd Dubh - du Tine - t\u00e2n Am - amser Aimsir - tywydd Rhai Ymadroddion Dia Dhuit - siwmai \/ sut mae? Conas at\u00e1 t\u00fa? - sut wyt ti? \/sut ydych chi? An-mhaith - da iawn Go raibh maith agat - diolch Mise freisin - finnau hefyd B'fh\u00e9idir - efallai N\u00edl a fhios agam - Dw i ddim yn gwybod \/ Wn i ddim Ba mhaith liom... - Hoffwn i... Cad is ainm duit? - Beth yw'ch enw chi? Se\u00e1n is ainm dom - Fy enw i yw Se\u00e1n Is mise Se\u00e1n - Se\u00e1n wyf i Le do thoil - os gwelwch yn dda N\u00ed thuigim - Dw i ddim yn deall N\u00edlim cinnte - Dw i ddim yn si\u0175r C\u00e1 bhfuil an t-ost\u00e1n? - Ble mae'r gwesty? An dtuigeann t\u00fa Gaeilge?\" - Wyt ti'n deall Gwyddeleg? Tuigim beag\u00e1n Gaeilge.\" - Rwy'n deall tipyn bach o Wyddeleg Is bre\u00e1 liom.. - Rwy'n hoffi... T\u00e1 s\u00e9 fuar inni\u00fa - Mae hi'n oer heddiw. T\u00e1 br\u00f3n orm - Mae'n flin gyda fi \/ mae'n ddrwg gen i Sl\u00e1n - Hwyl Cymariaethau \u00e2 Chymraeg Y Rhifau  Rhagenwau  Meddiant  Gw - F  P - C  H - S  Gweler hefyd Gaeltacht Llenyddiaeth Wyddeleg Cyfeiriadau Dolenni allanol Lexicelt: geiriadur ar-lein Cymraeg-Gwyddeleg Gwefan swyddogol Foras na Gaeilge (Bwrdd yr Iaith Wyddeleg) Cymdeithas Cyfieithwyr Gwyddeleg Archifwyd 2006-12-31 yn y Peiriant Wayback. (Cumann Aistritheoir\u00ed agus Teangair\u00ed na h\u00c9ireann) Wicitestun Gwyddeleg Gwyddeleg ar y rhyngwyd (Gaeilge ar an ghr\u00e9as\u00e1n) Geiriadur termau Gwyddeleg (Focal.ie) Papur newydd wythnosol (Foinse ) Myfyrwyr Gwyddeleg (Dalta\u00ed na Gaeilge) Gaelscoileanna - addysg drwy gyfrwng yr Wyddeleg","492":"Mae Gwyddeleg (Gaeilge) yn iaith Geltaidd. Mae tua 1,800,000 o bobl yn Iwerddon yn siarad Gwyddeleg i raddau: 1,656,790 yng Ngweriniaeth Iwerddon (cyfrifiad 2006) a 167,487 yng Ngogledd Iwerddon (cyfrifiad 2001).  Hanes Datblygodd yr iaith Wyddeleg allan o iaith Geltaidd hynafol a elwir Goedeleg (arferir yr enw 'Celteg Q' yn ogystal; rhan o 'Gelteg P' oedd Brythoneg, rhagflaenydd y Gymraeg). Gaeleg a Manaweg ydyw'r ieithoedd Goedelaidd eraill. Maent yn fwy tebyg i'w gilydd nag ydyw'r Gymraeg i'r Gernyweg a'r Llydaweg. Bu ymfudo rhwng Iwerddon a gorllewin yr Alban am ganrifoedd, ac mae traddodiad llenyddol y Wyddeleg a'r Aeleg yn tarddu o'r traddodiad Hen Wyddeleg ac orgraff y ddwy iaith yn rhannu nodweddion cyffredin. Fel yn achos y Gymraeg mae'n arfer rhannu hanes yr iaith yn dri chyfnod, sef Gwyddeleg Diweddar, Gwyddeleg Canol a Hen Wyddeleg.  Sefyllfa heddiw Mae'r Wyddeleg wedi cilio fel iaith gymunedol naturiol llawer mwy na'r Gymraeg, ond mae gan yr ardaloedd lle mae Gwyddeleg yn dal yn iaith lafar gymunedol gydnabyddiaeth swyddogol. Nifer o ardaloedd bach gwledig ydynt, wedi'u gwasgaru ar draws saith sir, a elwir gyda'i gilydd yn ardaloedd y Gaeltacht.  Sail: Iwerddon gyfan at 1926, y Weriniaeth ers hynny Rhai geiriau Gwyddeleg B\u00f3 - buwch Fear \/ Duine - g\u0175r \/ dyn Gealach - lleuad (lloer) Grian - haul Sliabh - mynydd Tr\u00e1 - traeth Maith - da Glan - gl\u00e2n Beag - bach M\u00f3r - mawr Leabhar - llyfr Gorm - glas Glas - gwyrdd Dubh - du Tine - t\u00e2n Am - amser Aimsir - tywydd Rhai Ymadroddion Dia Dhuit - siwmai \/ sut mae? Conas at\u00e1 t\u00fa? - sut wyt ti? \/sut ydych chi? An-mhaith - da iawn Go raibh maith agat - diolch Mise freisin - finnau hefyd B'fh\u00e9idir - efallai N\u00edl a fhios agam - Dw i ddim yn gwybod \/ Wn i ddim Ba mhaith liom... - Hoffwn i... Cad is ainm duit? - Beth yw'ch enw chi? Se\u00e1n is ainm dom - Fy enw i yw Se\u00e1n Is mise Se\u00e1n - Se\u00e1n wyf i Le do thoil - os gwelwch yn dda N\u00ed thuigim - Dw i ddim yn deall N\u00edlim cinnte - Dw i ddim yn si\u0175r C\u00e1 bhfuil an t-ost\u00e1n? - Ble mae'r gwesty? An dtuigeann t\u00fa Gaeilge?\" - Wyt ti'n deall Gwyddeleg? Tuigim beag\u00e1n Gaeilge.\" - Rwy'n deall tipyn bach o Wyddeleg Is bre\u00e1 liom.. - Rwy'n hoffi... T\u00e1 s\u00e9 fuar inni\u00fa - Mae hi'n oer heddiw. T\u00e1 br\u00f3n orm - Mae'n flin gyda fi \/ mae'n ddrwg gen i Sl\u00e1n - Hwyl Cymariaethau \u00e2 Chymraeg Y Rhifau  Rhagenwau  Meddiant  Gw - F  P - C  H - S  Gweler hefyd Gaeltacht Llenyddiaeth Wyddeleg Cyfeiriadau Dolenni allanol Lexicelt: geiriadur ar-lein Cymraeg-Gwyddeleg Gwefan swyddogol Foras na Gaeilge (Bwrdd yr Iaith Wyddeleg) Cymdeithas Cyfieithwyr Gwyddeleg Archifwyd 2006-12-31 yn y Peiriant Wayback. (Cumann Aistritheoir\u00ed agus Teangair\u00ed na h\u00c9ireann) Wicitestun Gwyddeleg Gwyddeleg ar y rhyngwyd (Gaeilge ar an ghr\u00e9as\u00e1n) Geiriadur termau Gwyddeleg (Focal.ie) Papur newydd wythnosol (Foinse ) Myfyrwyr Gwyddeleg (Dalta\u00ed na Gaeilge) Gaelscoileanna - addysg drwy gyfrwng yr Wyddeleg","493":"Nofelwraig, dramodydd a storiwraig Cymreig ydy Eigra Lewis Roberts (ganwyd 7 Awst 1939).  Bywyd cynnar Ganwyd ym Mlaenau Ffestiniog, Meirionnydd a mynychodd Ysgol Sir Ffestiniog a Choleg Prifysgol Bangor. Bu'n dysgu am gyfnod byr, yng Nghaergybi, Llanrwst a Dolwyddelan. Gyrfa Cyhoeddwyd ei llyfr cyntaf, Brynhyfryd, pan oedd ond yn ugain oed a chyhoeddwyd ei llyfr cyntaf yn y Saesneg, Return Ticket, yn 2006. Mae hi'n awdur nodedig sydd yn cael clod fel un o awduron pwysicaf yn y Gymraeg yn yr 60au a'r 70au, erbyn hyn mae wedi cyhoeddi tua 30 o lyfrau, yn nofelau, straeon byrion, llyfrau i blant, cofiannau a dram\u00e2u.  Derbyniodd un o ysgoloriaethau\u2019r Academi Gymreig ar gyfer awduron yn 2006.Yn yr 1980au roedd hi'n sgriptiwr ar y gyfres deledu boblogaidd, Minafon. Bywyd personol Mae'n byw yn Nolwyddelan.. Mae'n briod a Llew ac mae ganddi dri o blant - Sioned, Urien a Gwydion. Gwobrau ac Anrhydeddau Enillodd y Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol 1965 ac 1968,  Tlws y Ddrama yn 1974. Enillodd y Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 2006. Derbyniodd radd anrhydedd MA gan Brifysgol Cymru yn 1998. Enillodd ei llyfr, Oni Bai, le ar restr hir Llyfr y Flwyddyn yn 2006. Llyfrau Brynhyfryd, 1959 Y lle i mi: Drama fer yn ymwneud ag agwedd arbennig ar yr her i fywyd Cymru heddiw, 1965 (Gwasg Gomer) T\u0177 ar y Graig, 1966 (Gwasg Gomer) Y Drych Creulon, 1968 (Gwasg Gomer dros lys yr Eisteddfod Genedlaethol) Cudynnau wyth stori fer, 1970 (Gwasg Gomer) Digon i'r diwrnod, 1974 (Gwasg Gomer) Siwgwr a Sbeis, Rhagfyr 1975 (JD Lewis) Fe ddaw eto, 1976: Cyfrol o stor\u00efau byrion (Gwasg Gomer) Byd o Amser, Gorffennaf 1976 (JD Lewis) Fe Ddaw Eto, Rhagfyr 1976 (JD Lewis) Ha' Bach, Gorffennaf 1985 (Gwasg Gomer) Mis o Fehefin (cyfrol o sgyrsiau radio), Awst 1980 (Gwasg Gomer) Seren Wib, Rhagfyr 1986 (Gwasg Gomer) Plentyn Yr Haul, Gorffennaf 1981 (Gwasg Gomer) Cymer a Fynnot, Awst 1988 (Gwasg Gomer) Llygad am Lygad, 1992 (Gwasg Gomer) Llen y Llenor: Kate Roberts, Mawrth 1994 (Gwasg Pantycelyn) Dant am Ddant, Mai 1996 (Gwasg Gomer) Dyddiadur Anne Frank (cyfieithiad o ddydiadur Anne Frank, Rhagfyr 1996 (Gwasg Carreg Gwalch) Rhoi'r Byd yn ei Le, Chwefror 1999 (Gwasg Gomer) Fy Hanes i: Blits: Dyddiadur Edie Benson, Llundain 1940-1941 (cyfieithiad o lyfr Vince Cross), Mai 2002 (Gwasg Gomer) Fy Hanes i: Mordaith ar y \"Titanic\": Dyddiadur Margaret Anne Brady, 1912 (cyfieithiad o lyfr Ellen Emerson White), 20 Hydref 2002 (Gwasg Gomer) Fy Hanes i: Streic: Dyddiadur Ifan Evans, Llwybrmain, Bethesda, 1899-1903, Gorffennaf 2004 (Gwasg Gomer) C\u00eas Hana (cyfieithiad o lyfr Karen Levine), Mehefin 2005 (Gwasg Gomer) Oni Bai, Tachwedd 2005 (Gwasg Gomer) Return Ticket, Mawrth 2006 (Gwasg Gomer) Carreg wrth Garreg, Hydref 2007 (Gwasg Gomer) Rhannu'r T\u0177, Tachwedd 2007 (Gwasg Gomer) Tinboeth (gyda Caryl Lewis, Meg Elis, Gwen Lasarus, Bethan Gwanas, Lleucu Roberts, Gwyneth Glyn, Si\u00e2n Northey a Fflur Dafydd), Tachwedd 2007 (Gwasg Gwynedd) Stori Edith, Mehefin 2008 (Gwasg Gomer) Hi a Fi, Hydref 2009 (Gwasg Gomer) Paid \u00e2 Deud, Hydref 2011 (Gwasg Gomer) Parlwr Bach, Mai 2012 (Gwasg Gomer) Fel yr Haul, 2014 (Gwasg Gomer) Cyfeiriadau","494":"Nofelwraig, dramodydd a storiwraig Cymreig ydy Eigra Lewis Roberts (ganwyd 7 Awst 1939).  Bywyd cynnar Ganwyd ym Mlaenau Ffestiniog, Meirionnydd a mynychodd Ysgol Sir Ffestiniog a Choleg Prifysgol Bangor. Bu'n dysgu am gyfnod byr, yng Nghaergybi, Llanrwst a Dolwyddelan. Gyrfa Cyhoeddwyd ei llyfr cyntaf, Brynhyfryd, pan oedd ond yn ugain oed a chyhoeddwyd ei llyfr cyntaf yn y Saesneg, Return Ticket, yn 2006. Mae hi'n awdur nodedig sydd yn cael clod fel un o awduron pwysicaf yn y Gymraeg yn yr 60au a'r 70au, erbyn hyn mae wedi cyhoeddi tua 30 o lyfrau, yn nofelau, straeon byrion, llyfrau i blant, cofiannau a dram\u00e2u.  Derbyniodd un o ysgoloriaethau\u2019r Academi Gymreig ar gyfer awduron yn 2006.Yn yr 1980au roedd hi'n sgriptiwr ar y gyfres deledu boblogaidd, Minafon. Bywyd personol Mae'n byw yn Nolwyddelan.. Mae'n briod a Llew ac mae ganddi dri o blant - Sioned, Urien a Gwydion. Gwobrau ac Anrhydeddau Enillodd y Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol 1965 ac 1968,  Tlws y Ddrama yn 1974. Enillodd y Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 2006. Derbyniodd radd anrhydedd MA gan Brifysgol Cymru yn 1998. Enillodd ei llyfr, Oni Bai, le ar restr hir Llyfr y Flwyddyn yn 2006. Llyfrau Brynhyfryd, 1959 Y lle i mi: Drama fer yn ymwneud ag agwedd arbennig ar yr her i fywyd Cymru heddiw, 1965 (Gwasg Gomer) T\u0177 ar y Graig, 1966 (Gwasg Gomer) Y Drych Creulon, 1968 (Gwasg Gomer dros lys yr Eisteddfod Genedlaethol) Cudynnau wyth stori fer, 1970 (Gwasg Gomer) Digon i'r diwrnod, 1974 (Gwasg Gomer) Siwgwr a Sbeis, Rhagfyr 1975 (JD Lewis) Fe ddaw eto, 1976: Cyfrol o stor\u00efau byrion (Gwasg Gomer) Byd o Amser, Gorffennaf 1976 (JD Lewis) Fe Ddaw Eto, Rhagfyr 1976 (JD Lewis) Ha' Bach, Gorffennaf 1985 (Gwasg Gomer) Mis o Fehefin (cyfrol o sgyrsiau radio), Awst 1980 (Gwasg Gomer) Seren Wib, Rhagfyr 1986 (Gwasg Gomer) Plentyn Yr Haul, Gorffennaf 1981 (Gwasg Gomer) Cymer a Fynnot, Awst 1988 (Gwasg Gomer) Llygad am Lygad, 1992 (Gwasg Gomer) Llen y Llenor: Kate Roberts, Mawrth 1994 (Gwasg Pantycelyn) Dant am Ddant, Mai 1996 (Gwasg Gomer) Dyddiadur Anne Frank (cyfieithiad o ddydiadur Anne Frank, Rhagfyr 1996 (Gwasg Carreg Gwalch) Rhoi'r Byd yn ei Le, Chwefror 1999 (Gwasg Gomer) Fy Hanes i: Blits: Dyddiadur Edie Benson, Llundain 1940-1941 (cyfieithiad o lyfr Vince Cross), Mai 2002 (Gwasg Gomer) Fy Hanes i: Mordaith ar y \"Titanic\": Dyddiadur Margaret Anne Brady, 1912 (cyfieithiad o lyfr Ellen Emerson White), 20 Hydref 2002 (Gwasg Gomer) Fy Hanes i: Streic: Dyddiadur Ifan Evans, Llwybrmain, Bethesda, 1899-1903, Gorffennaf 2004 (Gwasg Gomer) C\u00eas Hana (cyfieithiad o lyfr Karen Levine), Mehefin 2005 (Gwasg Gomer) Oni Bai, Tachwedd 2005 (Gwasg Gomer) Return Ticket, Mawrth 2006 (Gwasg Gomer) Carreg wrth Garreg, Hydref 2007 (Gwasg Gomer) Rhannu'r T\u0177, Tachwedd 2007 (Gwasg Gomer) Tinboeth (gyda Caryl Lewis, Meg Elis, Gwen Lasarus, Bethan Gwanas, Lleucu Roberts, Gwyneth Glyn, Si\u00e2n Northey a Fflur Dafydd), Tachwedd 2007 (Gwasg Gwynedd) Stori Edith, Mehefin 2008 (Gwasg Gomer) Hi a Fi, Hydref 2009 (Gwasg Gomer) Paid \u00e2 Deud, Hydref 2011 (Gwasg Gomer) Parlwr Bach, Mai 2012 (Gwasg Gomer) Fel yr Haul, 2014 (Gwasg Gomer) Cyfeiriadau","495":"Nofelwraig, dramodydd a storiwraig Cymreig ydy Eigra Lewis Roberts (ganwyd 7 Awst 1939).  Bywyd cynnar Ganwyd ym Mlaenau Ffestiniog, Meirionnydd a mynychodd Ysgol Sir Ffestiniog a Choleg Prifysgol Bangor. Bu'n dysgu am gyfnod byr, yng Nghaergybi, Llanrwst a Dolwyddelan. Gyrfa Cyhoeddwyd ei llyfr cyntaf, Brynhyfryd, pan oedd ond yn ugain oed a chyhoeddwyd ei llyfr cyntaf yn y Saesneg, Return Ticket, yn 2006. Mae hi'n awdur nodedig sydd yn cael clod fel un o awduron pwysicaf yn y Gymraeg yn yr 60au a'r 70au, erbyn hyn mae wedi cyhoeddi tua 30 o lyfrau, yn nofelau, straeon byrion, llyfrau i blant, cofiannau a dram\u00e2u.  Derbyniodd un o ysgoloriaethau\u2019r Academi Gymreig ar gyfer awduron yn 2006.Yn yr 1980au roedd hi'n sgriptiwr ar y gyfres deledu boblogaidd, Minafon. Bywyd personol Mae'n byw yn Nolwyddelan.. Mae'n briod a Llew ac mae ganddi dri o blant - Sioned, Urien a Gwydion. Gwobrau ac Anrhydeddau Enillodd y Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol 1965 ac 1968,  Tlws y Ddrama yn 1974. Enillodd y Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 2006. Derbyniodd radd anrhydedd MA gan Brifysgol Cymru yn 1998. Enillodd ei llyfr, Oni Bai, le ar restr hir Llyfr y Flwyddyn yn 2006. Llyfrau Brynhyfryd, 1959 Y lle i mi: Drama fer yn ymwneud ag agwedd arbennig ar yr her i fywyd Cymru heddiw, 1965 (Gwasg Gomer) T\u0177 ar y Graig, 1966 (Gwasg Gomer) Y Drych Creulon, 1968 (Gwasg Gomer dros lys yr Eisteddfod Genedlaethol) Cudynnau wyth stori fer, 1970 (Gwasg Gomer) Digon i'r diwrnod, 1974 (Gwasg Gomer) Siwgwr a Sbeis, Rhagfyr 1975 (JD Lewis) Fe ddaw eto, 1976: Cyfrol o stor\u00efau byrion (Gwasg Gomer) Byd o Amser, Gorffennaf 1976 (JD Lewis) Fe Ddaw Eto, Rhagfyr 1976 (JD Lewis) Ha' Bach, Gorffennaf 1985 (Gwasg Gomer) Mis o Fehefin (cyfrol o sgyrsiau radio), Awst 1980 (Gwasg Gomer) Seren Wib, Rhagfyr 1986 (Gwasg Gomer) Plentyn Yr Haul, Gorffennaf 1981 (Gwasg Gomer) Cymer a Fynnot, Awst 1988 (Gwasg Gomer) Llygad am Lygad, 1992 (Gwasg Gomer) Llen y Llenor: Kate Roberts, Mawrth 1994 (Gwasg Pantycelyn) Dant am Ddant, Mai 1996 (Gwasg Gomer) Dyddiadur Anne Frank (cyfieithiad o ddydiadur Anne Frank, Rhagfyr 1996 (Gwasg Carreg Gwalch) Rhoi'r Byd yn ei Le, Chwefror 1999 (Gwasg Gomer) Fy Hanes i: Blits: Dyddiadur Edie Benson, Llundain 1940-1941 (cyfieithiad o lyfr Vince Cross), Mai 2002 (Gwasg Gomer) Fy Hanes i: Mordaith ar y \"Titanic\": Dyddiadur Margaret Anne Brady, 1912 (cyfieithiad o lyfr Ellen Emerson White), 20 Hydref 2002 (Gwasg Gomer) Fy Hanes i: Streic: Dyddiadur Ifan Evans, Llwybrmain, Bethesda, 1899-1903, Gorffennaf 2004 (Gwasg Gomer) C\u00eas Hana (cyfieithiad o lyfr Karen Levine), Mehefin 2005 (Gwasg Gomer) Oni Bai, Tachwedd 2005 (Gwasg Gomer) Return Ticket, Mawrth 2006 (Gwasg Gomer) Carreg wrth Garreg, Hydref 2007 (Gwasg Gomer) Rhannu'r T\u0177, Tachwedd 2007 (Gwasg Gomer) Tinboeth (gyda Caryl Lewis, Meg Elis, Gwen Lasarus, Bethan Gwanas, Lleucu Roberts, Gwyneth Glyn, Si\u00e2n Northey a Fflur Dafydd), Tachwedd 2007 (Gwasg Gwynedd) Stori Edith, Mehefin 2008 (Gwasg Gomer) Hi a Fi, Hydref 2009 (Gwasg Gomer) Paid \u00e2 Deud, Hydref 2011 (Gwasg Gomer) Parlwr Bach, Mai 2012 (Gwasg Gomer) Fel yr Haul, 2014 (Gwasg Gomer) Cyfeiriadau","496":"Pencampwriaeth y Pum Gwlad 1912 oedd y trydydd yn y gyfres o ornestau rygbi'r undeb ym Mhencampwriaeth Rygbi'r Pum Gwlad yn dilyn cynnwys Ffrainc ym Mhencampwriaeth y Pedair Gwlad. Gan gynnwys Pencampwriaethau blaenorol y Pedair Gwlad, hon oedd y 30ain ornest yn y gyfres o bencampwriaeth rygbi'r undeb hemisffer gogleddol flynyddol. Chwaraewyd deg g\u00eam rhwng 1 Ionawr a 8 Ebrill. Ymladdwyd hi gan Loegr, Ffrainc, Iwerddon, yr Alban a Chymru.  Bwrdd Canlyniadau Gemau Ffrainc v Iwerddon Ffrainc Theodore Varvier (Racing Club de France), Pierre Failliot (Racing Club de France), Gaston Lane (Racing Club de France), Daniel Thingoue (Prifysgol Stade Bordelais), Julien Dufau (Biarritz Stade), Marcel Burgun (Racing Club de France), Leon Larribau (Club Athletique Perigourdia), Jean-Jacques Conile de Beyssae (Prifysgol Stade Bordelais), Paul Mauriat (F.C. de Lyon), Pierre Mouniq (Stade Toulusain), Raymond Simon Paoli (Stade Francais), Marcel Communeau Capt (Veloce Club, Beauvoisinc), Maurice Boyau (Prifysgol Stade Bordelais), Fernand Forgues(Aviron Bayonnaia), Jean Domercq (Aviron Bayonnais) Iwerddon Billy Hinton (Old Wesley), Charles MacIvor (Prifysgol Dulun), Alfred Taylor (Prifysgol Caeredin), Alexander Foster (Prifysgol Queen's), Cyril O'Callaghan' Dickie Lloyd (Prifysgol Dulun) Capt, Harry Read, William Beatty, Robert Hemphill, Samuel Campbell (Prifysgol Caeredin), Herbert Moore, George McConnell, William Edwards (Malone), Richard d'Arcy Patterson (Wanderers), Thomas Halpin (Garryowen)  Lloegr v Cymru Lloegr: Billy Johnston (Bryste), Fred Chapman (Bryste), Ronald Poulton-Palmer (Prifysgol Rhydychen), John Birkett (Harlequins), Henry Brougham (Harlequins), Adrian Stoop (Harlequins), John Pym (Blackheath), Robert Dibble Capt. (Casnewydd), Norman Wodehouse (Lluoedd Arfog), Alfred Macllwaine (Lluoedd Arfog), John King  (Headingley), John Eddison (Headingley), Dick Stafford (Bedford) , Dave Holland (Devon Albion), Cherry Pillman (Blackheath). Cymru Jack Bancroft (Abertawe), Jack Jones (Pont-y-p\u0175l), Billy Spiller (Caerdydd), Fred Birt (Casnewydd), Ewan Davies (Caerdydd), Clem Lewis (Caerdydd), Dicky Owen (Abertawe) Capt., Glyn Stephens (Castell-nedd), Harry Uzzell (Casnewydd), Len Trump (Casnewydd), Jim Webb (Abertyleri), Percy Coldrick (Casnewydd), Rees Thomas (Pont-y-p\u0175l), Howel Davies (Castell-nedd), David Thomas (Abertawe)   Yr Alban v Ffrainc Yr Alban: Mike Dickson (Blackheath), Walter Sutherland (Hawick), Gus Angus (Watsonians), Jimmy Pearson (Watsonians), George Will (Prifysgol Caergrawnt), Sandy Gunn (Royal High School), Jenny Hume (Royal High School), John MacCallum (Watsonians) Capt., Robert Robertson (Albanwyr Llundain), William Purves (Albanwyr Llundain), Dave Howie (Kirkcaldy), David Bain (Prifysgol Rhydychen), Colin Hill (Prifysgol San Andreas), John Dobson (Glasgow Academicals), Freddie Turner (Lerpwl) Ffrainc: Francois Dutour (Stade Toulousain), Pierre Failliot (Racing Club de France), Julien Dufau (Biarritz Stade), Daniel Thingoue (Prifysgol Stade Bordelais), Marcel Burgun (Racing Club de France), Jacques Dedet Capt., Leon Larribau (Club Athletique Perigourdia), Jean-Jacques Conilh de Beyssac (Prifysgol Stade Bordelais), Edouard Vallot, Robert Monier (Prifysgol Stade Bordelais), Raymond Simon Paoli (Stade Francais), Paul Mauriat (P.C. de Lyon), Maurice Boyau (Prifysgol Stade Bordelais), Jean Domercq (Aviron Bayonnais) Marcel Communeau (Veloce Club, Beauvoisinc)  Cymru v Yr Alban Cymru: Jack Bancroft (Abertawe), Reggie Plummer (Casnewydd), Willie Davies (Aberafan), Fred Birt (Casnewydd), George Hirst (Casnewydd), Billy Trew (Abertawe), Dicky Owen Capt. (Abertawe), Glyn Stephens (Castell-nedd), Harry Uzzell (Casnewydd), Len Trump (Casnewydd), Jim Webb (Abertyleri), Percy Coldrick (Casnewydd), Rees Thomas (Pont-y-p\u0175l), Ivor Morgan (Abertawe), Howel Davies (Castell-nedd) Yr Alban: Mike Dickson (Blackheath), Walter Sutherland (Hawick), Gus Angus (Watsonians), Jimmy Pearson (Watsonians), George Will (Prifysgol Caergrawnt), Sandy Gunn (Royal High School), Puss Milroy (Watsonians), John MacCallum Capt. (Watsonians), Lewis Robertson (Albanwyr Llundain), William Purves (Albanwyr Llundain), Dave Howie (Kirkcaldy), David Bain (Prifysgol Rhydychen), Jock Scott, John Dobson (Glasgow Academicals), Freddie Turner (Lerpwl)   Lloegr v Iwerddon Lloegr: Billy Johnston (Bryste), Alan Roberts (Northern), Ronald Poulton-Palmer (Prifysgol Rhydychen), John Birkett (Harlequins), Henry Brougham (Harlequins), Harry Coverdale (Blackheath), John Pym (Blackheath), Robert Dibble (Casnewydd) Capt., Norman Wodehouse (Lluoedd Arfog), Alfred MacIlwaine (Lluoedd Arfog), John King (Headingley), John Eddison (Headingley), Dick Stafford (Bedford), Dave Holland (Devon Albion), Alf Kewney (Rockcliffe) Iwerddon: Billy Hinton (Old Wesley), Charles MacIvor (Prifysgol Dulyn), Myley Abraham (Bective Rangers), Alexander Foster (Prifysgol Queen's, Belffast) Capt., Joseph Quinn (Prifysgol Dulyn), Dickie Lloyd (Prifysgol Dulyn), Harry Read (Prifysgol Dulyn), Tom Smyth (Malone), Robert Hemphill (Prifysgol Dulyn), Samuel Campbell (Derry a Phrifysgol Caeredin), Herbert Moore (Prifysgol Queen's, Belffast), George McConnell (Derry), William Edwards (Malone), George Killeen (Garryowen), Thomas Halpin (Garryowen)  Iwerddon v Yr Alban Iwerddon: Robin Wright (Monkstown), Charles MacIvor (Prifysgol Dulyn), Myley Abraham (Bective Rangers), Alexander Foster (Prifysgol Queen's, Belffast), Joseph Quinn (Prifysgol Dulyn), Dickie Lloyd (Prifysgol Dulyn) Capt., Harry Read (Prifysgol Dulyn), George Brown, Robert Hemphill (Prifysgol Dulyn), Samuel Campbell (Derry a Phrifysgol Caeredin), Herbert Moore (Prifysgol Queen's, Belffast), Charles Adams (Old Wesley), Richard d'Arcy Patterson (Wanderers), George Killeen (Garryowen), Thomas Halpin (Garryowen) Yr Alban: Carl Ogilvy (Hawick), Stephen Steyn (Prifysgol Rhydychen), Gus Angus (Watsonians), Colin Gilray (Albanwyr Llundain), (Prifysgol Caergrawnt), Sandy Gunn (Royal High School), Puss Milroy (Watsonians), John MacCallum (Watsonians) Capt., Lewis Robertson (Albanwyr Llundain), William Purves (Albanwyr Llundain), Dave Howie (Kirkcaldy), Colin Hill (Prifysgol San Andreas), Jock Scott (Edinburgh Academicals), John Dobson (Glasgow Academicals), Freddie Turner (Lerpwl)  Iwerddon v Cymru Iwerddon: Billy Hinton (Old Wesley), Charles MacIvor (Prifysgol Dulun), Myley Abraham (Bective Rangers), Alexander Foster, J(Prifysgol Queen's, Belffast), Joseph Quinn (Prifysgol Dulyn), Dickie Lloyd (Prifysgol Dulyn) Capt., Harry Read (Prifysgol Dulyn), George Brown (Monktown a'r Lluoedd Arfog), Robert Hemphill (Prifysgol Dulyn), Samuel Campbell (Derry a Phrifysgol Caeredin), Herbert Moore (Prifysgol Queen's, Belffast), Charles Adams (Old Wesley), Richard d'Arcy Patterson (Wanderers), George Killeen (Garryowen), William Beatty (Gogledd Iwerddon) Cymru: Jack Bancroft (Abertawe) Capt., Reggie Plummer (Casnewydd), Willie Davies (Aberafan), Fred Birt (Casnewydd), Brin Lewis (Prifysgol Caergrawnt ac Abertawe), Walter Martin (Casnewydd), Tommy Vile (Casnewydd), Glyn Stephens (Castell-nedd), Harry Uzzell (Casnewydd), Len Trump (Casnewydd), Gus Merry (Pill Harriers), Tom Williams (Abertawe), Harry Hyam (Llanelli), Billy Jenkins (Caerdydd), Frank Hawkins (Pontypridd)  Yr Alban v Lloegr Yr Alban: Mike Dickson (Blackheath), Walter Sutherland (Hawick), Billy Burnet, Gus Angus (Watsonians), George Will, James Boyd, Puss Milroy, John MacCallum Capt., Lewis Robertson, Charlie Usher, Dave Howie, David Bain, Jock Scott, John Dobson (Glasgow Academicals), Freddie Turner (Lerpwl) Lloegr: Billy Johnston (Bryste), Alan Roberts, Ronald Poulton-Palmer, John Birkett (Harlequins), Henry Brougham (Harlequins), Adrian Stoop (Harlequins), John Pym (Blackheath), Robert Dibble (Casnewydd) Capt., Norman Wodehouse (Lluoedd Arfog), Alfred MacIlwaine, John King (Headingley), John Eddison (Headingley), Dick Stafford (Bedford), Dave Holland (Devon Albion), Alf Kewney   Cymru v Ffrainc Cymru: Harold Thomas (Llanelli), Reggie Plummer (Casnewydd), Billy Spiller (Caerdydd), Jack Jones (Pont-y-p\u0175l), Ewan Davies (Caerdydd), Walter Martin (Casnewydd), Tommy Vile (Casnewydd) Capt., Glyn Stephens (Castell-nedd), Harry Uzzell Casnewydd), Len Trump (Casnewydd), Gus Merry (Pill Harriers), Percy Coldrick (Casnewydd), Harry Hyam (Llanelli), Billy Jenkins (Caerdydd), Frank Hawkins (Pontypridd) Ffrainc: Francois Dutour, Emile Lesieur, Gaston Lane Capt. (Racing Club de France), Jean Sentilles, Julien Dufau, Gilbert Charpentier, Leon Larribau (Club Athletique Perigourdia), Jacques Forestier, Jean-Rene Pascarel, Marcel Monniot, Helier Tilh, Jules Cadenat, Maurice Boyau, Fernand Forgues, Marcel Communeau   Ffrainc v Lloegr Ffrainc: Francois Dutour, Pierre Failliot (Racing Club de France), Gaston Lane Capt. (Racing Club de France), Jean Sentilles, Julien Dufau, Gilbert Charpentier, Leon Larribau (Club Athletique Perigourdia), Marcel Monniot, Jean-Rene Pascarel, Helier Tilh, Jules Cadenat, Pierre Mouniq, Maurice Boyau, Fernand Forgues, Marcel Communeau Lloegr: Billy Johnston (Bryste), Alan Roberts, Maurice Neale, John Birkett (Harlequins), Henry Brougham (Harlequins), Harry Coverdale, John Pym (Blackheath), John Ritson, Norman Wodehouse (Lluoedd Arfog) Capt., Alfred MacIlwaine, William Hynes, John Eddison (Headingley), Dick Stafford (Bedford), John Greenwood, Cherry Pillman (Blackheath)  Doleni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Cyrchwyd 2021-02-07. Cyfeiriadau","498":"Os ydych wedi cyrraedd yma wrth chwilio am y penrhyn a rhanbarth yng ngogledd-orllewin Cymru, gweler Ll\u0177n (gwahaniaethu).Corff sylweddol o dd\u0175r sy'n gorwedd mewn pant ar wyneb y tir yw llyn; neu mewn Cymraeg cynnar: llwch sy'n perthyn yn agos i'r gair Gaeleg loch. Fel rheol mae afonydd yn llifo i mewn ac allan o lynnoedd, er eithriadau lle nad oes all-lif na mewnlif iddynt. Mae'r rhan fwyaf o lynnoedd yn llynnoedd d\u0175r croyw, ond ceir rhai sy'n llynnoedd d\u0175r hallt, er enghraifft Great Salt Lake yn Utah, UDA. Mae rhai llynnoedd mawr yn cael eu cyfrif fel moroedd, e.e. M\u00f4r Caspia a'r M\u00f4r Marw. Ceir llynnoedd artiffisial hefyd, wedi'u creu gan amlaf er mwyn cael ffynhonnell dd\u0175r neu ar gyfer cynlluniau trydan hydro. Gan amlaf  (megis Llyn Celyn) fe'i creir trwy godi argae ar afon.  Llynnoedd nodedig Y llyn mwyaf yn y byd o ran arwynebedd ei wyneb yw M\u00f4r Caspia ( 394,299\u00a0km\u00b2). Y llyn dyfnaf yw Llyn Baikal yn Siberia, gyda dyfnder o 1,637\u00a0m (5,371\u00a0tr.); dyma lyn d\u0175r croyw mwyaf y byd o ran maint ei dd\u0175r. Y llyn hynaf yn y byd yw Llyn Baikal, ac yn nesaf iddo Llyn Tanganyika (rhwng Tansan\u00efa, y Congo, Sambia a Bwrwndi). Y llyn uchaf yn y byd yw pwll dienw ar Ojos del Salado at 6390m, ac mae Pwll Lhagba yn Tibet at 6,368\u00a0m yn ail. Y llyn uchaf yn y byd y gellir ei fordwyo ar longau masnachol yw Llyn Titicaca yn Bolifia at 3,812\u00a0m. Mae hefyd y llyn d\u0175r croyw mwyaf (a'r ail yn gyffredinol) yn Ne America. Y llyn isaf yn y byd yw'r M\u00f4r Marw sy'n ffinio ag Israel, Gwlad Iorddonen a'r Lan Orllewinol at 418\u00a0m (1,371\u00a0tr) is lefel y m\u00f4r. Mae hefyd yn un o'r llynnoedd mwyaf hallt yn y byd. Y llyn d\u0175r croyw mwyaf o ran arwynebedd, a'r trydydd mwyaf o ran maint, yw Llyn Superior gyda arwynebedd o 82,414\u00a0km\u00b2. Fodd bynnag, mae Llyn Huron a Llyn Michigan yn ffurfio un system hydrolegol gydag arwynebedd o 117,350\u00a0km\u00b2, y cyfeirir ato weithiau fel Llyn Michigan-Huron. Mae'r rhain i gyd yn rhan o'r Llynnoedd Mawr yng Ngogledd America. Yr ynys fwyaf mewn llyn d\u0175r croyw yw Ynys Manitoulin yn Llyn Huron, gyda arwynebedd o 2,766\u00a0km\u00b2. Llyn Manitou, ar yr ynys honno, yw'r llyn mwyaf ar ynys mewn llyn d\u0175r croyw. Y llyn mwyaf a leolir ar ynys yw Llyn Nettilling ar Ynys Baffin. Y llyn mwyaf yn y byd sy'n draenio'n naturiol i ddau gyfeiriad yw Llyn Wollaston. Lleolir Llyn Toba ar ynys Sumatra ar yr hyn sydd efallai'r caldera atgyfodol mwyaf ar y Ddaear. Y llyn mwyaf o fewn ffiniau unrhyw un ddinas yw Llyn Wanapitei yn ninas Greater Sudbury, Ontario, Canada. Cyn 2001, apn newidwyd y ffiniau, Llyn Ramsey oedd y mwyaf, hefyd yn Sudbury. Llyn Enriquillo yn Ngweriniaeth Dominica yw'r unig llyn d\u0175r hallt yn y byd lle ceir crocodilod. Y llynnoedd mwyaf (arwynebedd) yn \u00f4l cyfandir Affrica - Llyn Victoria-Nyanza, sydd yn ogystal y llyn d\u0175r croyw ail fwyaf yn y byd. Mae'n un o Lynnoedd Mawr Affrica. Antarctica - Llyn Vostok (is-rewlifol) Asia - M\u00f4r Caspia, sydd yn ogystal y mwyaf ar y Ddaear. Awstralia - Llyn Eyre Ewrop - Llyn Ladoga, yn cael ei dilyn gan Llyn Onega, ill dau yng ngogledd-orllewin Rwsia. Gogledd America - Llyn Superior De America - Llyn Titicaca (mae Llyn Maracaibo yn Feneswela yn fwy ond nis ystyrir yn wir llyn bellach am fod sianel yn ei gysylltu \u00e2'r m\u00f4r). Llynnoedd yng Nghymru Mae llynnoedd yng Nghymru, yn ogystal a'r m\u00f4r, afonydd a ffynhonnau, yn gyforiog o goelion a straeon gwerin dyfrllyd \u2013 lawer ohonynt (efallai?) yn atgof niwlog am hen draddodiadau a defodau cyn-Gristnogol Celtaidd. Roedd d\u0175r yn elfen holl bwysig ym mywydau pobol; yn rhan mor hanfodol o drefn natur ac eto'n llawn gwrthgyferbyniadau \u2013 yn ffynhonnell bywyd a bwyd, yn iachau a phuro, ond hefyd yn chwalu a lladd. Gallai fod yn dryloyw ac eto'n llawn dirgelwch yn nyfnder anweladwy llyn, m\u00f4r neu bwll a phan yn llonydd yn adlewyrchu goleuni duw'r haul a llun y sawl a edrychai iddo.  Aberthu Ystyrid bob corff o dd\u0175r yn sanctaidd ac yn borth i'r arall-fyd lle preswyliai ac y gellid cysylltu \u00e2'r duwiau a bodau goruwchnaturiol eraill. Dyma pam yr aberthid cymaint o drysorau i lynnoedd ar draws y byd Celtaidd. Tystia'r Groegwr Strabo fel y byddai llwyth Celtaidd y Volcae Tectosages yn aberthu ingotiau o aur ac arian i lyn sanctaidd ger Toulouse yn yr ail ganrif CC ac na feiddiai neb amharu \u00e2'r safle cyn i'r Rhufeiniaid anwar geisio codi'r cyfoeth o waelod y llyn yn 106CC! Disgrifia Gregory o Tours yn y canol-oesoedd \u0175yl baganaidd 3 niwrnod ger llyn G\u00e9vaudan yn y Cevennes, ple aberthai'r bobl fwyd, dillad ac anifeiliaid i'r llyn. Mae'r dystiolaeth archeolegol am aberthu i lynnoedd yn sylweddol. Un o'r safleoedd enwocaf a chyfoethocaf yw La T\u00e9ne yn y Swisdir lle cafwyd olion llwyfan pren mewn mawnog ar ymyl bae bychan ar lan ddwyreinol Llyn Neuch\u00e2tel. Oddiarno, yn y ddwy ganrif CC derbyniodd duw'r llyn gannoedd o dlysau, picellau, cleddyfau a thariannau yn ogystal a ch\u0175n, gwartheg, moch, ceffylau a phobl. Ar sail arbenigrwydd a cheinder yr addurniadau ar lawer o'r ebyrth metal hyn y diffiniwyd teip ag arddull addurniadol un o gyfnodau amlycaf y gelfyddyd glasurol Geltaidd. Yng Nghymru canfyddwyd celc o waith metel yn Llyn Mawr, Morgannwg, yn dyddio o tua 600CC. Yn eu mysg roedd addurniadau harnais a cherbyd ceffyl; bwyelli, crymannau a dau grochan efydd \u2013 rhai ohonynt yn arddull addurniadol Hallstat, oedd yn blaenori'r La T\u00e9nne. Yn Llyn Cerrig Bach ym M\u00f4n cafwyd casgliad o arfau, crochannau, cadwen gaethweision a darnau o gerbyd rhyfel, oll wedi eu haberthu rhwng yr ail ganrif CC a'r ganrif gynta OC.  Anghenfilod Parhaodd y cof am aberthu i lynnoedd yn hir iawn ac mae straeon gwerin yn gyffredin am anghenfil sy'n preswylio yn y dyfnder dyfrllyd ac yn mynnu aberth blynyddol \u2013 merch ifanc fel arfer \u2013 neu bydd yn gadael y llyn ac anrheithio'r wlad oddiamgylch. Ond wrth lwc, fel arfer, fe ddaw arwr i ymladd a difa'r anghenfil ac achub y ferch! Un o'r enghreifftiau enwocaf o anghenfil o'r fath, pe cai ferch ifanc neu beidio(!), oedd Yr Afanc a cheir sawl fersiwn o'r stori am y peth erchyll hwn. Yn Nyffryn Conwy, lle y llechai mewn pwll mawr yn yr afon Conwy \u2013 Llyn yr Afanc ger Betws y Coed \u2013 fe achosai orlifoedd enbyd yn y dyffryn bob hyn a hyn. Ond llwyddwyd i'w raffu a'i lusgo gan yr Ychain Bannog i Lyn Cwm Ffynnon yng nghesail y Glyder Fawr, ple na allai wneud cymaint o ddifrod. Yn Llyn Syfaddon ger Aberhonddu, Hu Gadarn a'i haliodd o'r llyn, tra yn Llyn Barfog ger Aberdyfi y Brenin Arthur a'i farch fu'n gyfrifol. A beth am Tegid \u2013 sy'n anghenfil mwy modern, efallai \u2013 a driga yn Llyn Tegid? Fel Loch Ness yn yr Alban mae Llyn Tegid angen anghenfil yndoes?!  Gorlifoedd Priodolir tarddiad amryw o lynoedd i orlif pan esgeuluswyd roi'r caead yn ei \u00f4l ar rhyw ffynnon neu'i gilydd. Enghraifft o hyn yw stori Llyn Llech Owain yn Sir Gaerfyrddin a ffurfwyd pan anghofiodd Owain roi'r llech oedd yn gaead ar ffynnon ar y Mynydd Mawr yn ei h\u00f4l. Wrth farchogi ymaith digwyddodd edrych dros ei ysgwydd a gweld bod y ffynnon yn brysur orlifo'r wlad. Onibai iddo lwyddo i garlamu ei geffyl rownd y llyn newydd i'w atal rhag tyfu'n fwy, byddai'r wlad i gyd, a phawb a drigai ynddi, wedi boddi.         Ceir straeon tebyg am Ffynnon Grasi yn gorlifo a chreu Llyn Glasfryn yn Eifionydd; Ffynnon Gywer yn creu Llyn Tegid ac mae fersiwn gynnar o stori Cantre'r Gwaelod yn son am anffawd Mererid, ceidwades y ffynnon, yn methu ail-gaeadu'r ffynnon sanctaidd nes i'r cantref cyfan gael ei foddi. Os dielid am esgeuluso ail-gaeadu ffynnon ceir hefyd ddial am greulondeb a chamwri. Mae stori Tyno Helig ar lannau'r Fenai, pan glywir y llais ysbrydol yn gwaeddi \u201cDaw dial! Daw dial! Daw dial!\u201d yn rhybudd erchyll y boddir y drwgweithredwr a'i holl ddisgynyddion rhyw ddydd. Cysylltir straeon tebyg hefyd \u00e2 Llyn Llynclys rhwng Croesoswallt a Llanymynaich, Llyn Syfaddon a Llyn Tegid.  Y Tylwyth Teg Ond, o'r cyfan, efallai mai straeon am lynnoedd yn breswylfeydd i'r Tylwyth Teg sydd fwyaf adnabyddus ac am fugail yn hudo rhyw Dylwythes Deg i'r tir i'w briodi. Chwedl Llyn y Fan yw'r enghraifft orau o hyn a sut y gosodwyd amodau ar Rhiwallon fyddai'n sicrhau y byddai ei wraig yn aros yn ein byd ni. Pan dorwyd yr amodau aeth y ferch yn \u00f4l i'r llyn gyda'i holl eiddo a'i gwartheg. Ond ni allasi gymeryd eu tri mab, na chwaith yr holl wybodaeth am feddyginiaethau yr oedd wedi ei ddysgu iddynt. Felly, am bod y fferm bellach yn \u201cbancrypt(!)\u201d fe drodd Rhiwallon a'i feibion yn feddygon gan ddod yn adnabyddus o hynny ymlaen fel teulu enwog Meddygon Myddfai. Ceir straeon tebyg, neu o leia'n cynnwys rhai elfennau o'r stori hon, yn gysylltiedig \u00e2 Llyn Nelferch neu Lyn y Forwyn ym Morgannwg; a Llynnau Barfog ac Arenig ym Meirionnydd a Llyn y Dywarchen a Llun Dwythwch yn Eryri. Ond yn ogystal \u00e2'r Tylwyth Teg a'u hanifeiliaid yn dod i'n byd ni ceir enghraifft, yn stori Llyn Cwm Llwch ger Aberhonddu am ddrws cyfrin fyddai'n agor bob Calan Mai i wlad y Tylwyth Teg. Gwarchodid y porth a'r llyn gan gorach bl\u00efn mewn c\u00f4t goch, a chawn disgrifiad o breswylfa'r Tylwyth ar ynys hud, fyddai'n anweledig fel arfer \u2013 sy'n ein hatgoffa, mewn cyswllt arall, o Ynys y Meirw, Afallon neu Dir Na-nog ym m\u00f4r y gorllewin. Dyma'r porth i'r arall-fyd yn sicr.  Gweler hefyd Rhestr llynnoedd Cymru Llynnoedd Ewrop Rhestr o lynnoedd mwyaf y byd Cyfeiriadau","500":"Os ydych wedi cyrraedd yma wrth chwilio am y penrhyn a rhanbarth yng ngogledd-orllewin Cymru, gweler Ll\u0177n (gwahaniaethu).Corff sylweddol o dd\u0175r sy'n gorwedd mewn pant ar wyneb y tir yw llyn; neu mewn Cymraeg cynnar: llwch sy'n perthyn yn agos i'r gair Gaeleg loch. Fel rheol mae afonydd yn llifo i mewn ac allan o lynnoedd, er eithriadau lle nad oes all-lif na mewnlif iddynt. Mae'r rhan fwyaf o lynnoedd yn llynnoedd d\u0175r croyw, ond ceir rhai sy'n llynnoedd d\u0175r hallt, er enghraifft Great Salt Lake yn Utah, UDA. Mae rhai llynnoedd mawr yn cael eu cyfrif fel moroedd, e.e. M\u00f4r Caspia a'r M\u00f4r Marw. Ceir llynnoedd artiffisial hefyd, wedi'u creu gan amlaf er mwyn cael ffynhonnell dd\u0175r neu ar gyfer cynlluniau trydan hydro. Gan amlaf  (megis Llyn Celyn) fe'i creir trwy godi argae ar afon.  Llynnoedd nodedig Y llyn mwyaf yn y byd o ran arwynebedd ei wyneb yw M\u00f4r Caspia ( 394,299\u00a0km\u00b2). Y llyn dyfnaf yw Llyn Baikal yn Siberia, gyda dyfnder o 1,637\u00a0m (5,371\u00a0tr.); dyma lyn d\u0175r croyw mwyaf y byd o ran maint ei dd\u0175r. Y llyn hynaf yn y byd yw Llyn Baikal, ac yn nesaf iddo Llyn Tanganyika (rhwng Tansan\u00efa, y Congo, Sambia a Bwrwndi). Y llyn uchaf yn y byd yw pwll dienw ar Ojos del Salado at 6390m, ac mae Pwll Lhagba yn Tibet at 6,368\u00a0m yn ail. Y llyn uchaf yn y byd y gellir ei fordwyo ar longau masnachol yw Llyn Titicaca yn Bolifia at 3,812\u00a0m. Mae hefyd y llyn d\u0175r croyw mwyaf (a'r ail yn gyffredinol) yn Ne America. Y llyn isaf yn y byd yw'r M\u00f4r Marw sy'n ffinio ag Israel, Gwlad Iorddonen a'r Lan Orllewinol at 418\u00a0m (1,371\u00a0tr) is lefel y m\u00f4r. Mae hefyd yn un o'r llynnoedd mwyaf hallt yn y byd. Y llyn d\u0175r croyw mwyaf o ran arwynebedd, a'r trydydd mwyaf o ran maint, yw Llyn Superior gyda arwynebedd o 82,414\u00a0km\u00b2. Fodd bynnag, mae Llyn Huron a Llyn Michigan yn ffurfio un system hydrolegol gydag arwynebedd o 117,350\u00a0km\u00b2, y cyfeirir ato weithiau fel Llyn Michigan-Huron. Mae'r rhain i gyd yn rhan o'r Llynnoedd Mawr yng Ngogledd America. Yr ynys fwyaf mewn llyn d\u0175r croyw yw Ynys Manitoulin yn Llyn Huron, gyda arwynebedd o 2,766\u00a0km\u00b2. Llyn Manitou, ar yr ynys honno, yw'r llyn mwyaf ar ynys mewn llyn d\u0175r croyw. Y llyn mwyaf a leolir ar ynys yw Llyn Nettilling ar Ynys Baffin. Y llyn mwyaf yn y byd sy'n draenio'n naturiol i ddau gyfeiriad yw Llyn Wollaston. Lleolir Llyn Toba ar ynys Sumatra ar yr hyn sydd efallai'r caldera atgyfodol mwyaf ar y Ddaear. Y llyn mwyaf o fewn ffiniau unrhyw un ddinas yw Llyn Wanapitei yn ninas Greater Sudbury, Ontario, Canada. Cyn 2001, apn newidwyd y ffiniau, Llyn Ramsey oedd y mwyaf, hefyd yn Sudbury. Llyn Enriquillo yn Ngweriniaeth Dominica yw'r unig llyn d\u0175r hallt yn y byd lle ceir crocodilod. Y llynnoedd mwyaf (arwynebedd) yn \u00f4l cyfandir Affrica - Llyn Victoria-Nyanza, sydd yn ogystal y llyn d\u0175r croyw ail fwyaf yn y byd. Mae'n un o Lynnoedd Mawr Affrica. Antarctica - Llyn Vostok (is-rewlifol) Asia - M\u00f4r Caspia, sydd yn ogystal y mwyaf ar y Ddaear. Awstralia - Llyn Eyre Ewrop - Llyn Ladoga, yn cael ei dilyn gan Llyn Onega, ill dau yng ngogledd-orllewin Rwsia. Gogledd America - Llyn Superior De America - Llyn Titicaca (mae Llyn Maracaibo yn Feneswela yn fwy ond nis ystyrir yn wir llyn bellach am fod sianel yn ei gysylltu \u00e2'r m\u00f4r). Llynnoedd yng Nghymru Mae llynnoedd yng Nghymru, yn ogystal a'r m\u00f4r, afonydd a ffynhonnau, yn gyforiog o goelion a straeon gwerin dyfrllyd \u2013 lawer ohonynt (efallai?) yn atgof niwlog am hen draddodiadau a defodau cyn-Gristnogol Celtaidd. Roedd d\u0175r yn elfen holl bwysig ym mywydau pobol; yn rhan mor hanfodol o drefn natur ac eto'n llawn gwrthgyferbyniadau \u2013 yn ffynhonnell bywyd a bwyd, yn iachau a phuro, ond hefyd yn chwalu a lladd. Gallai fod yn dryloyw ac eto'n llawn dirgelwch yn nyfnder anweladwy llyn, m\u00f4r neu bwll a phan yn llonydd yn adlewyrchu goleuni duw'r haul a llun y sawl a edrychai iddo.  Aberthu Ystyrid bob corff o dd\u0175r yn sanctaidd ac yn borth i'r arall-fyd lle preswyliai ac y gellid cysylltu \u00e2'r duwiau a bodau goruwchnaturiol eraill. Dyma pam yr aberthid cymaint o drysorau i lynnoedd ar draws y byd Celtaidd. Tystia'r Groegwr Strabo fel y byddai llwyth Celtaidd y Volcae Tectosages yn aberthu ingotiau o aur ac arian i lyn sanctaidd ger Toulouse yn yr ail ganrif CC ac na feiddiai neb amharu \u00e2'r safle cyn i'r Rhufeiniaid anwar geisio codi'r cyfoeth o waelod y llyn yn 106CC! Disgrifia Gregory o Tours yn y canol-oesoedd \u0175yl baganaidd 3 niwrnod ger llyn G\u00e9vaudan yn y Cevennes, ple aberthai'r bobl fwyd, dillad ac anifeiliaid i'r llyn. Mae'r dystiolaeth archeolegol am aberthu i lynnoedd yn sylweddol. Un o'r safleoedd enwocaf a chyfoethocaf yw La T\u00e9ne yn y Swisdir lle cafwyd olion llwyfan pren mewn mawnog ar ymyl bae bychan ar lan ddwyreinol Llyn Neuch\u00e2tel. Oddiarno, yn y ddwy ganrif CC derbyniodd duw'r llyn gannoedd o dlysau, picellau, cleddyfau a thariannau yn ogystal a ch\u0175n, gwartheg, moch, ceffylau a phobl. Ar sail arbenigrwydd a cheinder yr addurniadau ar lawer o'r ebyrth metal hyn y diffiniwyd teip ag arddull addurniadol un o gyfnodau amlycaf y gelfyddyd glasurol Geltaidd. Yng Nghymru canfyddwyd celc o waith metel yn Llyn Mawr, Morgannwg, yn dyddio o tua 600CC. Yn eu mysg roedd addurniadau harnais a cherbyd ceffyl; bwyelli, crymannau a dau grochan efydd \u2013 rhai ohonynt yn arddull addurniadol Hallstat, oedd yn blaenori'r La T\u00e9nne. Yn Llyn Cerrig Bach ym M\u00f4n cafwyd casgliad o arfau, crochannau, cadwen gaethweision a darnau o gerbyd rhyfel, oll wedi eu haberthu rhwng yr ail ganrif CC a'r ganrif gynta OC.  Anghenfilod Parhaodd y cof am aberthu i lynnoedd yn hir iawn ac mae straeon gwerin yn gyffredin am anghenfil sy'n preswylio yn y dyfnder dyfrllyd ac yn mynnu aberth blynyddol \u2013 merch ifanc fel arfer \u2013 neu bydd yn gadael y llyn ac anrheithio'r wlad oddiamgylch. Ond wrth lwc, fel arfer, fe ddaw arwr i ymladd a difa'r anghenfil ac achub y ferch! Un o'r enghreifftiau enwocaf o anghenfil o'r fath, pe cai ferch ifanc neu beidio(!), oedd Yr Afanc a cheir sawl fersiwn o'r stori am y peth erchyll hwn. Yn Nyffryn Conwy, lle y llechai mewn pwll mawr yn yr afon Conwy \u2013 Llyn yr Afanc ger Betws y Coed \u2013 fe achosai orlifoedd enbyd yn y dyffryn bob hyn a hyn. Ond llwyddwyd i'w raffu a'i lusgo gan yr Ychain Bannog i Lyn Cwm Ffynnon yng nghesail y Glyder Fawr, ple na allai wneud cymaint o ddifrod. Yn Llyn Syfaddon ger Aberhonddu, Hu Gadarn a'i haliodd o'r llyn, tra yn Llyn Barfog ger Aberdyfi y Brenin Arthur a'i farch fu'n gyfrifol. A beth am Tegid \u2013 sy'n anghenfil mwy modern, efallai \u2013 a driga yn Llyn Tegid? Fel Loch Ness yn yr Alban mae Llyn Tegid angen anghenfil yndoes?!  Gorlifoedd Priodolir tarddiad amryw o lynoedd i orlif pan esgeuluswyd roi'r caead yn ei \u00f4l ar rhyw ffynnon neu'i gilydd. Enghraifft o hyn yw stori Llyn Llech Owain yn Sir Gaerfyrddin a ffurfwyd pan anghofiodd Owain roi'r llech oedd yn gaead ar ffynnon ar y Mynydd Mawr yn ei h\u00f4l. Wrth farchogi ymaith digwyddodd edrych dros ei ysgwydd a gweld bod y ffynnon yn brysur orlifo'r wlad. Onibai iddo lwyddo i garlamu ei geffyl rownd y llyn newydd i'w atal rhag tyfu'n fwy, byddai'r wlad i gyd, a phawb a drigai ynddi, wedi boddi.         Ceir straeon tebyg am Ffynnon Grasi yn gorlifo a chreu Llyn Glasfryn yn Eifionydd; Ffynnon Gywer yn creu Llyn Tegid ac mae fersiwn gynnar o stori Cantre'r Gwaelod yn son am anffawd Mererid, ceidwades y ffynnon, yn methu ail-gaeadu'r ffynnon sanctaidd nes i'r cantref cyfan gael ei foddi. Os dielid am esgeuluso ail-gaeadu ffynnon ceir hefyd ddial am greulondeb a chamwri. Mae stori Tyno Helig ar lannau'r Fenai, pan glywir y llais ysbrydol yn gwaeddi \u201cDaw dial! Daw dial! Daw dial!\u201d yn rhybudd erchyll y boddir y drwgweithredwr a'i holl ddisgynyddion rhyw ddydd. Cysylltir straeon tebyg hefyd \u00e2 Llyn Llynclys rhwng Croesoswallt a Llanymynaich, Llyn Syfaddon a Llyn Tegid.  Y Tylwyth Teg Ond, o'r cyfan, efallai mai straeon am lynnoedd yn breswylfeydd i'r Tylwyth Teg sydd fwyaf adnabyddus ac am fugail yn hudo rhyw Dylwythes Deg i'r tir i'w briodi. Chwedl Llyn y Fan yw'r enghraifft orau o hyn a sut y gosodwyd amodau ar Rhiwallon fyddai'n sicrhau y byddai ei wraig yn aros yn ein byd ni. Pan dorwyd yr amodau aeth y ferch yn \u00f4l i'r llyn gyda'i holl eiddo a'i gwartheg. Ond ni allasi gymeryd eu tri mab, na chwaith yr holl wybodaeth am feddyginiaethau yr oedd wedi ei ddysgu iddynt. Felly, am bod y fferm bellach yn \u201cbancrypt(!)\u201d fe drodd Rhiwallon a'i feibion yn feddygon gan ddod yn adnabyddus o hynny ymlaen fel teulu enwog Meddygon Myddfai. Ceir straeon tebyg, neu o leia'n cynnwys rhai elfennau o'r stori hon, yn gysylltiedig \u00e2 Llyn Nelferch neu Lyn y Forwyn ym Morgannwg; a Llynnau Barfog ac Arenig ym Meirionnydd a Llyn y Dywarchen a Llun Dwythwch yn Eryri. Ond yn ogystal \u00e2'r Tylwyth Teg a'u hanifeiliaid yn dod i'n byd ni ceir enghraifft, yn stori Llyn Cwm Llwch ger Aberhonddu am ddrws cyfrin fyddai'n agor bob Calan Mai i wlad y Tylwyth Teg. Gwarchodid y porth a'r llyn gan gorach bl\u00efn mewn c\u00f4t goch, a chawn disgrifiad o breswylfa'r Tylwyth ar ynys hud, fyddai'n anweledig fel arfer \u2013 sy'n ein hatgoffa, mewn cyswllt arall, o Ynys y Meirw, Afallon neu Dir Na-nog ym m\u00f4r y gorllewin. Dyma'r porth i'r arall-fyd yn sicr.  Gweler hefyd Rhestr llynnoedd Cymru Llynnoedd Ewrop Rhestr o lynnoedd mwyaf y byd Cyfeiriadau","502":"Tywysog Cymru yw teitl etifedd diymwad coron y Deyrnas Unedig. Diben gwreiddiol y teitl oedd i uno Cymru dan benarglwyddiaeth Tywysog Gwynedd. Y person cyntaf i ddefnyddio'r teitl oedd Dafydd ap Llywelyn, ond Llywelyn ap Gruffudd oedd y cyntaf i gael ei gydnabod fel Tywysog Cymru, gyda sefydliad Tywysogaeth Cymru ym 1267. Ar \u00f4l cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Mae rhai eraill wedi hawlio'r teitl, yn bennaf Dafydd ap Gruffudd, Owain Lawgoch ac Owain Glyn D\u0175r.  Brenhinoedd Cymru Brenin oedd y teitl a ddefnyddiai rheolwyr Cymreig cyn i'r term \"tywysog\" gael ei fabwysiadu. Serch hynny nid y tywysogion oedd y cyntaf i geisio uno Cymru dan un penarglwydd.  Llwyddodd Rhodri Mawr, brenin Gwynedd (844-878), i ychwanegu Powys (855-878) a Seisyllwg (871-878) at ei deyrnas. Llwyddodd Hywel Dda, brenin Seisyllwg (900-950), i ddod yn frenin ar Ddyfed (904-950), Brycheiniog (930-950), Gwynedd a Phowys (942-950). Roedd Maredudd ab Owain, brenin Deheubarth (986-999) hefyd yn teyrnasu ar Wynedd a Phowys (986-999). Gruffudd ap Llywelyn yw'r unig rheolwr Cymreig i ddod yn frenin ar Gymru gyfan. Daeth yn frenin ar Wynedd a Phowys ym 1039, Deheubarth ym 1055, a gweddill Cymru ym 1058 tan ei farw ym 1063. Tywysogion y Cymry Bu tueddiad i ddefnyddio'r gair Tywysog am reolwyr Cymru o tua 1200 ymlaen. Cyn hynny defnyddiwyd y gair brenin hyd yn oed gan groniclwyr Lloegr. Daeth Owain Gwynedd i ddefnyddio'r teitl princeps Wallensium (tywysog y Cymry) erbyn diwedd ei oes. Disgrifir ei fab Dafydd ab Owain Gwynedd fel princeps Norwalliae (tywysog gogledd Cymru) a Rhys ap Gruffudd o Ddeheubarth fel proprietarius princeps Sudwalie, (priod dywysog de Cymru). Mae John Davies (hanesydd) yn ei gyfrol Hanes Cymru yn pwysleisio nad yw newid teitl o frenin i dywysog yn golygu lleihad yn eu statws o angenrheidrwydd. Ystyr y gair Cymraeg 'tywysog' yw \"un sy'n tywys, arweinydd, rheolwr\" neu'n llythrennol \"un sydd ar y blaen, un sy'n arwain.\" Defnyddiai Llywelyn Fawr y teitl \"Tywysog Gogledd Cymru\". Nod pob un o'r tywysogion hyn oedd i benarglwyddiaethu ar Gymru gyfan. Y rhai yn eu plith a lwyddodd i ddod yn benarglwyddi a de facto tywysogion Cymru oedd Owain Gwynedd, Rhys ap Gruffudd a Llywelyn Fawr; ond Llywelyn ap Gruffudd a lwyddodd i sefydlu Tywysogaeth Cymru.  Rhestr o Dywysogion y Cymry Owain Gwynedd, \"Tywysog y Cymry\", Tywysog Gwynedd 1137-1170 Rhys ap Gruffudd \"Tywysog De Cymru\" Tywysog Deheubarth 1155-1197 Dafydd ab Owain Gwynedd \"Tywysog Gogledd Cymru\" Tywysog Gwynedd 1170-1195 Llywelyn Fawr, \"Tywysog Gogledd Cymru\" Tywysog Gwynedd 1195-1240 Dafydd ap Llywelyn \"Tywysog Cymru\" Tywysog Gwynedd 1240-1246 Llywelyn ap Gruffudd \"Tywysog Cymru\" Tywysog Gwynedd 1246-1282; Tywysog Cymru 1267-1282 Tywysogion Cymru Prif Erthygl: Tywysogaeth Cymru Sefydlwyd Tywysogaeth Cymru ym 1267 gan Lywelyn ap Gruffudd gyda chydnabyddiaeth Brenin Lloegr a'r Pab. Ar \u00f4l cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Ers y Deddfau Uno ym 1536 a 1543 nid oes gan ddeilydd y teitl unrhyw r\u00f4l gyfansoddiadol yng Nghymru  Rhestr o Dywysogion Cymru Llywelyn ap Gruffudd 1267-1282 Edward o Gaernarfon 1301-1307 Edward, y Tywysog Du 1343-1376 Rhisiart o Bordeaux 1376-1377 Harri Mynwy 1399-1413 Edward o Westminster 1454-1471 Edward mab Edward IV 1471-1483 Edward o Middleham  1483-1484 Arthur Tudur 1489-1502 Harri Tudur 1504-1509 Harri Stuart 1610-1612 Siarl Stuart 1616-1625 Si\u00f4r mab Si\u00f4r I 1714-1727 Frederick 1729-1751 Si\u00f4r mab Frederick 1751-1760 Si\u00f4r y Rhaglyw Dywysog 1762-1820 Albert Edward 1841-1901 Si\u00f4r mab Edward VII 1901-1910 Edward mab Si\u00f4r V 1910-1936 Siarl Windsor (ers 1958) Hawlwyr i'r teitl o Dywysog Cymru Dafydd ap Gruffudd 1282-1283Hawliodd Dafydd ap Gruffudd y teitl ar \u00f4l marwolaeth ei frawd Llywelyn ap Gruffudd, ond ni oroesodd y rhyfel yn erbyn Edward I, brenin Lloegr.   Owain Lawgoch 1363-1378Hawliodd Owain Lawgoch y teitl fel etifedd olaf llinach tywysogion Aberffraw, ond cafodd ei lofruddio cyn iddo wirioneddu ei gynlluniau.   Owain Glyn D\u0175r 1400-1412Arweinydd gwrthryfel yn erbyn Harri IV, brenin Lloegr, coronwyd Owain yn Dywysog Cymru gan ei gefnogwyr ym 1400 a chafodd ei gydnabod gan frenin Ffrainc. Ffurfiodd Owain gynghrair strategol gyda gwrthwynebwyr mwyaf nerthol Harri. Carcharodd Edmund Mortimer, ewythr 5ed Iarll y Mers (Sir Caergrawnt), a oedd yn hawlio gorsedd Lloegr, ym 1402. Am gyfnod roedd yn rheoli bron y cyfan o Gymru, ond ar \u00f4l 1405 dechreuodd y gwrthryfel edwino'n raddol. Ceir y cofnod olaf am Owain yn 1412, ac nid oes unrhyw sicrwydd am ei hanes ar \u00f4l hynny. Saif, fodd bynnag, yng nghof y Gymru gyfoes fel un o bileri pwysicaf y genedl.  Cyfeiriadau","503":"Tywysog Cymru yw teitl etifedd diymwad coron y Deyrnas Unedig. Diben gwreiddiol y teitl oedd i uno Cymru dan benarglwyddiaeth Tywysog Gwynedd. Y person cyntaf i ddefnyddio'r teitl oedd Dafydd ap Llywelyn, ond Llywelyn ap Gruffudd oedd y cyntaf i gael ei gydnabod fel Tywysog Cymru, gyda sefydliad Tywysogaeth Cymru ym 1267. Ar \u00f4l cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Mae rhai eraill wedi hawlio'r teitl, yn bennaf Dafydd ap Gruffudd, Owain Lawgoch ac Owain Glyn D\u0175r.  Brenhinoedd Cymru Brenin oedd y teitl a ddefnyddiai rheolwyr Cymreig cyn i'r term \"tywysog\" gael ei fabwysiadu. Serch hynny nid y tywysogion oedd y cyntaf i geisio uno Cymru dan un penarglwydd.  Llwyddodd Rhodri Mawr, brenin Gwynedd (844-878), i ychwanegu Powys (855-878) a Seisyllwg (871-878) at ei deyrnas. Llwyddodd Hywel Dda, brenin Seisyllwg (900-950), i ddod yn frenin ar Ddyfed (904-950), Brycheiniog (930-950), Gwynedd a Phowys (942-950). Roedd Maredudd ab Owain, brenin Deheubarth (986-999) hefyd yn teyrnasu ar Wynedd a Phowys (986-999). Gruffudd ap Llywelyn yw'r unig rheolwr Cymreig i ddod yn frenin ar Gymru gyfan. Daeth yn frenin ar Wynedd a Phowys ym 1039, Deheubarth ym 1055, a gweddill Cymru ym 1058 tan ei farw ym 1063. Tywysogion y Cymry Bu tueddiad i ddefnyddio'r gair Tywysog am reolwyr Cymru o tua 1200 ymlaen. Cyn hynny defnyddiwyd y gair brenin hyd yn oed gan groniclwyr Lloegr. Daeth Owain Gwynedd i ddefnyddio'r teitl princeps Wallensium (tywysog y Cymry) erbyn diwedd ei oes. Disgrifir ei fab Dafydd ab Owain Gwynedd fel princeps Norwalliae (tywysog gogledd Cymru) a Rhys ap Gruffudd o Ddeheubarth fel proprietarius princeps Sudwalie, (priod dywysog de Cymru). Mae John Davies (hanesydd) yn ei gyfrol Hanes Cymru yn pwysleisio nad yw newid teitl o frenin i dywysog yn golygu lleihad yn eu statws o angenrheidrwydd. Ystyr y gair Cymraeg 'tywysog' yw \"un sy'n tywys, arweinydd, rheolwr\" neu'n llythrennol \"un sydd ar y blaen, un sy'n arwain.\" Defnyddiai Llywelyn Fawr y teitl \"Tywysog Gogledd Cymru\". Nod pob un o'r tywysogion hyn oedd i benarglwyddiaethu ar Gymru gyfan. Y rhai yn eu plith a lwyddodd i ddod yn benarglwyddi a de facto tywysogion Cymru oedd Owain Gwynedd, Rhys ap Gruffudd a Llywelyn Fawr; ond Llywelyn ap Gruffudd a lwyddodd i sefydlu Tywysogaeth Cymru.  Rhestr o Dywysogion y Cymry Owain Gwynedd, \"Tywysog y Cymry\", Tywysog Gwynedd 1137-1170 Rhys ap Gruffudd \"Tywysog De Cymru\" Tywysog Deheubarth 1155-1197 Dafydd ab Owain Gwynedd \"Tywysog Gogledd Cymru\" Tywysog Gwynedd 1170-1195 Llywelyn Fawr, \"Tywysog Gogledd Cymru\" Tywysog Gwynedd 1195-1240 Dafydd ap Llywelyn \"Tywysog Cymru\" Tywysog Gwynedd 1240-1246 Llywelyn ap Gruffudd \"Tywysog Cymru\" Tywysog Gwynedd 1246-1282; Tywysog Cymru 1267-1282 Tywysogion Cymru Prif Erthygl: Tywysogaeth Cymru Sefydlwyd Tywysogaeth Cymru ym 1267 gan Lywelyn ap Gruffudd gyda chydnabyddiaeth Brenin Lloegr a'r Pab. Ar \u00f4l cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Ers y Deddfau Uno ym 1536 a 1543 nid oes gan ddeilydd y teitl unrhyw r\u00f4l gyfansoddiadol yng Nghymru  Rhestr o Dywysogion Cymru Llywelyn ap Gruffudd 1267-1282 Edward o Gaernarfon 1301-1307 Edward, y Tywysog Du 1343-1376 Rhisiart o Bordeaux 1376-1377 Harri Mynwy 1399-1413 Edward o Westminster 1454-1471 Edward mab Edward IV 1471-1483 Edward o Middleham  1483-1484 Arthur Tudur 1489-1502 Harri Tudur 1504-1509 Harri Stuart 1610-1612 Siarl Stuart 1616-1625 Si\u00f4r mab Si\u00f4r I 1714-1727 Frederick 1729-1751 Si\u00f4r mab Frederick 1751-1760 Si\u00f4r y Rhaglyw Dywysog 1762-1820 Albert Edward 1841-1901 Si\u00f4r mab Edward VII 1901-1910 Edward mab Si\u00f4r V 1910-1936 Siarl Windsor (ers 1958) Hawlwyr i'r teitl o Dywysog Cymru Dafydd ap Gruffudd 1282-1283Hawliodd Dafydd ap Gruffudd y teitl ar \u00f4l marwolaeth ei frawd Llywelyn ap Gruffudd, ond ni oroesodd y rhyfel yn erbyn Edward I, brenin Lloegr.   Owain Lawgoch 1363-1378Hawliodd Owain Lawgoch y teitl fel etifedd olaf llinach tywysogion Aberffraw, ond cafodd ei lofruddio cyn iddo wirioneddu ei gynlluniau.   Owain Glyn D\u0175r 1400-1412Arweinydd gwrthryfel yn erbyn Harri IV, brenin Lloegr, coronwyd Owain yn Dywysog Cymru gan ei gefnogwyr ym 1400 a chafodd ei gydnabod gan frenin Ffrainc. Ffurfiodd Owain gynghrair strategol gyda gwrthwynebwyr mwyaf nerthol Harri. Carcharodd Edmund Mortimer, ewythr 5ed Iarll y Mers (Sir Caergrawnt), a oedd yn hawlio gorsedd Lloegr, ym 1402. Am gyfnod roedd yn rheoli bron y cyfan o Gymru, ond ar \u00f4l 1405 dechreuodd y gwrthryfel edwino'n raddol. Ceir y cofnod olaf am Owain yn 1412, ac nid oes unrhyw sicrwydd am ei hanes ar \u00f4l hynny. Saif, fodd bynnag, yng nghof y Gymru gyfoes fel un o bileri pwysicaf y genedl.  Cyfeiriadau","505":"Bu sawl cenhedlaeth o deulu Crawshay, Cyfarthfa yn ddylanwadol yn hanes ardal Merthyr Tudful ers diwedd y 18fed ganrif. Y penteulu a ymsefydlodd yng Nghymru oedd Richard Crawshay (1739 \u2013 1810). Daeth gyda\u2019i deulu o Swydd Efrog i Gymru, ac roeddent o gefndir amaethyddol yn wreiddiol. I ddechrau, sefydlodd Crawshay fusnes gydag Anthony Bacon, perchennog Gwaith Haearn Plymouth ym Merthyr, cyn mynd ymlaen i sefydlu Gwaith Haearn Cyfarthfa fel gweithfeydd haearn byd enwog erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif. Bu Richard Crawshay yn bwysig yn y gwaith o sefydlu Camlas Sir Forgannwg rhwng Merthyr a Chaerdydd diwedd y 18g.Bu \u0175yr Richard, William Crawshay II, yn rheoli Gwaith Haearn Cyfarthfa adeg Gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful.Prif aelodau'r teulu oedd:  Richard Crawshay (1739-1810); brodor o Swydd Efrog a ddaeth yn farsiandwr yn Llundain. Symudodd i Ferthyr, a chafodd brydles Cyfarthfa yn dilyn marwolaeth Anthony Bacon. Ef fu'n gyfrifol am ddatblygu'r gwaith haearn yn sylweddol. William Crawshay I (1764 \u2013 1834), mab Richard Crawshay. Ni chymerai ef lawer o ddiddordeb yn y gweithfeydd haearn, a throsglwyddodd reolaeth ar waith Cyfarthfa i'w fab: William Crawshay II (1788-1867), a elwid wrth yr enw \"Brenin yr Haearn\". Roedd hefyd yn rheolwr gwaith haearn Hirwaun, a phrynodd weithfeydd haearn eraill yn Nhrefforest a Fforest y Ddena. Yn 1824, adeiladodd blasty, Castell Cyfarthfa, yr ochr draw i Afon Taf o waith haearn Cyfarthfa. Ymddeolodd i Caversham yn Lloegr yn 1847, a throsglwyddodd waith haearn Cyfarthfa i'w fab: Robert Thompson Crawshay  (1817-1879).Roedd nifer o ddiwydianwyr pwysig eraill \u00e2 chysylltiadau \u00e2'r teulu yma. Roedd Richard Crawshay yn ewythr i Crawshay Bailey a'i frawd Joseph Bailey, ac roedd ei ferch Charlotte yn briod \u00e2 Benjamin Hall (1778-1817).  Meistri haearn Daeth Merthyr Tudful yn ganolfan hollbwysig i\u2019r diwydiant haearn oherwydd presenoldeb y deunyddiau crai angenrheidiol yn yr ardal. Roedd ganddi\u2019r haearn crai, cyflenwadau cyfleus o dd\u0175r, gweithlu gweithgar efo\u2019r sgiliau angenrheidiol ac oherwydd hynny denodd ddynion busnes oedd \u00e2\u2019r arian i fuddsoddi yn y diwydiant newydd.  Erbyn diwedd y 18g roedd pedwar o weithfeydd haearn mawr ym Merthyr:  Penydarren, o dan berchenogaeth teulu\u2019r Homfrays Plymouth, o dan berchenogaeth Anthony Bacon ac yna Richard Hill Dowlais, o dan berchenogaeth Josiah John Guest Cyfarthfa, o dan berchenogaeth teulu\u2019r CrawshaysCyfarthfa a dyfodd fwyaf, gan gynhyrchu canran fawr o haearn Prydain, ac yn wir haearn y byd. Daeth William Crawshay II yn un o\u2019r dynion mwyaf cyfoethog a welwyd erioed ym Mhrydain \u2013 yn \u00f4l gwerthoedd 2020 byddai ei gyfoeth wedi bod yn werth mwy na \u00a35 biliwn. Roedd angen yr haearn ar gyfer y Chwyldro Diwydiannol, ac wrth i\u2019r diwydiant ehangu roedd galw cynyddol am lo, ac o ganlyniad felly cafodd llawer o gloddfeydd eu datblygu gan y meistr haearn. Roedd yn ddyn busnes oedd \u00e2 llygad am fenter, gan ychwanegu Gwaith Haearn Hirwaun a gwaith tunplat ger Pontypridd at ei deyrnas haearn. Yn wir, roedd William Crawshay yn cael ei alw'n Frenin Haearn Merthyr. O blith meistri haearn yr oes honno, y ddau mwyaf dylanwadol oedd William Crawshay, perchennog Cyfarthfa, a Josiah John Guest, perchennog Dowlais. Gwnaeth y ddau gyfraniad at fywyd ym Merthyr. Adeiladodd teulu Guest lyfrgell, capeli ac ysgolion i\u2019w gweithwyr, ond er eu bod yn byw yng nghyffiniau Merthyr, roedd y cyfoeth a arddangoswyd ganddynt yn amlwg mewn gwrthgyferbyniad \u00e2\u2019r gweithwyr. Yn 1825 comisiynodd ac adeiladodd Crawshay gastell iddo\u2019i hun yn edrych dros waith Cyfarthfa. Costiodd bron \u00a330,000, ac roedd y ffordd roedd Castell Cyfarthfa yn tra-arglwyddiaethu dros y dref yn adlewyrchiad arall o\u2019u rheolaeth dros bron bob agwedd ar fywyd ym Merthyr.Roedd William Crawshay a John Guest wedi dangos eu cefnogaeth i ymgyrch y Radicaliaid a oedd yn galw am ddiwygio\u2019r Senedd ar ddechrau\u2019r 19eg ganrif. Ond enynnodd William Crawshay llid y gweithwyr yn 1831 pan gyhoeddodd ei fod am dorri cyflogau gweithwyr haearn Cyfarthfa. Torrwyd cyflogau\u2019r gweithwyr a gwaethygwyd y sefyllfa gan Crawshay pan ddiswyddodd 84 o bwdleriaid. Bu hyn yn ffactor pwysig a arweiniodd at Derfysg Merthyr ym Mehefin 1831.Pan fu farw William Crawshay II yn 1867 gadawodd wahanol rannau o\u2019i ymerodraeth fusnes i\u2019w blant. Bu ei ferch-yng-nghyfraith, Rose Mary Crawshay (1828-1907), a oedd yn briod \u00e2\u2019i fab ieuengaf, Robert Thompson Crawshay, yn amlwg iawn gyda chyfleusterau addysg a mentrau er lles menywod.Daeth cysylltiad y teulu \u00e2 Merthyr a\u2019r gweithfeydd haearn i ben pan brynwyd y busnes gan gwmni Guest, Keen a Nettlefolds yn 1902. Cyfeiriadau","506":"Bu sawl cenhedlaeth o deulu Crawshay, Cyfarthfa yn ddylanwadol yn hanes ardal Merthyr Tudful ers diwedd y 18fed ganrif. Y penteulu a ymsefydlodd yng Nghymru oedd Richard Crawshay (1739 \u2013 1810). Daeth gyda\u2019i deulu o Swydd Efrog i Gymru, ac roeddent o gefndir amaethyddol yn wreiddiol. I ddechrau, sefydlodd Crawshay fusnes gydag Anthony Bacon, perchennog Gwaith Haearn Plymouth ym Merthyr, cyn mynd ymlaen i sefydlu Gwaith Haearn Cyfarthfa fel gweithfeydd haearn byd enwog erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif. Bu Richard Crawshay yn bwysig yn y gwaith o sefydlu Camlas Sir Forgannwg rhwng Merthyr a Chaerdydd diwedd y 18g.Bu \u0175yr Richard, William Crawshay II, yn rheoli Gwaith Haearn Cyfarthfa adeg Gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful.Prif aelodau'r teulu oedd:  Richard Crawshay (1739-1810); brodor o Swydd Efrog a ddaeth yn farsiandwr yn Llundain. Symudodd i Ferthyr, a chafodd brydles Cyfarthfa yn dilyn marwolaeth Anthony Bacon. Ef fu'n gyfrifol am ddatblygu'r gwaith haearn yn sylweddol. William Crawshay I (1764 \u2013 1834), mab Richard Crawshay. Ni chymerai ef lawer o ddiddordeb yn y gweithfeydd haearn, a throsglwyddodd reolaeth ar waith Cyfarthfa i'w fab: William Crawshay II (1788-1867), a elwid wrth yr enw \"Brenin yr Haearn\". Roedd hefyd yn rheolwr gwaith haearn Hirwaun, a phrynodd weithfeydd haearn eraill yn Nhrefforest a Fforest y Ddena. Yn 1824, adeiladodd blasty, Castell Cyfarthfa, yr ochr draw i Afon Taf o waith haearn Cyfarthfa. Ymddeolodd i Caversham yn Lloegr yn 1847, a throsglwyddodd waith haearn Cyfarthfa i'w fab: Robert Thompson Crawshay  (1817-1879).Roedd nifer o ddiwydianwyr pwysig eraill \u00e2 chysylltiadau \u00e2'r teulu yma. Roedd Richard Crawshay yn ewythr i Crawshay Bailey a'i frawd Joseph Bailey, ac roedd ei ferch Charlotte yn briod \u00e2 Benjamin Hall (1778-1817).  Meistri haearn Daeth Merthyr Tudful yn ganolfan hollbwysig i\u2019r diwydiant haearn oherwydd presenoldeb y deunyddiau crai angenrheidiol yn yr ardal. Roedd ganddi\u2019r haearn crai, cyflenwadau cyfleus o dd\u0175r, gweithlu gweithgar efo\u2019r sgiliau angenrheidiol ac oherwydd hynny denodd ddynion busnes oedd \u00e2\u2019r arian i fuddsoddi yn y diwydiant newydd.  Erbyn diwedd y 18g roedd pedwar o weithfeydd haearn mawr ym Merthyr:  Penydarren, o dan berchenogaeth teulu\u2019r Homfrays Plymouth, o dan berchenogaeth Anthony Bacon ac yna Richard Hill Dowlais, o dan berchenogaeth Josiah John Guest Cyfarthfa, o dan berchenogaeth teulu\u2019r CrawshaysCyfarthfa a dyfodd fwyaf, gan gynhyrchu canran fawr o haearn Prydain, ac yn wir haearn y byd. Daeth William Crawshay II yn un o\u2019r dynion mwyaf cyfoethog a welwyd erioed ym Mhrydain \u2013 yn \u00f4l gwerthoedd 2020 byddai ei gyfoeth wedi bod yn werth mwy na \u00a35 biliwn. Roedd angen yr haearn ar gyfer y Chwyldro Diwydiannol, ac wrth i\u2019r diwydiant ehangu roedd galw cynyddol am lo, ac o ganlyniad felly cafodd llawer o gloddfeydd eu datblygu gan y meistr haearn. Roedd yn ddyn busnes oedd \u00e2 llygad am fenter, gan ychwanegu Gwaith Haearn Hirwaun a gwaith tunplat ger Pontypridd at ei deyrnas haearn. Yn wir, roedd William Crawshay yn cael ei alw'n Frenin Haearn Merthyr. O blith meistri haearn yr oes honno, y ddau mwyaf dylanwadol oedd William Crawshay, perchennog Cyfarthfa, a Josiah John Guest, perchennog Dowlais. Gwnaeth y ddau gyfraniad at fywyd ym Merthyr. Adeiladodd teulu Guest lyfrgell, capeli ac ysgolion i\u2019w gweithwyr, ond er eu bod yn byw yng nghyffiniau Merthyr, roedd y cyfoeth a arddangoswyd ganddynt yn amlwg mewn gwrthgyferbyniad \u00e2\u2019r gweithwyr. Yn 1825 comisiynodd ac adeiladodd Crawshay gastell iddo\u2019i hun yn edrych dros waith Cyfarthfa. Costiodd bron \u00a330,000, ac roedd y ffordd roedd Castell Cyfarthfa yn tra-arglwyddiaethu dros y dref yn adlewyrchiad arall o\u2019u rheolaeth dros bron bob agwedd ar fywyd ym Merthyr.Roedd William Crawshay a John Guest wedi dangos eu cefnogaeth i ymgyrch y Radicaliaid a oedd yn galw am ddiwygio\u2019r Senedd ar ddechrau\u2019r 19eg ganrif. Ond enynnodd William Crawshay llid y gweithwyr yn 1831 pan gyhoeddodd ei fod am dorri cyflogau gweithwyr haearn Cyfarthfa. Torrwyd cyflogau\u2019r gweithwyr a gwaethygwyd y sefyllfa gan Crawshay pan ddiswyddodd 84 o bwdleriaid. Bu hyn yn ffactor pwysig a arweiniodd at Derfysg Merthyr ym Mehefin 1831.Pan fu farw William Crawshay II yn 1867 gadawodd wahanol rannau o\u2019i ymerodraeth fusnes i\u2019w blant. Bu ei ferch-yng-nghyfraith, Rose Mary Crawshay (1828-1907), a oedd yn briod \u00e2\u2019i fab ieuengaf, Robert Thompson Crawshay, yn amlwg iawn gyda chyfleusterau addysg a mentrau er lles menywod.Daeth cysylltiad y teulu \u00e2 Merthyr a\u2019r gweithfeydd haearn i ben pan brynwyd y busnes gan gwmni Guest, Keen a Nettlefolds yn 1902. Cyfeiriadau","509":"Mae Mynydd Parys yn fryn 147 m (482 troedfedd) o uchder, ychydig i'r de o dref Amlwch yng ngogledd-ddwyrain Ynys M\u00f4n. Yn ail hanner y 18fed ganrif y diwydiant copr ym Mynydd Parys oedd yr un mwyaf yn y byd.Dechreuwyd cloddio am gopr ym Mynydd Parys tua 4000 o flynyddoedd yn \u00f4l a pharhaodd hyn drwy gydol cyfnod y Rhufeiniaid.Ail-ddarganfuwyd copr ar y mynydd yn 1764 gan fwynwr lleol ac erbyn y 1780au Mynydd Parys oedd y gloddfa fwyn fwyaf yng Nghymru. Tan 1821, roedd Mynydd Parys hyd yn oed yn cynhyrchu ei arian ei hunan, a oedd yn cael ei roi i\u2019r gweithwyr.Roedd Mynydd Parys yn tra-arglwyddiaethu ar farchnad gopr y byd yn ystod chwarter olaf y 18g, ac roedd y copr a gloddiwyd yma'n cael ei ddefnyddio i gynhyrchu llongau rhyfel Prydain. Erbyn diwedd y 19eg ganrif roedd y gweithfeydd yn dechrau dirywio oherwydd trafferthion ynghylch tynnu copr o\u2019r ddaear a chystadleuaeth ratach oddi wrth farchnadoedd yn Ewrop. Erbyn heddiw mae\u2019r gweithfeydd hynafol yn cael eu hastudio gan haneswyr ac archaeolegwyr ac mae golygfeydd trawiadol y mynydd yn boblogaidd ymhlith cerddwyr ac ymwelwyr.  Hanes Darganfuwyd olion mwyngloddio copr yma yn ystod Oes yr Efydd, a chredir bod y Rhufeiniaid hefyd wedi bod yn mwyngloddio yma. Yn 1764 rhoddodd y tirfeddianwyr, teulu Bayley, brydles o 21 mlynedd i Charles Roe o Macclesfield i chwilio am gopr. Ar 2 Mawrth 1768 darganfu un o'r mwynwyr, Rowland Pugh, haen fawr o gopr. Erbyn y 1780au Mynydd Parys oedd yn cynhyrchu'r mwyafrif o gopr y byd. Erbyn 1778 roedd y cwmni'n cael ei redeg gan Thomas Williams, Llanidan, a ddaeth yn un o ddiwydianwyr mwyaf ei gyfnod.Yn y blynyddoedd cynnar, roedd y copr yn cael ei weithio oddi ar yr wyneb, ac o siafftiau yn ddiweddarach. Roedd y darnau o graig a oedd yn cynnwys y copr wedyn yn cael eu malu'n ddarnau llai \u00e2 morthwyl gan ferched, y Copr Ladis, cyn cael eu hanfon o borthladd Amlwch i borthladd Abertawe i'w smeltio, neu weithiau i Swydd Gaerhirfryn. Byddai plant mor ifanc ag 8 oed yn gweithio yno ar un adeg, a thynnwyd cost offer a chodi mwyn o'u cyflogau pitw gan berchnogion y mwynglawdd. Ar yr arfordir gerllaw, roedd safleoedd mwyndoddi lle cynhesid mwynau copr er mwyn cael gwared ag amhureddau fel sylffwr. Roedd mygdarthau sylffwrig gwenwynig yn llygru ardal Amlwch, a thalwyd iawndal i drigolion y dref. Erbyn diwedd y 18g roedd poblogaeth Amlwch wedi cynyddu i tua 10,000, gan ei gwneud yr ail dref ddiwydiannol fwyaf yng Nghymru ar \u00f4l Merthyr Tudful. Estynnwyd yr harbwr gwreiddiol i wneud lle i longau mwy ar gyfer y fasnach cludo mwyn copr, a dechreuodd y llongau deithio i ddinas Lerpwl.Roedd y cwmni'n bathu ei arian ei hun, sef \"Ceiniog Parys\" (\"Parys Penny\") a ddefnyddid yn lleol ac a gydnabuwyd yn swyddogol fel arian cyfred cyfreithlon gan y llywodraeth. Ar anterth y mwyngloddio, cyflogwyd dros 1,000 o bobl, ond erbyn 1810 dim ond tua 100 a gyflogwyd. Dirywiodd y diwydiant copr tua chanol y 1850au, a chaeodd y gwaith copr ym Mynydd Parys ar ddechrau'r 20g. Mae rhan orllewinol y mynydd yn eiddo i Anglesey Mining PLC, sy'n bwriadu ailddechrau mwyngloddio yma.  Enw'r mynydd Er nad yw'n fynydd yng ngwir ystyr y gair, 'mynydd' fu'r safle erioed i bobl M\u00f4n. Cafodd ei adnabod fel Mynydd Pres a Mynydd Parhaus gan rai ond yr enw gwreiddiol oedd Mynydd Trysglwyn. Daw'r enw o'r geiriau trwsgl a llwyn. Ystyr y rhan gyntaf yw bras, crachlyd, garw, neu wahanglwyfus. Ystyr yr ail ran yw perthi\/coed. Mae'n anodd credu heddiw, pan fo\u2019r mynydd yn cael ei ddisgrifio fel anialdir, fod yr ardal ar un amser yn llawn o lwyni coed  wedi eu gorchuddio \u00e2 chen neu dyfiant. Ceir yr enw Trysglwyn yn enw dwy o ffermydd - Trysglwyn fawr a Trysglwyn isaf - sydd i\u2019r de o\u2019r mynydd.Newidiwyd yr enw yn nechrau\u2019r 15g pan gyflwynwyd y tir i Robert Parys yr Ieuengaf, am ei waith fel comisiynydd neu gasglwr trethi a dirwyon yn amrywio o 2\/- hyd at 20\/-oddi ar 2,121 a 13 offeiriad a oedd yn cefnogi Owain Glynd\u0175r wedi\u2019r gwrthryfel yn erbyn Harri IV. Roedd cefnogaeth gref i Glyn D\u0175r ar yr ynys oherwydd cysylltiadau teuluol, ymysg rhesymau eraill. Dau gefnder iddo \u2013 Gwilym a Rhys ap Tudur - a gipiodd Gastell Conwy a\u2019i ddal am ddau fis, ac o\u2019r ynys yr ymosodwyd ar Gaernarfon. Casglodd Parys \u00a3537 7s ym M\u00f4n, oedd yn cynnwys \u00a383 5s 8d (gwerth \u00a338,304.50 yn 2010) yng nghwmwd Twrcelyn.Credir i Parys gael y swydd drwy ddylanwad ei fam \u2013 Siwan neu Janet, merch Sir William Stanley, Hooton, Swydd Gaer, a\u2019i hail \u0175r, sef Gwilym ap Gruffydd o\u2019r Penrhyn, Llandegai, a oedd yn gefnogwr brwd i Harri IV. Daeth y tir yn eiddo i wraig Robert ar ei farwolaeth, ac ar ei marwolaeth hi, yn eiddo i William Gruffydd Fychan \u2013 sef ei mab \u00e2\u2019i hail \u0175r, a thrwy briodas fe ddaeth y mynydd, ymhen amser, i ddwylo teulu Plas Newydd, Llanfairpwll a theulu Llys Dulas. Teulu Plas Newydd oedd unig berchnogion yr ochr ddwyreiniol a theuluoedd Phlas Newydd a Llys Dulas yn gydberchnogion ar yr hanner gorllewinol.Datblygodd gwaith copr mwyaf Prydain ar Fynydd Parys, ond erbyn heddiw, ychydig o arwyddion prysurdeb y gorffennol sydd wedi goroesi, ac mae gwedd arallfydol ar y safle. Fe\u2019i hystyrir yn un o anialdiroedd yr ynys. Adar y Mynydd Y Gigfran: (Corvus corax.) Mae gan y gigfran s\u0175n crawcian dwfn. Maent yn bwydo ar bryfed, hadau a defaid marw. Mae eu niferoedd wedi cynyddu ar yr ynys yn y blynyddoedd diweddar. Gellir eu gweld o gwmpas yr injan drawst, yr hen felin a'r gweithfeydd cloddio brig. Y Fran Goesgoch:  (Pyrrhocorax pyrrhocorax.) Mae gan y fran brin hon goesau a phig miniog coch. Mae hi i'w gweld yn hedfan dros fannau caregog a chreigiau. Mae'r aderyn hwn yn hoff o fwyta pryfed cop a mwydod. Jac y Do: (Corvus monedula.) Mae jac y do yn ddu ei liw a chanddo wddf llwyd. Mae'r adar hyn yn bwyta unrhyw beth, o frogaod i wyau adar eraill. Maent hefyd yn lladron penigamp. Maent yn medru creu nyth o wl\u00e2n oddi ar ddafad fyw. Yr Hebog Tramor: (Falco peregrinus). Mae'r Hebog Tramor yn cyrraedd cyflymder o dros 300\u00a0km yr awr ac yn dal a bwyta adar llai wrth hedfan. Ehedydd: (Alauda arvensis). Aderyn sy'n enwog am ei g\u00e2n yw'r Ehedydd. Yn yr awyr agored mae'n nythu, ac mae'n bwyta hadau a thrychfilod bychain. Corhedydd y Waun: (Anthus pratensis). Mae Corhedydd y Waun yn frown ac yn bwyta pryfed. Maent yn ymgasglu mewn heidiau mawr ar y tir (yn ogystal ag ar yr arfordir) Bwncath: (Buteo buteo). Mae'r bwncath yn aderyn ysglyfaethus. Mae ganddo g\u00e2n unigryw, yn debyg i gath yn mewian. Mae'n hedfan mewn cylchoedd ar gerrynt aer cynnes wrth chwilio am ei ysglyfaeth. Mae adar eraill fel gwylanod a brain yn ymosod arno. Oriel         Llyfryddiaeth John Rowlands, Copper Mountain (Cymdeithas Hynafiaethwyr M\u00f4n, 1966). Cyfeiriadau Gweler hefyd Amlwch Copr Ladis Diwydiant copr Cymru Thomas Williams, Llanidan Porth Amlwch Y Deyrnas Gopr Dolenni allanol Gwefan Anglesey Mining PLC","512":"Mae'r erthygl hon yn bwrw golwg dros hanes addysg Gymraeg o'r Oesoedd Canol hyd ddiwedd yr 20g.  Cefndir Cyn adeg chwalu'r mynachlogydd gan Harri VIII o Loegr, yr oedd nifer fach o Gymry, plant y bonedd gan fwyaf, yn derbyn addysg Gymraeg a Lladin mewn mynachlogydd neu yn eu plasdai eu hunain gan diwtoriaid proffesiynol. Byddai beirdd yn bwrw eu prentisiaeth fel disgyblion barddol gyda beirdd eraill, a adnabyddid fel athrawon barddol, i ddysgu crefft barddoni a thraddodiadau a hanes Cymru; digwyddai hyn weithiau mewn ysgolion barddol neilltuol yn y cyfnodau cynnar, yn \u00f4l pob tebyg. Llysoedd y tywysogion a noddai'r canolfannau dysg, yn fynachod ac yn feirdd. Ond rhwng Deddf Uno 1536 a chanol y 18g nid oedd cyfundrefn addysg yng Nghymru. Lladin a rhywfaint o Saesneg oedd cyfrwng addysg yr ychydig ysgolion gramadeg preifat a fodolai yng Nghymru yn y cyfnod modern cynnar. Un o'r cynharaf o'r ysgolion gramadeg hyn yng Nghymru oedd Ysgol Friars, Bangor, a sefydlwyd yn 1557. Cynnig addysg i'r bonheddwyr a chyflenwi swyddi'r gyfundrefn lywodraethol oedd pwrpas yr ysgolion. Anwybyddwyd astudiaeth llenyddiaeth gyfoethog y beirdd Cymraeg yn llwyr gan y gwaherddid y Gymraeg yn yr ysgolion gramadeg.  Ysgolion Sul Trwy'r Ysgolion Sul y daeth gwerin Cymru i allu darllen ac ysgrifennu am y tro cyntaf. Dyngarwyr o Loegr a ariannent yr ymdrechion cyntaf i sefydlu Ysgolion Sul. Gwella safon foesol y werin oedd prif gymhelliad sefydlwyr yr Ysgolion Sul. Roedd yr Anghydffurfwyr wedi dechrau  cynnig addysg i blant Cymru trwy ysgolion y Welsh Trust ar ddiwedd y 17g. Bwriad yr ymddiriedolaeth oedd dysgu Saesneg i blant Cymru i'w galluogi i ddarllen gweithiau defosiynol Saesneg, gan nad oedd llawer o lyfrau defosiynol Cymraeg wedi eu cyhoeddi'r adeg honno. Derbyniodd rhyw dair mil o ddisgyblion addysg yn yr ysgolion hyn.  Y Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristnogol Rhwng 1700 a 1740, sefydlwyd 96 o ysgolion yng Nghymru gan yr SPCK (y Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristnogol), mudiad yn gysylltiedig ag Eglwys Loegr. Roedd rhai o'r ysgolion hyn, yn enwedig yn y gogledd, yn cael dysgu trwy gyfrwng y Gymraeg. Gallai'r ysgolion hyn fanteisio ar yr ychydig lyfrau crefyddol oedd wedi eu cyhoeddi yn Gymraeg (sefyllfa well na llawer i iaith, nad oedd yn iaith gwladwriaeth, lle na chyhoeddwyd dim o gwbl). Yn wir bu'r Welsh Trust ac SPCK yn hybu y wasg Gymraeg trwy gyhoeddi gweithiau crefyddol eu hunain. Yr un ddadl ag oedd wedi bod yn cynnau adeg cyfieithu'r Beibl a welir yma eto. Taenu'r ffydd Gristnogol Brotestannaidd oedd cymhelliad y gweithwyr hyn. Credai rhai mai cynnig addysg Saesneg a alluogai'r Cymry i fanteisio ar ddefnyddiai crefyddol Saesneg oedd rhaid. Credai eraill mai gwrthun oedd cyfyngu moddion gras i'r rhai hynny a ddeallent Saesneg yn unig ac mai addysg trwy gyfrwng y Gymraeg oedd yr unig ffordd ymarferol o addysgu'r werin uniaith Gymraeg. Credai eraill mai peryglus o beth oedd dysgu Saesneg i'r werin gan y byddai hynny'n agor y ffordd i syniadau newydd ac anfoesol gael eu cyflwyno i'r Cymry.  Yr Ysgolion Cylchynol Cymreig Cysidrir mai polisi dysgu trwy gyfrwng y Saesneg yn hytrach na'r Gymraeg oedd yn gyfrifol am ddiffyg lledaeniad eang llythrennedd ac na ffynnai\u2019r ysgolion hyn yn hir. Yna sefydlodd Griffith Jones, Llanddowror, ei ysgolion cylchynol, gan ddechrau yn 1737. Erbyn hyn byddai argraffwyr yn argraffu Beiblau digon bychain a digon niferus i'w prynu gan y cyhoedd. Cymraeg yn unig a ddysgid yn yr ysgolion cylchynol yn yr ardaloedd Cymraeg a'r bwriad eto oedd galluogi'r Cymry i ddarllen y Beibl. Diwallu syched am gael darllen y Beibl a wn\u00e2i\u2019r ysgolion hyn, syched a oedd wedi tyfu yn sgil llwyddiant y mudiad efengylaidd yn y 18g (llwyddiant a barai yn ystod y 19eg ganrif hefyd). Ar adeg pan oedd llyfrau yn nwyddau dianghenraid na ellid eu fforddio gan bawb, ymdrechai'r werin Gristnogol i gael gafael ar Feibl a'i ddarllen. Rhaid cofio fodd bynnag nad oedd cymaint o ddewis llyfrau i gael ychwaith ag oedd yn Saesneg. Yr adeg hon y dywedid bod y Cymry'n 'genedl un llyfr'. Parhaodd gwaith yr ysgolion cylchynol hyd at 1779 mewn ysgolion llawer mwy niferus na'r ymdrechion cynt. Erbyn ail hanner y 18g roedd mwy na hanner poblogaeth Cymru'n llythrennog. Dyma ddechrau'r syniad fod y Cymry'n 'werin ddiwylliedig'.  Y bedwaredd ganrif ar bymtheg Yn ystod y 19g parhau wnaeth y dadleuon yngl\u0177n ag iaith cyfrwng addysg. Erbyn hyn roedd y Chwyldro Diwydiannol ar dro a chefndir cymdeithasol tra gwahanol i'r dadleuon am addysg. Cai'r Gymraeg y bai yn fwyfwy am aflonyddwch y gweithwyr diwydiannol. Daeth dysgu Saesneg a thrwy gyfrwng y Saesneg yn fwyfwy cyffredin. Daethpwyd i gredu'n gyffredinol mai trwy'r Saesneg y byddai Cymry unigol a chenedl y Cymry yn gwella eu byd. Ym 1847 cyhoeddwyd Adroddiad ar addysg yng Nghymru gan Gomisiwn y llywodraeth, yr Adroddiad a elwir yn 'Frad y Llyfrau Gleision'. Yma y gwelir bod dyfodol yr iaith Gymraeg wedi dod yn bwnc llosg gwleidyddol. Bwrid y bai am wir a gau ffaeleddau addysg yng Nghymru ar y Gymraeg. Yn 1861 mabwysiadwyd system o gyllido ysgolion yn \u00f4l canlyniadau prawf blynyddol. Rhifyddeg a'r gallu i ddarllen ac ysgrifennu Saesneg oedd sail y prawf. Yn \u00f4l Deddf Addysg 1870 Saesneg fyddai cyfrwng addysg elfennol yr ysgolion Bwrdd, sef yr ysgolion a gyllidid gan awdurdodau lleol. Mewn rhai ysgolion ceid cosb am siarad Cymraeg, system a adnabyddir fel y 'Welsh Not'. Roedd dadleuon tebyg yngl\u0177n \u00e2 chenedlaetholdeb ac ieithoedd nad oeddynt yn iaith y wladwriaeth yn cyniwair ledled Ewrop ar ganol y 19g. Mewn llawer i wlad yn Ewrop hybwyd addysg drwy gyfrwng yr iaith leiafrifol neu nad oedd yn iaith llywodraeth, e.e. yr iaith Tsieceg, a hynny yn aml pan nad oedd nemor fawr o ddiwylliant ysgrifenedig yn bodoli yn yr ieithoedd hynny gynt. Ond yng Nghymru, serch y diwylliant Cymraeg coeth a hirhoedlog, dewis y mwyafrif o'r werin yn ogystal \u00e2 thrwch arweinwyr cyhoeddus Cymru a'r llywodraeth oedd hybu'r Saesneg ar draul y Gymraeg.  Dechreuadau addysg Gymraeg fodern Eto nid pawb a gredai bod yn rhaid i'r Gymraeg farw er mwyn i Gymru gael ffynnu. Er mai Saesneg oedd prif gyfrwng addysg yr ysgolion elfennol ni chafodd y Gymraeg ei dileu'n llwyr o bob ysgol. Yn 1889 cydsyniodd Pwyllgor Addysg y Cyfrin Gyngor i ariannu dysgu gramadeg Cymraeg yn sgil argymhellion 'Cymdeithas yr Iaith Gymraeg' a ffurfiwyd yn 1885. O dipyn i beth dechreuwyd dysgu rhywfaint trwy gyfrwng y Gymraeg mewn rhai ysgolion elfennol. Cafwyd adroddiad gan bwyllgor a sefydlwyd gan Adran Gymreig y Bwrdd Addysg ar Y Gymraeg mewn Addysg a Bywyd yn 1927 a oedd yn argymell adfer y Gymraeg i fyd addysg. Erbyn y 1930au Cymraeg oedd prif gyfrwng dysgu yn ysgolion cynradd rhai o'r br\u00f6ydd Cymraeg, yn y gogledd ac yng Ngheredigion yn bennaf. Yn 1889 pasiwyd Deddf Addysg Ganolradd Cymru i ariannu ysgolion canolradd yng Nghymru, sef yr Ysgolion Sir. Saesneg fyddai cyfrwng addysg yr ysgolion hyn a dim ond yn eu hanner y cynhelid gwersi Cymraeg. Sefydlwyd hefyd colegau addysg uwch yng Nghymru ar ddiwedd y 19eg ganrif. Cafwyd siarter yn 1893 i sefydlu tri o'r colegau yn Brifysgol Cymru. Eto Saesneg fyddai cyfrwng addysg y colegau. Cai hyd yn oed y Gymraeg ei hastudio trwy gyfrwng y Saesneg (Syr Ifor Williams oedd un o'r cyntaf i wrthdroi'r system hynny).  Ail hanner yr ugeinfed ganrif Cynhaliwyd dosbarthiadau meithrin Cymraeg gwirfoddol yn gyntaf yng Nghaerdydd ac yng Nghaerfyrddin yn 1943 ac yna yn y Barri yn 1951. Ffurfiwyd y Mudiad Ysgolion Meithrin yn 1971. Erbyn 1996 bodolai dros 650 o gylchoedd meithrin ac erbyn 1998 mynychai dros 14,000 o blant yr ysgolion meithrin Cymraeg. Dim ond yn ystod yr ail ryfel byd y sefydlwyd yr ysgol elfennol Gymraeg gyntaf a hynny yn Aberystwyth, sef ysgol breifat a ddysgai trwy gyfrwng y Gymraeg. Yn 1947 sefydlwyd Ysgol Gynradd Gymraeg Ysgol Gymraeg Dewi Sant, Llanelli gan Bwyllgor Addysg Sir Gaerfyrddin. Erbyn 1970 byddai 41 o ysgolion cynradd Cymraeg, yn ogystal ag unedau Cymraeg mewn rhai ysgolion eraill ac erbyn 1989 bodolai 69 o ysgolion a 12,475 o ddisgyblion ganddynt. Sefydlwyd ysgolion uwchradd Cymraeg neu ddwyieithog gan ddechrau gydag Ysgol Gyfun Glan Clwyd a sefydlwyd yn 1956. Ceid gwrthwynebiad ffyrnig mewn sawl ardal at sefydlu ysgolion dwyieithog. Gofidiai rhai am effaith hir dymor cyflwyno apartheid ieithyddol yn y system addysg. Glynai eraill wrth yr hen ddadl mai dim ond trwy addysg Saesneg y gallai unigolyn wella ei fyd. Rhieni Cymraeg yn byw mewn ardaloedd Saesneg oedd llawer o'r ymgyrchwyr cyntaf dros sefydlu'r ysgolion Cymraeg. Ond erbyn y 1970au gwelwyd cynnydd yng nghefnogaeth rhieni di-Gymraeg i'r ysgolion Cymraeg.  Priodolir hyn i lwyddiant academaidd yr ysgolion dwyieithog, twf yn yr ymwybyddiaeth gyffredinol o berthyn i genedl a manteision diwylliannol ac economaidd dwyieithrwydd. Erbyn 1990 bodolai 18 o ysgolion dwyieithog yng Nghymru yn dysgu 11,519 o ddisgyblion. Cynigid addysg drwy gyfrwng y Gymraeg hefyd mewn rhai ysgolion eraill, yn y Fro Gymraeg yn bennaf. Ar y llaw arall roedd mewnlifiad Saeson i'r ardaloedd Cymraeg yn ystod y 60au a'r 70'au yn peri problemau ieithyddol yn yr ysgolion gwledig lle yr oedd naws yr ysgol yn Gymraeg. Arweiniai hyn yn y pendraw i bwyllgorau addysg Dyfed a Gwynedd weithredu polisi o ddarparu addysg gynradd drwy gyfrwng y Gymraeg heblaw mewn ambell ysgol a ganiateid iddynt gael eu heithrio. Erbyn 1988 ni siaradai 74% o ddisgyblion ysgolion cynradd ddim Cymraeg. Dim ond 28% o ddisgyblion ysgolion uwchradd yn eu pedwaredd flwyddyn a ddysgent Gymraeg. Ers 1990 mae'r Gymraeg yn bwnc gorfodol i blant rhwng 5 ac 16 oed yng Nghymru heblaw mewn rhai ysgolion a ganiatawyd iddynt gael eu heithrio. Yn \u00f4l Cynulliad Cenedlaethol Cymru 1 o bob 5 disgybl ysgol gynradd heddiw gaiff eu haddysgu yn rhannol neu'n gyfan gwbl trwy gyfrwng y Gymraeg, ac 1 o bob 8 disgybl ysgol uwchradd rhwng 11 ac 16 oed. Bu ymdrechion hefyd i gyflwyno addysg trwy gyfrwng y Gymraeg ym Mhrifysgol Cymru. O 1955 ymlaen dechreuwyd darlithio trwy gyfrwng y Gymraeg mewn rhai pynciau yn y celfyddydau er mai ond yng ngholegau Aberystwyth a Bangor y darperir darlithiau Cymraeg erbyn hyn. Darparwyd cyfle i fyfyrwyr eistedd arholiadau trwy gyfrwng y Gymraeg. Sefydlwyd hefyd neuaddau preswyl Cymraeg yn Aberystwyth a Bangor yn y 1970au. Darperir cyrsiau trwy gyfrwng y Gymraeg hefyd yng Ngholeg y Drindod, Caerfyrddin.  Ffynonellau Cyfeiriadau eraill Yr Ysgol Astudiaethau Trwy'r Gymraeg, Coleg Prifysgol Cymru, Bangor Canolfan Datblygu Addysg Cyfrwng Cymraeg, Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth Cyd-Bwyllgor Addysg Cymru Mudiad Ysgolion Meithrin Gweler hefyd Hanes siaradwyr, tiriogaeth a statws y Gymraeg Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru","514":"Mae'r erthygl yma am ddinas Barcelona. Am y t\u00eem pel-droed, gweler FC Barcelona.Dinas Barcelona (dyweder \"Barselona\") yw prifddinas cymuned ymreolaethol Catalwnia a thalaith Barcelona yng ngogledd-ddwyrain Sbaen, Saif ar lan M\u00f4r y Canoldir, rhyw 120\u00a0km o'r ffin a Ffrainc. Mae wedi'i leoli rhwng aberoedd afonydd Llobregat a Bes\u00f2s, a'i ffin orllewinol yw mynyddoedd Serra de Collserola sydd a'i gopa uchaf yn  512 metr (1,680 tr.) o uchter. Gyda phoblogaeth o 1,593,075, Barcelona yw'r ail ddinas fwyaf yn Sbaen o ran maint, a'r 11eg o ran maint yn yr Undeb Ewropeaidd (disgwylir fod y ddegfed o ran maint ar ol Brexit). Mae poblogaeth Ardal Ddinesig Barcelona yn 4.7 miliwn.Cynhaliwyd nifer o ddigwyddiadau o bwysigrwydd rhyngwladol ym Marcelona, yn cynnwys Arddangosfeydd Rhyngwladol yn 1888 a 1929, y Chwaraeon Olympaidd yn 1992 a F\u00f3rum 2004 yn 2004. Mae hefyd yn ganolfan ffasiwn, addysg a masnach.< Mae gan Barcelona ddiwylliant cyfoethog ac amrywiol, a chaiff ei hystyried yn un o brif ganolfannau diwylliant ac yn un o gyrchfanau mwyaf poblogaidd Ewrop i ymwelwyr. Yma y ceir rhai o weithiau pensaerniol gorau'r byd, gan gynnwys gwaith y ddau bensaer Antoni Gaud\u00ed a Llu\u00eds Dom\u00e8nech i Montaner, a ddynodwyd gan UNESCO yn Safleoedd Treftadaeth y Byd.  Hanes Mae gweddillion o ddiwedd y cyfnod Neolithig wedi eu darganod, ond yr hanes cyntaf am Barcelona yw fel sefydliad Iberaidd. Cipiwyd y ddinas gan y cadfridog Carthaginaidd Hamilcar Barca, tad Hannibal. Yn ystod yr Ail Ryfel Pwnig cipiwyd y ddinas gan y Rhufeiniaid a'i henwi yn Julia Augusta Paterna Faventia Barcino yn y flwyddyn 218 C.C. Yn y 5g daeth yn brifddinas teyrnas y Visigothiaid yn Sbaen, ac yn yr 8g daeth dan reolaeth Islamaidd wedi ei chipio gan Al-Hurr. Ail-gipiwyd y ddinas gan y Cristionogion yn 801, ond parhaodd ymosodiadau Islamaidd, a dinistriwyd llawer o'r ddinas yn 985 gan filwyr Almanzor. Daeth y ddinas yn llewyrchus iawn yn y 13g, ond o'r 15g bu dirywiad. Tua diwedd y 18g dechreuodd diwydiant dyfu yma, a bu deffroad economaidd a diwylliannol yn y 19g. Yn ystod Rhyfel Cartref Sbaen yr oedd y ddinas ar ochr y Gweriniaethwyr, ond yn y diwedd fe'i cipiwyd gan fyddin Franco yn 1939. Wedi marwolaeth Franco, bu datblygiadau economaidd a diwylliannol pellach yn y ddinas, yn enwedig o ganlyniad i gynnal y Chwaraeon Olympaidd yno yn 1992.  Tarddiad yr enw Ceir yr enghraifft cynharaf o'r enw ar ddarn arian, ac fe'i sgwennwyd mewn ysgrifen Iberaidd hynafol fel Barkeno (), ac mewn llawysgrifau Groegaidd fel \u0392\u03b1\u03c1\u03ba\u03b9\u03bd\u03ce\u03bd, Barkin\u1e53n; ac mewn Lladin fel Barcino, Barcilonum a Barcenona. Mannau o ddiddordeb Eglwys y Sagrada Fam\u00edlia, campwaith enwog ac anorffenedig Antoni Gaud\u00ed. Les Rambles (Las Ramblas yn Sbaeneg), rhwng canol y ddinas a'r porthladd, y brif ardal dwristaidd Y Camp Nou, stadiwm y t\u00eem p\u00eal-droed enwog FC Barcelona.Mae dau Safle Treftadaeth y Byd ym Marcelona:  Gweithiau Antoni Gaud\u00ed (Park G\u00fcell a Palau G\u00fcell, Casa Mil\u00e1, Casa Batll\u00f3, casa Vicens a'r Sagrada Fam\u00edlia). Y Palau de la M\u00fasica Catalana a'r Hospital de Sant Pau. Ymfudiad Yn 2016 ganwyd 59% o drigolion y ddinas yng Nghatalwnia a 18.5% o weddill y wlad (cyfanswm o 77.5%). Ar ben hyn, daeth 22.5% o boblogaeth y ddinas o'r tu allan i Sbaen - dwbwl yr hyn ydoedd yn 2001 a 4 gwaith cymaint a 1996.O Ewrop y daw'r rhan fwyaf o ymfudwyr,: yr Eidal (26,676) a Ffrainc (13,506) ac yna gwledydd America Ladin: Bolifia, Ecwador a Colombia. Ym maestrefi gogleddol y ddinas y sefydlodd llawer o'r rhai hyn.Ceir hefyd cymuned eitha mawr o Bacistan: oddeutu 20,000, gyda'r rhan fwyaf ohonynt yn ddynion. Pobl o Farcelona Sant Olegarius (1060\u20131137), esgob Barcelona Montserrat Caball\u00e9 (g. 1933), cantores opera Gweler hefyd Ymosodiad Barcelona, Awst 2017 Cyfeiriadau","515":"Mae'r erthygl yma am ddinas Barcelona. Am y t\u00eem pel-droed, gweler FC Barcelona.Dinas Barcelona (dyweder \"Barselona\") yw prifddinas cymuned ymreolaethol Catalwnia a thalaith Barcelona yng ngogledd-ddwyrain Sbaen, Saif ar lan M\u00f4r y Canoldir, rhyw 120\u00a0km o'r ffin a Ffrainc. Mae wedi'i leoli rhwng aberoedd afonydd Llobregat a Bes\u00f2s, a'i ffin orllewinol yw mynyddoedd Serra de Collserola sydd a'i gopa uchaf yn  512 metr (1,680 tr.) o uchter. Gyda phoblogaeth o 1,593,075, Barcelona yw'r ail ddinas fwyaf yn Sbaen o ran maint, a'r 11eg o ran maint yn yr Undeb Ewropeaidd (disgwylir fod y ddegfed o ran maint ar ol Brexit). Mae poblogaeth Ardal Ddinesig Barcelona yn 4.7 miliwn.Cynhaliwyd nifer o ddigwyddiadau o bwysigrwydd rhyngwladol ym Marcelona, yn cynnwys Arddangosfeydd Rhyngwladol yn 1888 a 1929, y Chwaraeon Olympaidd yn 1992 a F\u00f3rum 2004 yn 2004. Mae hefyd yn ganolfan ffasiwn, addysg a masnach.< Mae gan Barcelona ddiwylliant cyfoethog ac amrywiol, a chaiff ei hystyried yn un o brif ganolfannau diwylliant ac yn un o gyrchfanau mwyaf poblogaidd Ewrop i ymwelwyr. Yma y ceir rhai o weithiau pensaerniol gorau'r byd, gan gynnwys gwaith y ddau bensaer Antoni Gaud\u00ed a Llu\u00eds Dom\u00e8nech i Montaner, a ddynodwyd gan UNESCO yn Safleoedd Treftadaeth y Byd.  Hanes Mae gweddillion o ddiwedd y cyfnod Neolithig wedi eu darganod, ond yr hanes cyntaf am Barcelona yw fel sefydliad Iberaidd. Cipiwyd y ddinas gan y cadfridog Carthaginaidd Hamilcar Barca, tad Hannibal. Yn ystod yr Ail Ryfel Pwnig cipiwyd y ddinas gan y Rhufeiniaid a'i henwi yn Julia Augusta Paterna Faventia Barcino yn y flwyddyn 218 C.C. Yn y 5g daeth yn brifddinas teyrnas y Visigothiaid yn Sbaen, ac yn yr 8g daeth dan reolaeth Islamaidd wedi ei chipio gan Al-Hurr. Ail-gipiwyd y ddinas gan y Cristionogion yn 801, ond parhaodd ymosodiadau Islamaidd, a dinistriwyd llawer o'r ddinas yn 985 gan filwyr Almanzor. Daeth y ddinas yn llewyrchus iawn yn y 13g, ond o'r 15g bu dirywiad. Tua diwedd y 18g dechreuodd diwydiant dyfu yma, a bu deffroad economaidd a diwylliannol yn y 19g. Yn ystod Rhyfel Cartref Sbaen yr oedd y ddinas ar ochr y Gweriniaethwyr, ond yn y diwedd fe'i cipiwyd gan fyddin Franco yn 1939. Wedi marwolaeth Franco, bu datblygiadau economaidd a diwylliannol pellach yn y ddinas, yn enwedig o ganlyniad i gynnal y Chwaraeon Olympaidd yno yn 1992.  Tarddiad yr enw Ceir yr enghraifft cynharaf o'r enw ar ddarn arian, ac fe'i sgwennwyd mewn ysgrifen Iberaidd hynafol fel Barkeno (), ac mewn llawysgrifau Groegaidd fel \u0392\u03b1\u03c1\u03ba\u03b9\u03bd\u03ce\u03bd, Barkin\u1e53n; ac mewn Lladin fel Barcino, Barcilonum a Barcenona. Mannau o ddiddordeb Eglwys y Sagrada Fam\u00edlia, campwaith enwog ac anorffenedig Antoni Gaud\u00ed. Les Rambles (Las Ramblas yn Sbaeneg), rhwng canol y ddinas a'r porthladd, y brif ardal dwristaidd Y Camp Nou, stadiwm y t\u00eem p\u00eal-droed enwog FC Barcelona.Mae dau Safle Treftadaeth y Byd ym Marcelona:  Gweithiau Antoni Gaud\u00ed (Park G\u00fcell a Palau G\u00fcell, Casa Mil\u00e1, Casa Batll\u00f3, casa Vicens a'r Sagrada Fam\u00edlia). Y Palau de la M\u00fasica Catalana a'r Hospital de Sant Pau. Ymfudiad Yn 2016 ganwyd 59% o drigolion y ddinas yng Nghatalwnia a 18.5% o weddill y wlad (cyfanswm o 77.5%). Ar ben hyn, daeth 22.5% o boblogaeth y ddinas o'r tu allan i Sbaen - dwbwl yr hyn ydoedd yn 2001 a 4 gwaith cymaint a 1996.O Ewrop y daw'r rhan fwyaf o ymfudwyr,: yr Eidal (26,676) a Ffrainc (13,506) ac yna gwledydd America Ladin: Bolifia, Ecwador a Colombia. Ym maestrefi gogleddol y ddinas y sefydlodd llawer o'r rhai hyn.Ceir hefyd cymuned eitha mawr o Bacistan: oddeutu 20,000, gyda'r rhan fwyaf ohonynt yn ddynion. Pobl o Farcelona Sant Olegarius (1060\u20131137), esgob Barcelona Montserrat Caball\u00e9 (g. 1933), cantores opera Gweler hefyd Ymosodiad Barcelona, Awst 2017 Cyfeiriadau","516":"Dosbarth o anifeiliaid asgwrn-cefn yw'r mamaliaid (hefyd: mamolion) ac maent yn anifeiliaid gwaed cynnes. Mae chwarennau tethol gan yr anifeiliaid hyn, er mwyn rhoi llaeth i'w rhai bach. Mae angen llawer o fwyd arnynt er mwyn cadw'n gynnes, mwy nag anifeiliaid gwaed oer. Mae gan y rhan fwyaf ohonynt flew neu ffwr ar eu cyrff i gadw'n gynnes, ond does dim ffwr gan famaliaid y m\u00f4r, braster sydd yn eu cadw nhw'n gynnes. Mae'r hwyatbig a'r echidna yn dodwy wyau, mae mamaliaid eraill yn cael eu geni'n fyw. Mae tua 4000 o wahanol fathau o famaliaid. Gelwir y rhai sydd yn bwyta anifeiliaid eraill yn gigysyddion, a'r rhai sydd yn bwyta planhigion yn llysysyddion.  Cymru Cynhanes Ym Mro Morgannwg y darganuwyd y dystiolaeth gynharaf o famaliaid yng Nghymru, i'r de o Ben-y-bont ar Ogwr mewn chwareli glo. Yma, yn 1947 y darganfuwyd olion Morganucodon watsoni, anifail bychan tebyg i'r llyg, a oedd yn byw yno tua 200,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Ceir tystiolaeth o esgyrn, ffosiliau a chofnodion ysgrifenedig (o amser y Rhufeiniaid sy'n taflu golau ar famaliaid sydd wedi hen ddiflannu, rhai cyn hyned a 225,000 CP. Canfuwyd esgyrn llawer o famaliaid anghyffredin heddiw mewn ogof\u00e2u yng Ngogledd Cymru hefyd e.e. Ogof Bontnewydd, Cefnmeiriadog, Sir Ddinbych. Ymlith y mamaliaid yn Hen Oes y Cerrig y mae: y rhinoseros blewog, y mamoth, yr udfil, ceffyl, blaidda bual. Mewn cyfnodau cynhesach (cyn y rhewlifau), roedd yma hefyd y llew, y rhinoseos trwyngul a'r eliffant ysgithrsyth. Erbyn Oes Newydd y Cerrig, dylanwadodd ffermio ar fywyd mamaliaid a daeth c\u0175n, geifr, moch a'r ceffyl yn anifeiliaid domestig. Geifr oedd y mwyaf niferus yng Nghymru - tan ddiwedd yr Oesoedd Canol. Er mwyn sicrhau tir pori, cliriwyd llawer o goedydd Cymru - a newidiodd hyn llawer ar yr amgylchedd e.e. o'r boncyffion y daeth y rhan fwyaf o fawnogydd Cymru. Roedd hyn yn dinistrio llawer o gynefinoedd adar a mamaliaid fel eirth, bleiddiaid a cheirw. Felly wrth i'r tir amaethyddol gynyddu, lleihaodd y tir gwyllt.  Llenyddiaeth a chelf Yn yr hwiangerdd Pais Dinogad o'r 7g, crybwyllir nifer o famaiaid gan gynnwys y bele coed, y baedd gwyllt, y llwynog, y gath wyllt a'r iwrch. Ceir addurniadau o famaliaid yn aml iawn mewn hen lawysgrifau, er mwyn dod a fflach o liw i'r gwaith, a cheir cyfeiriadau at famaliaid yn britho'r Mabinogi ac oddi fewn i gyfreithiau Hywel Dda. Ceir hefyd enwau lleoedd ac afonydd yn cynnwys cyfeiriad at famal arbennig.  Rhestr mamaliaid Afanc neu llostlydan (Beaver: Castor fiber) Alpafr (Ibex: Capra ibex) Arth (Bear: Ursus) Asyn (Donkey, ass: Equus asinus) Baedd gwyllt (Wild boar: Sus scrofa (ferus)) Bele (Marten: Martes) Blaidd (Wolf: Canis lupus) Bochdew (Hamster: Mesocricetus neu Cricetus) Broch neu mochyn daear (Badger: Meles meles) Bual (American bison: Bos bison) Buwch (Cow: Bos taurus) Byfflo (Buffalo: Bos bubalus) Byfflo d\u0175r (Water buffalo: Bubalus arnee) Cadno neu llwynog (Fox: Vulpes vulpes) Camel (Camel) Camel rhedeg (Dromedary: Camelus dromedarius) Carlwm (Stoat, ermine: Mustela erminea) Carw (Deer: Cervus) Carw coch (Red deer: Cervus elaphus) Cath (Cat: Felis silvestris (domesticus)) Cath wyllt (Wildcat: Felis silvestris) Ceffyl (Horse: Equus caballus) Ci (Dog: Canis lupus (familiaris)) Cwningen (Rabbit: Oryctolagus cuniculus) Dafad (Sheep: Ovis aries aries) Danas (Fallow deer: Cervus dama) Dolffin, -iaid (Dolphin: Delphinidae) Dolffin trwyn potel (Bottlenose dolphin: Tursiops truncatus) Draenog (Hedgehog: Erinaceus europaeus) Dwrgi neu dyfrgi (Otter: Lutra lutra) Dyfrfarch (Hippopotamus) Eliffant (Elephant: Elephas maximus neu Loxodonta africana) Ffured (Ferret: Mustela putorius furo) Ffwlbart (Polecat: Mustela putorius) Gafr (Goat: Capra hircus) Gafrewig (Chamois: Rupicapra rupicapra) Gwahadden neu twrch daear (Mole: Talpa europaea) Gwenci neu Bronwen (Weasel: Mustela nivalis) Gwiwer (Squirrel: Sciuridae) Gwiwer goch (Red squirrel: Sciurus vulgaris) Iwrch (Roe deer: Capreolus capreolus) Llew (Lion: Panthera leo) Llwynog neu Cadno (Fox: Vulpes vulpes) Lyncs (Lynx: Lynx lynx) Llostlydan neu afanc (Beaver: Castor fiber) Llamhidydd (llamidyddion) (Porpoise: Phocaena) Llamhidydd harbwr (Harbour porpoise: Phocaena phocaena) Llyg (Shrew: Sorex) Llygoden (Mouse: Mus) Llygoden fawr (Rat: Rattus) Llygoden bengron (Vole: Arvicolinae) Llygoden fwsg neu Mwsglygoden (Muskrat: Ondatra zibethicus) Marmot neu Twrlla (Marmot: Marmota marmota) Mochyn (Pig: Sus scrofa (domesticus)) Mochyn cwta (Guinea pig: Cavia porcellus) Mochyn daear neu broch (Badger: Meles meles) Morfil, -od (Whales: Cetacea) Morfil bal\u00een (Baleen whale: Mysticeti) Morfil cefngrwm (Humpback whale: Megaptera novaeangliae) Morfil danheddog (Toothed whale: Odontoceti) Morfil glas (Blue whale: Balaenoptera musculus) Morfuwch (Manatee: Trichechidae) Morlo (Seal: Pinnipedia) Morlo Llwyd (Grey Seal: Halichoerus grypus) Mwfflon (Mouflon: Ovis aries musimon) Mwsglygoden neu llygoden fwsg (Muskrat: Ondatra zibethicus) Ocapi (Okapi: Okapia johnstoni) Pathew (Dormouse: Glis glis, Muscardinus avellanarius, Dryomys) Tsimpans\u00ee (Chimpanzee: Pan) Twrch daear neu Gwahadden (Mole: Talpa europaea) Twrlla neu marmot (Marmot: Marmota marmota) Udfil (Hyena) Ych gwyllt (European bison, wisent: Bos bonasus) Ysgyfarnog (Hare: Lepus europaeus) Ystlum (Bat: Chiroptera) Ystlum du neu Ystlum Barbastelle (Barbastelle bat: Barbastella barbastellus) Ystlum Bechstein (Bechstein's bat: Myotis bechsteinii) Ystlum pedol lleiaf (Lesser horseshoe bat: Rhinolophus hipposideros) Ystlum pedol mwyaf (Greater horseshoe bat: Rhinolophus ferrumequinum) Cyfeiriadau Wilson, D. E., a Reeder, D. M. (goln), Mammal Species of the World, 3ydd argraffiad (Johns Hopkins University Press)","517":"Dosbarth o anifeiliaid asgwrn-cefn yw'r mamaliaid (hefyd: mamolion) ac maent yn anifeiliaid gwaed cynnes. Mae chwarennau tethol gan yr anifeiliaid hyn, er mwyn rhoi llaeth i'w rhai bach. Mae angen llawer o fwyd arnynt er mwyn cadw'n gynnes, mwy nag anifeiliaid gwaed oer. Mae gan y rhan fwyaf ohonynt flew neu ffwr ar eu cyrff i gadw'n gynnes, ond does dim ffwr gan famaliaid y m\u00f4r, braster sydd yn eu cadw nhw'n gynnes. Mae'r hwyatbig a'r echidna yn dodwy wyau, mae mamaliaid eraill yn cael eu geni'n fyw. Mae tua 4000 o wahanol fathau o famaliaid. Gelwir y rhai sydd yn bwyta anifeiliaid eraill yn gigysyddion, a'r rhai sydd yn bwyta planhigion yn llysysyddion.  Cymru Cynhanes Ym Mro Morgannwg y darganuwyd y dystiolaeth gynharaf o famaliaid yng Nghymru, i'r de o Ben-y-bont ar Ogwr mewn chwareli glo. Yma, yn 1947 y darganfuwyd olion Morganucodon watsoni, anifail bychan tebyg i'r llyg, a oedd yn byw yno tua 200,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Ceir tystiolaeth o esgyrn, ffosiliau a chofnodion ysgrifenedig (o amser y Rhufeiniaid sy'n taflu golau ar famaliaid sydd wedi hen ddiflannu, rhai cyn hyned a 225,000 CP. Canfuwyd esgyrn llawer o famaliaid anghyffredin heddiw mewn ogof\u00e2u yng Ngogledd Cymru hefyd e.e. Ogof Bontnewydd, Cefnmeiriadog, Sir Ddinbych. Ymlith y mamaliaid yn Hen Oes y Cerrig y mae: y rhinoseros blewog, y mamoth, yr udfil, ceffyl, blaidda bual. Mewn cyfnodau cynhesach (cyn y rhewlifau), roedd yma hefyd y llew, y rhinoseos trwyngul a'r eliffant ysgithrsyth. Erbyn Oes Newydd y Cerrig, dylanwadodd ffermio ar fywyd mamaliaid a daeth c\u0175n, geifr, moch a'r ceffyl yn anifeiliaid domestig. Geifr oedd y mwyaf niferus yng Nghymru - tan ddiwedd yr Oesoedd Canol. Er mwyn sicrhau tir pori, cliriwyd llawer o goedydd Cymru - a newidiodd hyn llawer ar yr amgylchedd e.e. o'r boncyffion y daeth y rhan fwyaf o fawnogydd Cymru. Roedd hyn yn dinistrio llawer o gynefinoedd adar a mamaliaid fel eirth, bleiddiaid a cheirw. Felly wrth i'r tir amaethyddol gynyddu, lleihaodd y tir gwyllt.  Llenyddiaeth a chelf Yn yr hwiangerdd Pais Dinogad o'r 7g, crybwyllir nifer o famaiaid gan gynnwys y bele coed, y baedd gwyllt, y llwynog, y gath wyllt a'r iwrch. Ceir addurniadau o famaliaid yn aml iawn mewn hen lawysgrifau, er mwyn dod a fflach o liw i'r gwaith, a cheir cyfeiriadau at famaliaid yn britho'r Mabinogi ac oddi fewn i gyfreithiau Hywel Dda. Ceir hefyd enwau lleoedd ac afonydd yn cynnwys cyfeiriad at famal arbennig.  Rhestr mamaliaid Afanc neu llostlydan (Beaver: Castor fiber) Alpafr (Ibex: Capra ibex) Arth (Bear: Ursus) Asyn (Donkey, ass: Equus asinus) Baedd gwyllt (Wild boar: Sus scrofa (ferus)) Bele (Marten: Martes) Blaidd (Wolf: Canis lupus) Bochdew (Hamster: Mesocricetus neu Cricetus) Broch neu mochyn daear (Badger: Meles meles) Bual (American bison: Bos bison) Buwch (Cow: Bos taurus) Byfflo (Buffalo: Bos bubalus) Byfflo d\u0175r (Water buffalo: Bubalus arnee) Cadno neu llwynog (Fox: Vulpes vulpes) Camel (Camel) Camel rhedeg (Dromedary: Camelus dromedarius) Carlwm (Stoat, ermine: Mustela erminea) Carw (Deer: Cervus) Carw coch (Red deer: Cervus elaphus) Cath (Cat: Felis silvestris (domesticus)) Cath wyllt (Wildcat: Felis silvestris) Ceffyl (Horse: Equus caballus) Ci (Dog: Canis lupus (familiaris)) Cwningen (Rabbit: Oryctolagus cuniculus) Dafad (Sheep: Ovis aries aries) Danas (Fallow deer: Cervus dama) Dolffin, -iaid (Dolphin: Delphinidae) Dolffin trwyn potel (Bottlenose dolphin: Tursiops truncatus) Draenog (Hedgehog: Erinaceus europaeus) Dwrgi neu dyfrgi (Otter: Lutra lutra) Dyfrfarch (Hippopotamus) Eliffant (Elephant: Elephas maximus neu Loxodonta africana) Ffured (Ferret: Mustela putorius furo) Ffwlbart (Polecat: Mustela putorius) Gafr (Goat: Capra hircus) Gafrewig (Chamois: Rupicapra rupicapra) Gwahadden neu twrch daear (Mole: Talpa europaea) Gwenci neu Bronwen (Weasel: Mustela nivalis) Gwiwer (Squirrel: Sciuridae) Gwiwer goch (Red squirrel: Sciurus vulgaris) Iwrch (Roe deer: Capreolus capreolus) Llew (Lion: Panthera leo) Llwynog neu Cadno (Fox: Vulpes vulpes) Lyncs (Lynx: Lynx lynx) Llostlydan neu afanc (Beaver: Castor fiber) Llamhidydd (llamidyddion) (Porpoise: Phocaena) Llamhidydd harbwr (Harbour porpoise: Phocaena phocaena) Llyg (Shrew: Sorex) Llygoden (Mouse: Mus) Llygoden fawr (Rat: Rattus) Llygoden bengron (Vole: Arvicolinae) Llygoden fwsg neu Mwsglygoden (Muskrat: Ondatra zibethicus) Marmot neu Twrlla (Marmot: Marmota marmota) Mochyn (Pig: Sus scrofa (domesticus)) Mochyn cwta (Guinea pig: Cavia porcellus) Mochyn daear neu broch (Badger: Meles meles) Morfil, -od (Whales: Cetacea) Morfil bal\u00een (Baleen whale: Mysticeti) Morfil cefngrwm (Humpback whale: Megaptera novaeangliae) Morfil danheddog (Toothed whale: Odontoceti) Morfil glas (Blue whale: Balaenoptera musculus) Morfuwch (Manatee: Trichechidae) Morlo (Seal: Pinnipedia) Morlo Llwyd (Grey Seal: Halichoerus grypus) Mwfflon (Mouflon: Ovis aries musimon) Mwsglygoden neu llygoden fwsg (Muskrat: Ondatra zibethicus) Ocapi (Okapi: Okapia johnstoni) Pathew (Dormouse: Glis glis, Muscardinus avellanarius, Dryomys) Tsimpans\u00ee (Chimpanzee: Pan) Twrch daear neu Gwahadden (Mole: Talpa europaea) Twrlla neu marmot (Marmot: Marmota marmota) Udfil (Hyena) Ych gwyllt (European bison, wisent: Bos bonasus) Ysgyfarnog (Hare: Lepus europaeus) Ystlum (Bat: Chiroptera) Ystlum du neu Ystlum Barbastelle (Barbastelle bat: Barbastella barbastellus) Ystlum Bechstein (Bechstein's bat: Myotis bechsteinii) Ystlum pedol lleiaf (Lesser horseshoe bat: Rhinolophus hipposideros) Ystlum pedol mwyaf (Greater horseshoe bat: Rhinolophus ferrumequinum) Cyfeiriadau Wilson, D. E., a Reeder, D. M. (goln), Mammal Species of the World, 3ydd argraffiad (Johns Hopkins University Press)","520":"Mae locomotif st\u00eam neu dr\u00ean st\u00eam yn fath o locomotif rheilffordd sy'n cynhyrchu ei b\u0175er tynnu drwy injan st\u00eam. Mae'r locomotifau hyn yn cael eu tanio drwy losgi deunydd llosgadwy - glo, pren neu olew fel arfer - i gynhyrchu st\u00eam mewn boeler. Mae'r st\u00eam yn symud pistonau sydd wedi eu cysylltu'n fecanyddol \u00e2 phrif olwynion (gyrwyr) y locomotif. Mae cyflenwadau tanwydd a d\u0175r yn cael eu cludo gyda'r locomotif, naill ai ar y locomotif ei hun neu mewn wagenni (tendrau) sy'n cael eu tynnu y tu \u00f4l. Datblygwyd y locomotifau st\u00eam cyntaf yn y Deyrnas Unedig yn gynnar yn y 19eg ganrif ac fe'u defnyddiwyd ar gyfer cludo ar reilffyrdd tan ganol yr 20fed ganrif. Adeiladwyd y locomotif st\u00eam cyntaf ym 1802 gan Richard Trevithick. Adeiladwyd y locomotif st\u00eam llwyddiannus masnachol cyntaf ym 1812\u201313 gan John Blenkinsop, sef y Salamanca, a'r Locomotion Rhif 1, a adeiladwyd gan George Stephenson a chwmni ei fab Robert, sef Robert Stephenson and Company, oedd y locomotif st\u00eam cyntaf i gludo teithwyr ar reilffordd gyhoeddus, ar Reilffordd Stockton a Darlington ym 1825. Ym 1830, agorodd George Stephenson y rheilffordd gyhoeddus rhyng-ddinas gyntaf, sef Rheilffordd Lerpwl a Manceinion. Robert Stephenson and Company oedd cwmni adeiladu mwyaf blaenllaw locomotifau st\u00eam ar gyfer rheilffyrdd yn y Deyrnas Unedig, yr Unol Daleithiau, a llawer o Ewrop yn negawdau cyntaf trenau st\u00eam. Roedd trenau st\u00eam yn caniat\u00e1u cludo nwyddau trwm ar y tir yn hawdd, a bu dyfodiad y tr\u00ean yn bwysig yn natblygiad y Chwyldro Diwydiannol yng Nghymru, Prydain a gwledydd eraill. Yn yr 20fed ganrif, dyluniodd Prif Beiriannydd Mecanyddol Rheilffordd Llundain a'r Gogledd Ddwyrain (LNER), Nigel Gresley, rai o locomotifau enwocaf y byd, gan gynnwys y Flying Scotsman, y locomotif st\u00eam cyntaf a gyrhaeddodd dros 100 milltir yr awr yn swyddogol wrth gludo teithwyr, a Dosbarth LNER A4, 4468 Mallard, sy'n parhau i ddal y record am fod y locomotif st\u00eam cyflymaf yn y byd (126 100 milltir yr awr).O ddechrau'r 1900au, disodlwyd locomotifau st\u00eam yn raddol gan locomotifau trydan a disel, gyda'r rheilffyrdd yn dechrau trosi'n llawn i b\u0175er trydan a disel ar ddiwedd y 1930au. Roedd mwyafrif y locomotifau st\u00eam wedi ymddeol o wasanaeth rheolaidd erbyn y 1980au, er bod sawl un yn parhau i redeg ar linellau twristiaeth a threftadaeth. Gweithrediad sylfaenol  Linc Cranc ecsentrig Bar radiws Lifer cyfuno Pen croes Silindr falf efo gwerthyd falf Silindr st\u00eam Rhoden estyn Mae boeler injan st\u00eam yn danc mawr o dd\u0175r gyda dwsinau o diwbiau metel tenau yn rhedeg drwyddo. Mae'r tiwbiau'n rhedeg o'r blwch t\u00e2n i'r simnai, gan gario'r gwres a mwg y t\u00e2n gyda nhw. Mae'r trefniant hwn o diwbiau boeler, fel y'u gelwir, yn golygu y gall t\u00e2n yr injan gynhesu'r d\u0175r yn y tanc boeler yn gynt o lawer, felly mae'n cynhyrchu st\u00eam yn gyflymach ac yn fwy effeithlon. Daw'r d\u0175r sy'n gwneud y st\u00eam naill ai o danciau wedi eu gosod ar ochr y locomotif neu o wagen ar wah\u00e2n o'r enw tendr, wedi ei dynnu y tu \u00f4l i'r locomotif. Mae'r st\u00eam a gynhyrchir yn y boeler yn llifo i lawr i silindr ychydig o flaen yr olwynion, gan wthio plymiwr sy'n ffitio'n dynn, y piston yn \u00f4l ac ymlaen. Mae gi\u00e2t fach fecanyddol yn y silindr, a elwir yn falf mewniad, yn gadael y st\u00eam i mewn. Mae'r piston wedi ei gysylltu ag un neu ragor o olwynion y locomotif drwy fath o gymal braich-penelin-ysgwydd (arm-elbow-shoulder joint) o'r enw camdro a gwialen gyswllt (crank and connecting rod). Wrth i'r piston wthio, mae'r cranc a'r wialen gyswllt yn troi olwynion y locomotif ac yn pweru'r tr\u00ean ymlaen. Pan fydd y piston wedi cyrraedd pen y silindr, ni all wthio ymhellach. Mae momentwm y tr\u00ean yn cludo'r cranc ymlaen, gan wthio'r piston yn \u00f4l i'r silindr y ffordd y daeth. Mae'r falf fewnfa st\u00eam yn cau. Mae falf allfa yn agor ac mae'r piston yn gwthio'r st\u00eam yn \u00f4l drwy'r silindr ac allan i fyny simnai'r locomotif. Mae silindr ar bob ochr i'r locomotif ac mae'r ddau silindr yn tanio ychydig yn wahanol i'w gilydd i sicrhau bod rhywfaint o b\u0175er bob amser yn gwthio'r injan ymlaen. Effeithiau\u2019r injan st\u00eam Newidiodd y rheilffyrdd gymdeithas Prydain mewn sawl ffordd am resymau cymhleth. Er bod ymdrechion diweddar i fesur arwyddoc\u00e2d economaidd y rheilffyrdd wedi awgrymu bod eu cyfraniad cyffredinol at dwf Cynnyrch Domestig Gros yn fwy cymedrol nag yr oedd cenhedlaeth gynharach o haneswyr wedi ei dybio ynghynt, mae'n amlwg serch hynny bod y rheilffyrdd wedi cael effaith sylweddol mewn sawl cylch o weithgareddau economaidd. Er enghraifft, roedd adeiladu rheilffyrdd a locomotifau yn galw am lawer iawn o ddeunyddiau trwm ac felly'n darparu ysgogiad sylweddol i'r diwydiannau cloddio glo, cynhyrchu haearn, peirianneg ac adeiladu.Fe wnaethant hefyd helpu i leihau costau trosglwyddo a chludiant, a oedd yn ei dro yn gostwng costau nwyddau: trawsnewidiwyd y modd o ddosbarthu a gwerthu nwyddau byrhoedlog a oedd yn pydru\u2019n gyflym, fel cig, llaeth, pysgod a llysiau. Arweiniodd hyn nid yn unig at gynnyrch rhatach mewn siopau ond hefyd at lawer mwy o amrywiaeth yn neietau pobl. Yn olaf, drwy wella symudoldeb personol, roedd y rheilffyrdd yn rym sylweddol ar gyfer newid cymdeithasol. Yn wreiddiol, lluniwyd trafnidiaeth rheilffyrdd fel ffordd o symud glo a nwyddau diwydiannol, ond buan y sylweddolodd gweithredwyr y rheilffyrdd bod marchnad bosibl ar gyfer teithio ar reilffordd. Arweiniodd hyn at ddatblygu ac ehangu cyflym iawn mewn gwasanaethau teithwyr. Treblodd nifer y teithwyr rheilffordd mewn wyth mlynedd yn unig rhwng 1842 a 1850: dyblodd nifer y traffig yn fras yn y 1850au ac yna dyblu eto yn y 1860au. Tyfodd trefi fel Aberystwyth a Llandudno i fod yn gyrchfannau poblogaidd ar gyfer twristiaid oherwydd dyfodiad y rheilffordd i Gymru. Cyfeiriadau","525":"Tref fwyaf Ceredigion, ar arfordir gorllewin Cymru yw Aberystwyth. Mae'n sefyll ar lan Bae Ceredigion lle mae'r afonydd Rheidol ac Ystwyth ill dwy yn aberu. Cododd Edmwnt, brawd y brenin Edward I ar Loegr y castell presennol yn 1277 a thyfodd y dref o gwmpas y castell. Daeth yr harbwr yn bwysig yn y bedwaredd ganrif ar ddeg o ganlyniad i'r cloddfeydd plwm a oedd yn yr ardal. Enillodd Aberystwyth y teitl 'Tref Orau Prydain' yn 2015 gan yr Academy of Urbanisation. Daearyddiaeth Lleolir y dref lle mae'r afonydd Rheidol ac Ystwyth ill dwy yn aberu, ar yr arfordir gorllewinol Cymru. Er bod yr enw yn awgrymu fel arall, dim ond afon Rheidol sy\u2019n rhedeg drwy\u2019r dref. Ers i\u2019r harbwr gael ei ailadeiladu, mae afon Ystwyth bellach yn rhedeg o gwmpas ymyl deheuol y dref. Mae gan Aberystwyth pier a glan m\u00f4r sy\u2019n estyn o Graig-glais ar ben gogleddol y promen\u00e2d, i geg yr harbwr yn y de. Mae dau ddarn o draeth, sy\u2019n cael eu gwahanu gan bentir y castell. Yn ei hanfod, mae\u2019r dref yn cynnwys nifer o ardaloedd gwahanol: Canol y dref, Llanbadarn Fawr, Waunfawr, Llanbadarn, Trefechan a Phenparcau (yr ardal fwyaf poblog) Tref arunig yw Aberystwyth, gan ystyried dwysedd poblogaeth y Deyrnas Unedig. Lleolir y trefi sylweddol agosaf 1 awr 45 munud i ffwrdd o leiaf, gan gynnwys: Abertawe, 70 milltir i\u2019r de, Amwythig, 75 milltir i\u2019r dwyrain dros y ffin Lloegr, Wrecsam, 80 milltir i\u2019r gogledd-ddwyrain, a Chaerdydd, 100 milltir i\u2019r de-ddwyrain.  Hinsawdd Yn debyg i bron holl y Deyrnas Unedig, mae gan Aberystwyth hinsawdd gefnforol (dosbarthiad hinsawdd K\u00f6ppen: Cfb). Mae effeithiau\u2019r hinsawdd hon yn arbennig o amlwg gan fod y dref yn wynebu\u2019r M\u00f4r Iwerddon. Mae effeithiau lleol y tir dim ond yn fach iawn ar y llif awyr, felly bod tymereddau yn adlewyrchu tymheredd y m\u00f4r pan bod y gwynt yn chwythu o\u2019r cyfeiriad trechaf, sef y de-orllewin. Mae Gorsaf y Swyddfa Tywydd agosaf yng Ngogerddan, tair milltir i\u2019r gogledd-ddwyrain, ar uchder tebyg i\u2019r dref ei hun. Roedd y tymheredd uchaf llwyr yn 34.6\u00a0\u00b0C (94.3\u00a0\u00b0F)  , a gofnodwyd ym mis Gorffennaf 2006. Roedd hyn hefyd yn record i fis Gorffennaf yng Nghymru gyfan, sydd yn awgrymu bod lleoliad isel y dref, ynghyd \u00e2\u2019r posibilrwydd o effaith F\u00f6hn pan bod y gwynt yn dod o\u2019r mewndir, yn gallu cydweithio i beri tymereddau uchel ar brydiau. Yn arferol, bydd y tymheredd cyfartalog ar y dydd poethaf yn cyrraedd 28\u00a0\u00b0C (82\u00a0\u00b0F), gyda 5.6 diwrnod y flwyddyn yn rhagori ar 25\u00a0\u00b0C (77\u00a0\u00b0F)Roedd y tymheredd isaf llwyr yn \u221213.5\u00a0\u00b0C (7.7\u00a0\u00b0F), a gofnodwyd yn Ionawr 2010. Yn nodweddiadol, gellir arsyllu rhew awyr 39.8 dydd y flwyddyn. Ar gyfartaledd, mae 1,112\u00a0mm (44\u00a0in) o law yn syrthio bob blwyddyn, a chofnodir mwy na 1mm ar 161 dydd y flwyddyn.Ar 14 Ionawr 1938 trawyd Aberystwyth gan un o stormydd gwaethaf yn ei hanes. Chwalwyd y tai a wynebai'r m\u00f4r ac fe gwtogwyd y pier o 200tr. (\"15 Ionawr 1938: Pier Aberystwyth wedi ei thorri yn ddwy, llanw uchel, gwynt cryf o'r de, y llanw uchaf yn ffodus ychydig ddyddiau wedyn\") Hanes Yr Oes Mesolithig Mae tystiolaeth y defnyddwyd ardal Tan-y-Bwlch ger troed Pen Dinas (Penparcau) yn ystod y cyfnod Mesolithig, ar gyfer creu arfau ar gyfer helwyr-gasglwyr allan o'r callestr a adawyd yno wedi i'r i\u00e2 encilio. Yr Oesoedd Efydd a Haearn Mae olion caer Geltaidd ar ben bryn Pen Dinas (neu 'Dinas Maelor'), Penparcau yn edrych dros Aberystwyth o'r de, yn dynodi yr anheddwyd y safle o tua 700 CC. Ar ben bryn i'r de o Afon Ystwyth, mae olion cylch gaer. Credir mai olion y castell yr herwgipwyd y Dywysoges Nest ohono yw'r rhain. Mae'r olion bellach ar dir preifat a gellir ei gyrchu drwy gael caniat\u00e1d a threfnu gyda'r perchennog yn unig. Yr Oesoedd Canol Mae'n debyg mai'r cofnod hanesyddol cyntaf o Aberystwyth oedd adeiladu caer yn 1109, gan Gilbert Fitz Richard (taid Richard de Clare, sy'n adnabyddus am ei r\u00f4l yn arwain Goresgyniad y Normaniaid ar Iwerddon). Rhoddwyd tiroedd ac arglwyddiaeth Aberteifi i Gilbert Fitz Richard, gan Harri I, brenin Lloegr, gan gynnwys Castell Aberteifi. Lleolwyd y caer yn Aberystwyth tua milltir a hanner i'r de o safle'r dref heddiw, ar fryn uwchben glannau deheuol yr Afon Ystwyth. Adeiladodd Edmwnt, brawd y brenin Edward I gastell newydd yn 1277, wedi iddo gael ei ddinistrio gan y Cymry. Ond, adeiladwyd ei gastell ef mewn safle gwahanol, ar bwynt uchel y dref, sef Bryn Castell. Rhwng 1404 a 1408 roedd Castell Aberystwyth yn nwylo Owain Glynd\u0175r, ond ildiodd i'r Tywysog Harri, a ddaeth yn Harri V, brenin Lloegr yn ddiweddarach. Yn fuan wedi hyn cyfunwyd y dref gyda Ville de Lampadarn (enw hynafol Llanbadarn Gaerog, er mwyn ei gwahaniaethu oddi wrth Llanbadarn Fawr, y pentref (1.6\u00a0km) i'r gorllewin). Dyma sut y cyfeirir ati yn y Siarter Brenhinol a roddwyd gan Harri VIII, ond fel Aberystwyth y cyfeirwyd ati yn nogfennau o oes Elizabeth I.Gwelir si\u00e2p strydoedd Canol Oesol y dref o hyn (er, gydag adeiladu o'r 18 a'r 19g) mewn strydoedd ger y Castell ar ben uchaf Aberystwyth, megis, Heol y Wig, y Stryd Fawr, Stryd y Porth Bach a Heol y Bont. Agorwyd un o fanciau annibynnol cynharaf Cymru, Banc y Llong yn y dref yn 1762.  Cyfnod Modern Cynnar Ym 1649 fe wnaeth milwyr y seneddwyr dinistrio\u2019r castell, yn gadael dim ond rhai gweddillion bach, er bod darnau'r tri th\u0175r yn dal i fodoli. Yn 1988, yn ystod gwaith cloddio yn ardal y castell,  darganfuwyd ysgerbwd gwryw cyflawn, a oedd wedi\u2019i gladdu\u2019n fwriadol.  Er mai anaml y mae sgerbydau yn aros yn gyfan oherwydd y pridd asidig yng Nghymru, mae\u2019n debyg y goroesodd y sgerbwd oherwydd y presenoldeb calch yn y pridd, o\u2019r adeilad a gwympodd. Adnabyddir fel \"Charlie\", mae bellach wedi'i gartrefu yn Amgueddfa Ceredigion yn y dref, ac mae\u2019n debyg yr oedd e\u2019n byw yn ystod cyfnod y Rhyfel Cartref Lloegr, a bu farw yn ystod y gwarchae gan y seneddwyr. Gellir gweld ei ddelwedd mewn un o\u2019r naw mosaig wedi\u2019u creu i addurno muriau\u2019r castell.  Plasty ac yst\u00e2d wedi\u2019u hadeiladu o 1783 gan Thomas Johnes oedd Hafod Uchtryd, gyda rhan ohono wedi\u2019i gynllunio gan John Nash. Ffurfiwyd y gerddi wedi'u tirlunio gan ffrwydro darnau o\u2019r bryniau er mwyn rhoi golygfeydd gwell o\u2019r amgylchoedd. Adeiladwyd ffyrdd a phontydd a chafodd miloedd o goed eu plannu. Canlyniad y gwaith oedd tirlun a ddaeth yn enwog ac atynnodd llawer o ymwelwyr, gan gynnoes Samuel Taylor Coleridge, y credir bod ei gerdd, Kubla Khan, wedi cael ei ysbrydoli gan yr yst\u00e2d. Chwalwyd y t\u0177 ym 1955, ond mae\u2019r gerddi yn aros yno. Roedd diwydiannau gwledig a chrefftwyr yn rhan bwysig o fywyd mewn tref wlad. Mae'r cyfeirlyfr masnach leol o 1830 yn dangos y busnesau dilynol: ugain o gryddion, wyth pobydd, dau felinydd corn, un ar ddeg o seiri coed ac asiedyddion, un cowper, saith teiliwr, dwy wniadwraig, dau wneuthurwr het gwellt, dau wneuthurwr het, tri chwrier, pedwar cyfrwywr, dau weithiwr tun, chwe chynhyrchydd brag, dau grwynwr, pedwar barcer, wyth saer maen, un bragwr, pedwar llosgwr calch, tri saer llongau, tri gwneuthurwr olwyn, pum gwneuthurwr cabinet, un gwneuthurwr hoelion, un gwneuthurwr rhaff ac un gwneuthurwr hwyl.  Economi Mae Aberystwyth yn dref gwyliau glan m\u00f4r boblogaidd. Yn ogystal \u00e2 dwy sinema a chwrs golff, mae ei atyniadau yn cynnwys:  Rheilffordd ffwniciwlar ar Graig-glais, sef Rheilffordd y Graig Camera obscura Fictoraidd ar gopa Craig-glais Rheilffordd Dyffryn Rheidol Canolfan Celfyddydau Aberystwyth. Gwarchodfa natur Parc Penglais Llwybr beicio Ystwyth a Rheidol Amgueddfa Ceredigion Golff gwallgof ar y Prom Pier Aberystwyth. Mae miloedd o ddrudwy yn cyrraedd y pier bob prynhawn ac yn clwydo dros nos o dano, sydd wedi denu twristiaid.Mae hufenfa organig cwmni Rachel's Organic wedi ei lleoli ar ystad ddiwydiannol Glan yr Afon, a dyma'r cyflogwr mwyaf yn y sector breifat yn Aberystwyth. Mae rhai yn honni fod y dref wedi datblygu economi fach ei hun gan ei fod wedi ei ynysu oddi wrth gweddill y wlad: mae Rachel yn cyflogi 130, a 1,000 wedi eu cyflogi yn swyddfeydd Llywodraeth Cymru a Chyngor Ceredigion yn y dref; cyflenwir y rhan helaeth o weithwyr y sector cyflog isel gan fyfyrwyr. Daeth papur newydd y Cambrian News i Aberystwyth o'r Bala ym 1870, wedi iddo gael ei brynu gan Syr John Gibson. Argraffwyd yn Nghroes-oswallt, ac ym mis Mai 1880 cyfunodd y papur gyda'r cyn-Malthouse Dan Dre. Y teulu Read oedd yn berchen arno o 1926, ac ym 1993, contractwyd yr argraffu allan, gan alluogi i'r cwmni symyd eu staff golygyddol i swyddfa ar Barc Gwyddoniaeth ar Gefnllan, ger Llanbadarn Fawr. Wedi marwolaeth Henry Read, prynwyd y papur gan Syr Ray Tindle ym 1999, gan ddod yn un o dros 200 o bapurau wythnosol ym Mhrydain sydd yn eiddo iddo. O ran maint ei gylchrediad wythnosol, y Cambrian News sydd yn ail yng Nghymru erbyn hyn, gan werthu 24,000 copi mewn chwe fersiwn olygyddol, a ddarllenir gan 60,000 ar draws 3000 milltir sgwar.Lleolir gwasg Y Lolfa ym mhentref Tal-y-bont, Ceredigion nid nepell o Aberystwyth. Mae'r wasg yn cyflogi oddeutu hanner cant o bobl y fro. Sefydlwyd y wasg gan Robat Gruffudd, ond bellach mae'r wasg yn nwylo diogel ei feibion Garmon a Lefi. Dyma bellach un o'r gweisg mwyaf sy'n cyhoeddi cyfran helaeth o'i llyfrau drwy gyfrwng y Gymraeg, ynghyd \u00e2 Gwasg Gomer o Landysul, Gwasg Carreg Gwalch o Lanrwst a Gwasg y Dref Wen o Gaerdydd.  Bywyd Gwyllt Eithin Sbaen ar y ConstiUn 1927 casglodd un Miss Adamson, a oedd yn astudio'r Ffrangeg yng CPC Aberystwyth ar y pryd, blanhigyn a anfonodd at ei mam, a'i hanfonodd yn ei thro at yr Amgueddfa Brydeinig (Hanes Natur), gan ddweud yn y llythyr \"found growing in plenty on a bare hillside above Aberystwyth \u2014 far enough from anywhere, so I understand, for the idea of an escape not to occur to her or me.\". Adnabyddwyd y sbesimen fel Genista hispanica ac fe ellir ei weld o hyd yn herbariwm yr AB.Yr unig sylw printiedig o'r planhigyn hwn yw mewn arweinlyfr i lwybr natur ar y 'Consti' yn 1977 a baratowyd gan yr Ymddiriedolaeth Natur o dan yr enw camarweiniol \"Spanish Broom\" (banadl Sbaen). Yn rhyfeddol ni soniwyd amdano gan Salter yn y Fflora sirol o'i eiddo ac ni chynhwysa'r un fflora sirol arall y rhywogaeth hon fel rhywogaeth cyflwynedig. Cafodd ei blannu ar gyrion ffyrdd mewn llawer man yn Lloegr, yn enwedig Swydd Caerwynt ond nid oes un y cydnabod ei fod wedi ymsefydlu yn y gwyllt. Nodyn:CyfieithiadAiff y sylw ymlaen i ddweud:  I can remember seeing the Aberystwyth population for at least the last 25 years, and over the last 5 years or so it has increased considerably. The colony, which must be the same one that Miss Adamson found, is on the south-facing slope of Constitution Hill, between the top half of the Cliff Railway and the sea cliffs (SN 583828). There are some hundreds of plants in an area c. 150 x 50 m. The largest plants form softly spiny cushions c. 3 m. in diameter and c. 70 cm. tall, and the total area of the cushions is c. 450 sq. m. When in flower, in late May, the clear yellow of the Genista contrasts strikingly with the golden yellow of the surrounding Ulex europaeus (Spring Gorse), and can be seen with the naked eye from two miles away at Pen-parcau...How and when it was introduced to Constitution Hill is unknown, but it is certainly well-naturalised there and today, as in 1927, could easily be taken for a native.Ydi\u2019r eithin Spaen ar y Consti o hyd? Beth am fynd am dro ddiwedd mis Mai i\u2019w weld. Ia, bydd llun o\u2019i flodau melyn clir yn dderbynniol iawn diolch!  Cawodydd drudwennodMae'r pier yn glwydfan i sawl mil(iwn?) o ddrudwennod sydd yn chwyrlio yn eu ffordd ddihafal wrth noswylio. Hon yn ddios yw'r clwydfan enwocaf o'i bath yng Nghymru.      Amwynderau ac atyniadau Tref brifysgol a chyrchfan i dwristiaid yw Aberytwyth, sydd hefyd yn ffurfio cyswllt diwylliannol rhwng y Gogledd a\u2019r De. Mae Craig-glais (neu Consti, o\u2019r enw Saesneg Constitution Hill) yn rhoi golygfeydd panoramig o Fae Ceredigion a'i forlin, yn ogystal ag atyniadau eraill ar y copa, gan gynnwys y Camera Obscura. Gall ymwelwyr gyrraedd y copa gyda Rheilffordd y Graig, sef y rheilffordd ffwniciwlar hiraf yn y DU tan 2001. Mae mynyddoedd Elenydd yn ffurfio rhan o'r tirlun golygfaol sydd yn amgylchu\u2019r dref, y mae eu cymoedd yn cynnwys coedwigoedd a dolydd sydd dim wedi newid yn fawr am ganrifoedd. Ffordd cyfleus i gyrraedd y mewntir ydy\u2019r Rheilffordd Cwm Rheidol, lein trac cul wedi\u2019i gadw gan wirfoddolwyr. Er bod y dref yn fodern yn gymharol, mae nifer o adeiladau hanesyddol, gan gynnwys gweddillion y castell, a\u2019r Hen Goleg o Brifysgol Aberystwyth gerllaw. Adeiladwyd ac agorwyd yr Hen Goleg yn wreiddiol ym 1865 fel gwesty, ond wedi i\u2019r perchennog fethdalu, gwerthwyd cragen yr adeilad i\u2019r brifysgol ym 1867. Mae campws newydd y Brifysgol yn edrych dros Aberystwyth o Riw Penglais, a leolir i\u2019r dwyrain o ganol y dref. Adeiladwyd yr Orsaf, sef terfynell y prif reilffordd, ym 1924 yn yr ardull nodweddiadol o\u2019r cyfnod, gan ddefnyddio cymysgedd o bensaern\u00efaeth Gothig, Diwygiad Clasurol a Fictoraidd. Prifddinas answyddogol y Canolbarth yw\u2019r dref, ac mae gan amryw sefydliadau swyddfeydd rhanbarthol neu genedlaethol yno. Mae cyrff cyhoeddus a leolir yn y dref yn cynnwys Llyfrgell Genedlaethol Cymru, sydd yn corffori\u2019r Archif Genedlaethol Sgrin a Sain Cymru, un o chwe archif ffilm ranbarthol ym Mhrydain Fawr. Mae\u2019r Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru yn trin a chadw\u2019r Rhestr Henebion Cenedlaethol Cymru, sydd yn darparu gwybodaeth i\u2019r cyhoedd ar etifeddiaeth bensaern\u00efol Cymru. Mae Aberystwyth hefyd yn gartref i\u2019r swyddfeydd cenedlaethol yr Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru a Chymdeithas yr Iaith Gymraeg. Mae gan Gyngor Llyfrau Cymru swyddfa yn y dref, yn ogystal \u00e2\u2019r Geiriadur Prifysgol Cymru, geiriadur hanesyddol cyffredin yr Iaith Gymraeg. Mae\u2019r Sefydliad Ymchwil Glaswelltir ac Amgylchedd wedi bod yng Ngogerddan, i\u2019r gogledd-ddwyrain o\u2019r dref ers 1919, ond mae bellach wedi cael ei ymgorffori i mewn i Athrofa y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig, ym Mhrifysgol Aberystwyth. Ym mis Medi 2009, agorwyd swyddfeydd newydd ar Boulevard St Brieuc ar gyfer Llywodraeth Cymru a Chyngor Ceredigion.  Rhestr o sefydliadau ac atyniadau Amgueddfa Ceredigion Aberdashery Camera obscura Canolfan y Celfyddydau Castell Aberystwyth Dodrefn Knockout Llyfrgell Genedlaethol Cymru Llyfrgell Tref Aberystwyth Neuadd Pantycelyn Parc Penglais Parc Siopa Rheidol Parc Siopa Ystwyth Parc y Llyn (parc siopa) Pont Trefechan Prifysgol Aberystwyth Rheilffordd Dyffryn Rheidol Rheilffordd y Graig The Ship and Castle (tafarn) Toiledau Parc y Castell (yn adnabyddus am eu pensaern\u00efaeth cywrain) Hen Goleg Prifysgol Aberystwyth Tafarn Yr Hen Lew Du (a adwaenir weithiau fel y gramadegol wallus Llew Ddu)  Y Pysgoty Pier Aberystwyth Canolfan y Morlan Llywodraeth Cymru Cyngor Ceredigion Cyfrifiad 2011 Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn: Diwylliant Yn flynyddol ers 2013, cynhelir Par\u00ead G\u0175yl Dewi Aberystwyth ac, ers 2014, Eisteddfod Calan Mai Aberystwyth. Mae Aberystwyth hefyd yn gartref i sawl sefydliad a mudiad:  Llyfrgell Genedlaethol Cymru Prifysgol Aberystwyth Cymdeithas y Merlod a'r Cobiau Cymreig Cymdeithas yr Iaith Gymraeg Hybu Cig Cymru Undeb Amaethwyr Cymru Urdd Gobaith Cymru Merched y Wawr Mudiad Meithrin UCAC Cyngor Llyfrau Cymru Canolfan Milfeddygaeth CymruMae Clwb P\u00eal-droed Tref Aberystwyth yn glwb p\u00eal-droed sy'n chwarae yn Uwch Gynghrair Cymru.  Digwyddiadau Cynhelir G\u0175yl Seiclo Aberystwyth a hefyd G\u0175yl Gomedi Aberystwyth yn flynyddol yn y dref. Cynhelir hefyd Ras Rwyfo'r Her Geltaidd lle bydd timau rhwyfo yn rhwyfo o dref Arklow (gefeilldref Aberystwyth) yn Iwerddon ag Aberystwyth. Cynhelir yr Her bob yn ail flwyddyn.  Strydoedd Aberystwyth Mae canol tref Aberystwyth (ar ochr uchaf y dref tuag at y Castell) yn dilyn patrwn aneddiad o'r Oesoedd Canol. Ceir yn y drefn amrywiaeth eang o bensaern\u00efaeth o'r 18g ymlaen gan gynnwys nifer o 'dai tref' chwaethus o'r cyfnod. Ceir disgrifiad llawnach o natur a hanes y strydoedd yma:  Ffordd y Gogledd, Aberystwyth Ffordd y M\u00f4r, Aberystwyth Heol y Bont, Aberystwyth Heol y Wig, Aberystwyth Maes y Frenhines Morfa Mawr, Aberystwyth Neuadd y Brenin, Aberystwyth Stryd Portland, Aberystwyth Stryd y Baddon, Aberystwyth Stryd y Farchnad, Aberystwyth Stryd y Popty, Aberystwyth Stryd y Porth Bach, Aberystwyth Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Aberystwyth ym 1916, 1952 a 1992. Am wybodaeth bellach gweler:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Aberystwyth 1916 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Aberystwyth 1952 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Aberystwyth 1992 Enwogion Aberystwyth yw tref genedigol:  John Cox (1800-1870), argraffydd David John de Lloyd (1883-1948), cyfansoddwr Goronwy Rees (1909-1970) Steve Jones (biolegydd) (g. 1944) Dafydd Ifans (g. 1949), awdur Dafydd ap Gwilym (g. tua 1320), bardd Andras Millward (1966-2016), llenor Keith Morris (1958-2019), ffotograffyddEraill sydd \u00e2 chysylltiad ag Aberystwyth yw:  Malcolm Pryce (g. 1960), awdur a aned yn Amwythig sy'n awdur cyfres o nofelau noir digrif a leolir yn Aberystwyth Emrys George Bowen (1900-1983), daearyddwr Stephen Jones (g. 1977), chwaraewr rygbi David R. Edwards (1964-2021) prif leisydd y band Datblygu John Davies (1938-2015), hanesydd a warden Pantycelyn Ian Rush (g. 1961) a gynhaliai dwrnamaint b\u00eal-droed flynyddol yn y dref Joseph Parry (1841-1903) cyfansoddwr ac Athro ym Mhrifysgol Cymru, Aberystwyth William Baxter (g. 1941) cymwynaswr yn y maes amgylcheddol ac wyneb cyfarwydd ar strydoedd y dref - \"arwr tawel\". Simon Thomas (gwleidydd) - cyn AS ac AC Ceredigion Charles Bronson - sydd \u00e2 theulu yn yr ardal ac wedi mynegi ei ddiddordeb i symud yno pan gaiff ei ryddhau o'r carchar  Dyfyniadau am Aberystwyth San Francisco Cymru, Aberystwyth\"Rauschgiftsuchtige?\", Datblygu.  Addysg Mae Aberystwyth yn gartref i ysgol Gymraeg ddynodedig cyntaf Cymru, sef Ysgol Gymraeg Aberystwyth a sefydlwyd fel Ysgol Gymraeg yr Urdd ym 1939. Ysgolion cynradd eraill y dref yw Plascrug, Cwmpadarn a Llwyn yr Eos. Mae dwy ysgol uwchradd, ysgol gyfun ddwyieithog Penweddig ac ysgol gyfrwng Saesneg Penglais. Mae addysg uwch ac addysg bellach yn cael eu darparu yn y dref gan Brifysgol Aberystwyth a Choleg Ceredigion.  Gefeilldrefi Mae Aberystwyth wedi gefeillio \u00e2 phedair tref dramor:  Gweler hefyd Castell Aberystwyth Llyfrgell Genedlaethol Cymru Prifysgol Aberystwyth Rhestr llongau a gofrestrwyd ym Mhorthladd Aberystwyth Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan Delynau Bro Ystwyth Aberystwyth (emyn-d\u00f4n) Dolenni allanol (Saesneg) Aber Info (Saesneg) AberWiki, Wici am Aberystwyth (Saesneg) Aberystwyth a'r Cylch Cyfeiriadau","526":"Tref fwyaf Ceredigion, ar arfordir gorllewin Cymru yw Aberystwyth. Mae'n sefyll ar lan Bae Ceredigion lle mae'r afonydd Rheidol ac Ystwyth ill dwy yn aberu. Cododd Edmwnt, brawd y brenin Edward I ar Loegr y castell presennol yn 1277 a thyfodd y dref o gwmpas y castell. Daeth yr harbwr yn bwysig yn y bedwaredd ganrif ar ddeg o ganlyniad i'r cloddfeydd plwm a oedd yn yr ardal. Enillodd Aberystwyth y teitl 'Tref Orau Prydain' yn 2015 gan yr Academy of Urbanisation. Daearyddiaeth Lleolir y dref lle mae'r afonydd Rheidol ac Ystwyth ill dwy yn aberu, ar yr arfordir gorllewinol Cymru. Er bod yr enw yn awgrymu fel arall, dim ond afon Rheidol sy\u2019n rhedeg drwy\u2019r dref. Ers i\u2019r harbwr gael ei ailadeiladu, mae afon Ystwyth bellach yn rhedeg o gwmpas ymyl deheuol y dref. Mae gan Aberystwyth pier a glan m\u00f4r sy\u2019n estyn o Graig-glais ar ben gogleddol y promen\u00e2d, i geg yr harbwr yn y de. Mae dau ddarn o draeth, sy\u2019n cael eu gwahanu gan bentir y castell. Yn ei hanfod, mae\u2019r dref yn cynnwys nifer o ardaloedd gwahanol: Canol y dref, Llanbadarn Fawr, Waunfawr, Llanbadarn, Trefechan a Phenparcau (yr ardal fwyaf poblog) Tref arunig yw Aberystwyth, gan ystyried dwysedd poblogaeth y Deyrnas Unedig. Lleolir y trefi sylweddol agosaf 1 awr 45 munud i ffwrdd o leiaf, gan gynnwys: Abertawe, 70 milltir i\u2019r de, Amwythig, 75 milltir i\u2019r dwyrain dros y ffin Lloegr, Wrecsam, 80 milltir i\u2019r gogledd-ddwyrain, a Chaerdydd, 100 milltir i\u2019r de-ddwyrain.  Hinsawdd Yn debyg i bron holl y Deyrnas Unedig, mae gan Aberystwyth hinsawdd gefnforol (dosbarthiad hinsawdd K\u00f6ppen: Cfb). Mae effeithiau\u2019r hinsawdd hon yn arbennig o amlwg gan fod y dref yn wynebu\u2019r M\u00f4r Iwerddon. Mae effeithiau lleol y tir dim ond yn fach iawn ar y llif awyr, felly bod tymereddau yn adlewyrchu tymheredd y m\u00f4r pan bod y gwynt yn chwythu o\u2019r cyfeiriad trechaf, sef y de-orllewin. Mae Gorsaf y Swyddfa Tywydd agosaf yng Ngogerddan, tair milltir i\u2019r gogledd-ddwyrain, ar uchder tebyg i\u2019r dref ei hun. Roedd y tymheredd uchaf llwyr yn 34.6\u00a0\u00b0C (94.3\u00a0\u00b0F)  , a gofnodwyd ym mis Gorffennaf 2006. Roedd hyn hefyd yn record i fis Gorffennaf yng Nghymru gyfan, sydd yn awgrymu bod lleoliad isel y dref, ynghyd \u00e2\u2019r posibilrwydd o effaith F\u00f6hn pan bod y gwynt yn dod o\u2019r mewndir, yn gallu cydweithio i beri tymereddau uchel ar brydiau. Yn arferol, bydd y tymheredd cyfartalog ar y dydd poethaf yn cyrraedd 28\u00a0\u00b0C (82\u00a0\u00b0F), gyda 5.6 diwrnod y flwyddyn yn rhagori ar 25\u00a0\u00b0C (77\u00a0\u00b0F)Roedd y tymheredd isaf llwyr yn \u221213.5\u00a0\u00b0C (7.7\u00a0\u00b0F), a gofnodwyd yn Ionawr 2010. Yn nodweddiadol, gellir arsyllu rhew awyr 39.8 dydd y flwyddyn. Ar gyfartaledd, mae 1,112\u00a0mm (44\u00a0in) o law yn syrthio bob blwyddyn, a chofnodir mwy na 1mm ar 161 dydd y flwyddyn.Ar 14 Ionawr 1938 trawyd Aberystwyth gan un o stormydd gwaethaf yn ei hanes. Chwalwyd y tai a wynebai'r m\u00f4r ac fe gwtogwyd y pier o 200tr. (\"15 Ionawr 1938: Pier Aberystwyth wedi ei thorri yn ddwy, llanw uchel, gwynt cryf o'r de, y llanw uchaf yn ffodus ychydig ddyddiau wedyn\") Hanes Yr Oes Mesolithig Mae tystiolaeth y defnyddwyd ardal Tan-y-Bwlch ger troed Pen Dinas (Penparcau) yn ystod y cyfnod Mesolithig, ar gyfer creu arfau ar gyfer helwyr-gasglwyr allan o'r callestr a adawyd yno wedi i'r i\u00e2 encilio. Yr Oesoedd Efydd a Haearn Mae olion caer Geltaidd ar ben bryn Pen Dinas (neu 'Dinas Maelor'), Penparcau yn edrych dros Aberystwyth o'r de, yn dynodi yr anheddwyd y safle o tua 700 CC. Ar ben bryn i'r de o Afon Ystwyth, mae olion cylch gaer. Credir mai olion y castell yr herwgipwyd y Dywysoges Nest ohono yw'r rhain. Mae'r olion bellach ar dir preifat a gellir ei gyrchu drwy gael caniat\u00e1d a threfnu gyda'r perchennog yn unig. Yr Oesoedd Canol Mae'n debyg mai'r cofnod hanesyddol cyntaf o Aberystwyth oedd adeiladu caer yn 1109, gan Gilbert Fitz Richard (taid Richard de Clare, sy'n adnabyddus am ei r\u00f4l yn arwain Goresgyniad y Normaniaid ar Iwerddon). Rhoddwyd tiroedd ac arglwyddiaeth Aberteifi i Gilbert Fitz Richard, gan Harri I, brenin Lloegr, gan gynnwys Castell Aberteifi. Lleolwyd y caer yn Aberystwyth tua milltir a hanner i'r de o safle'r dref heddiw, ar fryn uwchben glannau deheuol yr Afon Ystwyth. Adeiladodd Edmwnt, brawd y brenin Edward I gastell newydd yn 1277, wedi iddo gael ei ddinistrio gan y Cymry. Ond, adeiladwyd ei gastell ef mewn safle gwahanol, ar bwynt uchel y dref, sef Bryn Castell. Rhwng 1404 a 1408 roedd Castell Aberystwyth yn nwylo Owain Glynd\u0175r, ond ildiodd i'r Tywysog Harri, a ddaeth yn Harri V, brenin Lloegr yn ddiweddarach. Yn fuan wedi hyn cyfunwyd y dref gyda Ville de Lampadarn (enw hynafol Llanbadarn Gaerog, er mwyn ei gwahaniaethu oddi wrth Llanbadarn Fawr, y pentref (1.6\u00a0km) i'r gorllewin). Dyma sut y cyfeirir ati yn y Siarter Brenhinol a roddwyd gan Harri VIII, ond fel Aberystwyth y cyfeirwyd ati yn nogfennau o oes Elizabeth I.Gwelir si\u00e2p strydoedd Canol Oesol y dref o hyn (er, gydag adeiladu o'r 18 a'r 19g) mewn strydoedd ger y Castell ar ben uchaf Aberystwyth, megis, Heol y Wig, y Stryd Fawr, Stryd y Porth Bach a Heol y Bont. Agorwyd un o fanciau annibynnol cynharaf Cymru, Banc y Llong yn y dref yn 1762.  Cyfnod Modern Cynnar Ym 1649 fe wnaeth milwyr y seneddwyr dinistrio\u2019r castell, yn gadael dim ond rhai gweddillion bach, er bod darnau'r tri th\u0175r yn dal i fodoli. Yn 1988, yn ystod gwaith cloddio yn ardal y castell,  darganfuwyd ysgerbwd gwryw cyflawn, a oedd wedi\u2019i gladdu\u2019n fwriadol.  Er mai anaml y mae sgerbydau yn aros yn gyfan oherwydd y pridd asidig yng Nghymru, mae\u2019n debyg y goroesodd y sgerbwd oherwydd y presenoldeb calch yn y pridd, o\u2019r adeilad a gwympodd. Adnabyddir fel \"Charlie\", mae bellach wedi'i gartrefu yn Amgueddfa Ceredigion yn y dref, ac mae\u2019n debyg yr oedd e\u2019n byw yn ystod cyfnod y Rhyfel Cartref Lloegr, a bu farw yn ystod y gwarchae gan y seneddwyr. Gellir gweld ei ddelwedd mewn un o\u2019r naw mosaig wedi\u2019u creu i addurno muriau\u2019r castell.  Plasty ac yst\u00e2d wedi\u2019u hadeiladu o 1783 gan Thomas Johnes oedd Hafod Uchtryd, gyda rhan ohono wedi\u2019i gynllunio gan John Nash. Ffurfiwyd y gerddi wedi'u tirlunio gan ffrwydro darnau o\u2019r bryniau er mwyn rhoi golygfeydd gwell o\u2019r amgylchoedd. Adeiladwyd ffyrdd a phontydd a chafodd miloedd o goed eu plannu. Canlyniad y gwaith oedd tirlun a ddaeth yn enwog ac atynnodd llawer o ymwelwyr, gan gynnoes Samuel Taylor Coleridge, y credir bod ei gerdd, Kubla Khan, wedi cael ei ysbrydoli gan yr yst\u00e2d. Chwalwyd y t\u0177 ym 1955, ond mae\u2019r gerddi yn aros yno. Roedd diwydiannau gwledig a chrefftwyr yn rhan bwysig o fywyd mewn tref wlad. Mae'r cyfeirlyfr masnach leol o 1830 yn dangos y busnesau dilynol: ugain o gryddion, wyth pobydd, dau felinydd corn, un ar ddeg o seiri coed ac asiedyddion, un cowper, saith teiliwr, dwy wniadwraig, dau wneuthurwr het gwellt, dau wneuthurwr het, tri chwrier, pedwar cyfrwywr, dau weithiwr tun, chwe chynhyrchydd brag, dau grwynwr, pedwar barcer, wyth saer maen, un bragwr, pedwar llosgwr calch, tri saer llongau, tri gwneuthurwr olwyn, pum gwneuthurwr cabinet, un gwneuthurwr hoelion, un gwneuthurwr rhaff ac un gwneuthurwr hwyl.  Economi Mae Aberystwyth yn dref gwyliau glan m\u00f4r boblogaidd. Yn ogystal \u00e2 dwy sinema a chwrs golff, mae ei atyniadau yn cynnwys:  Rheilffordd ffwniciwlar ar Graig-glais, sef Rheilffordd y Graig Camera obscura Fictoraidd ar gopa Craig-glais Rheilffordd Dyffryn Rheidol Canolfan Celfyddydau Aberystwyth. Gwarchodfa natur Parc Penglais Llwybr beicio Ystwyth a Rheidol Amgueddfa Ceredigion Golff gwallgof ar y Prom Pier Aberystwyth. Mae miloedd o ddrudwy yn cyrraedd y pier bob prynhawn ac yn clwydo dros nos o dano, sydd wedi denu twristiaid.Mae hufenfa organig cwmni Rachel's Organic wedi ei lleoli ar ystad ddiwydiannol Glan yr Afon, a dyma'r cyflogwr mwyaf yn y sector breifat yn Aberystwyth. Mae rhai yn honni fod y dref wedi datblygu economi fach ei hun gan ei fod wedi ei ynysu oddi wrth gweddill y wlad: mae Rachel yn cyflogi 130, a 1,000 wedi eu cyflogi yn swyddfeydd Llywodraeth Cymru a Chyngor Ceredigion yn y dref; cyflenwir y rhan helaeth o weithwyr y sector cyflog isel gan fyfyrwyr. Daeth papur newydd y Cambrian News i Aberystwyth o'r Bala ym 1870, wedi iddo gael ei brynu gan Syr John Gibson. Argraffwyd yn Nghroes-oswallt, ac ym mis Mai 1880 cyfunodd y papur gyda'r cyn-Malthouse Dan Dre. Y teulu Read oedd yn berchen arno o 1926, ac ym 1993, contractwyd yr argraffu allan, gan alluogi i'r cwmni symyd eu staff golygyddol i swyddfa ar Barc Gwyddoniaeth ar Gefnllan, ger Llanbadarn Fawr. Wedi marwolaeth Henry Read, prynwyd y papur gan Syr Ray Tindle ym 1999, gan ddod yn un o dros 200 o bapurau wythnosol ym Mhrydain sydd yn eiddo iddo. O ran maint ei gylchrediad wythnosol, y Cambrian News sydd yn ail yng Nghymru erbyn hyn, gan werthu 24,000 copi mewn chwe fersiwn olygyddol, a ddarllenir gan 60,000 ar draws 3000 milltir sgwar.Lleolir gwasg Y Lolfa ym mhentref Tal-y-bont, Ceredigion nid nepell o Aberystwyth. Mae'r wasg yn cyflogi oddeutu hanner cant o bobl y fro. Sefydlwyd y wasg gan Robat Gruffudd, ond bellach mae'r wasg yn nwylo diogel ei feibion Garmon a Lefi. Dyma bellach un o'r gweisg mwyaf sy'n cyhoeddi cyfran helaeth o'i llyfrau drwy gyfrwng y Gymraeg, ynghyd \u00e2 Gwasg Gomer o Landysul, Gwasg Carreg Gwalch o Lanrwst a Gwasg y Dref Wen o Gaerdydd.  Bywyd Gwyllt Eithin Sbaen ar y ConstiUn 1927 casglodd un Miss Adamson, a oedd yn astudio'r Ffrangeg yng CPC Aberystwyth ar y pryd, blanhigyn a anfonodd at ei mam, a'i hanfonodd yn ei thro at yr Amgueddfa Brydeinig (Hanes Natur), gan ddweud yn y llythyr \"found growing in plenty on a bare hillside above Aberystwyth \u2014 far enough from anywhere, so I understand, for the idea of an escape not to occur to her or me.\". Adnabyddwyd y sbesimen fel Genista hispanica ac fe ellir ei weld o hyd yn herbariwm yr AB.Yr unig sylw printiedig o'r planhigyn hwn yw mewn arweinlyfr i lwybr natur ar y 'Consti' yn 1977 a baratowyd gan yr Ymddiriedolaeth Natur o dan yr enw camarweiniol \"Spanish Broom\" (banadl Sbaen). Yn rhyfeddol ni soniwyd amdano gan Salter yn y Fflora sirol o'i eiddo ac ni chynhwysa'r un fflora sirol arall y rhywogaeth hon fel rhywogaeth cyflwynedig. Cafodd ei blannu ar gyrion ffyrdd mewn llawer man yn Lloegr, yn enwedig Swydd Caerwynt ond nid oes un y cydnabod ei fod wedi ymsefydlu yn y gwyllt. Nodyn:CyfieithiadAiff y sylw ymlaen i ddweud:  I can remember seeing the Aberystwyth population for at least the last 25 years, and over the last 5 years or so it has increased considerably. The colony, which must be the same one that Miss Adamson found, is on the south-facing slope of Constitution Hill, between the top half of the Cliff Railway and the sea cliffs (SN 583828). There are some hundreds of plants in an area c. 150 x 50 m. The largest plants form softly spiny cushions c. 3 m. in diameter and c. 70 cm. tall, and the total area of the cushions is c. 450 sq. m. When in flower, in late May, the clear yellow of the Genista contrasts strikingly with the golden yellow of the surrounding Ulex europaeus (Spring Gorse), and can be seen with the naked eye from two miles away at Pen-parcau...How and when it was introduced to Constitution Hill is unknown, but it is certainly well-naturalised there and today, as in 1927, could easily be taken for a native.Ydi\u2019r eithin Spaen ar y Consti o hyd? Beth am fynd am dro ddiwedd mis Mai i\u2019w weld. Ia, bydd llun o\u2019i flodau melyn clir yn dderbynniol iawn diolch!  Cawodydd drudwennodMae'r pier yn glwydfan i sawl mil(iwn?) o ddrudwennod sydd yn chwyrlio yn eu ffordd ddihafal wrth noswylio. Hon yn ddios yw'r clwydfan enwocaf o'i bath yng Nghymru.      Amwynderau ac atyniadau Tref brifysgol a chyrchfan i dwristiaid yw Aberytwyth, sydd hefyd yn ffurfio cyswllt diwylliannol rhwng y Gogledd a\u2019r De. Mae Craig-glais (neu Consti, o\u2019r enw Saesneg Constitution Hill) yn rhoi golygfeydd panoramig o Fae Ceredigion a'i forlin, yn ogystal ag atyniadau eraill ar y copa, gan gynnwys y Camera Obscura. Gall ymwelwyr gyrraedd y copa gyda Rheilffordd y Graig, sef y rheilffordd ffwniciwlar hiraf yn y DU tan 2001. Mae mynyddoedd Elenydd yn ffurfio rhan o'r tirlun golygfaol sydd yn amgylchu\u2019r dref, y mae eu cymoedd yn cynnwys coedwigoedd a dolydd sydd dim wedi newid yn fawr am ganrifoedd. Ffordd cyfleus i gyrraedd y mewntir ydy\u2019r Rheilffordd Cwm Rheidol, lein trac cul wedi\u2019i gadw gan wirfoddolwyr. Er bod y dref yn fodern yn gymharol, mae nifer o adeiladau hanesyddol, gan gynnwys gweddillion y castell, a\u2019r Hen Goleg o Brifysgol Aberystwyth gerllaw. Adeiladwyd ac agorwyd yr Hen Goleg yn wreiddiol ym 1865 fel gwesty, ond wedi i\u2019r perchennog fethdalu, gwerthwyd cragen yr adeilad i\u2019r brifysgol ym 1867. Mae campws newydd y Brifysgol yn edrych dros Aberystwyth o Riw Penglais, a leolir i\u2019r dwyrain o ganol y dref. Adeiladwyd yr Orsaf, sef terfynell y prif reilffordd, ym 1924 yn yr ardull nodweddiadol o\u2019r cyfnod, gan ddefnyddio cymysgedd o bensaern\u00efaeth Gothig, Diwygiad Clasurol a Fictoraidd. Prifddinas answyddogol y Canolbarth yw\u2019r dref, ac mae gan amryw sefydliadau swyddfeydd rhanbarthol neu genedlaethol yno. Mae cyrff cyhoeddus a leolir yn y dref yn cynnwys Llyfrgell Genedlaethol Cymru, sydd yn corffori\u2019r Archif Genedlaethol Sgrin a Sain Cymru, un o chwe archif ffilm ranbarthol ym Mhrydain Fawr. Mae\u2019r Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru yn trin a chadw\u2019r Rhestr Henebion Cenedlaethol Cymru, sydd yn darparu gwybodaeth i\u2019r cyhoedd ar etifeddiaeth bensaern\u00efol Cymru. Mae Aberystwyth hefyd yn gartref i\u2019r swyddfeydd cenedlaethol yr Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru a Chymdeithas yr Iaith Gymraeg. Mae gan Gyngor Llyfrau Cymru swyddfa yn y dref, yn ogystal \u00e2\u2019r Geiriadur Prifysgol Cymru, geiriadur hanesyddol cyffredin yr Iaith Gymraeg. Mae\u2019r Sefydliad Ymchwil Glaswelltir ac Amgylchedd wedi bod yng Ngogerddan, i\u2019r gogledd-ddwyrain o\u2019r dref ers 1919, ond mae bellach wedi cael ei ymgorffori i mewn i Athrofa y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig, ym Mhrifysgol Aberystwyth. Ym mis Medi 2009, agorwyd swyddfeydd newydd ar Boulevard St Brieuc ar gyfer Llywodraeth Cymru a Chyngor Ceredigion.  Rhestr o sefydliadau ac atyniadau Amgueddfa Ceredigion Aberdashery Camera obscura Canolfan y Celfyddydau Castell Aberystwyth Dodrefn Knockout Llyfrgell Genedlaethol Cymru Llyfrgell Tref Aberystwyth Neuadd Pantycelyn Parc Penglais Parc Siopa Rheidol Parc Siopa Ystwyth Parc y Llyn (parc siopa) Pont Trefechan Prifysgol Aberystwyth Rheilffordd Dyffryn Rheidol Rheilffordd y Graig The Ship and Castle (tafarn) Toiledau Parc y Castell (yn adnabyddus am eu pensaern\u00efaeth cywrain) Hen Goleg Prifysgol Aberystwyth Tafarn Yr Hen Lew Du (a adwaenir weithiau fel y gramadegol wallus Llew Ddu)  Y Pysgoty Pier Aberystwyth Canolfan y Morlan Llywodraeth Cymru Cyngor Ceredigion Cyfrifiad 2011 Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn: Diwylliant Yn flynyddol ers 2013, cynhelir Par\u00ead G\u0175yl Dewi Aberystwyth ac, ers 2014, Eisteddfod Calan Mai Aberystwyth. Mae Aberystwyth hefyd yn gartref i sawl sefydliad a mudiad:  Llyfrgell Genedlaethol Cymru Prifysgol Aberystwyth Cymdeithas y Merlod a'r Cobiau Cymreig Cymdeithas yr Iaith Gymraeg Hybu Cig Cymru Undeb Amaethwyr Cymru Urdd Gobaith Cymru Merched y Wawr Mudiad Meithrin UCAC Cyngor Llyfrau Cymru Canolfan Milfeddygaeth CymruMae Clwb P\u00eal-droed Tref Aberystwyth yn glwb p\u00eal-droed sy'n chwarae yn Uwch Gynghrair Cymru.  Digwyddiadau Cynhelir G\u0175yl Seiclo Aberystwyth a hefyd G\u0175yl Gomedi Aberystwyth yn flynyddol yn y dref. Cynhelir hefyd Ras Rwyfo'r Her Geltaidd lle bydd timau rhwyfo yn rhwyfo o dref Arklow (gefeilldref Aberystwyth) yn Iwerddon ag Aberystwyth. Cynhelir yr Her bob yn ail flwyddyn.  Strydoedd Aberystwyth Mae canol tref Aberystwyth (ar ochr uchaf y dref tuag at y Castell) yn dilyn patrwn aneddiad o'r Oesoedd Canol. Ceir yn y drefn amrywiaeth eang o bensaern\u00efaeth o'r 18g ymlaen gan gynnwys nifer o 'dai tref' chwaethus o'r cyfnod. Ceir disgrifiad llawnach o natur a hanes y strydoedd yma:  Ffordd y Gogledd, Aberystwyth Ffordd y M\u00f4r, Aberystwyth Heol y Bont, Aberystwyth Heol y Wig, Aberystwyth Maes y Frenhines Morfa Mawr, Aberystwyth Neuadd y Brenin, Aberystwyth Stryd Portland, Aberystwyth Stryd y Baddon, Aberystwyth Stryd y Farchnad, Aberystwyth Stryd y Popty, Aberystwyth Stryd y Porth Bach, Aberystwyth Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Aberystwyth ym 1916, 1952 a 1992. Am wybodaeth bellach gweler:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Aberystwyth 1916 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Aberystwyth 1952 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Aberystwyth 1992 Enwogion Aberystwyth yw tref genedigol:  John Cox (1800-1870), argraffydd David John de Lloyd (1883-1948), cyfansoddwr Goronwy Rees (1909-1970) Steve Jones (biolegydd) (g. 1944) Dafydd Ifans (g. 1949), awdur Dafydd ap Gwilym (g. tua 1320), bardd Andras Millward (1966-2016), llenor Keith Morris (1958-2019), ffotograffyddEraill sydd \u00e2 chysylltiad ag Aberystwyth yw:  Malcolm Pryce (g. 1960), awdur a aned yn Amwythig sy'n awdur cyfres o nofelau noir digrif a leolir yn Aberystwyth Emrys George Bowen (1900-1983), daearyddwr Stephen Jones (g. 1977), chwaraewr rygbi David R. Edwards (1964-2021) prif leisydd y band Datblygu John Davies (1938-2015), hanesydd a warden Pantycelyn Ian Rush (g. 1961) a gynhaliai dwrnamaint b\u00eal-droed flynyddol yn y dref Joseph Parry (1841-1903) cyfansoddwr ac Athro ym Mhrifysgol Cymru, Aberystwyth William Baxter (g. 1941) cymwynaswr yn y maes amgylcheddol ac wyneb cyfarwydd ar strydoedd y dref - \"arwr tawel\". Simon Thomas (gwleidydd) - cyn AS ac AC Ceredigion Charles Bronson - sydd \u00e2 theulu yn yr ardal ac wedi mynegi ei ddiddordeb i symud yno pan gaiff ei ryddhau o'r carchar  Dyfyniadau am Aberystwyth San Francisco Cymru, Aberystwyth\"Rauschgiftsuchtige?\", Datblygu.  Addysg Mae Aberystwyth yn gartref i ysgol Gymraeg ddynodedig cyntaf Cymru, sef Ysgol Gymraeg Aberystwyth a sefydlwyd fel Ysgol Gymraeg yr Urdd ym 1939. Ysgolion cynradd eraill y dref yw Plascrug, Cwmpadarn a Llwyn yr Eos. Mae dwy ysgol uwchradd, ysgol gyfun ddwyieithog Penweddig ac ysgol gyfrwng Saesneg Penglais. Mae addysg uwch ac addysg bellach yn cael eu darparu yn y dref gan Brifysgol Aberystwyth a Choleg Ceredigion.  Gefeilldrefi Mae Aberystwyth wedi gefeillio \u00e2 phedair tref dramor:  Gweler hefyd Castell Aberystwyth Llyfrgell Genedlaethol Cymru Prifysgol Aberystwyth Rhestr llongau a gofrestrwyd ym Mhorthladd Aberystwyth Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan Delynau Bro Ystwyth Aberystwyth (emyn-d\u00f4n) Dolenni allanol (Saesneg) Aber Info (Saesneg) AberWiki, Wici am Aberystwyth (Saesneg) Aberystwyth a'r Cylch Cyfeiriadau","528":"Y Barriff Mawr, hefyd Bariff Mawr (Saesneg: Great Barrier Reef) yw'r system riff cwrel mwyaf yn y byd, gyda 2,900 o riffiau unigol a 900 o ynysoedd.  Mae gan Ardal Treftadaeth y Byd y Barriff Mawr, arwynebedd o dros 2,300 cilometr sgw\u00e2r (1,400 mi) o fewn ardal o tua 344,400 cilometr sgw\u00e2r (133,000 mi sgw). Saif yn y M\u00f4r Cwrel ar arfordir gogledd-ddwyreiniol Awstralia, i'r dwyrain o dalaith Queensland. Mae'n ymestyn o ynysoedd Lady Elliott ger arfordir de Queensland hyd Gwlff Papua, pellter o fwy na 2,000\u00a0km. Daw o fewn 30\u00a0km i'r arfordir ger Cairns, tra mae tua 250\u00a0km o'r arfordir ger Gladstone. Mae pobloedd Cynfrodorol Awstralia ac Ynysoedd y Torres Strait wedi bod yn gyfarwydd \u00e2'r Barriff Mawr ac yn ei ddefnyddio ers amser maith, ac mae'n rhan bwysig o ddiwylliant ac ysbrydolrwydd grwpiau lleol.  Gellir gweld y Barriff Mawr o'r gofod, a dyma strwythur sengl mwyaf y byd a wnaed gan organebau byw. Crewyd strwythur y barriff hwn allan o biliynau o organebau bach, a elwir yn \"polypau cwrel\". Mae'n fagwrfa i amrywiaeth eang o fywyd ac fe'i dewiswyd yn Safle Treftadaeth y Byd ym 1981. Labelwyd y barriff gan CNN yn un o \"Saith Rhyfeddod Naturiol y Byd\" ym 1997.Y Barriff Mawr yw atyniad twristaidd mwyaf Awstralia, a threfnir teithiau o drefi megis Cairns a Townsville i'w weld. Dyma gyrchfan boblogaidd iawn i dwristiaid, yn enwedig yn rhanbarthau Ynysoedd Whitsunday a'r Cairns, gan gynhyrchu dros AUD $3 biliwn y flwyddyn. Yn Nhachwedd 2014, lansiodd \"Google Underwater Street View\" mewn 3D o'r Barriff Mawr.Mae rhan fawr o'r barriff wedi'i gwarchod gan Barc Morol y Barriff Mawr, sy'n helpu i gyfyngu ar effaith defnydd dynol, fel pysgota a thwristiaeth. Mae pwysau amgylcheddol eraill ar y riff a'i ecosystem yn cynnwys d\u0175r ffo, newid hinsawdd ynghyd \u00e2 channu (neu wynnu) torfol, dympio carthion ac achosion poblogaeth gylchol o s\u00ear m\u00f4r coron y drain (Acanthaster planci). Yn \u00f4l astudiaeth a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2012 gan Trafodion yr Academi Wyddorau Genedlaethol, mae'r Barriff Mawr wedi colli mwy na hanner ei cwrel ers 1985, canfyddiad a gadarnhawyd mewn astudiaeth yn 2020 a ganfu fod dros hanner gorchudd cwrel y barriff wedi marw rhwng 1995 a 2017. Mae Deddf Parc Morol y Barriff Mawr 1975 (adran 54) yn mynnu cyhoeddi bob pum mlynedd Adroddiad Rhagolwg ar iechyd, pwysau a dyfodol y barriff.Dynododd UNESCO y Barriff Mawr yn Safle Treftadaeth y Byd yn 1981.  Daeareg Mae tectoneg platiau yn dangos bod Awstralia wedi symud tua'r gogledd ar gyfradd o 7 cm (2.8 modfedd) y flwyddyn, gan ddechrau yn ystod y Cainos\u00f6ig. Profodd Dwyrain Awstralia gyfnod o godiad tectonig, a symudodd y rhaniad draenio yn Queensland 400 km (250 milltir) i mewn i'r tir. Hefyd yn ystod yr amser hwn, profodd Queensland ffrwydradau folcanig a arweiniodd at losgfynyddoedd canolog a tharian a llifoedd basalt. Datblygodd rhai o'r rhain yn ynysoedd uchel. Ar \u00f4l i'r Basn M\u00f4r Coral ffurfio, dechreuodd riffiau cwrel dyfu yn y Basn, ond tan tua 25 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l, roedd gogledd Queensland yn dal i fod mewn dyfroedd tymherus i'r de o'r trofannau - yn rhy c\u0175l i gynnal twf cwrel. Mae hanes datblygu'r Barriff Mawr yn gymhleth; ar \u00f4l i Queensland symud i ddyfroedd trofannol, dylanwadwyd arno gan dwf a dirywiad y Barriff wrth i lefel y m\u00f4r newid.O 20,000 o flynyddoedd cyn y presennol (CP) tan 6,000 o flynyddoedd yn \u00f4l, cododd lefel y m\u00f4r yn gyson ledled y byd. Wrth iddo godi, gallai'r cwrelau wedyn dyfu'n uwch ar gyrion tanddwr bryniau gwastadedd yr arfordir. Erbyn tua 13,000 CP roedd lefel y m\u00f4r ddim ond 60 metr (200 tr) yn is na'r hyn ydyw heddiw, a dechreuodd cwrelau amgylchynu bryniau gwastadedd yr arfordir, a oedd, erbyn hynny, yn ynysoedd cyfandirol. Wrth i lefel y m\u00f4r godi ymhellach fyth, cafodd y rhan fwyaf o ynysoedd y cyfandir eu boddi. Yna gallai'r cwrelau gordyfu'r bryniau tanddwr, i ffurfio'r cilfachau a'r riffiau presennol. Nid yw lefel y m\u00f4r yma wedi codi'n sylweddol yn ystod y 6,000 o flynyddoedd diwethaf. Gellir gweld olion barriff hynafol tebyg i'r Barriff Mawr yn The Kimberley, Gorllewin Awstralia. Gweler hefyd Newid hinsawdd Pen\u00ednsula Vald\u00e9s Ynysoedd y Galapagos Cyfeiriadau","530":"P\u00eal-droediwr Cymreig yw Gareth Frank Bale (ganwyd 16 Gorffennaf 1989) sy'n chwarae i Tottenham Hotspur (ar fenthyg o Real Madrid) ac i d\u00eem cenedlaethol Cymru.  Gyrfa Clwb Southampton Dechreuodd Bale ei yrfa broffesiynol gyda Southampton fel cefnwr chwith ac ar 17 Ebrill 2006, daeth yr ail ieuengaf erioed i chwarae dros y clwb wrth wneud ei ymddangosiad cyntaf yn erbyn Millwall pan yn 16 mlwydd a 275 diwrnod oed. Ar 6 Awst sgoriodd Bale ei g\u00f4l gynghrair gyntaf i'r clwb yn erbyn Derby County Tottenham Hotspur Symudodd i Tottenham Hotspur  yn 2007 am ffi o \u00a37 miliwn. Yn ystod ei gyfnod gyda Spurs, cafodd ei ddefnyddio'n fwy fwy fel chwaraewr ymosodol gan symud i chwarae yng nghanol y cae. Cafodd ei urddo'n Chwaraewr y Flwyddyn gan y PFA yn 2011 ac yn 2013 enillodd Chwaraewr Ifanc y Flwyddyn y PFA, Chwaraewr y Flwyddyn y PFA a Chwaraewr y Flwyddyn yr FAW. Cafodd ei gynnwys yn Nh\u00eem y Flwyddyn UEFA yn 2011 a 2013.  Real Madrid Ar 1 Medi 2013, ymunodd \u00e2 Real Madrid yn Sbaen am ffi na chafodd ei ddatgelu. Yn \u00f4l adroddiadau yn y wasg yn Sbaen ac ar orsaf deledu Real Madrid TV, roedd y ffi yn \u00a377 miliwn (\u20ac91 miliwn), tra bo'r wasg ym Mhrydain yn awgrymu bod y ffi yn record byd newydd o \u00a385.3 miliwn (\u20ac100 miliwn).. Ar 16 Ebrill, sgoriodd Bale y g\u00f4l fuddugol wrth i Real Madrid drechu Barcelona yn rownd derfynol y Copa del Rey. Hon oedd 20fed g\u00f4l y tymor i Bale, a'r gyntaf mewn gornest El Cl\u00e1sico.Ar 24 Mai 2014, sgoriodd Bale ei ail g\u00f4l yn erbyn Atl\u00e9tico Madrid yn rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr UEFA yn y 110fed munud o amser ychwanegol - ef yw'r Cymro cyntaf i sgorio yn rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr UEFA. Gorffennodd ei dymor cyntaf gyda Real Madrid gyda 22 g\u00f4l a 16 cynorthwy ym mhob cystadleuaeth.Ar 30 Hydref 2016, cadarnhawyd fod Gareth Bale wedi arwyddo cytundeb newydd i barhau i chwarae gyda Real Madrid hyd nes 2022.Yn ystod ei yrfa gyda Real Madrid helpodd y clwb i ennill Cynghrair y Pencampwyr UEFA bedair gwaith, yn 2014, 2016, 2017 a 2018. Yn nhymor 2016-17, er iddo gael anafiadau, roedd yn rhan o fuddugoliaeth y clwb yn La Liga. Roedd 2019-2020 yn gyfnod rhwystredig iddo yn y clwb ar \u00f4l gorfod eistedd ar y fainc am gyfnodau hir. Ar 19 Medi 2020, cyhoeddwyd ei fod wedi dychwelyd i glwb Tottenham Hotspur ar fenthyg am flwyddyn. Gyrfa Rhyngwladol Gwnaeth Bale ei ymddangosiad cyntaf i Gymru mewn g\u00eam gyfeillgar yn erbyn Trinidad a Tobago ar 27 Mai 2006 gan ddod y chwaraewr ieuengaf erioed i chwarae dros Gymru hyd nes i Harry Wilson dorri'r record yn Nhachwedd 2012.. Roedd Bale yn 16 mlwydd a 315 diwrnod. Ar 12 Mehefin 2015, sgoriodd Bale unig g\u00f4l y g\u00eam ar achlysur ei 50fed cap wrth i Gymru drechu Gwlad Belg yn Stadiwm Dinas Caerdydd. Ar 11 Mehefin 2016 sgoriodd g\u00f4l agoriadol Cymru yn erbyn Slofacia ym Mhencampwriaeth Euro 2016 - y g\u00f4l gyntaf erioed gan Gymro ym Mhencampwriaethau Ewrop. Gyda goliau yn erbyn Lloegr a Rwsia llwyddodd Bale i ddod yn brif sgoriwr Cymru ym mhrif bencampwriaethau p\u00eal-droed y byd gan dorri record Ivor Allchurch a rwydodd ddwy g\u00f4l yng Nghwpan y Byd 1958  Helpodd Gareth Cymru fynd i rownd gyn-derfynol yr Ewros ond collodd Cymru yn erbyn Portiwgal o ddau g\u00f4l i ddim. Ar 22 Mawrth 2018 curodd record Ian Rush am y nifer o goliau a sgoriwyd mewn gemau rhyngwladol, drwy sgorio tair g\u00f4l yn erbyn Tsieina, gan ddod a'i gyfanswm goliau i 29. Anrhydeddau Real MadridLa Liga: 2016-17 Copa del Rey: 2013-14 Cynghrair y Pencampwyr UEFA: 2013\u201314, 2015\u201316, 2016\u201317, 2017-18 Cwpan Clwb y Byd FIFA: 2014 Super Cup UEFA: 2014 Gwobrau Yn 2006, casglodd Bale Wobr Carwyn James BBC Cymru ar gyfer athletwyr ifanc. Enillodd prif Wobr Personoliaeth Chwaraeon Cymreig y Flwyddyn BBC Cymru yn Rhagfyr 2010 ac mae wedi ei enwi'n Chwaraewr y Flwyddyn gan Gymdeithas B\u00eal-droed Cymru yn 2010, 2011, 2013, 2014, 2015 a 2016..  Bywyd Personol Cafodd Bale ei eni yng Nghaerdydd, Cymru, i'w rieni Frank, gofalwr ysgol, a Debbie, rheolwr gweithrediadau. Mae yn nai i'r cyn-b\u00eal-droediwr, Chris Pike, a oedd yn chwarae i Ddinas Caerdydd. Tra'n tyfu i fyny, ei arwr p\u00eal-droed oedd ei gyd-chwaraewr i Gymru, a seren Manchester United, Ryan Giggs. [23] Mynychodd Bale Ysgol Uwchradd yr Eglwys Newydd yng Nghaerdydd. Roedd yn athletwr brwd ac yn chwarae p\u00eal-droed ochr yn ochr \u00e2 chapten rygbi Cymru yn y dyfodol, Sam Warburton, [25] rygbi, hoci tra hefyd yn rhagori mewn athletau. [26] Fel bachgen 14-mlwydd-oed, dywedir ei fod yn gallu rhedeg y ras 100 metr mewn 11.4 eiliad. [23] Oherwydd ei sgiliau p\u00eal-droed, roedd yn rhaid i athro AG yr ysgol, Gwyn Morris, ysgrifennu rheolau arbennig oedd yn ei gyfyngu i chwarae p\u00eal-droed un-cyffyrddiad a pheidio \u00e2 defnyddio ei droed chwith. Tra yn yr Eglwys Newydd, hyfforddwyd Bale yn academi lloeren Southampton yng Nghaerfaddon, er bod peth amheuaeth a fyddai Southampton yn rhoi ysgoloriaeth iddo oherwydd ei daldra. Er ei fod ar y pryd ddim ond yn 16, bu'n helpu t\u00eem dan 18 yr ysgol i ennill Uwch Gwpan Caerdydd a'r Fro. Gadawodd yr ysgol yn haf 2005 gyda Gradd A mewn Addysg Gorfforol ymhlith ei ganlyniadau TGAU eraill. Yn ei flwyddyn olaf yn yr ysgol, dyfarnwyd iddo wobr yr adran Addysg Gorfforol ar gyfer gwasanaethau i chwaraeon. Mae Bale yn llwyrymwrthodwr. Cyfeiriadau","531":"P\u00eal-droediwr Cymreig yw Gareth Frank Bale (ganwyd 16 Gorffennaf 1989) sy'n chwarae i Tottenham Hotspur (ar fenthyg o Real Madrid) ac i d\u00eem cenedlaethol Cymru.  Gyrfa Clwb Southampton Dechreuodd Bale ei yrfa broffesiynol gyda Southampton fel cefnwr chwith ac ar 17 Ebrill 2006, daeth yr ail ieuengaf erioed i chwarae dros y clwb wrth wneud ei ymddangosiad cyntaf yn erbyn Millwall pan yn 16 mlwydd a 275 diwrnod oed. Ar 6 Awst sgoriodd Bale ei g\u00f4l gynghrair gyntaf i'r clwb yn erbyn Derby County Tottenham Hotspur Symudodd i Tottenham Hotspur  yn 2007 am ffi o \u00a37 miliwn. Yn ystod ei gyfnod gyda Spurs, cafodd ei ddefnyddio'n fwy fwy fel chwaraewr ymosodol gan symud i chwarae yng nghanol y cae. Cafodd ei urddo'n Chwaraewr y Flwyddyn gan y PFA yn 2011 ac yn 2013 enillodd Chwaraewr Ifanc y Flwyddyn y PFA, Chwaraewr y Flwyddyn y PFA a Chwaraewr y Flwyddyn yr FAW. Cafodd ei gynnwys yn Nh\u00eem y Flwyddyn UEFA yn 2011 a 2013.  Real Madrid Ar 1 Medi 2013, ymunodd \u00e2 Real Madrid yn Sbaen am ffi na chafodd ei ddatgelu. Yn \u00f4l adroddiadau yn y wasg yn Sbaen ac ar orsaf deledu Real Madrid TV, roedd y ffi yn \u00a377 miliwn (\u20ac91 miliwn), tra bo'r wasg ym Mhrydain yn awgrymu bod y ffi yn record byd newydd o \u00a385.3 miliwn (\u20ac100 miliwn).. Ar 16 Ebrill, sgoriodd Bale y g\u00f4l fuddugol wrth i Real Madrid drechu Barcelona yn rownd derfynol y Copa del Rey. Hon oedd 20fed g\u00f4l y tymor i Bale, a'r gyntaf mewn gornest El Cl\u00e1sico.Ar 24 Mai 2014, sgoriodd Bale ei ail g\u00f4l yn erbyn Atl\u00e9tico Madrid yn rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr UEFA yn y 110fed munud o amser ychwanegol - ef yw'r Cymro cyntaf i sgorio yn rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr UEFA. Gorffennodd ei dymor cyntaf gyda Real Madrid gyda 22 g\u00f4l a 16 cynorthwy ym mhob cystadleuaeth.Ar 30 Hydref 2016, cadarnhawyd fod Gareth Bale wedi arwyddo cytundeb newydd i barhau i chwarae gyda Real Madrid hyd nes 2022.Yn ystod ei yrfa gyda Real Madrid helpodd y clwb i ennill Cynghrair y Pencampwyr UEFA bedair gwaith, yn 2014, 2016, 2017 a 2018. Yn nhymor 2016-17, er iddo gael anafiadau, roedd yn rhan o fuddugoliaeth y clwb yn La Liga. Roedd 2019-2020 yn gyfnod rhwystredig iddo yn y clwb ar \u00f4l gorfod eistedd ar y fainc am gyfnodau hir. Ar 19 Medi 2020, cyhoeddwyd ei fod wedi dychwelyd i glwb Tottenham Hotspur ar fenthyg am flwyddyn. Gyrfa Rhyngwladol Gwnaeth Bale ei ymddangosiad cyntaf i Gymru mewn g\u00eam gyfeillgar yn erbyn Trinidad a Tobago ar 27 Mai 2006 gan ddod y chwaraewr ieuengaf erioed i chwarae dros Gymru hyd nes i Harry Wilson dorri'r record yn Nhachwedd 2012.. Roedd Bale yn 16 mlwydd a 315 diwrnod. Ar 12 Mehefin 2015, sgoriodd Bale unig g\u00f4l y g\u00eam ar achlysur ei 50fed cap wrth i Gymru drechu Gwlad Belg yn Stadiwm Dinas Caerdydd. Ar 11 Mehefin 2016 sgoriodd g\u00f4l agoriadol Cymru yn erbyn Slofacia ym Mhencampwriaeth Euro 2016 - y g\u00f4l gyntaf erioed gan Gymro ym Mhencampwriaethau Ewrop. Gyda goliau yn erbyn Lloegr a Rwsia llwyddodd Bale i ddod yn brif sgoriwr Cymru ym mhrif bencampwriaethau p\u00eal-droed y byd gan dorri record Ivor Allchurch a rwydodd ddwy g\u00f4l yng Nghwpan y Byd 1958  Helpodd Gareth Cymru fynd i rownd gyn-derfynol yr Ewros ond collodd Cymru yn erbyn Portiwgal o ddau g\u00f4l i ddim. Ar 22 Mawrth 2018 curodd record Ian Rush am y nifer o goliau a sgoriwyd mewn gemau rhyngwladol, drwy sgorio tair g\u00f4l yn erbyn Tsieina, gan ddod a'i gyfanswm goliau i 29. Anrhydeddau Real MadridLa Liga: 2016-17 Copa del Rey: 2013-14 Cynghrair y Pencampwyr UEFA: 2013\u201314, 2015\u201316, 2016\u201317, 2017-18 Cwpan Clwb y Byd FIFA: 2014 Super Cup UEFA: 2014 Gwobrau Yn 2006, casglodd Bale Wobr Carwyn James BBC Cymru ar gyfer athletwyr ifanc. Enillodd prif Wobr Personoliaeth Chwaraeon Cymreig y Flwyddyn BBC Cymru yn Rhagfyr 2010 ac mae wedi ei enwi'n Chwaraewr y Flwyddyn gan Gymdeithas B\u00eal-droed Cymru yn 2010, 2011, 2013, 2014, 2015 a 2016..  Bywyd Personol Cafodd Bale ei eni yng Nghaerdydd, Cymru, i'w rieni Frank, gofalwr ysgol, a Debbie, rheolwr gweithrediadau. Mae yn nai i'r cyn-b\u00eal-droediwr, Chris Pike, a oedd yn chwarae i Ddinas Caerdydd. Tra'n tyfu i fyny, ei arwr p\u00eal-droed oedd ei gyd-chwaraewr i Gymru, a seren Manchester United, Ryan Giggs. [23] Mynychodd Bale Ysgol Uwchradd yr Eglwys Newydd yng Nghaerdydd. Roedd yn athletwr brwd ac yn chwarae p\u00eal-droed ochr yn ochr \u00e2 chapten rygbi Cymru yn y dyfodol, Sam Warburton, [25] rygbi, hoci tra hefyd yn rhagori mewn athletau. [26] Fel bachgen 14-mlwydd-oed, dywedir ei fod yn gallu rhedeg y ras 100 metr mewn 11.4 eiliad. [23] Oherwydd ei sgiliau p\u00eal-droed, roedd yn rhaid i athro AG yr ysgol, Gwyn Morris, ysgrifennu rheolau arbennig oedd yn ei gyfyngu i chwarae p\u00eal-droed un-cyffyrddiad a pheidio \u00e2 defnyddio ei droed chwith. Tra yn yr Eglwys Newydd, hyfforddwyd Bale yn academi lloeren Southampton yng Nghaerfaddon, er bod peth amheuaeth a fyddai Southampton yn rhoi ysgoloriaeth iddo oherwydd ei daldra. Er ei fod ar y pryd ddim ond yn 16, bu'n helpu t\u00eem dan 18 yr ysgol i ennill Uwch Gwpan Caerdydd a'r Fro. Gadawodd yr ysgol yn haf 2005 gyda Gradd A mewn Addysg Gorfforol ymhlith ei ganlyniadau TGAU eraill. Yn ei flwyddyn olaf yn yr ysgol, dyfarnwyd iddo wobr yr adran Addysg Gorfforol ar gyfer gwasanaethau i chwaraeon. Mae Bale yn llwyrymwrthodwr. Cyfeiriadau","532":"P\u00eal-droediwr Cymreig yw Gareth Frank Bale (ganwyd 16 Gorffennaf 1989) sy'n chwarae i Tottenham Hotspur (ar fenthyg o Real Madrid) ac i d\u00eem cenedlaethol Cymru.  Gyrfa Clwb Southampton Dechreuodd Bale ei yrfa broffesiynol gyda Southampton fel cefnwr chwith ac ar 17 Ebrill 2006, daeth yr ail ieuengaf erioed i chwarae dros y clwb wrth wneud ei ymddangosiad cyntaf yn erbyn Millwall pan yn 16 mlwydd a 275 diwrnod oed. Ar 6 Awst sgoriodd Bale ei g\u00f4l gynghrair gyntaf i'r clwb yn erbyn Derby County Tottenham Hotspur Symudodd i Tottenham Hotspur  yn 2007 am ffi o \u00a37 miliwn. Yn ystod ei gyfnod gyda Spurs, cafodd ei ddefnyddio'n fwy fwy fel chwaraewr ymosodol gan symud i chwarae yng nghanol y cae. Cafodd ei urddo'n Chwaraewr y Flwyddyn gan y PFA yn 2011 ac yn 2013 enillodd Chwaraewr Ifanc y Flwyddyn y PFA, Chwaraewr y Flwyddyn y PFA a Chwaraewr y Flwyddyn yr FAW. Cafodd ei gynnwys yn Nh\u00eem y Flwyddyn UEFA yn 2011 a 2013.  Real Madrid Ar 1 Medi 2013, ymunodd \u00e2 Real Madrid yn Sbaen am ffi na chafodd ei ddatgelu. Yn \u00f4l adroddiadau yn y wasg yn Sbaen ac ar orsaf deledu Real Madrid TV, roedd y ffi yn \u00a377 miliwn (\u20ac91 miliwn), tra bo'r wasg ym Mhrydain yn awgrymu bod y ffi yn record byd newydd o \u00a385.3 miliwn (\u20ac100 miliwn).. Ar 16 Ebrill, sgoriodd Bale y g\u00f4l fuddugol wrth i Real Madrid drechu Barcelona yn rownd derfynol y Copa del Rey. Hon oedd 20fed g\u00f4l y tymor i Bale, a'r gyntaf mewn gornest El Cl\u00e1sico.Ar 24 Mai 2014, sgoriodd Bale ei ail g\u00f4l yn erbyn Atl\u00e9tico Madrid yn rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr UEFA yn y 110fed munud o amser ychwanegol - ef yw'r Cymro cyntaf i sgorio yn rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr UEFA. Gorffennodd ei dymor cyntaf gyda Real Madrid gyda 22 g\u00f4l a 16 cynorthwy ym mhob cystadleuaeth.Ar 30 Hydref 2016, cadarnhawyd fod Gareth Bale wedi arwyddo cytundeb newydd i barhau i chwarae gyda Real Madrid hyd nes 2022.Yn ystod ei yrfa gyda Real Madrid helpodd y clwb i ennill Cynghrair y Pencampwyr UEFA bedair gwaith, yn 2014, 2016, 2017 a 2018. Yn nhymor 2016-17, er iddo gael anafiadau, roedd yn rhan o fuddugoliaeth y clwb yn La Liga. Roedd 2019-2020 yn gyfnod rhwystredig iddo yn y clwb ar \u00f4l gorfod eistedd ar y fainc am gyfnodau hir. Ar 19 Medi 2020, cyhoeddwyd ei fod wedi dychwelyd i glwb Tottenham Hotspur ar fenthyg am flwyddyn. Gyrfa Rhyngwladol Gwnaeth Bale ei ymddangosiad cyntaf i Gymru mewn g\u00eam gyfeillgar yn erbyn Trinidad a Tobago ar 27 Mai 2006 gan ddod y chwaraewr ieuengaf erioed i chwarae dros Gymru hyd nes i Harry Wilson dorri'r record yn Nhachwedd 2012.. Roedd Bale yn 16 mlwydd a 315 diwrnod. Ar 12 Mehefin 2015, sgoriodd Bale unig g\u00f4l y g\u00eam ar achlysur ei 50fed cap wrth i Gymru drechu Gwlad Belg yn Stadiwm Dinas Caerdydd. Ar 11 Mehefin 2016 sgoriodd g\u00f4l agoriadol Cymru yn erbyn Slofacia ym Mhencampwriaeth Euro 2016 - y g\u00f4l gyntaf erioed gan Gymro ym Mhencampwriaethau Ewrop. Gyda goliau yn erbyn Lloegr a Rwsia llwyddodd Bale i ddod yn brif sgoriwr Cymru ym mhrif bencampwriaethau p\u00eal-droed y byd gan dorri record Ivor Allchurch a rwydodd ddwy g\u00f4l yng Nghwpan y Byd 1958  Helpodd Gareth Cymru fynd i rownd gyn-derfynol yr Ewros ond collodd Cymru yn erbyn Portiwgal o ddau g\u00f4l i ddim. Ar 22 Mawrth 2018 curodd record Ian Rush am y nifer o goliau a sgoriwyd mewn gemau rhyngwladol, drwy sgorio tair g\u00f4l yn erbyn Tsieina, gan ddod a'i gyfanswm goliau i 29. Anrhydeddau Real MadridLa Liga: 2016-17 Copa del Rey: 2013-14 Cynghrair y Pencampwyr UEFA: 2013\u201314, 2015\u201316, 2016\u201317, 2017-18 Cwpan Clwb y Byd FIFA: 2014 Super Cup UEFA: 2014 Gwobrau Yn 2006, casglodd Bale Wobr Carwyn James BBC Cymru ar gyfer athletwyr ifanc. Enillodd prif Wobr Personoliaeth Chwaraeon Cymreig y Flwyddyn BBC Cymru yn Rhagfyr 2010 ac mae wedi ei enwi'n Chwaraewr y Flwyddyn gan Gymdeithas B\u00eal-droed Cymru yn 2010, 2011, 2013, 2014, 2015 a 2016..  Bywyd Personol Cafodd Bale ei eni yng Nghaerdydd, Cymru, i'w rieni Frank, gofalwr ysgol, a Debbie, rheolwr gweithrediadau. Mae yn nai i'r cyn-b\u00eal-droediwr, Chris Pike, a oedd yn chwarae i Ddinas Caerdydd. Tra'n tyfu i fyny, ei arwr p\u00eal-droed oedd ei gyd-chwaraewr i Gymru, a seren Manchester United, Ryan Giggs. [23] Mynychodd Bale Ysgol Uwchradd yr Eglwys Newydd yng Nghaerdydd. Roedd yn athletwr brwd ac yn chwarae p\u00eal-droed ochr yn ochr \u00e2 chapten rygbi Cymru yn y dyfodol, Sam Warburton, [25] rygbi, hoci tra hefyd yn rhagori mewn athletau. [26] Fel bachgen 14-mlwydd-oed, dywedir ei fod yn gallu rhedeg y ras 100 metr mewn 11.4 eiliad. [23] Oherwydd ei sgiliau p\u00eal-droed, roedd yn rhaid i athro AG yr ysgol, Gwyn Morris, ysgrifennu rheolau arbennig oedd yn ei gyfyngu i chwarae p\u00eal-droed un-cyffyrddiad a pheidio \u00e2 defnyddio ei droed chwith. Tra yn yr Eglwys Newydd, hyfforddwyd Bale yn academi lloeren Southampton yng Nghaerfaddon, er bod peth amheuaeth a fyddai Southampton yn rhoi ysgoloriaeth iddo oherwydd ei daldra. Er ei fod ar y pryd ddim ond yn 16, bu'n helpu t\u00eem dan 18 yr ysgol i ennill Uwch Gwpan Caerdydd a'r Fro. Gadawodd yr ysgol yn haf 2005 gyda Gradd A mewn Addysg Gorfforol ymhlith ei ganlyniadau TGAU eraill. Yn ei flwyddyn olaf yn yr ysgol, dyfarnwyd iddo wobr yr adran Addysg Gorfforol ar gyfer gwasanaethau i chwaraeon. Mae Bale yn llwyrymwrthodwr. Cyfeiriadau","533":"Lladin yw hen iaith Rhufain.  Lladin oedd sylfaen yr ieithoedd Rom\u00e1wns (Ffrangeg, Sbaeneg, Eidaleg, Portiwgaleg, Rwmaneg ayyb.), a chafodd gryn dipyn o ddylanwad ar ieithoedd eraill Ewrop.  Defynyddid Lladin fel lingua franca ysgolheictod ledled Ewrop trwy'r oesoedd canol a'r dadeni dysg, ac yn oedfaon Eglwys Rufain hyd at 1962.  Hanes Mae Lladin yn aelod o gangen yr ieithoedd Italaidd. Yn y 9fed neu'r 8g CC, daeth llwythau \u00e2'r ieithoedd Italaidd i Benryn yr Eidal ac fe ddatblygodd y dafodiaith a siaredid yn Latium ar l\u00e2n yr Afon Tiber yn Ladin yn ddiweddarach. Er bod y rhan fwyaf o lenyddiaeth Rufeinig wedi'i hysgrifennu yn Lladin Clasurol, roedd y ffurf a siaredid yn Ymerodraeth Orllewinol Rhufain yn wahanol i Ladin Clasurol yn ei gramadeg, geirfa ac ynganiad, ac fe'i gelwir yn Lladin Llafar. Datblygodd y tafodieithoedd hyn i fod yr ieithoedd Rom\u00e1wns.  Orgraff Er mwyn ysgrifennu yn Lladin, defnyddiai'r Rhufeiniaid yr Wyddor Ladin, a darddodd o'r Hen Wyddor Italaidd, a darddodd o'r Wyddor Roeg yn wreiddiol. Heddiw mae'r Wyddor Ladin yn bucheddu fel systemau ysgrifennu'r ieithoedd Rom\u00e1wns, Celtaidd, Germanaidd, rhai o'r ieithoedd Slafeg a rhan fwyaf o ieithoedd bychain y byd. Ni ddefnyddiai'r Rhufeiniaid hynafol atalnodi ac felly byddai frawddeg a ysgrifennwyd yn wreiddiol fel:  LVGETEOVENERESCVPIDINESQVEyn cael ei hysgrifennu mewn argraffiad cyfoes fel:  Lugete, O Veneres Cupidinesqueneu gyda macron  L\u016bg\u0113te, \u014c Vener\u0113s Cup\u012bdin\u0113ssy'n cyfieithu i'r Gymraeg fel:  Galar, O! gariadon a deheuadau!Fel arfer ni roddwyd bylchau rhwng geiriau mewn dogfenni ffurfiol.  Etifeddiaeth Pan ledai'r Ymerodraeth Rufeinig drwy Ewrop dechreuodd Lladin Llafar ddatblygu i mewn i dafodieithoedd gwahanol. Erbyn y 9g esblygasai Lladin Llafar i mewn i'r ieithoedd Rom\u00e1wns. Am nifer o ganrifoedd yn ddiweddarach roedd yr Ieithoedd Rom\u00e1wns yn ieithoedd llafar yn unig, gyda Lladin Clasurol yn cael ei defnyddio fel iaith ysgrifenedig o hyd. Er enghraifft defnyddid Lladin fel iaith swyddogol ym Mhortiwgal hyd nes 1296 pan gafodd ei disodli gan Bortiwgaleg. Eidaleg yw'r iaith fwyaf ceidwadol yn ei geirfa Ladin, a Sardiniaidd yw'r iaith fwyaf ceidwadol yn nhermau'i ffonoleg.Defnyddiwyd rhai o'r gwahaniaethau rhwng Lladin Clasurol a'r ieithoedd Rom\u00e1wns i geisio ail-greu Lladin Llafar. Er enghraifft, mae gan yr ieithoedd Rom\u00e1wns bwyslais ar sillafau penodol a oedd yn bresennol yn Lladin yn ogystal \u00e2'r hyd croyw ar lafariaid. Yn Eidaleg, mae yna hyd croyw ar gytseiniaid yn ogystal \u00e2 phwyslais; yn Sbaeneg a Phortiwgaleg dim ond pwyslais croyw sydd; tra yn Ffrangeg nid yw hyd na phwyslais yn groyw rhagor. Gwahaniaeth mawr rhwng Lladin a Rom\u00e1wns yw bod yr Ieithoedd Rom\u00e1wns wedi colli'r holl ffurfdroadau cyflwr.Mae yna ychydig o eiriau Lladin yn Gymraeg, yn enwedig geiriau crefyddol; llyfr, beibl, eglwys, credo; yn ogystal \u00e2 geiriau gwyddonol a fenthycwyd yn ddiweddar.  Gramadeg Mae Lladin yn iaith synthetig ac ymasiadol gyda lefelau uchel o ffurfdroad enwol a berfol. Mae enwau yn gogwyddo i mewn i 7 cyflwr; gwrthrychol, goddrychol, derbynniol, genidol, abladol, cyfarchol a chyfryngol (gyda ffurfiau lleol o rai enwau lleoedd yn Rhufain Hynafol); gyda phum gr\u0175p gogwyddiad. Mae berfau Lladin yn ffurfdroi yn \u00f4l person, amser a modd gyda'r rhan fwyaf ohonynt yn cwympo i mewn i un o'r pedwar gr\u0175p rhediad. Nid oes banodau gan Ladin ac felly ni wahaniaethir rhwng enwau pendant ac amhendant, er enghraifft fe ddefnyddir yr un gair i gynrychioli \"y ferch\" a \"merch\"; puella. Y gystrawen gyffrednol yw Goddrych Gwrthrych Berf, ond mae'n newid yn aml ym marddoniaeth a rhyddiaith ar gyfer effaith neu bwyslais. Mae Lladin yn defnyddio rhagddodiaid ac fel arfer fe leolir ansoddeiriau ar \u00f4l enwau. Yn aml fe ollyngir rhagenwau oherwydd fe ellir dadansoddi'r person o'r rhediad neu'r genedl; fe ddefnyddir rhagenwau ond pan nad yw'r ystyr yn hollol amlwg.  Brawddegau Veni, vidi, vici: Deuthum, gwelais, trechais Da mihi cerevisiam celeriter: Rho imi gwrw yn gyflym Cyfeiriadau Gweler Hefyd Gramadeg Lladin Gogwyddiad Lladin Rhediad Lladin Rhestr awduron Lladin","534":"Lladin yw hen iaith Rhufain.  Lladin oedd sylfaen yr ieithoedd Rom\u00e1wns (Ffrangeg, Sbaeneg, Eidaleg, Portiwgaleg, Rwmaneg ayyb.), a chafodd gryn dipyn o ddylanwad ar ieithoedd eraill Ewrop.  Defynyddid Lladin fel lingua franca ysgolheictod ledled Ewrop trwy'r oesoedd canol a'r dadeni dysg, ac yn oedfaon Eglwys Rufain hyd at 1962.  Hanes Mae Lladin yn aelod o gangen yr ieithoedd Italaidd. Yn y 9fed neu'r 8g CC, daeth llwythau \u00e2'r ieithoedd Italaidd i Benryn yr Eidal ac fe ddatblygodd y dafodiaith a siaredid yn Latium ar l\u00e2n yr Afon Tiber yn Ladin yn ddiweddarach. Er bod y rhan fwyaf o lenyddiaeth Rufeinig wedi'i hysgrifennu yn Lladin Clasurol, roedd y ffurf a siaredid yn Ymerodraeth Orllewinol Rhufain yn wahanol i Ladin Clasurol yn ei gramadeg, geirfa ac ynganiad, ac fe'i gelwir yn Lladin Llafar. Datblygodd y tafodieithoedd hyn i fod yr ieithoedd Rom\u00e1wns.  Orgraff Er mwyn ysgrifennu yn Lladin, defnyddiai'r Rhufeiniaid yr Wyddor Ladin, a darddodd o'r Hen Wyddor Italaidd, a darddodd o'r Wyddor Roeg yn wreiddiol. Heddiw mae'r Wyddor Ladin yn bucheddu fel systemau ysgrifennu'r ieithoedd Rom\u00e1wns, Celtaidd, Germanaidd, rhai o'r ieithoedd Slafeg a rhan fwyaf o ieithoedd bychain y byd. Ni ddefnyddiai'r Rhufeiniaid hynafol atalnodi ac felly byddai frawddeg a ysgrifennwyd yn wreiddiol fel:  LVGETEOVENERESCVPIDINESQVEyn cael ei hysgrifennu mewn argraffiad cyfoes fel:  Lugete, O Veneres Cupidinesqueneu gyda macron  L\u016bg\u0113te, \u014c Vener\u0113s Cup\u012bdin\u0113ssy'n cyfieithu i'r Gymraeg fel:  Galar, O! gariadon a deheuadau!Fel arfer ni roddwyd bylchau rhwng geiriau mewn dogfenni ffurfiol.  Etifeddiaeth Pan ledai'r Ymerodraeth Rufeinig drwy Ewrop dechreuodd Lladin Llafar ddatblygu i mewn i dafodieithoedd gwahanol. Erbyn y 9g esblygasai Lladin Llafar i mewn i'r ieithoedd Rom\u00e1wns. Am nifer o ganrifoedd yn ddiweddarach roedd yr Ieithoedd Rom\u00e1wns yn ieithoedd llafar yn unig, gyda Lladin Clasurol yn cael ei defnyddio fel iaith ysgrifenedig o hyd. Er enghraifft defnyddid Lladin fel iaith swyddogol ym Mhortiwgal hyd nes 1296 pan gafodd ei disodli gan Bortiwgaleg. Eidaleg yw'r iaith fwyaf ceidwadol yn ei geirfa Ladin, a Sardiniaidd yw'r iaith fwyaf ceidwadol yn nhermau'i ffonoleg.Defnyddiwyd rhai o'r gwahaniaethau rhwng Lladin Clasurol a'r ieithoedd Rom\u00e1wns i geisio ail-greu Lladin Llafar. Er enghraifft, mae gan yr ieithoedd Rom\u00e1wns bwyslais ar sillafau penodol a oedd yn bresennol yn Lladin yn ogystal \u00e2'r hyd croyw ar lafariaid. Yn Eidaleg, mae yna hyd croyw ar gytseiniaid yn ogystal \u00e2 phwyslais; yn Sbaeneg a Phortiwgaleg dim ond pwyslais croyw sydd; tra yn Ffrangeg nid yw hyd na phwyslais yn groyw rhagor. Gwahaniaeth mawr rhwng Lladin a Rom\u00e1wns yw bod yr Ieithoedd Rom\u00e1wns wedi colli'r holl ffurfdroadau cyflwr.Mae yna ychydig o eiriau Lladin yn Gymraeg, yn enwedig geiriau crefyddol; llyfr, beibl, eglwys, credo; yn ogystal \u00e2 geiriau gwyddonol a fenthycwyd yn ddiweddar.  Gramadeg Mae Lladin yn iaith synthetig ac ymasiadol gyda lefelau uchel o ffurfdroad enwol a berfol. Mae enwau yn gogwyddo i mewn i 7 cyflwr; gwrthrychol, goddrychol, derbynniol, genidol, abladol, cyfarchol a chyfryngol (gyda ffurfiau lleol o rai enwau lleoedd yn Rhufain Hynafol); gyda phum gr\u0175p gogwyddiad. Mae berfau Lladin yn ffurfdroi yn \u00f4l person, amser a modd gyda'r rhan fwyaf ohonynt yn cwympo i mewn i un o'r pedwar gr\u0175p rhediad. Nid oes banodau gan Ladin ac felly ni wahaniaethir rhwng enwau pendant ac amhendant, er enghraifft fe ddefnyddir yr un gair i gynrychioli \"y ferch\" a \"merch\"; puella. Y gystrawen gyffrednol yw Goddrych Gwrthrych Berf, ond mae'n newid yn aml ym marddoniaeth a rhyddiaith ar gyfer effaith neu bwyslais. Mae Lladin yn defnyddio rhagddodiaid ac fel arfer fe leolir ansoddeiriau ar \u00f4l enwau. Yn aml fe ollyngir rhagenwau oherwydd fe ellir dadansoddi'r person o'r rhediad neu'r genedl; fe ddefnyddir rhagenwau ond pan nad yw'r ystyr yn hollol amlwg.  Brawddegau Veni, vidi, vici: Deuthum, gwelais, trechais Da mihi cerevisiam celeriter: Rho imi gwrw yn gyflym Cyfeiriadau Gweler Hefyd Gramadeg Lladin Gogwyddiad Lladin Rhediad Lladin Rhestr awduron Lladin","535":"Lladin yw hen iaith Rhufain.  Lladin oedd sylfaen yr ieithoedd Rom\u00e1wns (Ffrangeg, Sbaeneg, Eidaleg, Portiwgaleg, Rwmaneg ayyb.), a chafodd gryn dipyn o ddylanwad ar ieithoedd eraill Ewrop.  Defynyddid Lladin fel lingua franca ysgolheictod ledled Ewrop trwy'r oesoedd canol a'r dadeni dysg, ac yn oedfaon Eglwys Rufain hyd at 1962.  Hanes Mae Lladin yn aelod o gangen yr ieithoedd Italaidd. Yn y 9fed neu'r 8g CC, daeth llwythau \u00e2'r ieithoedd Italaidd i Benryn yr Eidal ac fe ddatblygodd y dafodiaith a siaredid yn Latium ar l\u00e2n yr Afon Tiber yn Ladin yn ddiweddarach. Er bod y rhan fwyaf o lenyddiaeth Rufeinig wedi'i hysgrifennu yn Lladin Clasurol, roedd y ffurf a siaredid yn Ymerodraeth Orllewinol Rhufain yn wahanol i Ladin Clasurol yn ei gramadeg, geirfa ac ynganiad, ac fe'i gelwir yn Lladin Llafar. Datblygodd y tafodieithoedd hyn i fod yr ieithoedd Rom\u00e1wns.  Orgraff Er mwyn ysgrifennu yn Lladin, defnyddiai'r Rhufeiniaid yr Wyddor Ladin, a darddodd o'r Hen Wyddor Italaidd, a darddodd o'r Wyddor Roeg yn wreiddiol. Heddiw mae'r Wyddor Ladin yn bucheddu fel systemau ysgrifennu'r ieithoedd Rom\u00e1wns, Celtaidd, Germanaidd, rhai o'r ieithoedd Slafeg a rhan fwyaf o ieithoedd bychain y byd. Ni ddefnyddiai'r Rhufeiniaid hynafol atalnodi ac felly byddai frawddeg a ysgrifennwyd yn wreiddiol fel:  LVGETEOVENERESCVPIDINESQVEyn cael ei hysgrifennu mewn argraffiad cyfoes fel:  Lugete, O Veneres Cupidinesqueneu gyda macron  L\u016bg\u0113te, \u014c Vener\u0113s Cup\u012bdin\u0113ssy'n cyfieithu i'r Gymraeg fel:  Galar, O! gariadon a deheuadau!Fel arfer ni roddwyd bylchau rhwng geiriau mewn dogfenni ffurfiol.  Etifeddiaeth Pan ledai'r Ymerodraeth Rufeinig drwy Ewrop dechreuodd Lladin Llafar ddatblygu i mewn i dafodieithoedd gwahanol. Erbyn y 9g esblygasai Lladin Llafar i mewn i'r ieithoedd Rom\u00e1wns. Am nifer o ganrifoedd yn ddiweddarach roedd yr Ieithoedd Rom\u00e1wns yn ieithoedd llafar yn unig, gyda Lladin Clasurol yn cael ei defnyddio fel iaith ysgrifenedig o hyd. Er enghraifft defnyddid Lladin fel iaith swyddogol ym Mhortiwgal hyd nes 1296 pan gafodd ei disodli gan Bortiwgaleg. Eidaleg yw'r iaith fwyaf ceidwadol yn ei geirfa Ladin, a Sardiniaidd yw'r iaith fwyaf ceidwadol yn nhermau'i ffonoleg.Defnyddiwyd rhai o'r gwahaniaethau rhwng Lladin Clasurol a'r ieithoedd Rom\u00e1wns i geisio ail-greu Lladin Llafar. Er enghraifft, mae gan yr ieithoedd Rom\u00e1wns bwyslais ar sillafau penodol a oedd yn bresennol yn Lladin yn ogystal \u00e2'r hyd croyw ar lafariaid. Yn Eidaleg, mae yna hyd croyw ar gytseiniaid yn ogystal \u00e2 phwyslais; yn Sbaeneg a Phortiwgaleg dim ond pwyslais croyw sydd; tra yn Ffrangeg nid yw hyd na phwyslais yn groyw rhagor. Gwahaniaeth mawr rhwng Lladin a Rom\u00e1wns yw bod yr Ieithoedd Rom\u00e1wns wedi colli'r holl ffurfdroadau cyflwr.Mae yna ychydig o eiriau Lladin yn Gymraeg, yn enwedig geiriau crefyddol; llyfr, beibl, eglwys, credo; yn ogystal \u00e2 geiriau gwyddonol a fenthycwyd yn ddiweddar.  Gramadeg Mae Lladin yn iaith synthetig ac ymasiadol gyda lefelau uchel o ffurfdroad enwol a berfol. Mae enwau yn gogwyddo i mewn i 7 cyflwr; gwrthrychol, goddrychol, derbynniol, genidol, abladol, cyfarchol a chyfryngol (gyda ffurfiau lleol o rai enwau lleoedd yn Rhufain Hynafol); gyda phum gr\u0175p gogwyddiad. Mae berfau Lladin yn ffurfdroi yn \u00f4l person, amser a modd gyda'r rhan fwyaf ohonynt yn cwympo i mewn i un o'r pedwar gr\u0175p rhediad. Nid oes banodau gan Ladin ac felly ni wahaniaethir rhwng enwau pendant ac amhendant, er enghraifft fe ddefnyddir yr un gair i gynrychioli \"y ferch\" a \"merch\"; puella. Y gystrawen gyffrednol yw Goddrych Gwrthrych Berf, ond mae'n newid yn aml ym marddoniaeth a rhyddiaith ar gyfer effaith neu bwyslais. Mae Lladin yn defnyddio rhagddodiaid ac fel arfer fe leolir ansoddeiriau ar \u00f4l enwau. Yn aml fe ollyngir rhagenwau oherwydd fe ellir dadansoddi'r person o'r rhediad neu'r genedl; fe ddefnyddir rhagenwau ond pan nad yw'r ystyr yn hollol amlwg.  Brawddegau Veni, vidi, vici: Deuthum, gwelais, trechais Da mihi cerevisiam celeriter: Rho imi gwrw yn gyflym Cyfeiriadau Gweler Hefyd Gramadeg Lladin Gogwyddiad Lladin Rhediad Lladin Rhestr awduron Lladin","537":"Gwleidydd Americanaidd yw Donald Trump (ganwyd 14 Mehefin 1946) a oedd yn 45ed Arlywydd Unol Daleithiau America rhwng 2017 a 2021. Methodd gael ei ail-ethol yn 2020 ac roedd Joe Biden yn enillydd clir. Er hynny gwrthododd Trump ganlyniad yr etholiad gan geisio herio y pleidleisiau mewn sawl talaith. Ni ildiodd hyd y diwedd a gadawodd y T\u0177 Gwyn heb gyfarfod ei olynydd gan wrthod mynd i seremoni urddo Biden, er fod Is-Arlywydd Mike Pence yno.Enillodd yr etholiad ar 8 Tachwedd 2016 gan ddilyn yr arlywydd Obama, gan gynrychioli'r Gweriniaethwyr. Yn wahanol i bob arlywydd o'i flaen roedd yn siarad heb ymgynghori, yn ddi-flewyn ar dafod, yn aml mewn trydar, gan ddefnyddio iaith dyn y stryd e.e. ar 20 Medi 2017 galwodd arweinydd Gogledd Corea yn rocket man. Fe wnaeth Trump nifer fawr o ddatganiadau anghywir, a hynny'n gyhoeddus. Yn ystod chwe mis cyntaf ei arlywyddiaeth, cafwyd llawer o gyhuddiadau ei fod ef a'i deulu'n defnyddio'r swydd i wneud arian, ei fod yn anwadal a'i fod wedi cydweithio gyda Rwsia i ddylanwadu ar yr etholiad ym yr arlywyddiaeth.Mae Trump hefyd yn ddyn busnes, yn awdur ac yn bersonolaeth amlwg ar y teledu. Ef yw Cadeirydd a Phrif Weithredwr (CEO) y Trump Organization, sefydliad sy'n datblygu eiddo yn yr Unol Daleithiau. Ef hefyd yw sefydlydd y Trump Entertainment Resorts, sy'n gweithredu nifer o gasinos a gwestai ar draws y byd. Mae bywyd afradlon ac agwedd ddi-flewyn-ar-dafod Trump wedi'i wneud yn enwog yn llygad y cyhoedd am flynyddoedd, ac yn y 2010au bu'n gyflwynydd a chynhyrchydd gweithredol ei sioe realiti The Apprentice ar NBC. Yn \u00f4l Forbes, roedd ganddo US$3.7 biliwn yn 2016 ac ef oedd 324fed person cyfoethocaf y byd. Cyn gynted ag y dyrchafwyd ef yn arlywydd, dirprwyodd rheolaeth o'i gwmn\u00efau i'w feibion Donald Jr. ac Eric. Trump oedd dewis y Blaid Weriniaethol ar gyfer arlywyddiaeth yr Unol Daleithiau yn 2016 gan gyd-redeg gyda llywodraethwr talaith Indiana, Mike Pence a benodwyd, wedi'r etholiad, yn ddirprwy iddo.Yn dilyn ei ethol yn arlywydd cafwyd protestiadau ledled y byd. Ychydig o bobl ddaeth i'r seremoni urddo ar 20 Ionawr 2017: llawer llai nad yn seremoni Obama. Yn ystod ei wythnos gyntaf yn ei swydd arwyddodd chwe gorchymyn: y cyntaf oedd gorchymyn i ddileu'r gofal am gymuned dlawd UDA o ran iechyd a gofal, a adnabyddid fel 'Obamacare'. Dileodd y Partneriaeth Masnach a Buddsoddiad TrawsIwerydd a lansiodd ei gynllun i godi wal rhwng yr UD a Mecsico.  Gwragedd a phlant Priododd Trump ei wraig cyntaf, Ivana, ym 1977, ond ysgarodd y ddau ym 1992. Mam Donald Trump, Jr., Ivanka Trump ac Eric Trump yw Ivana. Yna bu'n briod gyda'r actores Marla Maples (g. 1963) rhwng 1993 a 1999; mam Tiffany Trump. Priododd y fodel Melania Knauss (g. 1970) yn 2005; mam Barron Trump.  Ymgeisio am arlywyddiaeth yr UDA, 2016 Cyhoeddodd Trump ei fwriad i ymgeisio am arlywyddiaeth yr Unol Daleithiau ddiwrnod ar \u00f4l ei ben-blwydd ar y 16ed o Fehefin 2015. Lansiodd ei ymgyrch etholiadol gyda'r slogan \"We are going to make our country great again\". Ar 3 Mai 2016 enillodd y bleidlais yn Indiana o fwyafrif sylweddol a phenderfynodd ei gystadleuwyr Ted Cruz a John Kasich dynnu allan o'r ras. Fe'i ddewiswyd fel ymgeisydd swyddogol y Gweriniaethwyr yng Nghynhadledd y Gweriniaethwyr ar 19 Gorffennaf 2016. Ymladdodd y sedd gyda barn eithafol, ceidwadol, yn enwedig mewn materion ariannol a chrefyddol ac roedd yn llafar iawn ei gariad a'i wladgarwch tuag at America, ac yn llawdrwm tuag at tramorwyr, aml-ddiwylliant a \"chywirdeb gwleidyddol\". Cafwyd sawl rali ar gychwyn ei ymgyrch lle gwelwyd gwrthdaro a phrotestiadau yn ei erbyn, tu fewn a thu allan i'r man ymgynnull.Oherwydd ei farn eithafol derbyniodd mwy na'r arfer o sylw gan y cyfryngau. Gwnaeth lawer o sylwadau sy'n cael eu hamau e.e. dywed Politico (Gorsaf deledu, gwefan a chylchgrawn) iddo wneud sylwadau anghywir, gan gamarwain y gwrandawyr (\"mischaracterizations, exaggerations, or simply false\"). Defnyddion nhw'r gair 'celwydd' i ddisgrifio llawer o'i ddatganiadau, a defnyddiwyd y gair hwn hefyd gan The Washington Post, The New York Times, a'r Los Angeles Times. Yn y byd gwerthu a phrynu tir ac eiddo y gwnaeth Trump ei arian, ac yno y daeth yn feistr o ddefnyddio gormodiaith, yn \u00f4l y newyddiadurwyr James Oliphant ac Emily Flitter. Amddiffyniad Trump oedd mai \"Gormodiaith gwir\" (\"truthful hyperbole\") roedd yn ei ddefnyddio. Honiadau Honiadau rhywiol Ar 7 Hydref 2016, deuddydd cyn y ddadl arlywyddol rhyngddo a Hillary Clinton, ei wrthwynebydd, rhyddhawyd ffilm ohono a dynnwyd yn 2005; ar y ffilm, gwnaeth nifer o honiadau ac ensyniadau rhywiol yn erbyn merched, gan ddweud \"I just start kissing them.... I don't even wait. And when you're a star, they let you do it, you can do anything\u00a0... grab them by the pussy.\" Dywedodd hefyd ei fod wedi ceisio hud-ddenu merch briod i berthynas. Disgrifiwyd ei ymddygiad yn y wasg fel 'ymosodiad rhywiol llafar' a 'di-chwaeth'. Yn dilyn hyn, ymddiheurodd Trump. Gwelwyd nifer o aelodau ei blaid yn ymddiswyddo neu'n galw ar Trump i ymddiswyddo.Yn dilyn rhyddhau'r ffilm gwnaeth 11 o ferched honiadau fod Trump wedi camymddwyn yn rhywiol tuag atynt. Ymhlith yr honiadau yr oedd ei fod wedi cyffwrdd yn anweddus a chusanu heb gytundeb; roedd hyn yn ychwanegol i honiadau a wnaed cyn yr ymgyrch arlywyddol, rhai honiadau o dreisio rhywiol. Ymateb Trump oedd fod yr honiadau yn \"false smears\" a bod yma gynllwyn yn ei erbyn (\"a conspiracy against [...] the American people\"). Arlywyddiaeth Ar 8 Tachwedd 2016 daeth Donald Trump yn 45ed arlywydd yr Unol Daleithiau, gan ddilyn yr arlywydd Obama. Ar 10 Tachwedd, yn dilyn ei ethol yn arlywydd, cyfarfu ag Obama i drafod y cyfnod o drosi'r awenau o'r naill i'r llall, gyda'r nod o wneud y trawsnewid mor llyfn a phosibl. Adroddodd y The New York Times i'r cyfarfod fod yn un cynnes iawn (\"It was an extraordinary show of cordiality and respect between two men who have been political enemies and are stylistic opposites.\") Ond mynnodd y BBC fod y ffotograffau ohonynt yn dangos perthynas letchwith. ApwyntiadauYmhlith y swyddogion a apwyntiwyd i'r T\u0177 Gwyn gan Trump mae: Reince Priebus (Pennaeth Staff y T\u0177 Gwyn) a Steve Bannon fel ei Brif Strategydd. Ar lefel Cabined, penododd Jeff Sessions fel y Twrnai Cyffredinol a Michael Flynn fel Ymgynghorydd Materion Diogelwch, Betsy DeVos fel Ysgrifennydd Addysg a Nikki Haley fel Llysgennad i'r Cenhedloedd Unedig. Yn \u00f4l Politico a Newsweek, mae cabined Trump yn d\u00eem Ceidwadol iawn (\"conservative dream team\") a'r \"cabined mwyaf Ceidwadol yn hanes UNA\". Ar y llaw arall, dywedodd The Wall Street Journal ei bod yn amhosib deall yr ideoleg y tu \u00f4l i benodiadau'r cabined. Penodwyd nifer o gyn-weithwyr Goldman Sachs (Steven Mnuchin, Steven Bannon, a Gary Cohn) a sawl cadfridog (Michael T. Flynn, James Mattis, a John F. Kelly. Beirniadwyd hyn gan nifer o sylwebyddion gan fod rheol anysgrifenedig mai sifiliaid ddylai reoli'r corfflu milwrol.  Y 100 diwrnod cyntafFel arlywydd, mae Trump wedi gwneud nifer o ddatganiadau anghywir, a hynny'n gyhoeddus. Ynganodd o \"leiaf un 'ffaith' anghywir neu a gamarweiniol pob dydd ar 91 allan o'r can diwrnod cyntaf\".Yn ystod ei wythnos gyntaf fel arlywydd, arwyddodd chwech executive order. Y gorchymyn cyntaf oedd paratoad ar gyfer dileu Obamacare. Yn ystod yr un wythnos tynnodd allan o Bartneriaeth y M\u00f4r Tawel (Trans-Pacific Partnership), ail-gyflwynodd Polisi Dinas Mecsico, sefydlodd brosiectau pibell olew Keystone XL a Dakota ac arwyddodd orchymyn i ddechrau'r gwaith o gynllunio a chodi wal ar y ffin gyda Mecsico.  COVID-19Dywedodd Donald Trump ei fod yn credu bod y coronafirws yn tarddu o labordy yn Wuhan, Tsieina. Fe'i galwodd yn \"firws Tsieineaidd\". Ym mis Hydref 2020 aeth Trump i'r ysbyty am rai dyddiad wedi dal y firws. Profodd Trump a'i wraig Melania yn bositif am Covid-19 Roedd Trump, ei ddirprwy Mike Pence a phobol sy\u2019n dod i gysylltiad \u00e2 nhw\u2019n rheolaidd yn cael eu profi\u2019n ddyddiol. Yn y dyddiau wedi'r etholiad ar 3 Tachwedd 2020, gwnaeth Trump sawl honiad o dwyll etholiadol wrth i'r pleidleisiau gael eu cyfri, er na chyflwynodd unrhyw dystiolaeth o hyn. Bygythiodd gymeryd camau cyfreithiol mewn sawl talaith lle roedd cyfanswm y pleidleisiau i'w wrthwynebydd Joe Biden yn cynyddu. Ar 7 Tachwedd 2020 datganodd sawl sianel newyddion a dadansoddwyr ystadegol fod Biden wedi ennill digon o bleidleisiau, ond ni ildiodd Trump, gan barhau i ddadlau ei fod wedi 'ennill' yr etholiad. Uchelgyhuddo Ar 12 Gorffennaf 2017 cyflwynodd Cynrychiolydd Califfornia, Brad Sharman, erthygl o uchelgyhuddiad (article of impeachment) yn ffurfiol, H. Res. 438, gan gyhuddo'r arlywydd o geisio atal cyfiawnder parthed yr ymchwiliad i ymyrraeth honedig y Rwsiaid yn etholiad yr arlywydd yn 2016.Ar 18 Rhagfyr 2019, fe uchel-gyhuddwyd Trump gan D\u0177'r Cynrychiolwyr ar ddau gyfrif gyda pleidlais o 230-197 ar gyhuddiad o gamddefnyddio grym a 229-198 ar gyhuddiad o rwystro'r Gyngres. Roedd gan y Democratiaid fwyafrif yn y T\u0177 yn dilyn etholiadau 2018, ond roedd gan y Gweriniaethwyr fwyafrif yn y Senedd. Aeth yr Arlwywydd ar brawf yn y Senedd lle'r oedd angen mwyafrif o 2\/3 i'w gael yn euog. Wedi'r ddadl fe'i gafwyd yn ddi-euog o 52\u201348 pleidlais ar y cyhuddiad cyntaf a 53\u201347 ar yr ail. Yr unig Weriniaethwr a bleidleisiodd o blaid euog oedd Mitt Romney. Ar 6 Ionawr 2021, roedd cyrch arfog a threisgar ar adeilad y Capitol yn dilyn araith Arlywydd Trump i'w gefnogwyr o flaen y T\u0177 Gwyn. Ni gymerodd gyfrifoldeb am y digwyddiad ac roedd yn dal i wadu fod Joe Biden wedi ennill yr etholiad diweddar. Aeth y Democratiaid yn Nh\u0177'r Cynrychiolwyr ati yn gyflym i drefnu uchel-gyhuddiad arall ar gyhuddiad o annog gwrthryfel, a cyhoeddodd rhai Gweriniaethwyr y bydden nhw yn cefnogi'r cais. Wedi'r ddadl ar 13 Ionawr 2010, fe uchel-gyhuddwyd Trump eilwaith, y tro cyntaf i hynny ddigwydd i Arlywydd yr Unol Daleithiau. Y tro hwn, roedd 222 o blaid gan gynnwys 10 Gweriniaethwr a 197 yn erbyn. Cyfeiriadau","543":"Math o gerddoriaeth yw'r felan, y felan-g\u00e2n, y bliws neu'r bl\u0175s (Saesneg: blues) a ddatblygodd gan Americanwyr Affricanaidd yn ne'r Unol Daleithiau ar ddiwedd y 19eg canrif. Math o gerddoriaeth werin ydyw wedi tyfu o ddylanwadau Ewrop ac Affrica. Sail y felan oedd alawon gwaith, emynau ysbrydol Negroaidd, a siantiau. Roedd y caneuon hyn yn s\u00f4n am deimladau, ofnau, a gobeithion personol, ac yn rhigymu baledau syml, traethiadol.Datblygodd y felan yn sgil diddymu caethwasiaeth yn yr Unol Daleithiau ym 1865, wrth i nifer o dduon dod yn gerddorion. Yn wreiddiol, roedd y felan yn cael ei pherfformio gan unawdydd yn canu a'i gyfeilio gan y banjo ac ambell weithiau'r piano. Y ffidl a'r banjo oedd prif offerynnau'r felan, ac o fewn amser daeth i gynnwys y clarin\u00e9t, y trwmped, y tromb\u00f4n, y drwm ochr, y drwm bas, a'r symbalau. Yn yr 20g daeth y git\u00e2r i fri yn y felan. Ymhlith y dinasoedd oedd yn graidd i ddatblygiad y felan oedd New Orleans, Houston, Birmingham, Memphis, Dinas Kansas, St. Louis, a Chicago. Mae'r felan yn ymddangos yn ragtime, jas, rhythm a bl\u0175s, a roc a r\u00f4l, ac yn cael ei nodweddu gan ddilyniannau cordiau penodol, lle bo'r dilyniant cordiau bl\u0175s deuddeg-bar yw'r mwyaf cyffredin.  Melan Delta Mae gwreiddiau'r felan ym Mississippi Delta ar ddechrau'r 20g. Roedd hi'n gymysgedd o ddylanwadau cerddoriaeth Affrica a cherddoriaeth orllewinol. Roedd y clerwr yn canu weithiau mewn llais main gydag ambell i sgrechian. Roedd hi'n cyfeilio gyda git\u00e2r acwstig neu git\u00e2r sleid ac organ geg, ond gyda banj\u00f4'n wreiddiol. Roedd y gerddoriaeth yn swnio'n ddieithr iawn i glustiau Ewropeaidd y cyfnod. Un o ganwyr adnabyddus cyntaf y felan oedd Robert Johnson. Fe wnaeth y felan ar ddeuddeg bar yn safonol. Ym 1920, fe symudodd y felan tuag at y gogledd gyda'r mudiad o weithwyr du i ffatr\u00efoedd Detroit a Chicago.  Y felan glasurol Mae'r felan glasurol yn cyfeirio at gantoresau'r felan rhwng 1920 a 1929. Y gantores ddu gyntaf i recordio'r felan oedd Mamie Smith ym 1920. Rhai pobl eraill oedd Bessie Smith, Ma Rainey, Ethel Waters, a Clara Smith.  Y felan drydanol Melan Chicago Yn Chicago fe gafodd y felan ei drydanu. Roedd rhai a ddaeth o Mississippi yn wreiddiol, fel Muddy Waters a Howlin' Wolf, yn defnyddio git\u00e2r drydan, git\u00e2r fas, drymiau, a'r piano, ac efallai sacsoffon.  Melan Detroit Un o ganwyr y felan mwyaf adnabyddus o Detroit oedd John Lee Hooker. Daeth o Mississippi yn wreiddiol ond ym 1948 fe symudodd yno.  Y gerddoriaeth Mae alaw'r felan ar nodau cerdd y cywair lleddf pentatonig, hynny yw, ar y nodau do me fa so te. Yn nghywair C felly, fe fydd yr alaw ar C Eb F G Bb. Gelwir y nodau fflat Eb a Bb yn nodau'r felan (blue notes). Fe fydd yn arferol hefyd i ganu'r felan yn nghywair A neu E. Mae cywair Bb a Eb hefyd yn boblogaidd. Yng nghywair A, D ac E felly, fe fydd yr alaw yn cwympo fel arfer ar allweddau gwyn y piano, ac yn nghywair Eb fe fydd hi ar yr allweddau du.  Y felan ar ddeuddeg bar Nid yw'r felan yn angenrheidiol ar 12-bar bl\u0175s. Gellir fod ar wyth neu 16 bar, ond y dull mwyaf sylfaenol yw canu penillion o dair llinell ar 12 bar. Yn wreiddiol, roedd ceith-was yn canu'r llinell gyntaf wrth weithio yn y cae, ac eraill yn ei ateb wrth ganu'r ail linell gyda'r un geiriau yn aml iawn, ond ar nodau gwahanol. Wedyn roedd yn canu'r trydydd llinell. Mae'r siart a ganlyn yn dangos yr enghraifft mwyaf syml a chyffredin. Mae'r siart yn dangos y cordiau yn nghywair C mewn 12 bar o 4 curiad. Gellir chwarae'r felan yn araf neu yn gyflym.   C\/\/\/|\/\/\/\/|\/\/\/\/|\/\/\/\/|F\/\/\/|\/\/\/\/|C\/\/\/|\/\/\/\/|G7\/\/\/|F\/\/\/|C\/\/\/|\/\/\/\/|   Mae'r dilyniant uchod (neu drosiad i gywair arall) yn cael ei ddefnyddio mewn miloedd o ganeuon y felan, R&B a roc. Dyma amrywiad;    C\/\/\/|\/\/\/\/|\/\/\/\/|C7\/\/\/|F\/\/\/|\/\/\/\/|C\/\/\/|\/\/\/\/|G7\/\/\/|F\/\/\/|C\/\/\/|G7\/\/\/|   Gelwir y ddau far olaf (barau 11 a 12) yn blwsdroad; dau far offerynnol a fydd yn troi'n \u00f4l at ddechrau'r bennill nesaf. Weithiau fe fydd y troad yn cael ei ddefnyddio fel cyflwyniad i'r g\u00e2n, hynny yw, gellir dechrau'r g\u00e2n wrth chwarae barrau 11 a 12 yn offerynnol cyn y bennill gyntaf. Mae llawer o ganeuon y felan yn defnyddio cordiau seithfed o ben bwy gilydd (er bod hwn yn groes i ddamcaniaeth confensiynol cerddoriaeth sy'n gorchymyn bod e ddim yn arferol i ddechrau ar gord seithfed a bod darn o gerddoriaeth byth yn terfyn ar gord seithfed). Gellir goleddfu'r enghreifftiau uchod wrth chwarae cordiau seithfed yn lle'r prif gordiau, hynny yw, chwarae C7 yn lle C a F7 yn lle F. Dyma enghraifft syml o'r felan yn A sy'n defnyddio cordiau seithfed yn unig,   A7\/\/\/|D7\/\/\/|A7\/\/\/|\/\/\/\/|D7\/\/\/|\/\/\/\/|A7\/\/\/|\/\/\/\/|E7\/\/\/|D7\/\/\/|A7\/\/\/|E7\/\/\/|   Enwogion y felan O'r Mississippi Aleck \"Rice\" Miller (\"Sonny Boy Williamson II\", 1899 - 1965) Skip James (1902 - 1969) Son House (1902 - 1988) Robert Johnson (1909 neu 1912 - 1938) Howlin' Wolf (1910 - 1976) Muddy Waters (1913 neu 1915 - 1983) John Lee Hooker (1917 - 2001) B. B. King (\"brenin y felan\", ganwyd 1925) O leoedd eraill yn yr U. D. Mamie Smith (1883 - 1946) Ma Rainey (1886 - 1939) Clara Smith (1894 - 1935) Bessie Smith (1894 - 1937) Ethel Waters (1896 - 1977) John Lee Williamson (\"Sonny Boy Williamson I\", 1914 - 1948) Dinah Washington (\"brenhines y felan\", 1924 - 1963) Willie Mae Thornton (\"Big Mamma\", 1926 - 1984) Etta James (ganwyd 1938) Jimi Hendrix (1942 - 1970) Janis Joplin (1943 - 1970) Keb' Mo' (ganwyd 1951) Stevie Ray Vaughan (1954 - 1990) Susan Tedeschi (ganwyd 1970) Joe Bonamassa (ganwyd 1977) Shemekia Copeland (ganwyd 1979) O weddill y byd John Mayall (\"tad y felan Brydeinig\" Lloegr, ganwyd 1933) Eric Clapton (Lloegr, ganwyd 1945) Cyfeiriadau","544":"Math o gerddoriaeth yw'r felan, y felan-g\u00e2n, y bliws neu'r bl\u0175s (Saesneg: blues) a ddatblygodd gan Americanwyr Affricanaidd yn ne'r Unol Daleithiau ar ddiwedd y 19eg canrif. Math o gerddoriaeth werin ydyw wedi tyfu o ddylanwadau Ewrop ac Affrica. Sail y felan oedd alawon gwaith, emynau ysbrydol Negroaidd, a siantiau. Roedd y caneuon hyn yn s\u00f4n am deimladau, ofnau, a gobeithion personol, ac yn rhigymu baledau syml, traethiadol.Datblygodd y felan yn sgil diddymu caethwasiaeth yn yr Unol Daleithiau ym 1865, wrth i nifer o dduon dod yn gerddorion. Yn wreiddiol, roedd y felan yn cael ei pherfformio gan unawdydd yn canu a'i gyfeilio gan y banjo ac ambell weithiau'r piano. Y ffidl a'r banjo oedd prif offerynnau'r felan, ac o fewn amser daeth i gynnwys y clarin\u00e9t, y trwmped, y tromb\u00f4n, y drwm ochr, y drwm bas, a'r symbalau. Yn yr 20g daeth y git\u00e2r i fri yn y felan. Ymhlith y dinasoedd oedd yn graidd i ddatblygiad y felan oedd New Orleans, Houston, Birmingham, Memphis, Dinas Kansas, St. Louis, a Chicago. Mae'r felan yn ymddangos yn ragtime, jas, rhythm a bl\u0175s, a roc a r\u00f4l, ac yn cael ei nodweddu gan ddilyniannau cordiau penodol, lle bo'r dilyniant cordiau bl\u0175s deuddeg-bar yw'r mwyaf cyffredin.  Melan Delta Mae gwreiddiau'r felan ym Mississippi Delta ar ddechrau'r 20g. Roedd hi'n gymysgedd o ddylanwadau cerddoriaeth Affrica a cherddoriaeth orllewinol. Roedd y clerwr yn canu weithiau mewn llais main gydag ambell i sgrechian. Roedd hi'n cyfeilio gyda git\u00e2r acwstig neu git\u00e2r sleid ac organ geg, ond gyda banj\u00f4'n wreiddiol. Roedd y gerddoriaeth yn swnio'n ddieithr iawn i glustiau Ewropeaidd y cyfnod. Un o ganwyr adnabyddus cyntaf y felan oedd Robert Johnson. Fe wnaeth y felan ar ddeuddeg bar yn safonol. Ym 1920, fe symudodd y felan tuag at y gogledd gyda'r mudiad o weithwyr du i ffatr\u00efoedd Detroit a Chicago.  Y felan glasurol Mae'r felan glasurol yn cyfeirio at gantoresau'r felan rhwng 1920 a 1929. Y gantores ddu gyntaf i recordio'r felan oedd Mamie Smith ym 1920. Rhai pobl eraill oedd Bessie Smith, Ma Rainey, Ethel Waters, a Clara Smith.  Y felan drydanol Melan Chicago Yn Chicago fe gafodd y felan ei drydanu. Roedd rhai a ddaeth o Mississippi yn wreiddiol, fel Muddy Waters a Howlin' Wolf, yn defnyddio git\u00e2r drydan, git\u00e2r fas, drymiau, a'r piano, ac efallai sacsoffon.  Melan Detroit Un o ganwyr y felan mwyaf adnabyddus o Detroit oedd John Lee Hooker. Daeth o Mississippi yn wreiddiol ond ym 1948 fe symudodd yno.  Y gerddoriaeth Mae alaw'r felan ar nodau cerdd y cywair lleddf pentatonig, hynny yw, ar y nodau do me fa so te. Yn nghywair C felly, fe fydd yr alaw ar C Eb F G Bb. Gelwir y nodau fflat Eb a Bb yn nodau'r felan (blue notes). Fe fydd yn arferol hefyd i ganu'r felan yn nghywair A neu E. Mae cywair Bb a Eb hefyd yn boblogaidd. Yng nghywair A, D ac E felly, fe fydd yr alaw yn cwympo fel arfer ar allweddau gwyn y piano, ac yn nghywair Eb fe fydd hi ar yr allweddau du.  Y felan ar ddeuddeg bar Nid yw'r felan yn angenrheidiol ar 12-bar bl\u0175s. Gellir fod ar wyth neu 16 bar, ond y dull mwyaf sylfaenol yw canu penillion o dair llinell ar 12 bar. Yn wreiddiol, roedd ceith-was yn canu'r llinell gyntaf wrth weithio yn y cae, ac eraill yn ei ateb wrth ganu'r ail linell gyda'r un geiriau yn aml iawn, ond ar nodau gwahanol. Wedyn roedd yn canu'r trydydd llinell. Mae'r siart a ganlyn yn dangos yr enghraifft mwyaf syml a chyffredin. Mae'r siart yn dangos y cordiau yn nghywair C mewn 12 bar o 4 curiad. Gellir chwarae'r felan yn araf neu yn gyflym.   C\/\/\/|\/\/\/\/|\/\/\/\/|\/\/\/\/|F\/\/\/|\/\/\/\/|C\/\/\/|\/\/\/\/|G7\/\/\/|F\/\/\/|C\/\/\/|\/\/\/\/|   Mae'r dilyniant uchod (neu drosiad i gywair arall) yn cael ei ddefnyddio mewn miloedd o ganeuon y felan, R&B a roc. Dyma amrywiad;    C\/\/\/|\/\/\/\/|\/\/\/\/|C7\/\/\/|F\/\/\/|\/\/\/\/|C\/\/\/|\/\/\/\/|G7\/\/\/|F\/\/\/|C\/\/\/|G7\/\/\/|   Gelwir y ddau far olaf (barau 11 a 12) yn blwsdroad; dau far offerynnol a fydd yn troi'n \u00f4l at ddechrau'r bennill nesaf. Weithiau fe fydd y troad yn cael ei ddefnyddio fel cyflwyniad i'r g\u00e2n, hynny yw, gellir dechrau'r g\u00e2n wrth chwarae barrau 11 a 12 yn offerynnol cyn y bennill gyntaf. Mae llawer o ganeuon y felan yn defnyddio cordiau seithfed o ben bwy gilydd (er bod hwn yn groes i ddamcaniaeth confensiynol cerddoriaeth sy'n gorchymyn bod e ddim yn arferol i ddechrau ar gord seithfed a bod darn o gerddoriaeth byth yn terfyn ar gord seithfed). Gellir goleddfu'r enghreifftiau uchod wrth chwarae cordiau seithfed yn lle'r prif gordiau, hynny yw, chwarae C7 yn lle C a F7 yn lle F. Dyma enghraifft syml o'r felan yn A sy'n defnyddio cordiau seithfed yn unig,   A7\/\/\/|D7\/\/\/|A7\/\/\/|\/\/\/\/|D7\/\/\/|\/\/\/\/|A7\/\/\/|\/\/\/\/|E7\/\/\/|D7\/\/\/|A7\/\/\/|E7\/\/\/|   Enwogion y felan O'r Mississippi Aleck \"Rice\" Miller (\"Sonny Boy Williamson II\", 1899 - 1965) Skip James (1902 - 1969) Son House (1902 - 1988) Robert Johnson (1909 neu 1912 - 1938) Howlin' Wolf (1910 - 1976) Muddy Waters (1913 neu 1915 - 1983) John Lee Hooker (1917 - 2001) B. B. King (\"brenin y felan\", ganwyd 1925) O leoedd eraill yn yr U. D. Mamie Smith (1883 - 1946) Ma Rainey (1886 - 1939) Clara Smith (1894 - 1935) Bessie Smith (1894 - 1937) Ethel Waters (1896 - 1977) John Lee Williamson (\"Sonny Boy Williamson I\", 1914 - 1948) Dinah Washington (\"brenhines y felan\", 1924 - 1963) Willie Mae Thornton (\"Big Mamma\", 1926 - 1984) Etta James (ganwyd 1938) Jimi Hendrix (1942 - 1970) Janis Joplin (1943 - 1970) Keb' Mo' (ganwyd 1951) Stevie Ray Vaughan (1954 - 1990) Susan Tedeschi (ganwyd 1970) Joe Bonamassa (ganwyd 1977) Shemekia Copeland (ganwyd 1979) O weddill y byd John Mayall (\"tad y felan Brydeinig\" Lloegr, ganwyd 1933) Eric Clapton (Lloegr, ganwyd 1945) Cyfeiriadau","546":"Rhanbarth o'r Deyrnas Unedig yw Gogledd Iwerddon (Gwyddeleg: Tuaisceart \u00c9ireann, Saesneg: Northern Ireland; Sgoteg Wlster: Norlin Airlann), yng ngogledd-ddwyrain Iwerddon. Mae'n cynnwys chwech o 32 sir ynys Iwerddon - chwech o naw sir talaith Wledd neu Wlster. Mae iddi arwynebedd o 14,139\u00a0km\u00b2 (5,459 milltir sgw\u00e2r), ac mae ganddi boblogaeth o 1,810,863 (Cyfrifiad 2011) (1,685,267, Cyfrifiad 2001). Belffast yw'r brifddinas. Mae Gogledd Iwerddon yn cael ei llywodraethu gan Gynulliad Gogledd Iwerddon, yn Stormont, ac Ysgrifennydd Gwladol Gogledd Iwerddon sy'n atebol i lywodraeth San Steffan. Fodd bynnag, hyd at 1800, roedd yr ynys gyfan (y Gogledd a'r De) yn un wlad - 'Teyrnas Iwerddon' - hyd nes i Loegr ei huno o dan Ddeddf Uno 1801 i'r hyn a alwyd yn 'Deyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon'. Wedi cread y Dalaith Rydd Wyddelig (Saorstat Eireann) ym 1922, allan o 26 o siroedd Iwerddon, parhaodd chwe sir y gogledd yn rhan o'r Deyrnas Unedig, a chafodd y wladwriaeth ei hail-enwi yn Deyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon ym 1927. Yn ei gyfieithiad o un o ganeuon Tommy Makem, canodd Dafydd Iwan am y 'Pedwar Cae' (An Cheathr\u00fa Gort Glas). Gogledd Iwerddon ydyw'r pedwerydd cae - y cae sydd yn nwylo Lloegr, \"ddaw eto yn rhydd medd hi.\"  Yr enw Mae enw'r rhanbarth ei hun ac rhai enwau lleoedd o'i fewn yn bwnc dadleuol. Mae llawer yn dibynnu ar safbwyntiau gwleidyddol. Yr enghraifft enwocaf efallai yw dinas Derry\/Londonderry, gyda'r ffurf Derry (Saesneg) neu Doire\/Doire Cholm Chille (Gwyddeleg) yn cael ei defnyddio gan genedlaetholwyr Gwyddelig a Londonderry gan yr Unoliaethwyr. 'Gogledd Iwerddon' yw'r enw swyddogol ond mae nifer o Unoliaethwyr yn a'u cefnogwyr yn dal i defnyddio'r enw Ulster (Ulaidh). Ar y llaw arall, mae cenedlaetholwyr a gweriniaethwyr yn tueddu i gyfeirio at y rhanbarth fel 'Y Gogledd' (The North\/North of Ireland) neu'r 'Chwe Sir' (Six Counties.  Unoliaethwyr Ulster (Ulaidh) yw'r enw hanesyddol am dalaith Wyddelig Wlster, gyda chwech o'i naw sir yn gorwedd yng Ngogledd Iwerddon. Mae cenedlaetholwyr yn gwrthod defnyddio'r enw i gyfeirio at Ogledd Iwerddon ond mae'r term \"Ulster\" yn cael ei defnyddio'n aml gan yr Unoliaethwyr a'r wasg Brydeinig i gyfeirio at Ogledd Iwerddon. Fe'i gwelir hefyd mewn enwau fel Radio Ulster, RUC, Ulster Unionist Party ac Ulster Volunteer Force (grwp paramilwrol). Y Dalaith (The Province \/ An Ch\u00faige) yw'r enw hanesyddol am dalaith Wyddelig Wlster ond fe'i defnyddir gan Unoliaethwyr ac eraill fel term am Ogledd Iwerddon. Yn \u00f4l canllawiau'r BBC, mae \"the province\" yn dderbyniol ond dydy \"Ulster\" ddim. Mae'n argymell peidio defnyddio'r gair \"Prydeinig\" (\"British\") i gyfeirio at y bobl ond yn hytrach i ddefnyddio'r term niwtral \"pobl Gogledd Iwerddon\" (\"people of Northern Ireland\", a'r term \"tir mawr\" \"mainland\" wrth gyfeirio at Brydain Fawr mewn perthynas \u00e2 Gogledd Iwerddon Nid wy'r termau hyn yn dderbyniol gan y gymuned weriniaethol. Cenedlaetholwyr\/Gweriniaethwyr Defnyddir sawl term gan weriniaethwyr a chenedlaetholwyr i gyfeirio at Ogledd Iwerddon:  North of Ireland (Tuaisceart na h\u00c9ireann) - term sydd ddim yn cyfieithu i'r Gymraeg yn iawn ac sy'n pwysleisio fod y rhanbarth yn rhan o Iwerddon yn hytrach na'r DU. Gogledd-ddwyrain Iwerddon (North-East Ireland \/ Oirthuaisceart \u00c9ireann). Amrywiad ar yr uchod, llawer llai cyffredin. Y Chwe Sir (The Six Counties \/ na S\u00e9 Chontae) - term a ddefnyddir gan weriniaethwyr, e.e. Sinn F\u00e9in. Cyfeirir at Weriniaeth Iwerddon fel 'y 26 Sir' (Twenty-Six Counties) Dadleuir fod defnyddio enw swyddogol y rhanbarth yn gyfystyr \u00e2 derbyn ei fod yn perthyn i'r DU. The Occupied Six Counties. British-Occupied Ireland. Fel Occupied Six Counties, defnyddir hyn gan weriniaethwyr sy'n gwrthwynebu Cytundeb Dydd Gwener y Groglith (Good Friday Agrrement). Fourth Green Field (An Cheathr\u00fa Gort Glas). O'r g\u00e2n Four Green Fields gan Tommy Makem. Cyfeiriadau","547":"Rhanbarth o'r Deyrnas Unedig yw Gogledd Iwerddon (Gwyddeleg: Tuaisceart \u00c9ireann, Saesneg: Northern Ireland; Sgoteg Wlster: Norlin Airlann), yng ngogledd-ddwyrain Iwerddon. Mae'n cynnwys chwech o 32 sir ynys Iwerddon - chwech o naw sir talaith Wledd neu Wlster. Mae iddi arwynebedd o 14,139\u00a0km\u00b2 (5,459 milltir sgw\u00e2r), ac mae ganddi boblogaeth o 1,810,863 (Cyfrifiad 2011) (1,685,267, Cyfrifiad 2001). Belffast yw'r brifddinas. Mae Gogledd Iwerddon yn cael ei llywodraethu gan Gynulliad Gogledd Iwerddon, yn Stormont, ac Ysgrifennydd Gwladol Gogledd Iwerddon sy'n atebol i lywodraeth San Steffan. Fodd bynnag, hyd at 1800, roedd yr ynys gyfan (y Gogledd a'r De) yn un wlad - 'Teyrnas Iwerddon' - hyd nes i Loegr ei huno o dan Ddeddf Uno 1801 i'r hyn a alwyd yn 'Deyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon'. Wedi cread y Dalaith Rydd Wyddelig (Saorstat Eireann) ym 1922, allan o 26 o siroedd Iwerddon, parhaodd chwe sir y gogledd yn rhan o'r Deyrnas Unedig, a chafodd y wladwriaeth ei hail-enwi yn Deyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon ym 1927. Yn ei gyfieithiad o un o ganeuon Tommy Makem, canodd Dafydd Iwan am y 'Pedwar Cae' (An Cheathr\u00fa Gort Glas). Gogledd Iwerddon ydyw'r pedwerydd cae - y cae sydd yn nwylo Lloegr, \"ddaw eto yn rhydd medd hi.\"  Yr enw Mae enw'r rhanbarth ei hun ac rhai enwau lleoedd o'i fewn yn bwnc dadleuol. Mae llawer yn dibynnu ar safbwyntiau gwleidyddol. Yr enghraifft enwocaf efallai yw dinas Derry\/Londonderry, gyda'r ffurf Derry (Saesneg) neu Doire\/Doire Cholm Chille (Gwyddeleg) yn cael ei defnyddio gan genedlaetholwyr Gwyddelig a Londonderry gan yr Unoliaethwyr. 'Gogledd Iwerddon' yw'r enw swyddogol ond mae nifer o Unoliaethwyr yn a'u cefnogwyr yn dal i defnyddio'r enw Ulster (Ulaidh). Ar y llaw arall, mae cenedlaetholwyr a gweriniaethwyr yn tueddu i gyfeirio at y rhanbarth fel 'Y Gogledd' (The North\/North of Ireland) neu'r 'Chwe Sir' (Six Counties.  Unoliaethwyr Ulster (Ulaidh) yw'r enw hanesyddol am dalaith Wyddelig Wlster, gyda chwech o'i naw sir yn gorwedd yng Ngogledd Iwerddon. Mae cenedlaetholwyr yn gwrthod defnyddio'r enw i gyfeirio at Ogledd Iwerddon ond mae'r term \"Ulster\" yn cael ei defnyddio'n aml gan yr Unoliaethwyr a'r wasg Brydeinig i gyfeirio at Ogledd Iwerddon. Fe'i gwelir hefyd mewn enwau fel Radio Ulster, RUC, Ulster Unionist Party ac Ulster Volunteer Force (grwp paramilwrol). Y Dalaith (The Province \/ An Ch\u00faige) yw'r enw hanesyddol am dalaith Wyddelig Wlster ond fe'i defnyddir gan Unoliaethwyr ac eraill fel term am Ogledd Iwerddon. Yn \u00f4l canllawiau'r BBC, mae \"the province\" yn dderbyniol ond dydy \"Ulster\" ddim. Mae'n argymell peidio defnyddio'r gair \"Prydeinig\" (\"British\") i gyfeirio at y bobl ond yn hytrach i ddefnyddio'r term niwtral \"pobl Gogledd Iwerddon\" (\"people of Northern Ireland\", a'r term \"tir mawr\" \"mainland\" wrth gyfeirio at Brydain Fawr mewn perthynas \u00e2 Gogledd Iwerddon Nid wy'r termau hyn yn dderbyniol gan y gymuned weriniaethol. Cenedlaetholwyr\/Gweriniaethwyr Defnyddir sawl term gan weriniaethwyr a chenedlaetholwyr i gyfeirio at Ogledd Iwerddon:  North of Ireland (Tuaisceart na h\u00c9ireann) - term sydd ddim yn cyfieithu i'r Gymraeg yn iawn ac sy'n pwysleisio fod y rhanbarth yn rhan o Iwerddon yn hytrach na'r DU. Gogledd-ddwyrain Iwerddon (North-East Ireland \/ Oirthuaisceart \u00c9ireann). Amrywiad ar yr uchod, llawer llai cyffredin. Y Chwe Sir (The Six Counties \/ na S\u00e9 Chontae) - term a ddefnyddir gan weriniaethwyr, e.e. Sinn F\u00e9in. Cyfeirir at Weriniaeth Iwerddon fel 'y 26 Sir' (Twenty-Six Counties) Dadleuir fod defnyddio enw swyddogol y rhanbarth yn gyfystyr \u00e2 derbyn ei fod yn perthyn i'r DU. The Occupied Six Counties. British-Occupied Ireland. Fel Occupied Six Counties, defnyddir hyn gan weriniaethwyr sy'n gwrthwynebu Cytundeb Dydd Gwener y Groglith (Good Friday Agrrement). Fourth Green Field (An Cheathr\u00fa Gort Glas). O'r g\u00e2n Four Green Fields gan Tommy Makem. Cyfeiriadau","549":"Awdures ac addasydd llyfrau Cymreig ydy Dr Elin Meek. Er iddi ond ddechrau addasu llyfrau i'r Gymraeg yn swyddogol yn 2001, mae eisoes wedi cyhoeddi bron i 160 o lyfrau drwy weithio yn llawrydd.Magwyd Elin yng Nghaerfyrddin ac Ystalyfera, mae ei theulu o Geredigion. Mynychodd Ysgol y Dderwen a'r Ysgol Ramadeg i Ferched yng  Nghaerfyrddin cyn mynd i astudio Almaeneg a Chymraeg ym Mhrifysgol Cymru Aberystwyth ac yna hyfforddodd fel athrawes yng Nghaerdydd. Mae'n byw yn Abertawe ar hyn o bryd ac yn gweithio fel darlithydd yn Adran y Gymraeg, Coleg y Drindod, Caerfyrddin. Caiff ei chomisiynu i addasu llyfrau fel rheol gan gyhoeddwyr megis Gwasg Gomer, Y Lolfa a Dref Wen. Mae ei chyfieithiadau mwyaf nodweddiadol yn cynnwys rhai o lyfrau Roald Dahl ar gyfer Rily Publications.  Llyfryddiaeth Llyfrau gwreiddiol Cymry wrth eu Gwaith (Cyfres Hwylio 'Mlaen), Chwefror 1997 (Y Lolfa) Llwyau Caru\/Love Spoons (Cyfres Cip ar Gymru), Chwefror 2003 (Gwasg Gomer) Urdd Gobaith Cymru\/The Urdd (Cyfres Cip ar Gymru), Mai 2003 (Gwasg Gomer) Deall Geiriau\/Understanding Words (Helpwch eich Plentyn), Ebrill 2004 (Gwasg Gomer) Dewi Sant (Cyfres Cip ar Gymru), Chwefror 2005 (Gwasg Gomer) Ennill y Ras (Cyfres i'r Byw), Mawrth 2005 (Gwasg Gomer) Babs (Cyfres i'r Byw), Mawrth 2005 (Gwasg Gomer) Y Crwban a'r Ysgyfarnog (Llyfr Mawr), Gorffennaf 2005 (Gwasg Gomer) Cwrs Mynediad, Awst 2005 (CBAC) Y Ci Mawr Blewog (Cyfres ar Wib), Medi 2005 (Gwasg Gomer) Gloywi a Gwella\/Better Skills (Helpwch eich Plentyn), Rhagfyr 2005 (Gwasg Gomer) Taclo'r Treigladau (Helpwch eich Plentyn), Mawrth 2006 (Gwasg Gomer) Y Llygad Ddall (Cyfres Chwedlau o Gymru), Ebrill 2006 (Gwasg Gomer) Magu Hyder\/Gaining Confidence (Helpwch eich Plentyn), Tachwedd 2006 (Gwasg Gomer) Dathlu G\u0175yl Ddewi (Hwyl G\u0175yl), Rhagfyr 2006 (Carreg Gwalch) Budapest (Cyfres Golau Gwyrdd), Mawrth 2007 (Y Lolfa) Ffion a'r Tim Rygbi (Cyfres ar Wib), Mawrth 2007 (Gwasg Gomer) Yr Wyddfa\/Snowdon (Cip ar Gymru), Mawrth 2007 (Gwasg Gomer) Edrych yn Dda (Cyfres Tonic), Mehefin 2007 (Canolfan Astudiaethau Addysg) Y Cwrwgl\/The Coracle (Cyfres Cip ar Gymru), Ebrill 2007 (Gwasg Gomer) Anifeiliaid\/Animals (Llyfr Hwyl Dwli), Mehefin 2007 (Gwasg Gomer) Cymru Gyfan\/ Wales All Over (Llyfr Hwyl Dwli), Mehefin 2007 (Gwasg Gomer) Dathlu Rygbi Cymru (Hwyl G\u0175yl), Gorffennaf 2007 (Carreg Gwalch) Adnabod Llythrennau\/Learning About Letters (Helpwch eich Plentyn), Hydref 2008 (Gwasg Gomer) Creu Brawddegau\/Forming Sentences (Helpwch eich Plentyn), Hydref 2008 (Gwasg Gomer) Ar Daith\/On the Move (Llyfr Hwyl Dwli), Hydref 2008 (Gwasg Gomer) Concro'r Byd\/Around the World (Llyfr Hwyl Dwli), Hydref 2008 (Gwasg Gomer) Dilyn Dwy Afon - Afon Tywi ac Afon Teifi (Mynediad i Gymru 1), Ebrill 2008 (Gwasg Gomer) Mynyddoedd Mawr \u2013 Eryri a'i Phobl (Mynediad i Gymru 2), Ebrill 2008 (Gwasg Gomer) O'r Tir - Byw yn y Wlad (Mynediad i Gymru 3), Ebrill 2008 (Gwasg Gomer) Hwyl gyda Rhifau\/Fun with Numbers (Helpwch eich Plentyn), Mehefin 2009 (Gwasg Gomer) Dathlu Tywysogion Cymru (Hwyl G\u0175yl), Medi 2009 (Carreg Gwalch) Dawnsio Gwirion, Hydref 2009 (Canolfan Astudiaethau Addysg) Addasiadau Lynda Waterhouse, Dysgu Caru (teitl gwreiddiol: Lovesick), Ebrill 1999 (Gwasg Gomer) Jenny Sullivan, Dwy Droed Chwith (teitl gwreiddiol: Two Left Feet), Mehefin 1999 (Gwasg Gomer) Bettina Paterson, Nadolig Llawen, Hipo Bach (teitl gwreiddiol: Happy Christmas, Little Hippo), Hydref 2001 (Gwasg Gomer) Anthony Masters, Melltith Llyn Brwynog (teitl gwreiddiol: The Curse of the Frozen Loch), Tachwedd 1999 (Gwasg Gomer) Viv French, Bom yn fy Mhen (teitl gwreiddiol: Falling Awake), Tachwedd 2001 (Gwasg Gomer) Chris S. Stephens, Lawr ar Lan y M\u00f4r (teitl gwreiddiol: A Seaside Treat), Mehefin 2002 (Gwasg Gomer) Catherine MacPhail, Grym y Garreg (teitl gwreiddiol: A Kind of Magic), Hydref 2002 (Gwasg Gomer) Gary Crew, Yr Hen D\u0175r (teitl gwreiddiol: The Water Tower), Mawrth 2003 (Gwasg Gomer) Colin Thompson, Y T\u0175r at yr Haul (teitl gwreiddiol: The Tower to the Sun), Ebrill 2003 (Dref Wen) Graham Howells, Diwrnod i'r Dewin (teitl gwreiddiol: Merlin Awakes), Mai 2003 (Gwasg Gomer) Jacqueline Wilson, Yr Anghenfil Dweud Straeon (teitl gwreiddiol: The Monster Story-Teller), Mawrth 2004 (Gwasg Gomer) Jacqueline Wilson, Pecyn Bwyd y Deinosor (teitl gwreiddiol: The Dinosaur's Packed Lunch), Mawrth 2004 (Gwasg Gomer) Si\u00e2n Lewis, Bili Jones, Seren (teitl gwreiddiol: Billy Jones, Dog Star), Mawrth 2005 (Gwasg Gomer) Julie Rainsbury, Mr Penstrwmbwl a'r Ddraig Fach (teitl gwreiddiol: Mr Barafundle and the Rockdragon), Hydref 2005 (Gwasg Gomer) Jacqueline Wilson, Ffrindiau Gorau (teitl gwreiddiol: Best Friends), Mai 2005 (Gwasg Gomer) Malachy Doyle, Mam-gu Penrhiw a'r Barcud Coch Olaf (teitl gwreiddiol: Granny Sarah and the last Red Kite), Mehefin 2006 (Gwasg Gomer) W. Awdry, Tomos a Persi yn Achub y Dydd (teitl gwreiddiol: Thomas and Percy to the Rescue) Rhagfyr 2006 (Dref Wen) Francesca Simon, Henri Helynt yn Dial (teitl gwreiddiol: Horrid Henry's Revenge), Chwefror 2007 (Canolfan Astudiaethau Addysg) (gyda Mererid Hopwood) Laurie Krebs, Mae Pawb yn Mynd ar Saffari (teitl gwreiddiol: We All Went on Safari), Chwefror 2007 (Llyfrau Barefoot Cymru Cyf) Benedict Blathway, Yn y Dref (teitl gwreiddiol: In the Town), Gorffennaf 2007 (Dref Wen) Ian Whybrow, Siwan yn Mynd i Sglefrio (teitl gwreiddiol: Bella Gets her Skates), Medi 2007 (Gwasg Gomer) Francesca Simon, Bom Drewllyd Henri Helynt (teitl gwreiddiol: Horrid Henry's Stinkbomb), Hydref 2007 (Canolfan Astudiaethau Addysg) Francesca Simon, Pants Henri Helynt (teitl gwreiddiol: Horrid Henry's Underpants), Hydref 2007 (Canolfan Astudiaethau Addysg) Heather Amery a Stephen Cartwright, Sinderela \/ Cinderella, Chwefror 2008 (Dref Wen) Francesca Simon, Henri Helynt a'r Llau (teitl gwreiddiol: Horrid Henry's Nits), Mawrth 2008 (Canolfan Astudiaethau Addysg) Francesca Simon, Henri Helynt yn Twyllo'r Tylwyth Teg (teitl gwreiddiol: Horrid Henry Tricks the Tooth Fairy), Mawrth 2008 (Canolfan Astudiaethau Addysg) Morris Gleitzman, Merch o dan Ddaear (teitl gwreiddiol: Girl Underground), Mai 2008 (Gwasg Gomer) Roald Dahl, Moddion Rhyfeddol George (teitl gwreiddiol: George's Marvellous Medicine), Ionawr 2009 (Rily) Jenny Oldfield, Ysgol C\u0175n Bach (teitl gwreiddiol: Pet School), Chwefror 2009 (Gwasg Gomer) John Townsend, Taro'r Targed (teitl gwreiddiol: Deadline), Chwefror 2009 (Gwasg Gomer) Jacqueline Wilson, Merched Drwg (teitl gwreiddiol: Bad Girls), Mawrth 2009 (Gwasg Gomer) Roald Dahl, Y Crocodeil Anferthol (teitl gwreiddiol: The Enormous Crocodile), Mai 2009 (Rily) Tony Bradman, Y Ddau Jac (teitl gwreiddiol: The Two Jacks), Mehefin 2009 (Gwasg Gomer) W. Awdry, Tomos a'i Ffrindiau: Tomos, Gorffennaf 2009 (Rily) W. Awdry, Tomos a'i Ffrindiau: James, Gorffennaf 2009 (Rily) W. Awdry, Tomos a'i Ffrindiau: Pyrsi, Gorffennaf 2009 (Rily) Roald Dahl, Mr Cadno Campus (teitl gwreiddiol: Fantastic Mr Fox), Medi 2009 (Rily) Julie Bertagna, Arwr y Naid Bynji (teitl gwreiddiol: \"Bungee Hero), Medi 2009 (Gwasg Gomer) Alan Durant, Ail-Lwytho'r Game Boy (teitl gwreiddiol: Game Boy Reloaded), Medi 2009 (Gwasg Gomer) Michael Morpurgo, Caeau Fflandrys (teitl gwreiddiol: Private Peaceful), Medi 2009 (Dref Wen) W. Awdry, Tomos a'i Ffrindiau: Gordon, Tachwedd 2009 (Rily) W. Awdry, Tomos a'i Ffrindiau: Jeremi, Tachwedd 2009 (Rily) W. Awdry, Tomos a'i Ffrindiau: Tobi, Tachwedd 2009 (Rily) Brian Keaney, Ysgol Jacob (teitl gwreiddiol: Jacob's Ladder), Mai 2010 (Rily) Colin Brake, Dr Who - Dewis dy Dynged: Y Rhyfel Oeraf (teitl gwreiddiol: Dr Who - Decide Your Destiny: The Coldest War), Awst 2010 (Rily) Roald Dahl, Y Twits (teitl gwreiddiol: The Twits), Medi 2010 (Rily) Michael Coleman, Tag (teitl gwreiddiol: Tag), Tachwedd 2010 (Rily) Michael Coleman, Pa Ddewis (teitl gwreiddiol: Going Straight), Ionawr 2011 (Rily) Roald Dahl, Jir\u00e1ff, a'r Pelican a Fi (teitl gwreiddiol: The Giraffe and the Pelly and Me), Ionawr 2011 (Rily) Jacqueline Wilson, Lowri Angel (teitl gwreiddiol: Vicky Angel), Gorffennaf 2011 (Gwasg Gomer) Morris Gleitzman, Bachgen yn y M\u00f4r (teitl gwreiddiol: Boy Overboard), Awst 2011 (Gwasg Gomer) Gwyddoniadur Darluniau Cyntaf i Blant (teitl gwreiddiol: The Usborne First Picture Encyclopedia), Medi 2011 (Rily) Roald Dahl, Danny Pencampwr y Byd (teitl gwreiddiol: Danny the Champion of the World), Hydref 2011 (Rily) Roald Dahl, Nab Wrc (teitl gwreiddiol: Esio Trot), Chwefror 2012 (Rily) Gill Lewis, Gwalch y Nen (teitl gwreiddiol: Sky Hawk), Chwefror 2012 (Rily) Judith Kerr, Mog y Gath Anghofus (teitl gwreiddiol: Mog the Forgetful Cat), Mawrth 2012 (Dref Wen) Richard Walker, Jac a'r Goeden Ffa (teitl gwreiddiol: Jack and the Beanstalk), Ebrill 2012 (Llyfrau Barefoot Cymru Cyf) Jacqueline Wilson, Cyfrinachau (teitl gwreiddiol: Secrets), Mehefin 2012 (Gwasg Gomer) Thomas Bloor, Bechgyn y Bomio (teitl gwreiddiol: Bomber Boys), Gorffennaf 2012 (Barrington Stoke) Tony Bradman, Myrddin, Y Bachgen Arbennig (teitl gwreiddiol: Young Merlin), Gorffennaf 2012 (Barrington Stoke) Malachy Doyle, Melltith Teulu Lambton (teitl gwreiddiol: The Lambton Curse), Gorffennaf 2012 (Barrington Stoke) Roald Dahl, Yr CMM (teitl gwreiddiol: The BFG), Awst 2012 (Rily) Roald Dahl, Y Bys Hud (teitl gwreiddiol: The Magic Finger), Chwefror 2013 (Rily) Roald Dahl, Charlie a'r Esgynnydd Mawr Gwydr (teitl gwreiddiol: Charlie and the Great Glass Elevator), Chwefror 2013 (Rily) Gill Lewis, Dolffin Gwyn (teitl gwreiddiol: White Dolphin), Chwefror 2013 (Rily) Francesca Simon, Henri Helynt a'r Cefnogwr P\u00eal-Droed (teitl gwreiddiol: Horrid Henry and the Football Fiend), Mawrth 2013 (Canolfan Astudiaethau Addysg) Francesca Simon, Henri Helynt a'r Dyn Eira Erchyll (teitl gwreiddiol: Horrid Henry and the Abominable Snowman), Mawrth 2013 (Canolfan Astudiaethau Addysg) Jacqueline Wilson, Candi-Fflos (teitl gwreiddiol: Candyfloss), Mai 2013 (Gwasg Gomer) Francesca Simon, Henri Helynt a Melltith y Mymi (teitl gwreiddiol: Horrid Henry and the Mummy's Curse), Hydref 2013 (Canolfan Astudiaethau Addysg) Roald Dahl, Charlie a'r Ffatri Siocled (teitl gwreiddiol: Charlie and the Chocolate Factory), Ebrill 2017 (Rily) Cyfeiriadau Dolenni allanol Cyfweliad Elin Meek ar Llais Ll\u00ean y BBC Holiadur Elin Meek ar Llais Ll\u00ean y BBC Elin Meek: Cyfieithu llyfrau Roald Dahl i\u2019r Gymraeg","551":"Cefnfor India yw'r trydydd mwyaf o gefnforoedd y byd, gan orchuddio 70,560,000 km2 (27,240,000 metr sgw\u00e2r) neu 19.8% o'r d\u0175r ar wyneb y Ddaear. Mae wedi'i ffinio gan Asia i'r gogledd, Affrica i'r gorllewin ac Awstralia i'r dwyrain. I'r de mae wedi'i ffinio \u00e2'r Cefnfor Deheuol neu Antarctica, yn dibynnu ar y diffiniad a ddefnyddir. Mae gan Gefnfor India rai moroedd ymylol neu ranbarthol mawr, fel M\u00f4r Arabia, y M\u00f4r Laccadive, M\u00f4r Somal\u00efaidd, Bae Bengal, M\u00f4r Andaman, M\u00f4r Andaman a M\u00f4r Timor. Yma hefyd ceir Gwlff Aden, Gwlff Oman a Gwlff Persia. Ymlith y gwledydd o gwmpas Cefnfor India mae De Affrica, Mosambic, Tansan\u00efa, Cenia a Somalia yn Affrica, Iemen, Oman, Pacistan, India, Bangladesh, Myanmar ac Indonesia yn Asia ac Awstralia. Yr ynysoedd mwyaf yw Madagasgar, Comoros, Seychelles, Socotra, ynysoedd Lakshadweep, Maldives, Ynysfor Chagos, Sri Lanca, Ynysoedd Andaman, Ynysoedd Nicobar, Ynysoedd Mantawai, ac Ynysoedd Kergu\u00e9len. Mae Cefnfor India'n cynnwys 291.9 miliwn km\u00b3 o dd\u0175r. Ei ddyfnder mwyaf yw dyffryn hollt Java gyda dyfnder o 7,258 medr, ond mae dyfnder cyfartolog y cefnfor yn 3,897 medr, bron i bedwar gwaith uchder yr Wyddfa.  Geirdarddiad Mae'r enw 'Cefnfor India' wedi'i ddefnyddio ers o leiaf 1515 pan ardystiwyd y ffurf Ladin Oceanus Orientalis Indicus (\"Cefnfor Dwyrain Indiaidd\"), a ddefnyddiwyd gan fod India'n ymwthio i'r mor. Fe'i gelwid cyn hynny'n \"Gefnfor Dwyreiniol\", term a oedd yn dal i gael ei ddefnyddio yng nghanol y 18g.Yng Ngwlad Groeg Hynafol, galwyd Cefnfor India yn \"F\u00f4r Erythraean\". Daearyddiaeth Maint a data Roedd ffiniau Cefnfor India, fel yr amlinellwyd gan y Sefydliad Hydrograffig Rhyngwladol ym 1953 yn cynnwys y Cefnfor Deheuol ond nid y moroedd ymylol ar hyd yr ymyl ogleddol, ond yn y flwyddyn 2000 amffiniodd yr IHO y Cefnfor Deheuol ar wah\u00e2n, gweithred a symudodd ddyfroedd i'r De o 60\u00b0 S  o Gefnfor India, ond a oedd yn cynnwys y moroedd ymylol gogleddol. Mae rhan fwyaf gogleddol Cefnfor India (gan gynnwys moroedd ymylol) oddeutu 30 \u00b0 i'r gogledd yng Ngwlff Persia. Arfordiroedd a silffoedd Mewn cyferbyniad \u00e2'r M\u00f4r Iwerydd a'r M\u00f4r Tawel, mae Cefnfor India wedi'i amg\u00e1u gan brif diroedd ac archipelago ar dair ochr ac nid yw'n ymestyn o begwn i begwn. Mae wedi'i ganoli ar Benrhyn India. Er bod yr is-gyfandir hwn wedi chwarae rhan sylweddol yn ei hanes, mae Cefnfor India wedi bod yn ferw o gymunedau cosmopolitaidd, gan gydgysylltu rhanbarthau amrywiol gan arloesiadau, masnach a chrefydd ers yn gynnar iawn. Mae gan ymylon gweithredol Cefnfor India ddyfnder cyfartalog o 19 \u00b1 0.61 km (11.81 \u00b1 0.38 milltir) gyda dyfnder uchaf o 175 km (109 milltir). Mae gan yr ymylon goddefol ddyfnder cyfartalog o 47.6 \u00b1 0.8 km (29.58 \u00b1 0.50 milltir). Lled cyfartalog llethrau'r silffoedd cyfandirol yw 50.4-52.4 km (31.3-32.6 milltir) ar gyfer ymylon gweithredol a goddefol yn y drefn honno, gyda dyfnder uchaf o 205.3-255.2 km (127.6\u2013158.6 milltir).Awstralia, Indonesia, ac India yw'r tair gwlad sydd \u00e2'r traethlinau hiraf a'r parthau economaidd unigryw. Mae'r silff gyfandirol yn 15% o Gefnfor India. Mae mwy na dau biliwn o bobl yn byw mewn gwledydd sy'n ffinio \u00e2 Chefnfor India, o'i gymharu ag 1.7 biliwn ar gyfer M\u00f4r yr Iwerydd a 2.7 biliwn ar gyfer y M\u00f4r Tawel (mae rhai gwledydd yn ffinio \u00e2 mwy nag un cefnfor).  Afonydd Mae basn draenio Cefnfor India yn gorchuddio 21,100,000 km2 (8,100,000 metr sgw\u00e2r), bron yn union yr un fath ag arwynebedd y M\u00f4r Tawel a hanner basn yr Iwerydd, neu 30% o arwyneb ei gefnfor (o'i gymharu \u00e2 15% ar gyfer y M\u00f4r Tawel). Rhennir basn draenio Cefnfor India yn oddeutu 800 o fasnau unigol, hanner yr un o'r M\u00f4r Tawel. Lleolir 50% ohono yn Asia, 30% yn Affrica, ac 20% yn Awstralasia. Mae afonydd Cefnfor India'n fyrrach, ar gyfartaledd, (740 km sef 460 milltir) nag afonydd y cefnforoedd mawr eraill. Yr afonydd mwyaf yw (dosbarth 5) afonydd Zambezi, Ganges-Brahmaputra, Indus, Jubba, a Murray ac (dosbarth 4) Shatt al-Arab, Wadi Ad Dawasir (system afon sych ar Benrhyn Arabia) ac afonydd Limpopo.   Hinsawdd Mae sawl nodwedd yn gwneud Cefnfor India'n unigryw. Mae'n ffurfio craidd y Pwll Cynnes Trofannol ar raddfa fawr sydd, wrth ryngweithio \u00e2'r awyrgylch, yn effeithio ar yr hinsawdd yn rhanbarthol ac yn fyd-eang. Mae Asia'n blocio allforio gwres ac mae'n atal awyru Cefnfor India. Y cyfandir hwn hefyd sy'n gyrru mons\u0175n Cefnfor India, y cryfaf ar y Ddaear, sy'n achosi amrywiadau tymhorol ar raddfa fawr mewn ceryntau cefnfor, gan gynnwys gwrthdroi Cerrynt Somal\u00efaidd a Cherrynt Monsoon Indiaidd.  Mae uwchraddiad (upwelling) yn digwydd ger Corn Affrica a Phenrhyn Arabia yn Hemisffer y Gogledd ac i'r gogledd o'r gwyntoedd masnach yn Hemisffer y De. Mae'r Indonesian Throughflow yn gysylltiad Cyhydeddol unigryw \u00e2'r M\u00f4r Tawel.  Hanes Mae Cefnfor India, ynghyd \u00e2 M\u00f4r y Canoldir, wedi cysylltu pobl ers talwm, tra bod yr Iwerydd a'r M\u00f4r Tawel wedi gweithredu fel rhwystrau neu mare incognitum. Mae hanes ysgrifenedig Cefnfor India, fodd bynnag, wedi bod yn Ewrocentrig ac yn dibynnu i raddau helaeth ar argaeledd ffynonellau ysgrifenedig o'r oes drefedigaethol (colonial). Yn aml, rhennir yr hanes hwn yn gyfnod hynafol ac yna cyfnod Islamaidd; mae'r cyfnodau dilynol yn aml yn cael eu hisrannu i gyfnodau Portiwgalaidd, Iseldiraidd a Seisnig. Aneddiadau cyntaf Darganfuwyd ffosiliau pleistosen o Homo erectus a chyn-H eraill fel yr hominid sapiens, tebyg i Homo heidelbergensis yn Ewrop, yn India. Yn \u00f4l theori trychineb Toba, 74000 o flynyddoedd yn \u00f4l, pan echdorodd llosgfynydd yn Llyn Toba,Sumatra, gorchuddiwyd India \u00e2 lludw folcanig gan ddileu un neu ragor o linachau bodau dynol hynafol yn India a De-ddwyrain Asia.Mae theori 'Allan o Affrica' yn nodi bod Homo sapiens wedi ymledu o Affrica i dir mawr Ewrasia. Mae'r rhagdybiaeth Gwasgariad Deheuol neu Arfordirol mwy diweddar, fodd bynnag, yn dadlau bod bodau dynol modern wedi ymledu ar hyd arfordiroedd Penrhyn Arabia a de Asia. Cefnogir y rhagdybiaeth hon gan ymchwil mtDNA sy'n datgelu digwyddiad gwasgaru cyflym yn ystod y Pleistosen Hwyr (11,000 CP \/ o flynyddoedd yn \u00f4l). Dechreuodd y gwasgariad arfordirol hwn, fodd bynnag, yn Nwyrain Affrica 75,000 o CP a digwyddodd yn ysbeidiol o aber i aber ar hyd perimedr gogleddol Cefnfor India ar gyfradd o 0.7\u20134.0 km (0.43-2.49 milltir) y flwyddyn. Yn y pen draw, arweiniodd at fodau dynol modern yn mudo o Sunda dros Wallacea i Sahul (De-ddwyrain Asia i Awstralia). Ers hynny, mae tonnau o bobloedd wedi ymfudo ac wedi ailsefydlu ac, yn amlwg, roedd pobl arfordirol Cefnfor India wedi bod yn byw yno ymhell cyn i'r gwareiddiadau cyntaf ddod i'r amlwg. 5000\u20136000 o flynyddoedd yn \u00f4l roedd chwe chanolfan ddiwylliannol wahanol wedi esblygu o amgylch Cefnfor India: Dwyrain Affrica, y Dwyrain Canol, Is-gyfandir India, De Ddwyrain Asia, y Byd Malay, ac Awstralia; pob un yn rhyng-gysylltu \u00e2'i gymdogion.Dechreuodd globaleiddio bwyd ar dir mawr Cefnfor India c. 4.000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Daeth pum cnwd Affricanaidd - sorghum, miled perlog, miled bys, cowpea, a ffa hyacinth - rywsut o hyd i Gujarat yn India yn ystod yr Harappan Hwyr (2000\u20131700 BCE). Esblygodd masnachwyr Gwjarati yn fforwyr cyntaf Cefnfor India wrth iddynt fasnachu nwyddau Affricanaidd fel ifori, cregyn crwban, a chaethweision. Canfu miled Broomcorn ei ffordd o Ganol Asia i Affrica, ynghyd \u00e2 gwartheg, cywion ieir a gwartheg sebu, er bod anghydfod ynghylch yr union amseriad. Oddeutu 2000 BCE ymddangosodd pupur du a sesame, y ddau yn frodorol o Asia, yn yr Aifft. Tua'r un amser symudodd y llygoden fawr ddu a llygoden y t\u0177 o Asia i'r Aifft. Cyrhaeddodd Bananas i Affrica tua 3000 o flynyddoedd yn \u00f4l.Mae o leiaf un ar ddeg o tsunamis cynhanesyddol wedi taro arfordir Cefnfor India yn Indonesia rhwng 7,400 a 2,900 o flynyddoedd yn \u00f4l. Wrth ddadansoddi gwelyau tywod mewn ogof\u00e2u yn rhanbarth Aceh, daeth gwyddonwyr i'r casgliad bod y cyfnodau rhwng y tsunamis hyn wedi amrywio o gyfresi o f\u00e2n tsunamis dros ganrif i gyfnodau o fwy na 2,000 o flynyddoedd cyn y megathrusts yn Ffos Sunda. Er bod y risg ar gyfer tsunamis yn y dyfodol yn uchel, mae'n debygol y bydd cyfnod tawel yn dilyn megathrust mawr fel yr un yn 2,004, a hynny am gyfnod go hir. Darllen pellach Bahl, Christopher D. \"Transoceanic Arabic historiography: sharing the past of the sixteenth-century western Indian Ocean.\" Journal of Global History 15.2 (2020): 203\u2013223. Palat,  Ravi. The Making of an Indian Ocean World-Economy, 1250\u20131650: Princes, Paddy fields, and Bazaars (2015) Pearson, Michael. Trade, Circulation, and Flow in the Indian Ocean World (2015_0(Palgrave Series in Indian Ocean World Studies) Schnepel, Burkhard and Edward A. Alpers, eds. Connectivity in Motion: Island Hubs in the Indian Ocean World (2017). Schottenhammer, Angela, ed. Early Global Interconnectivity across the Indian Ocean World, Volume I: Commercial Structures and Exchanges (2019) Schottenhammer, Angela, ed. Early Global Interconnectivity across the Indian Ocean World, Volume II: Exchange of Ideas, Religions, and Technologies (2019) Serels, Steven, ed. The Impoverishment of the African Red Sea Littoral, 1640\u20131945 (2018) Dolennau allanol \"The Indian Ocean in World History\" (Flash). Sultan Qaboos Cultural Center. Cyrchwyd 25 Gorffennaf 2015. \"The Indian Ocean Trade: A Classroom Simulation\" (PDF). African Studies Center, Boston University. Cyrchwyd 25 Gorffennaf 2015. \u00a0\"Indian Ocean\". Encyclop\u00e6dia Britannica (arg. 11th). 1911. Cyfeiriadau","552":"Cefnfor India yw'r trydydd mwyaf o gefnforoedd y byd, gan orchuddio 70,560,000 km2 (27,240,000 metr sgw\u00e2r) neu 19.8% o'r d\u0175r ar wyneb y Ddaear. Mae wedi'i ffinio gan Asia i'r gogledd, Affrica i'r gorllewin ac Awstralia i'r dwyrain. I'r de mae wedi'i ffinio \u00e2'r Cefnfor Deheuol neu Antarctica, yn dibynnu ar y diffiniad a ddefnyddir. Mae gan Gefnfor India rai moroedd ymylol neu ranbarthol mawr, fel M\u00f4r Arabia, y M\u00f4r Laccadive, M\u00f4r Somal\u00efaidd, Bae Bengal, M\u00f4r Andaman, M\u00f4r Andaman a M\u00f4r Timor. Yma hefyd ceir Gwlff Aden, Gwlff Oman a Gwlff Persia. Ymlith y gwledydd o gwmpas Cefnfor India mae De Affrica, Mosambic, Tansan\u00efa, Cenia a Somalia yn Affrica, Iemen, Oman, Pacistan, India, Bangladesh, Myanmar ac Indonesia yn Asia ac Awstralia. Yr ynysoedd mwyaf yw Madagasgar, Comoros, Seychelles, Socotra, ynysoedd Lakshadweep, Maldives, Ynysfor Chagos, Sri Lanca, Ynysoedd Andaman, Ynysoedd Nicobar, Ynysoedd Mantawai, ac Ynysoedd Kergu\u00e9len. Mae Cefnfor India'n cynnwys 291.9 miliwn km\u00b3 o dd\u0175r. Ei ddyfnder mwyaf yw dyffryn hollt Java gyda dyfnder o 7,258 medr, ond mae dyfnder cyfartolog y cefnfor yn 3,897 medr, bron i bedwar gwaith uchder yr Wyddfa.  Geirdarddiad Mae'r enw 'Cefnfor India' wedi'i ddefnyddio ers o leiaf 1515 pan ardystiwyd y ffurf Ladin Oceanus Orientalis Indicus (\"Cefnfor Dwyrain Indiaidd\"), a ddefnyddiwyd gan fod India'n ymwthio i'r mor. Fe'i gelwid cyn hynny'n \"Gefnfor Dwyreiniol\", term a oedd yn dal i gael ei ddefnyddio yng nghanol y 18g.Yng Ngwlad Groeg Hynafol, galwyd Cefnfor India yn \"F\u00f4r Erythraean\". Daearyddiaeth Maint a data Roedd ffiniau Cefnfor India, fel yr amlinellwyd gan y Sefydliad Hydrograffig Rhyngwladol ym 1953 yn cynnwys y Cefnfor Deheuol ond nid y moroedd ymylol ar hyd yr ymyl ogleddol, ond yn y flwyddyn 2000 amffiniodd yr IHO y Cefnfor Deheuol ar wah\u00e2n, gweithred a symudodd ddyfroedd i'r De o 60\u00b0 S  o Gefnfor India, ond a oedd yn cynnwys y moroedd ymylol gogleddol. Mae rhan fwyaf gogleddol Cefnfor India (gan gynnwys moroedd ymylol) oddeutu 30 \u00b0 i'r gogledd yng Ngwlff Persia. Arfordiroedd a silffoedd Mewn cyferbyniad \u00e2'r M\u00f4r Iwerydd a'r M\u00f4r Tawel, mae Cefnfor India wedi'i amg\u00e1u gan brif diroedd ac archipelago ar dair ochr ac nid yw'n ymestyn o begwn i begwn. Mae wedi'i ganoli ar Benrhyn India. Er bod yr is-gyfandir hwn wedi chwarae rhan sylweddol yn ei hanes, mae Cefnfor India wedi bod yn ferw o gymunedau cosmopolitaidd, gan gydgysylltu rhanbarthau amrywiol gan arloesiadau, masnach a chrefydd ers yn gynnar iawn. Mae gan ymylon gweithredol Cefnfor India ddyfnder cyfartalog o 19 \u00b1 0.61 km (11.81 \u00b1 0.38 milltir) gyda dyfnder uchaf o 175 km (109 milltir). Mae gan yr ymylon goddefol ddyfnder cyfartalog o 47.6 \u00b1 0.8 km (29.58 \u00b1 0.50 milltir). Lled cyfartalog llethrau'r silffoedd cyfandirol yw 50.4-52.4 km (31.3-32.6 milltir) ar gyfer ymylon gweithredol a goddefol yn y drefn honno, gyda dyfnder uchaf o 205.3-255.2 km (127.6\u2013158.6 milltir).Awstralia, Indonesia, ac India yw'r tair gwlad sydd \u00e2'r traethlinau hiraf a'r parthau economaidd unigryw. Mae'r silff gyfandirol yn 15% o Gefnfor India. Mae mwy na dau biliwn o bobl yn byw mewn gwledydd sy'n ffinio \u00e2 Chefnfor India, o'i gymharu ag 1.7 biliwn ar gyfer M\u00f4r yr Iwerydd a 2.7 biliwn ar gyfer y M\u00f4r Tawel (mae rhai gwledydd yn ffinio \u00e2 mwy nag un cefnfor).  Afonydd Mae basn draenio Cefnfor India yn gorchuddio 21,100,000 km2 (8,100,000 metr sgw\u00e2r), bron yn union yr un fath ag arwynebedd y M\u00f4r Tawel a hanner basn yr Iwerydd, neu 30% o arwyneb ei gefnfor (o'i gymharu \u00e2 15% ar gyfer y M\u00f4r Tawel). Rhennir basn draenio Cefnfor India yn oddeutu 800 o fasnau unigol, hanner yr un o'r M\u00f4r Tawel. Lleolir 50% ohono yn Asia, 30% yn Affrica, ac 20% yn Awstralasia. Mae afonydd Cefnfor India'n fyrrach, ar gyfartaledd, (740 km sef 460 milltir) nag afonydd y cefnforoedd mawr eraill. Yr afonydd mwyaf yw (dosbarth 5) afonydd Zambezi, Ganges-Brahmaputra, Indus, Jubba, a Murray ac (dosbarth 4) Shatt al-Arab, Wadi Ad Dawasir (system afon sych ar Benrhyn Arabia) ac afonydd Limpopo.   Hinsawdd Mae sawl nodwedd yn gwneud Cefnfor India'n unigryw. Mae'n ffurfio craidd y Pwll Cynnes Trofannol ar raddfa fawr sydd, wrth ryngweithio \u00e2'r awyrgylch, yn effeithio ar yr hinsawdd yn rhanbarthol ac yn fyd-eang. Mae Asia'n blocio allforio gwres ac mae'n atal awyru Cefnfor India. Y cyfandir hwn hefyd sy'n gyrru mons\u0175n Cefnfor India, y cryfaf ar y Ddaear, sy'n achosi amrywiadau tymhorol ar raddfa fawr mewn ceryntau cefnfor, gan gynnwys gwrthdroi Cerrynt Somal\u00efaidd a Cherrynt Monsoon Indiaidd.  Mae uwchraddiad (upwelling) yn digwydd ger Corn Affrica a Phenrhyn Arabia yn Hemisffer y Gogledd ac i'r gogledd o'r gwyntoedd masnach yn Hemisffer y De. Mae'r Indonesian Throughflow yn gysylltiad Cyhydeddol unigryw \u00e2'r M\u00f4r Tawel.  Hanes Mae Cefnfor India, ynghyd \u00e2 M\u00f4r y Canoldir, wedi cysylltu pobl ers talwm, tra bod yr Iwerydd a'r M\u00f4r Tawel wedi gweithredu fel rhwystrau neu mare incognitum. Mae hanes ysgrifenedig Cefnfor India, fodd bynnag, wedi bod yn Ewrocentrig ac yn dibynnu i raddau helaeth ar argaeledd ffynonellau ysgrifenedig o'r oes drefedigaethol (colonial). Yn aml, rhennir yr hanes hwn yn gyfnod hynafol ac yna cyfnod Islamaidd; mae'r cyfnodau dilynol yn aml yn cael eu hisrannu i gyfnodau Portiwgalaidd, Iseldiraidd a Seisnig. Aneddiadau cyntaf Darganfuwyd ffosiliau pleistosen o Homo erectus a chyn-H eraill fel yr hominid sapiens, tebyg i Homo heidelbergensis yn Ewrop, yn India. Yn \u00f4l theori trychineb Toba, 74000 o flynyddoedd yn \u00f4l, pan echdorodd llosgfynydd yn Llyn Toba,Sumatra, gorchuddiwyd India \u00e2 lludw folcanig gan ddileu un neu ragor o linachau bodau dynol hynafol yn India a De-ddwyrain Asia.Mae theori 'Allan o Affrica' yn nodi bod Homo sapiens wedi ymledu o Affrica i dir mawr Ewrasia. Mae'r rhagdybiaeth Gwasgariad Deheuol neu Arfordirol mwy diweddar, fodd bynnag, yn dadlau bod bodau dynol modern wedi ymledu ar hyd arfordiroedd Penrhyn Arabia a de Asia. Cefnogir y rhagdybiaeth hon gan ymchwil mtDNA sy'n datgelu digwyddiad gwasgaru cyflym yn ystod y Pleistosen Hwyr (11,000 CP \/ o flynyddoedd yn \u00f4l). Dechreuodd y gwasgariad arfordirol hwn, fodd bynnag, yn Nwyrain Affrica 75,000 o CP a digwyddodd yn ysbeidiol o aber i aber ar hyd perimedr gogleddol Cefnfor India ar gyfradd o 0.7\u20134.0 km (0.43-2.49 milltir) y flwyddyn. Yn y pen draw, arweiniodd at fodau dynol modern yn mudo o Sunda dros Wallacea i Sahul (De-ddwyrain Asia i Awstralia). Ers hynny, mae tonnau o bobloedd wedi ymfudo ac wedi ailsefydlu ac, yn amlwg, roedd pobl arfordirol Cefnfor India wedi bod yn byw yno ymhell cyn i'r gwareiddiadau cyntaf ddod i'r amlwg. 5000\u20136000 o flynyddoedd yn \u00f4l roedd chwe chanolfan ddiwylliannol wahanol wedi esblygu o amgylch Cefnfor India: Dwyrain Affrica, y Dwyrain Canol, Is-gyfandir India, De Ddwyrain Asia, y Byd Malay, ac Awstralia; pob un yn rhyng-gysylltu \u00e2'i gymdogion.Dechreuodd globaleiddio bwyd ar dir mawr Cefnfor India c. 4.000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Daeth pum cnwd Affricanaidd - sorghum, miled perlog, miled bys, cowpea, a ffa hyacinth - rywsut o hyd i Gujarat yn India yn ystod yr Harappan Hwyr (2000\u20131700 BCE). Esblygodd masnachwyr Gwjarati yn fforwyr cyntaf Cefnfor India wrth iddynt fasnachu nwyddau Affricanaidd fel ifori, cregyn crwban, a chaethweision. Canfu miled Broomcorn ei ffordd o Ganol Asia i Affrica, ynghyd \u00e2 gwartheg, cywion ieir a gwartheg sebu, er bod anghydfod ynghylch yr union amseriad. Oddeutu 2000 BCE ymddangosodd pupur du a sesame, y ddau yn frodorol o Asia, yn yr Aifft. Tua'r un amser symudodd y llygoden fawr ddu a llygoden y t\u0177 o Asia i'r Aifft. Cyrhaeddodd Bananas i Affrica tua 3000 o flynyddoedd yn \u00f4l.Mae o leiaf un ar ddeg o tsunamis cynhanesyddol wedi taro arfordir Cefnfor India yn Indonesia rhwng 7,400 a 2,900 o flynyddoedd yn \u00f4l. Wrth ddadansoddi gwelyau tywod mewn ogof\u00e2u yn rhanbarth Aceh, daeth gwyddonwyr i'r casgliad bod y cyfnodau rhwng y tsunamis hyn wedi amrywio o gyfresi o f\u00e2n tsunamis dros ganrif i gyfnodau o fwy na 2,000 o flynyddoedd cyn y megathrusts yn Ffos Sunda. Er bod y risg ar gyfer tsunamis yn y dyfodol yn uchel, mae'n debygol y bydd cyfnod tawel yn dilyn megathrust mawr fel yr un yn 2,004, a hynny am gyfnod go hir. Darllen pellach Bahl, Christopher D. \"Transoceanic Arabic historiography: sharing the past of the sixteenth-century western Indian Ocean.\" Journal of Global History 15.2 (2020): 203\u2013223. Palat,  Ravi. The Making of an Indian Ocean World-Economy, 1250\u20131650: Princes, Paddy fields, and Bazaars (2015) Pearson, Michael. Trade, Circulation, and Flow in the Indian Ocean World (2015_0(Palgrave Series in Indian Ocean World Studies) Schnepel, Burkhard and Edward A. Alpers, eds. Connectivity in Motion: Island Hubs in the Indian Ocean World (2017). Schottenhammer, Angela, ed. Early Global Interconnectivity across the Indian Ocean World, Volume I: Commercial Structures and Exchanges (2019) Schottenhammer, Angela, ed. Early Global Interconnectivity across the Indian Ocean World, Volume II: Exchange of Ideas, Religions, and Technologies (2019) Serels, Steven, ed. The Impoverishment of the African Red Sea Littoral, 1640\u20131945 (2018) Dolennau allanol \"The Indian Ocean in World History\" (Flash). Sultan Qaboos Cultural Center. Cyrchwyd 25 Gorffennaf 2015. \"The Indian Ocean Trade: A Classroom Simulation\" (PDF). African Studies Center, Boston University. Cyrchwyd 25 Gorffennaf 2015. \u00a0\"Indian Ocean\". Encyclop\u00e6dia Britannica (arg. 11th). 1911. Cyfeiriadau","553":"Roedd Kate Roberts (13 Chwefror 1891 \u2013 4 Ebrill 1985) yn llenor enwog yn y Gymraeg. Fe'i ganed ym mhentref Rhosgadfan, yn yr hen Sir Gaernarfon (Gwynedd) a bu farw yn Ninbych. Gelwir Kate Roberts yn \"Frenhines y stori fer\".  Bywgraffiad Kate Roberts oedd plentyn cyntaf Owen a Catrin Roberts. Roedd ei thad yn chwarelwr. Roedd ganddi hi ddwy hanner-chwaer a dau hanner-brawd h\u0177n o briodasau cyntaf ei rhieni (John Evan, Mary, Jane ac Owen) a thri brawd iau (Richard, Evan a David). Ganed hi yn y bwthyn teuluol Cae'r Gors, yn Rhosgadfan ar lethrau Moel Tryfan. Yn ddiweddarach byddai'r bywyd yng Nghae'r Gors a'r pentref yn gefndir hollbwysig yn ei gwaith llenyddol cynnar. Mae ei chyfrol hunangofiannol Y L\u00f4n Wen yn bortread cofiadwy o'r ardal yn y cyfnod hwnnw. Prynodd Roberts Gae'r Gors yn 1965 a'i gyflwyno i'r genedl, ond nid oedd digon o arian i'w adfer ar y pryd. Nis adferwyd tan 2005 ar \u00f4l brwydr hir i'w ariannu, ac mae erbyn hyn o dan ofal Cadw ac yn amgueddfa i'r awdures. Aeth hi i Ysgol y Cyngor, Rhosgadfan (1895\u20131904) ac wedyn i Ysgol Sir Caernarfon (1904\u201310). Astudiodd Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru Bangor rhwng 1910 a 1913 o dan John Morris-Jones ac Ifor Williams. Bu'n athrawes yn Ysgol Elfennol Dolbadarn (1913\u201314), Ysgol Sir Ystalyfera, De Cymru (1915\u201317) a Ysgol Sir y Genethod, Aberd\u00e2r (1917\u201328). Priododd Kate Roberts a Morris T. Williams (g. 1900), argraffydd, yn 1928. Gyda'i gilydd, roeddent yn rhedeg Gwasg Gee yn Ninbych. Bu ei g\u0175r farw ym 1946, a bu'n rhedeg Gwasg Gee am 10 mlynedd ar ei phen ei hun. Yn ei lyfr, Kate: Cofiant Kate Roberts 1891-1985, awgryma Alan Llwyd fod gan Roberts dueddiadau hoyw. Ei gwaith llenyddol Yn ei blynyddoedd cynnar fel llenor ysgrifennai nofelau a stor\u00efau byrion am dlodi a chaledi ardal y chwareli yng ngogledd Cymru. Yn ddiweddarach, ar \u00f4l symud i Ddinbych a phriodi, troes at ysgrifennu nofelau a straeon mwy seicolegol gydag unigrwydd yn thema amlwg ynddynt. Cyfieithwyd rhai o'u gweithiau i'r Saesneg ac i ieithoedd eraill.  Llyfryddiaeth Gwaith Kate Roberts O Gors y Bryniau (1925). Stor\u00efau byrion. Deian a Loli (1927). Nofel fer. Rhigolau Bywyd (1929). Stor\u00efau byrion. Laura Jones (1930). Nofel fer. Traed Mewn Cyffion (1936). Nofel. Ffair Gaeaf (1937). Stor\u00efau byrion. Stryd y Glep (1949). Nofel fer. Y Byw sy'n Cysgu (1956). Nofel. Te yn y Grug (1959). Stor\u00efau byrion. Y L\u00f4n Wen (1960). Atgofion bore oes. Tywyll Heno (1962). Nofel fer hir. Hyn o Fyd (1964). Straeon. Tegwch y Bore (1967) Prynu Dol (1969). Stor\u00efau byrion. Dau Lenor o Ochr Moeltryfan (Darlith Flynyddol Llyfrgell Penygroes 1970) Gobaith a Stor\u00efau Eraill (1972). Stor\u00efau byrion. Yr Wylan Deg (1976). Stor\u00efau byrion. Haul a Drycin (1981). Stor\u00efau byrion. Astudiaethau a llyfrau eraill Bobi Jones (gol.), Kate Roberts: Cyfrol Deyrnged (Gwasg Gee, Dinbych, 1969) Derec Llwyd Morgan (gol.), Bro a Bywyd: Kate Roberts 1891-1985 (Cyhoeddiadau Barddas, 1981) Emyr Hywel (gol.), Annwyl D.J. - Llythyrau D.J., Saunders, a Kate (Y Lolfa, 2007) \u2013 gohebiaeth D. J. Williams, Saunders Lewis a Kate Roberts Alan Llwyd, Kate: Cofiant Kate Roberts, 1891-1985 (Y Lolfa, 2011) Cyfeiriadau Dolen allanol Canolfan Dreftadaeth Kate Roberts Archifwyd 2016-03-04 yn y Peiriant Wayback.","557":"Sefydlwyd Undeb Myfyrwyr Cymraeg Aberystwyth, neu UMCA, yn 1974 i gynrychioli buddiannau myfyrwyr Cymraeg eu hiaith sy'n mynychu Prifysgol Cymru Aberystwyth. UMCA sydd yn trefnu S\u0175n bob mis a'r Ddawns Ryng-Golegol yn flynyddol. Lleolir swyddfa'r undeb yn Neuadd Pantycelyn. Mae gan yr undeb r\u00f4l ganolog yn natblygiadau ieithyddol Cymru. Yn ddiwylliannol mae UMCA wedi bod yn allweddol yn cynhyrchu artistiaid mwyaf blaenllaw'r sin megis bandiau diweddar Yr Ods ac Ysgol Sul. Hefyd gweler datblygiadau gwleidyddol yn cael ei chynnal gan yr Undeb megis yr ymgyrch i sefydlu Coleg Cymraeg Cenedlaethol ac yn ddiweddarach ymgyrch Achub Pantycelyn l a gafodd sylw cenedlaethol gyda bygythiadau ymprydio a myfyrwyr yn meddiannu Pantycelyn. Yn \u00f4l ymroddiad Cyngor y Brifysgol mi fydd Pantycelyn yn cael ei ail agor ar ei newydd wedd erbyn Medi 2019.Ym mis Awst 2016 cyhoeddodd UMCA logo newydd fel modd o esblygu'r Undeb i'r deugain mlynedd nesaf. O ganlyniad i ddatblygiadau y brifysgol i gynyddu darpariaeth Cyfrwng Cymraeg mi fydd Aelolaeth UMCA am ddim. Gallogai'r aelodaeth am ddim bod pawb sy'n medru'r Gymraeg yn y Brifysgol yn aelodaeth awtomatig o UMCA. Eisteddfod Ryng-golegol Yn flynyddol mae UMCA yn cystadlu yn yr Eisteddfod Ryng-golegol sy'n teithio o amgylch brifysgolion Cymru. Cynhelir cystadlaethau chwaraeon, gig gyda'r hwyr ac Eisteddfod danllyd yn ystod y dydd. Yn wahanol i nifer o Eisteddfodau mae'r un rhwng y myfyrwyr yn fwy swnllyd gyda chystadleuaeth megis Bing Bong yn cael ei gynnal yn 2017 Yn 2017 fe ddaeth Aberystwyth yn ail, ond uchafbwynt y penwythnos oedd Carwyn Eckley myfyriwr yn astudio Cymraeg yn ei drydedd flwyddyn yn cipio'r gadair o dan y testun yr Arwr. Fe gystadlodd Cymdeithas Cymraeg Lerpwl am y tro cyntaf erioed.  Cyn-aelodau nodedig Alex Jones (Cyflwynwraig Teledu) Eurig Salisbury (Bardd) Hywel Griffiths (Bardd) Wyn Jones (Chwaraewr Rygbi) Llywyddion UMCA 1975\/76 - Dyfrig Berry 1976\/77 - Sian Rowlands 1977\/78 - Bethan Jones Parry 1978\/79 - Aled Eurig 1979\/80 - Gwyn Willams 1980\/81 - Dafydd Rhys 1981\/82 - Alun Llew 1982\/83 - Llion Williams 1983\/84 - Karl Davies 1984\/85 - Aled Si\u00f4n 1985\/86 - Aled Price 1986\/87 - Llyr Williams 1987\/88 - E. Madoc-Jones 1988\/89 - Llion Tegai Iwan 1989\/90 - Owain Rogers 1990\/91 - Ll\u0177r Huws Gruffydd 1991\/92 - Morus Gruffydd 1992\/93 - Ll\u0177r Huws Gruffydd 1993\/94 - Dafydd Trystan 1994\/95 - Arwyn Evans 1995\/96 - Alwena Hughes 1996\/97 - Emyr Wyn Francis 1997\/98 - Gwydion Gruffydd 1998\/99 - Angharad Closs Stephens 1999\/00 - Rhodri Jones 2000\/01 - Rob Davies 2001\/02 - Gwion Evans 2002\/03 - Meilyr Emrys 2003\/04 - Catrin Dafydd 2004\/05 - Osian Rhys 2005\/06 - Stephen Hughes 2006\/07 - Menna Machreth 2007\/08 - Bethan Griffiths 2008\/09 - Geraint Edwards 2009\/10 - Steffan Prys Roberts 2010\/11 - Rhiannon Wade 2011\/12 - Tammy Hawkins 2012\/13 - Carys Ann Thomas 2013\/14 - Mared Ifan 2014\/15 - Miriam Williams 2015\/16 - Hanna Medi Merrigan 2016\/17 - Rhun Dafydd 2017\/18 - Gwion Llwyd 2018\/19 - Anna Wyn 2019\/20 - Tomos Ifan 2020\/21 - Moc Lewis 2021\/22 - Mared Edwards Dolenni Gwefan UMCA Archifwyd 2014-02-08 yn y Peiriant Wayback.  Cyfeiriadau","560":"Mudiad ieuenctid Cymraeg yw Urdd Gobaith Cymru \u00e2 dros 56,000 o aelodau[1] rhwng 8 a 25 mlwydd oed.\u00a0Sefydlwyd yr Urdd yn 1922.\u00a0Mae\u2019r Urdd yn fudiad unigryw gyda\u2019r nod I \u2018sicrhau cyfle, trwy gyfrwng yr Iaith Gymraeg I holl ieuenctid Cymru ddatblygu\u2019n unigolion cyflawn; a\u2019u galluogi I chwarae rhan adeiladol yn y gymdeithas, gan feithrin sgiliau personol a chymdeithasol\u2019.\u00a0Mae 4 miliwn o blant a phobl ifanc wedi bod yn rhan o\u2019r Urdd. Mae\u2019r Urdd yn sicrhau bod darpariaeth sy\u2019n addas i ddysgwyr Cymraeg yn ganolog i holl wasanaethau a chyfleoedd yr Urdd. Mae Urdd Gobaith Cymru yn darparu cyfleoedd positif sydd yn ymestyn gorwelion pobl ifanc trwy:  Canolfannau Preswyl Darpariaeth Chwaraeon Celfyddydau a diwylliant Gwaith Ieuenctid Prentisiaethau a Sgiliau Gweithgareddau Awyr Agored Gwirfoddoli Gweithgareddau Dyngarol Rhwydwaith o ddarpariaeth gymunedol Cyfleoedd Rhyngwladol Cyhoeddiadau Hanes Urdd Gobaith Cymru Cafodd Urdd Gobaith Cymru ei sefydlu yn 1922, ac mae wedi datblygu yn barhaus ers hynny. Yn rhifyn mis Ionawr 1922 o \u2018Cymru\u2019r Plant\u2019 meddai Syr Ifan ab Owen Edwards, \u201eYn awr mewn llawer pentref, a bron ym mhob tref yng Nghymru, mae\u2019r plant yn chwarae yn Saesneg, yn darllen llyfrau Saesneg, ac yn anghofio mai Cymry ydynt\u201d. Apeliodd ar blant Cymru i ymuno a mudiad newydd i gynnig cyfleoedd trwy\u2019r Gymraeg, ac o ganlyniad i hynny, sefydlwyd Urdd Gobaith Cymru. Cr\u00ebwyd Logo yr Urdd y 1922.  Yr Urdd Heddiw Ar drothwy ei chanmlwyddiant mae gan yr Urdd uchelgais i sicrhau fod mwy o blant a phobl ifanc yn cael mynediad at ddarpariaeth a phrofiadau i ddefnyddio\u2019r Gymraeg mewn awyrgylch gadarnhaol a chymdeithasol. Cynllun Corfforaethol Urdd Gobaith Cymru 2019-2022  Ffeithiau am yr Urdd heddiw 2018\/2019 \u00b7 \u00a0 \u00a0 \u00a056,000 o aelodau \u00b7 \u00a0 \u00a0 \u00a010,000 o wirfoddolwyr \u00b7 \u00a0 \u00a0 \u00a0308 staff \u00b7 \u00a0 \u00a0 \u00a0100,000 yn cystadlu yng nghystadlaethau chwaraeon \u00b7 \u00a0 \u00a0 \u00a047, 000 yn mynychu\u2019r gwersylloedd \u00b7 \u00a0 \u00a0 \u00a070,000 yn cystadlu yn Eisteddfodau\u2019r Urdd \u00b7 \u00a0 \u00a0 \u00a060% o holl ysgolion Cymru yn ymwneud \u00e2\u2019r Urdd \u00b7 \u00a0 \u00a0 \u00a0Cynhyrchu gwerth economaidd o \u00a331miliwn i Gymru\u00a0 Prif Weithredwr Urdd Gobaith Cymru yw Sian Lewis.  Canolfannau Preswyl Mae\u2019r Urdd yn cynnig profiadau preswyl mewn 5 canolfan preswyl, pob un ohonynt ag arbenigedd penodol:   Gwersyll Llangrannog, Llangrannog, Ceredigion a gweithgareddau hamddena, Gwersyll Glan-llyn, Y Bala, Gwynedd yn darparu antur awyr agored; Gwersyll Caerdydd \u00e2 phrofiadau dinesig ym Mae Caerdydd; Pentre Ifan, Sir Benfro yn datblygu arbenigedd amgylcheddol a lles; T\u0177 Kisbodak H\u00e1z yn Hwngari sy'n cynnig profiadau rhyngwladol i bobl ifanc Cymru.Mae dros 47,000 o breswylwyr yn ymweld \u00e2 Gwersylloedd yr Urdd yn flynyddol . Nod y Gwersylloedd yw creu canolfannau sy'n cynnig cyfleoedd i blant, ieuenctid ac oedolion breswylio, addysgu a chymdeithasu mewn awyrgylch Cymraeg a Chymreig, diogel a chroesawgar. Sefydlwyd 'Gronfa Cyfle i Bawb' sydd yn cynnig ariannu cyfnod ar wersyll haf i blant a phobl ifanc sy'n dod o gefndir incwm isel.  Darpariaeth Chwaraeon Mae adran chwaraeon yr Urdd yn darparu cyfleodd ar draws Cymru i bob plentyn wirioni ar chwaraeon trwy raglen o wyliau a chystadlaethau rhanbarthol a chenedlaethol.\u00a0 Cefnogir hyn gan rwydwaith eang o glybiau chwaraeon lleol a rhaglen cymhwyso arweinwyr chwaraeon ifanc.\u00a0Yn 2019 roedd 45,000 o bobl ifanc wedi cystadlu mewn cystadlaethau chwaraeon rhanbarthol a chenedlaethol. Mae'r Adran Chwaraeon, gyda chefnogaeth Chwaraeon Cymru, bellach yn cyflogi 20 o staff ac yn hyfforddi dros 1,000 o wirfoddolwyr yn flynyddol. Mae hyn wedi trawsnewid gallu\u2019r mudiad i gynnig gweithgareddau cyson i blant a phobl ifanc, gyda 150 o glybiau chwaraeon yn cael eu cynnal yn wythnosol ar draws y wlad, a thros 15,000 o blant yn mynychu.[4]Mae\u2019r Urdd yn cydweithio gyda\u2019r Cyrff Llywodraethu Cenedlaethol (NGOs) a darparwyr e.e. URC. Swim Wales, Gymnastics Cymru.  Gemau Cymru Mae'r Urdd hefyd yn brif drefnwyr cystadlaethau blynyddol Gemau Cymru sydd ar gyfer athletau, gymnasteg a rhai campau eraill fel tenis bwrdd. Cynhelir y cystadlaethau yng Nghaerdydd ac yn Ngwersyll yr Urdd Glan-llyn. Celfyddydau a Diwylliant Mae Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd, un o wyliau teithiol mwyaf Ewrop sy'n denu tua 90,000 o ymwelwyr ar draws chwe diwrnod yn cael ei chynnal bob blwyddyn yn ystod wythnos y Sulgwyn. G\u0175yl gystadleuol yw\u2019r Eisteddfod yn cynnwys cystadlaethau megis canu, dawnsio a pherfformio, celf, dawns, offerynnol, llenyddol. Cynhelir Eisteddfodau Cylcha Sir ar draws Cymru yn ystof misoedd y gwanwyn gyda\u2019r enillwyr yn cyrraedd yr Eisteddfod Genedlaethol. Mae\u2019r Eisteddfod yn cael ei darlledu ar y teledu gan S4C http:\/\/s4c.urdd.cymru\/cy\/. Cynhaliwyd Eisteddfod 2019 ym Mae Caerdydd. Yn 2020, fe gynhelir yn Nimbych ac yn 2021 fe gynhelir yn Llanymddyfri, Sir Gaerfyrddin. Cwmni theatr deithiol yw Cwmni Theatr Urdd Gobaith Cymru sydd yn rhoi cyfleoedd ar y llwyfan a chefn llwyfan i bobl ifanc i fwynhau ac ymestyn eu profiadau celfyddydol. \u201eAberhenfelin\u201d oedd cynhyrchiad 2019 a sgriptwyd gan 3 enillydd\u00a0 cenedlaethol diweddar ym maes theatr a sgriptio.  Gwaith Ieuenctid Mae gan Urdd Gobaith Cymru gweithlu cymwys o weithwyr ieuenctid, yn unol ag anghenion phobl ifanc yn darparu mynediad agored at ddarpariaeth sydd yn grymuso pobl ifanc wrth iddynt bontio o addysg ffurfiol i\u2019r gweithlu. Ar y cyd gyda rhwydwaith o lysgenhadon, fforymau ieuenctid rhanbarthol a\u2019r fforwm Ieuenctid cenedlaethol (Bwrdd Syr IfanC) mae pobl ifanc yn medru mynegi eu barn ar faterion sydd y eu heffeithio nhw. Mae gwaith ieuenctid Urdd Gobaith Cymru yn sicrhau, trwy gyfrwng y Gymraeg, bod pobl ifanc yn ffynnu gyda chefnogaeth eu cyfoedion a gweithwyr ieuenctid.  Prentisiaethau a Sgiliau Ers 2014, mae Urdd Gobaith Cymru wedi darparu cynllun Prentisiaethau cyfrwng Cymraeg i bobl ifanc yng Nghymru.\u00a0Mae\u2019r llwybrau galwedigaethol yn cynnwys gwasanaethau awyr agored, chwaraeon a gwaith ieuenctid.\u00a0Nod cynllun prentisiaethau'r Urdd yw creu gweithlu ifanc, hyderus a dwyieithog yn, er mwyn sicrhau bod oedolion ifanc yn dysgu, datblygu eu sgiliau personol a chymdeithasol ac yn magu hyder wrth ddefnyddio\u2019r Gymraeg. Mae\u2019r cynllun prentisiaeth ar gael i sefydliadau tu allan i\u2019r Urdd sut am ddatblygu gweithlu cyfrwng Cymraeg. Yr Urdd yw\u2019r darparydd 3ydd sector fwyaf ar gyfer prentisiaethau cyfrwng Cymraeg gyda nod i gyrraedd 100 o brentisiaid erbyn 2022.  Gweithgareddau Awyr Agored Mae'r Gwasanaeth Awyr Agored yn cynnig gweithgareddau anturus i blant a phobl ifanc ar draws Cymru. Cynllunnir y gweithgareddau yn unol ag anghenion y gr\u0175p ac ynghyd a chymwysterau a hyfforddiant awyr agored.\u00a0Dyma un o\u2019r gwasanaethau sydd yn datblygu\u2019n gyflym ac yn boblogaidd iawn gyda phobl ifanc 15oed+.\u00a0Urdd Gobaith Cymru yw darparydd mwyaf o alldeithiau Gwobr Dug Caeredin (DOFE) yn y Gymraeg yng Nghymru.  Gwirfoddoli Mae cyfleoedd gwirfoddoli ar gael yn yr Urdd a thrwy ei phartneriaid allanol.\u00a0Gall pobl ifanc ac oedolion gwirfoddoli trwy arwain adrannau ac aelwydydd, clybiau chwaraeon, ymweliadau a theithiau preswyl rhyngwladol, swyddogaethau amrywiol yn Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd a thrwy fod yn SWOG yn un o ganolfannau preswyl yr Urdd.\u00a0Yn flynyddol mae 10,000 o bobl ifanc ac oedolion yn gwirfoddoli i\u2019r Urdd.  Gwaith Dyngarol a Neges Heddwch ac Ewyllys Da Pob blwyddyn ers 1922, mae plant a phobl ifanc Cymru wedi ysgrifennu a rhannu Neges Heddwch ac Ewyllys da at blant a phobl ifanc y byd, a hynny ar Ddydd Ewyllys Da, sef Mai 18. Nod y neges yw lleihau rhagfarn ac anwybodaeth gan bwysleisio'r hyn sy\u2019n gyffredin i holl blant y byd. Datblygir y neges hyd heddiw fel ymateb i ddigwyddiadau cyfoes, a thros y blynyddoedd derbyniwyd sawl ymateb o wledydd eraill. Mae'r broses o ysgrifennu ac anfon neges ar ran pobl ifanc Cymru i bobl ifanc ar draws y byd wedi ysbrydoli gweithgarwch dyngarol a rhyngwladol. Mae gweithgareddau dyngarol y mudiad yn cynnwys, cefnogi ymgyrch i ddileu digartrefedd ymysg yr ifanc, cefnogi ymgyrchoedd a rhaglenni iechyd meddwl pobl ifanc a chodi arian i achosion lleol e.e. banciau bwyd lleol ac ysbytai.  Rhwydwaith o ddarpariaeth gymunedol Trwy rwydwaith o 10,000 o wirfoddolwyr ymroddedig a 1,000 o glybiau, mae pobl ifanc Cymru yn medru mynychu gweithgareddau o fewn eu cymunedau.\u00a0Mae gwirfoddolwyr a phobl ifanc yn arwain Adrannau (clybiau 8-11 oed) ac aelwydydd (11-25 oed).  Cyfleoedd Rhyngwladol Ers sefydlu'r Urdd rhoddwyd pwyslais ar gyfleoedd rhyngwladol, gan feithrin gwerthoedd byd eang y parchir yng Nghymru.\u00a0Mae pobl ifanc yn cael y cyfle i lysgenhadu ar ran Cymru a\u2019r Gymraeg.\u00a0Ar drothwy ei chanmlwyddiant, mae \u2018r Urdd wedi adfywio ac ehangu\u2019r cynnig rhyngwladol i bobl ifanc.\u00a0Fel rhan o strategaeth ryngwladol newydd yr Urdd, sefydlir partneriaethau newydd i greu cyfleodd mwy amrywiol.\u00a0Heddiw (2019) mae pobl ifanc yn cael y cyfle i wirfoddoli ac ymweld \u00e2 Alabama USA, Kenya. Sydney Awstralia, Cameroon, Hong Kong and Shanghai, Patagonia and Hwngari. Gwnaeth yr Urdd cydweithio gyda TG Lurgan yn 2020-21 i ryddhau dehongliad o \"Blinding Lights\" gan The Weeknd, \u2018Golau\u2019n Dallu \/ Dallta ag na Solise\u2019. Dyma'r tro cyntaf i g\u00e2n gael ei wneud yn yr iaith Wyddeleg a'r iaith Gymraeg ar y cyd. Dywedodd Prif Weithredwr yr Urdd, Si\u00e2n Lewis, \u201cWaeth beth fo\u2019r hinsawdd wleidyddol a sefyllfa Cymru y tu allan i Ewrop, fel sefydliad rydym ni\u2019n awyddus i sicrhau fod ein pobl ifanc yn parhau i fwynhau profiadau unigryw fel hyn gyda chymheiriaid ledled y byd.\u201d  Cyhoeddiadau Cynhyrchir 3 cylchgrawn i bant a phobl ifanc: Bore Da \u2014 cylchgrawn lliwgar a chyffrous i ddysgwyr a siaradwyr ail-iaith oed cynradd; CIP \u2014 cylchgrawn bywiog Cymraeg i blant 7-10 oed gyda chynnwys digidol ac mewn print gyda 5 rhifyn y flwyddyn; IAW \u2014 cylchgrawn cyfoes a lliwgar ar gyfer dysgwyr oedran uwchradd; mae'n llawn erthyglau difyr, gweithlenni addysgiadol a chynnwys diddorol ac atyniadol i bobl ifanc sy'n dysgu'r iaith.  Mistar Urdd Mistar Urdd (Mr Urdd) yw masgot yr Urdd, wedi seilio ar logo a bathodyn Urdd Gobaith Cymru, mae yn boblogaidd gyda phlant, pobl ifanc ac oedolion.\u00a0Mae gan Mistar Urdd ei g\u00e2n ei hun sef \u201eHei Mistar Urdd\u201c.  Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan yr Urdd Cyfrif Twitter @urdd","563":"Y bedwaredd blaned oddi wrth yr Haul yw Mawrth. Mewn rhai ffyrdd, mae'n debyg i'r Ddaear; mae iddo ddiwrnod 24.63 awr (y \"sol\") ac mae'n cymeryd 687 o ddyddiau i fynd o amgylch yr haul, sy'n golygu bod ei blwyddyn bron ddwywaith hirach na'r un ddaearol. Oherwydd ei bod yn bellach na ni o'r haul mae ei hwyneb yn oerach ac yn amrywio o \u2013125\u00b0C yn y pegynau rhewllyd i 25\u00b0C yn llygad yr haul ar y cyhydedd. Er nad yw pwysedd yr awyr ond yn 6mb (llai na 1% o bwysedd atmosfferig y ddaear), mae hynny'n dal yn ddigon i beru gwyntoedd cryfion sy'n achosi stormydd llwch amlwg iawn ar adegau a rheiny'n medru para am wythnosau. Mae'r aer dennau yn 95% carbon deuocsid, \u00e2'r gweddill yn neitrogen, argon ac ychydig bach bach o ocsigen ac anwedd d\u0175r. Ar y llaw arall, prin fod y tymheredd yn codi dros y rhewbwynt ac mae'r awyr yn denau iawn heb fawr o ocsigen. Mae gan Fawrth ddwy leuad neu loeren, sef Phobos a Deimos.  Mawrth yw'r unig blaned i roi ei henw i un o ddyddiau'r wythnos yn ogystal a un o fisoedd y flwyddyn. Am na fu'r prosesau erydu sydd wedi llunio tirwedd y ddaear cyn gryfed ar Fawrth fe erys rhai o'i mynyddoedd yn eithriadol o uchel a garw a cheir ceunentydd enfawr a serth sydd sawl gwaith dyfnach a hirach na'r Grand Canyon. Ceir hefyd losgfynyddoedd, e.e. Olympus Mons, sydd lawer iawn mwy na dim a geir ar y Ddaear, a sawl crater amlwg lle bu gwrthdrawiadau \u00e2 s\u00ear gwib o'r gofod yn y gorffennol. Nodwedd amlwg iawn yw'r pegynnau gwynion, sydd yn gapiau rhew \u2013 85% carbon deuocsid a 15% d\u0175r. Heblaw am y pegynnau ni cheir d\u0175r ar yr wyneb ar hyn o bryd, ond yn ddiweddar daeth llawr o dystiolaeth ffotograffig y bu d\u0175r yn llifo yma ar un adeg \u2013 ni fedr rai o'r nentydd sychion a rhai nodweddion eraill fod wedi cael eu creu gan ddim byd arall yn \u00f4l y farn wyddonol.  Daearyddiaeth Mae wyneb y blaned yn dangos gwahaniaeth sylfaenol rhwng y gogledd a'r de. Yn hemisffer y gogledd mae diffyg craterau a nodweddion tebyg yn awgrymu bod wyneb y blaned yn gymharol ifanc. Yn yr hemisffer deheuol, fodd bynnag, mae digonedd o graterau, dyffrynoedd ac yn y blaen - sy'n awgrymu hen wyneb. Rhwng yr hemisfferau mae dyffryn mawr o'r enw Valles Marineris. Nodweddion pwysig eraill yw'r llosgfynyddoedd Olympus Mons, Pavonis Mons, Ascraeus Mons, ac Arsia Mons.  Mae statws y llosgfynyddoedd yma yn ansicr. Cafwyd digonedd o dystiolaeth o dd\u0175r ar wyneb y blaned yn y gorffennol; awgrymir bod llifogydd wedi siapio nifer o ddyffrynoedd ar y blaned (gweler y llun, dde), a chredir bod y basn Hellas yn cynnwys m\u00f4r miliynau o flynyddoedd yn \u00f4l.  Heddiw, mae'r capiau i\u00e2 yn cynnwys carbon deuocsid a d\u0175r, ac mae'n debyg bod y pridd Mawrthaidd yn cynnwys cryn dipyn o i\u00e2 d\u0175r. Cadarnhaodd Phoenix (y glaniwr NASA) hyn yn 2008 ar \u00f4l palu ffos yn y pridd gyda'i fraich robotig, a thynnu lluniau o i\u00e2 ar ochrau y ffos.  Bywyd Ers canrifoedd mae seryddwyr wedi awgrymu bod bywyd yn bodoli ar y blaned. Ym 1877 cyhoeddodd y seryddwr Giovanni Schiaparelli ei ddarganfyddiad o 'gamlesi' ar y blaned; cafodd yr adroddiad ei gadarnhau gan seryddwyr eraill. Roedd opteg, fodd bynnag, yn sylfaen iawn ar y pryd, ac mae'n debyg bod hyn yn enghraifft o dwyll llygaid. Ym 1976 anfonodd NASA ddau chwiliedydd gofod, sef Viking 1 a Viking 2, i'r blaned. Glaniodd y ddau ar y blaned, a chafodd arbrofion eu gwneud ar y pridd i chwilio am ficro-organebau, ond roedd y canlyniadau yn amhendant. Yn ddiweddar, fodd bynnag, mae chwiliedyddion gofod wedi darganfod methan yn yr awyr, arwydd sydd, efallai, yn awgrymu bod micro-organebau yn goroesi hyd heddiw o dan y pridd. Mae presenoldeb d\u0175r, yn codi'r cwestiwn dyrus: a oes, neu a fu, bywyd ar Fawrth? Ym Mehefin 1976 cyrhaeddodd Viking 1 wyneb y blaned ac arni lwy fecanyddol i godi samplau o bridd a'u dadansoddi'n gemegol am olion bywyd. Pan roddwyd maeth hylifol ar rai o'r samplau bu cyffro mawr pan gynhyrchwyd ocsigen, yn union fel y gellid ei ddisgwyl petae bacteria cyntefig yn y pridd. Gwaetha'r modd doedd y prawf ddim digon manwl oherwydd gallasai prosesau di-fywyd roi'r un canlyniad. Ers hynny cynhaliodd cerbyd bach crwydrol y Mars Pathfinder (1997), a dau arall \u2013 y Spirit ac Opportunity (2004) \u2013 brofion tebyg ond, eto, amhenodol fu'r canlyniadau. Mae'r ddadl yn parhau felly. Pan ddaeth Giovanni Schiaparelli i'r canlyniad, yn 1877, bod patrymau ar ffurf llinellau i'w gweld ar wyneb Mawrth (canali fel y'u gelwid yn yr Eidaleg), buan y daeth pobl, gan gynnwys y seryddwr enwog Percival Lowell ddechrau'r 20g, i gredu mai camlesi enfawr oeddent, wedi cael ei hadeiladu gan wareiddiad datblygiedig i drosglwyddo d\u0175r o'r pegynnau i ddyfrio'r anialdiroedd.  O ganlyniad aeth dychymyg pobl yn rhemp am fywyd ar blanedau eraill a buan y daeth nofelwyr i sgwennu am deithiau gofodol, gan gyfuno ychydig o wyddoniaeth, stori antur dda a chryn dipyn o wreiddioldeb! Esgorwyd ar 'genre' newydd o sgwennu ddaeth yn adnabyddus fel ffuglen wyddonol, e,e, Percy Gregg \u00e2'i Across the Zodiac (1890), ddisgrifiodd daith mewn llong ofod drwy system yr haul yn ymweld a'r planedau, gan gynnwys y Fawrth boblog. Yna, yn 1898 cyhoeddodd H. G. Wells ei nofel enwog War of the Worlds a The First Men in the Moon yn 1901. Daeth War of the Worlds i amlygrwydd byd eang yn 1938 pan y'i ddarlledwyd ar y radio yng ngogledd America gan Orson Welles. Roedd cyflwyniad Welles, ar ffurf adroddiad newyddion, mor ddramatig nes yr achosodd banic llwyr ymysg llawer o'i wrandawyr gan beri iddynt ffoi yn eu degau o filoedd o Efrog Newydd rhag llongau gofod dinistriol y 'Marshans', gan achosi'r tagfeydd traffig a'r llanast mwyaf welodd y ddinas erioed.  O'r 1920au hwyr daeth cylchgronau a nofelau ffuglen wyddonol i werthu yn eu cannoedd o filoedd, a daeth y dynion bach gwyrdd, efo cyrn malwen ar eu pennau yn eiconau llenyddol poblogaidd mewn comics, dram\u00e2u radio cyffrous a rhai o ffilmiau byrrion Fflash Gordon a sawl ffilm wael, hirach, yn y 1950au. Ni chafwyd ymdriniaeth gall o Fawrth yn y maes hwn tan The Sands of Mars, Arthur C Clarke (1951), sy'n weddol agos at ei le o ran yr amgylchedd mae'n bortreadu ar y blaned goch. Dim ond yn raddol, wrth i delescopau gwell gael eu datblygu, y gwelwyd mai twyll llygad oedd wedi rhoi'r argraff o linellau, neu ganali, ac mai anialwch orchuddiai wyneb y blaned goch. Trawsnewidiwyd ein gwybodaeth pan lwyddodd y lloeren Mariner 9, fu'n cylchdroi o amgylch Mawrth, yrru lluniau manwl yn \u00f4l i'r ddaear yn 1971 \u2013 72.    Fforio Mawrth Y chwiliedydd cyntaf i ymweld \u00e2'r blaned oedd Mariner 4, a lansiwyd gan NASA ym 1964; wnaeth o hedfan heibio'r blaned yn 1965, yn dychwelyd 22 o luniau. Wnaeth y rhain ddangos wyneb y blaned i fod yn debyg i'r Lleuad, gyda nifer mawr o graterau. Yn y diwedd, darganfuwyd y gwnaeth Mariner 4 hedfan heibio'r ardal hynaf ar y blaned trwy ddamwain a hap; mae tirlun y blaned yn fwy amrywiol nac yr awgrymwyd gan y lluniau cyntaf yma. Wnaeth Mariner 9 gylchu'r blaned o 1971 ymlaen, yn creu'r mapiau cyflawn cyntaf o'i wyneb cyn diwedd ei daith y flwyddyn wedyn, ac yn dangos amrywiaeth yn nhirlun y blaned. Roedd Mariner 9 hefyd yn gyfrifol am ddarganfod Valles Marineris, y dyffryn mwyaf i'w darganfod yng Nghysawd yr Haul. Roedd yr Undeb Sofietaidd yn gyfrifol am lanio'r chwiliedydd cyntaf ar y blaned, Mars 2, ym 1972, ond wnaeth y chwiliedydd gyrraedd yn ystod storm llwch, a methodd yn ystod ei ddarllediad cyntaf heb ddychwelyd unrhyw ddata o bwysigrwydd. Wnaeth y chwiliedyddion Viking ehangu ac ymestyn y data a gasglwyd gan Mariner 9 yn y 70au hwyr. Ers yr 1990au ar \u00f4l mwy na degawd ers ei daith olaf i'r blaned, penderfynodd NASA wneud fforio Mawrth. Roedd Mars Observer, a lansiwyd ym 1992, yn gais i roi chwiliedydd mewn orbit, ond methodd cyn cyrraedd. Roedd Mars Pathfinder, a lansiwyd ym 1996, yn fwy llwyddiannus; glaniodd y chwiliedydd ar y blaned, a llwyddodd i ddanfon lluniau o wyneb y blaned am y tro cyntaf ers yr 80au cynnar yn \u00f4l i'r Ddaear. Erbyn hyn, mae dau chwiliedydd yn weithredol ar wyneb y blaned, Spirit ac Opportunity, cerbydau gyda'r gallu i deithio dros wyneb y blaned (ond ers 2009 mae Spirit wedi bod yn sownd mewn pridd meddal). Mae tri arall yn cylchu'r blaned, yn monitro tywydd y blaned ac yn dychwelyd data eraill; lawnsiwyd cerbyd arall, y Mars Science Laboratory, yn 2011, ac mae gan yr Asiantaeth Ofod Ewropeiaidd gynllun i lawnsio cerbyd, ExoMars, yn 2016. Yn 2021 glaniwyd y crwydwr Perseverance ar y blaned gyda'r bwriad o storio creigiau a pridd Mawrthaidd. Bwriad taith yn y dyfodol bydd cludo'r deunydd hwn yn \u00f4l i'r Ddaear.  Dyn ar Fawrth Cymaint oedd dylanwad ffuglen wyddonol ar bobl ifanc ddechrau'r 20g nes yr ysgogwyd rhai i chwilio am ddulliau o gyrraedd y gofod ac i arbrofi efo rocedi. Darllen War of the Worlds ysbrydolodd yr Americanwr ifanc Robert Goddard i ddyfeisio a lawnsio'r roced danwydd hylif gynta yn 1926. Darllen deunyddiau tebyg yn yr Almaeneg gychwynodd yrfa Werner von Braun (a ddyfeisiodd rocedi i Adolff Hitler, a'r Americanwyr yn ddieddarach) ac yr un oedd cefndir Fredrik Tsander fu'n gyfrifol am lawnsio rocedi cynta Rwsia. Cri Tsander i ysbrydoli ei gyd-weithwyr fyddai \u201cYmlaen i Fawrth!\u201d     Mawrth y Duwiau Lliw coch y blaned, neu'r seren symudol hon, fu'n gyfrifol am iddi gael ei henwi ar \u00f4l Mawrth \u2013 duw rhyfel y Rhufeiniaid \u2013 sy'n cyfateb \u00e2g Ares, duw rhyfel, terfysg a thywallt gwaed y Groegiaid a Nergal, y duw o Mesopotamia sy'n lladd drwy ryfel a phla. Yn Tsieina cysylltir y blaned \u00e2 th\u00e2n a gwaed. Roedd gan y Celtiaid sawl duw a chwlt lleol fyddai'n cyfateb i'r Mawrth Rhufeinig ond yn hytrach na chyfyngu ei hun i fod yn dduw'r milwyr, ac un ffyrnig a didostur oedd o hefyd, yn cynrychioli rhyfel er mwyn rhyfel, roedd y 'Mawrth' Celtaidd yn ehangach ei fryd. Byddai'n amddiffyn rhag drygioni ag afiechydon yn ogystal. Cafwyd delwau ac arysgrifau o'r cyfnod Rhufeinig i 'Mars Nodeus', yn iachawr gysylltir \u00e2 Lydney yn ne Lloegr; 'Mars Camulos' gysylltir \u00e2 Camulodunum  (Colchester) a Camuloressa (yn ne'r Alban); 'Mars Lenus' oedd yn iachawr ac amddiffynwr yr ifanc sy'n gysylltiedig \u00e2 ffynhonnau yng Ng\u00e2l ac y cafwyd delw iddo yng Nghaerwent. Portreadir Lenus fel milwr efo g\u0175ydd wrth ei droed \u2013 aderyn sy'n aml yn cael ei gysylltu \u00e2 duw rhyfel y Celtiaid oherwydd ei natur ymosodol a'r ffaith y bydd yn rhybuddio rhag peryg. Cafwyd yr enw 'Mars Ocelus' hefyd yng Nghaerwent, efo Ocelus, mae'n debyg yn enw gan y Silwriaid lleol am y Mawrth Celtaidd.        Deimos a Phobos Mae gan Fawrth ddwy leuad fechan, Deimos (arswyd) a Phobos (ofn), sydd ddim ond rhyw chydig gilomedrau ar eu traws ac yn debyg o fod yn asteroidau wedi eu dal yn hytrach na lleuadau go iawn. Fe'u gelwid ar \u00f4l meibion Ares ac Aphrodite \u2013 duw rhyfel a duwies cariad y Groegiaid. Mae cylchdro Phobos yn lleihau'n raddol \u2013 ryw ddwy fedr y flwyddyn \u2013 sy'n golygu y bydd yn disgyn, gan achosi craith ar wyneb ei 'dad', ond ymhen 50 miliwn o flynyddoedd!  Cyfeiriad 'New light on Mars methane mystery', BBC, 15 Ionawr 2009. http:\/\/news.bbc.co.uk\/1\/hi\/sci\/tech\/7829315.stm","569":"Aelod o'r gangen Frythonaidd o'r ieithoedd Celtaidd a siaredir yn frodorol yng Nghymru, gan Gymry a phobl eraill ar wasgar yn Lloegr, a chan gymuned fechan yn Y Wladfa, yr Ariannin yw'r Gymraeg (hefyd Cymraeg heb y fannod). Yng Nghyfrifiad y DU (2011), darganfuwyd bod 19% (562,000) o breswylwyr Cymru (tair blwydd a throsodd) yn gallu siarad Cymraeg. O'r ffigwr hwn, darganfuwyd bod 77% (431,000) yn gallu siarad, darllen, ac ysgrifennu'r iaith; dywedodd 73% o breswylwyr Cymru (2.2 miliwn) fod dim sgiliau yn y Gymraeg ganddynt. Gellir cymharu hwn \u00e2 Chyfrifiad 2001, a ddarganfu fod 20.8% o'r boblogaeth yn gallu siarad Cymraeg, gyda 57% (315,000) o'r ffigwr hon yn dweud eu bod yn rhugl yn yr iaith.Mae'r Gymraeg yn un o'r 55 o ieithoedd i gael eu cynnwys fel cyfarchiad ar Record Aur y Voyager er mwyn cynrychioli'r Ddaear yn rhaglen Voyager NASA a lansiwyd ym 1977. Mae pob cyfarchiad yn unigryw i'r iaith, a dywed y Gymraeg \"Iechyd da i chwi yn awr ac yn oesoedd\".Mae Mesur y Gymraeg 2011 (Cymru) yn rhoi statws swyddogol i'r Gymraeg yng Nghymru, lle mai'r Gymraeg yw'r unig iaith Geltaidd sydd yn swyddogol de jure mewn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig.  Hanes Tarddodd y Gymraeg o'r Frythoneg yn y 6g, hynafiad cyffredin y Gymraeg, Llydaweg, Cernyweg, a'r iaith farw, Cymbreg. Fel y mwyafrif o ieithoedd, mae cyfnodau canfyddadwy o fewn hanes y Gymraeg, ond mae'r ffiniau rhwng y rheiny yn aneglur fel arfer. Tarddodd yr enw Saesneg ar yr iaith, sef Welsh, o'r enw a roddwyd i'w siaradwyr gan yr Eingl-Sacsoniaid, sy'n golygu \"iaith estron\" (gweler Walha). Yr enw brodorol ar yr iaith yw Cymraeg, a'r enw brodorol ar y wlad yw Cymru wrth gwrs.  Niferoedd Gellir disgrifio\u2019r tueddiadau o 1891 hyd at 1971 yn weddol syml: gydag ychydig o eithriadau, gostyngodd y ganran oedd yn siarad Cymraeg ymhob gr\u0175p oedran o\u2019r naill gyfrifiad i\u2019r llall. Cynyddodd y nifer absoliwt o siaradwyr o 1891 i gyrraedd bron i filiwn (977,366) yn 1911.  Dosraniad o siaradwyr Cymraeg Ceir dadansoddiad cynhwysfawr o sefyllfa'r Gymraeg yng Nghymru yn adroddiad 5-mlynedd Comisiynydd y Gymraeg, \"\"Sefyllfa\u2019r Iaith Gymraeg 2012\u20132015\" Archifwyd 2016-10-11 yn y Peiriant Wayback., sy'n gwneud defnydd o arolwg \"Y Defnydd o'r Gymraeg yng Nghymru, 2013-2015\" Archifwyd 2018-05-02 yn y Peiriant Wayback. ynghyd \u00e2 ffynonellau eraill. Yn \u00f4l Cyfrifiad 2011 roedd 19.0% yn gallu siarad Cymraeg, gostyngiad o 1.8% ers Cyfrifiad 2001, ond yn uwch na'r 18.7% ym 1991. Dangosodd cyfrifiad 2011 y ganwyd tua 25% o breswylwyr Cymru y tu allan i Gymru. Nid oes ystadegau ar faint o bobl sy'n siarad Cymraeg yng ngweddill Prydain ond adroddodd Cyfrifiad 2011 fod 8,248 o bobl (3 oed a throsodd) yn Lloegr yn ystyried y Gymraeg yn brif iaith iddynt.  Ym 1993, cyhoeddodd S4C ganlyniadau arolwg ar faint o bobl a allai siarad neu ddeall Cymraeg. Darganfu'r arolwg yma fod tua 133,000 o siaradwyr Cymraeg yn byw yn Lloegr, gyda thua 50,000 ohonynt yn byw yn Llundain Fawr. Amcangyfrifodd Bwrdd yr Iaith Gymraeg fod 110,000 o bobl yn 2001 a oedd yn gallu siarad Cymraeg ar ddyddiad cynharach yn byw yn Lloegr.[1] Yn sgil mudo a thwf yn nylanwad y Saesneg ar fr\u00f6ydd Cymraeg, cafwyd lleihad yn y niferoedd sy'n siaradwyr uniaith Cymraeg. Bellach nid oes siaradwyr uniaith y Gymraeg i gael. Ar y cyfan, mae siaradwyr Cymraeg hefyd yn siarad y Saesneg (yn Nhalaith Chubut, yr Ariannin, Sbaeneg yw iaith y mwyafrif - gweler Y Wladfa). Serch hynny, mae llawer o siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf yn fwy cyffyrddus yn mynegi eu hunain drwy gyfrwng y Gymraeg na'r Saesneg. Gall yr iaith y mae siaradwyr yn ei dewis amrywio yn \u00f4l yr angen, pwnc, cyd-destun cymdeithasol, ac o fewn mynegiant (a elwir yn ieithyddiaeth yn cyfnewid c\u00f4d). Caiff y Gymraeg ei siarad yn iaith gyntaf yng Ngogledd a Gorllewin Cymru yn bennaf, yng Ngwynedd, Conwy, Sir Ddinbych, Ynys M\u00f4n, Sir G\u00e2r, gogledd Sir Benfro, Ceredigion, ardaloedd ym Morgannwg, a gogledd-ddwyrain a de-ddwyrain eithafol Powys, ond canfyddir siaradwyr iaith gyntaf a siaradwyr rhugl ar draws Cymru gyfan.  Ymgyrchu dros y Gymraeg Trefnodd Cymdeithas y Cymmrodorion sesiynau yng Nghapel Penlan yn ystod Eisteddfod Genedlaethol Cymru Pwllheli 1925 i drafod \"Cadwraeth yr Iaith\". Roedd y Parchedig Ddr. G Hartwell Jones, Elfed a Phedrog yn pwysleisio creu ewyllys da tuag at y Gymraeg tra roedd Thomas Gwynn Jones a J.H. Jones, golygydd Y Brython, yn mynnu nad oedd gobaith ei chynnal heb wleidyddiaeth ymosodol o'i phlaid. Roedd Syr John Morris-Jones yn cyfiawnhau darlithio i'w fyfyrwyr yn Saesneg am ei fod am weld y Cymry yn genedl ddwyieithog ac nad oedd ar y Gymraeg angen termau ar gyfer trafod y byd cyfoes. Mynnai Prosser Rhys, Edward Morgan Humphreys a'r Parch D. Tecwyn Evans y dylid hyrwyddo'r Gymraeg mewn stor\u00efau poblogaidd i'r ifanc, mewn drama a ffilm a rhaglenni radio. Statws swyddogol Er mai iaith leiafrifol ydyw'r Gymraeg, cynyddodd y gefnogaeth iddi yn ystod ail hanner y 20g, ynghyd \u00e2 chynnydd mewn sefydliadau megis y blaid wleidyddol genedlaethol, Plaid Cymru ers 1925, a Chymdeithas yr Iaith Gymraeg ers 1962. Yn \u00f4l Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 a Deddf Llywodraeth Cymru 1998, roedd yn rhaid i'r sector gyhoeddus drin y Gymraeg a'r Saesneg yn gyfartal, cyn belled ag oedd hynny'n rhesymol ac ymarferol. Roedd yn rhaid i gyrff cyhoeddus ysgrifennu Cynllun yr Iaith Gymraeg, oedd yn rhaid ei gymeradwyo ymlaen llaw, oedd yn nodi ymrwymiad i drin y Gymraeg yn gyfartal. Anfonwyd y drafft hwn am ymgynghoriad cyhoeddus am gyfnod o dri mis, lle gellid cynnwys sylwadau awgrymedig yn y fersiwn derfynol. Wedyn, roedd angen ar Fwrdd yr Iaith ei gymeradwyo cyn iddo gael ei dderbyn yn derfynol gan y cwmni dan sylw. Ar \u00f4l hynny, roedd yn rhaid i'r corff cyhoeddus weithredu ei rwymedigaethau yn unol \u00e2'i Gynllun. Ar 7 Rhagfyr 2010, cymeradwyodd y Cynulliad yn unfrydol set o fesurau i'w defnyddio er mwyn datblygu defnydd y Gymraeg yng Nghymru. Ar 9 Chwefror 2011, derbyniodd y mesur hwn Gydsyniad Brenhinol a chafodd ei gymeradwyo, a chan hynny yn gwneud y Gymraeg yn iaith a gydnabyddir yn swyddogol yng Nghymru. Mae Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011 yn:  cadarnhau statws swyddogol y Gymraeg; creu system newydd i roi dyletswydd ar gyrff i ddarparu gwasanaethau trwy\u2019r Gymraeg; creu comisiynydd yr Iaith Gymraeg newydd a chanddo bwerau cryf i orfodi cydymffurfiaeth, er mwyn diogelu hawliau siaradwyr Cymraeg i dderbyn gwasanaethau trwy\u2019r Gymraeg; sefydlu Tribiwnlys Iaith Gymraeg newydd; rhoi\u2019r hawl i unigolion a chyrff i apelio yn erbyn penderfyniadau sy\u2019n ymwneud \u00e2 darparu gwasanaethau trwy\u2019r Gymraeg; creu cyngor Partneriaeth Iaith Gymraeg newydd i gynghori\u2019r Llywodraeth ar effeithiau ei pholis\u00efau ar y Gymraeg; caniat\u00e1u i Gomisiynydd y Gymraeg ymchwilio\u2019n swyddogol i achosion lle gwelir ymgais i amharu ar ryddid unigolion i siarad Cymraeg gyda\u2019i gilydd.O ganlyniad i gymeradwyo'r mesur hwn, y mae'n rhaid i gyrff cyhoeddus a rhai cwmn\u00efau preifat ddarparu gwasanaethau Cymraeg, ond ni wyddys eto'r pa gwmn\u00efau a fydd yn gorfod cydymffurfio. Meddai\u2019r Gweinidog Treftadaeth, Alun Ffred Jones, \"Mae\u2019r Gymraeg yn destun balchder i bobl Cymru, p\u2019un a ydynt yn ei siarad neu beidio ac rwy\u2019 wrth fy modd felly bod y Cynulliad Cenedlaethol wedi cymeradwyo\u2019r Mesur.  Rwy\u2019n falch fy mod wedi cael llywio\u2019r ddeddfwriaeth trwy\u2019r Cynulliad sy\u2019n cadarnhau statws swyddogol yr iaith; sy\u2019n creu eiriolydd cryf dros siaradwyr y Gymraeg ac a fydd yn cynyddu\u2019n sylweddol nifer y gwasanaethau fydd ar gael trwy gyfrwng y Gymraeg. Rwy\u2019n credu dylai pawb sydd eisiau derbyn gwasanaethau drwy gyfrwng y Gymraeg, gael y cyfle i wneud hynny, a dyna beth mae\u2019r llywodraeth yma wedi bod yn gweithio tuag ato. Mae\u2019r ddeddfwriaeth hon yn gam pwysig a hanesyddol ymlaen i\u2019r iaith, eu siaradwyr ac i\u2019r genedl.\" Ni dderbyniwyd y mesur gan bawb; ysgogodd Bethan Williams, cadeirydd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, ymateb cymysg, gan ddweud, \"Through this measure we have won official status for the language and that has been warmly welcomed. But there was a core principle missing in the law passed by the Assembly before Christmas. It doesn't give language rights to the people of Wales in every aspect of their lives. Despite that, an amendment to that effect was supported by 18 Assembly Members from three different parties, and that was a significant step forward.\"Ar 5 Hydref 2011, penodwyd Meri Huws, Cadeirydd Bwrdd yr Iaith Gymraeg, yn Gomisiynydd newydd dros y Gymraeg. Mewn datganiad a ryddhawyd ganddi, dywedodd ei bod \"wrth ei bodd\" i gael ei phenodi i'r \"r\u00f4l bwysig bwysig,\" hon, gan ychwanegu, \"Bydda i'n adeiladu ar y gwaith da sydd eisoes wedi'i wneud gan Fwrdd yr Iaith Gymraeg ac eraill er mwyn cryfhau'r Gymraeg a sicrhau ei bod yn parhau i ffynnu.\" Dywedodd Carwyn Jones, Prif Weinidog Cymru, y byddai Meri yn \"eiriolwr ardderchog dros y Gymraeg,\" ond roedd pryderon gan ambell i berson; dywedodd Bethan Jenkins o Blaid Cymru, \"I have concerns about the transition from Meri Huws's role from the Welsh Language Board to the language commissioner, and I will be asking the Welsh government how this will be successfully managed. We must be sure that there is no conflict of interest, and that the Welsh Language Commissioner can demonstrate how she will offer the required fresh approach to this new role.\" Cychwynnodd Meri ei gwaith fel Comisiynydd Iaith ar 1 Ebrill 2012. Defnyddia cynghorau lleol a Chynulliad Cenedlaethol Cymru y Gymraeg yn iaith lled-swyddogol, gan ddosbarthu deunydd llenyddol a hyrwyddol yn y Gymraeg yn ogystal \u00e2'r Saesneg (e.e., llythyron at rieni o'r ysgol, gwybodaeth llyfrgelloedd, gwybodaeth cynghorau ac ati) ac mae'r mwyafrif o arwyddion ffyrdd yng Nghymru yn y Gymraeg a'r Saesneg, gan gynnwys enwau lleoedd. Serch hynny, defnyddir yr enw Saesneg yn unig am leoedd mewn rhai mannau yn Lloegr er bod enwau Cymraeg arnynt ers llawer dydd (e.e. London: Llundain; The [English] Midlands: Canolbarth Lloegr). Ers 2000, mae hi'n orfodol i addysgu'r Gymraeg fel ail iaith mewn ysgolion hyd at 16 oed, ac mae hyn wedi cyfrannu at sefydlogi ac i ryw raddau at wrthdroi dirywiad yr iaith mewn rhai mannau. Er bod arwyddion ffyrdd dwyieithog yng Nghymru, mae'r geiriad ar arian o hyd yn uniaith Saesneg. Yr unig eithriad i hyn fu'r arysgrif ar bunnoedd Cymru yn 1985, 1990, a 1995, a ddywedai, Pleidiol wyf i'm gwlad o anthem genedlaethol Cymru, Hen Wlad fy Nhadau. Nid yw'r Gymraeg ar y ceiniogau Prydeinig newydd (2008 ymlaen), er iddynt gael eu dylunio gan Ogleddwr a'u bathu yn y Bathdy Brenhinol yn Llantrisant, yn ne Cymru. Er bod llawer o siopau yn arddangos arwyddion dwyieithog, prin ydy'r defnydd o'r Gymraeg ar ddeunydd pacio a chyfarwyddiadau.  Geirfa Mae geirfa'r Gymraeg yn tarddu o eiriau'r Frythoneg yn bennaf (megis wy a carreg), gydag ambell i air benthyg o'r Lladin (megis ffenestr < Lladin fenestra a gwin < Lladin vinum), a'r Saesneg (megis silff a g\u00e2t). Mae'r Gymraeg, fel ieithoedd eraill y byd, yn benthyca geirfa oddi ar ieithoedd eraill. Benthyciwyd i'r Gymraeg o'r Lladin, yr Wyddeleg, y Ffrangeg, a'r Saesneg yn bennaf. Ceir rhai geiriau Cymraeg sy'n tarddu o'r Hen Norseg, y Roeg, a'r Hebraeg. Ar hyn o bryd, o'r Saesneg y benthycir gan fwyaf, ac o ieithoedd eraill y byd drwy'r Saesneg.  Orgraff Ysgrifennir y Gymraeg gyda gwyddor Ladin, sydd defnyddio 28 llythyren yn draddodiadol, lle bo wyth ohonynt yn ddeugraffau (dwy lythyren a drinnir yn un) ar gyfer coladiad:  a, b, c, ch, d, dd, e, f, ff, g, ng, h, i, l, ll, m, n, o, p, ph, r, rh, s, t, th, u, w, yYn wahanol i'r Saesneg, ystyrir \"w\" ac \"y\" yn llafariaid yn y Gymraeg, ynghyd ag \"a\", \"e\", \"i\", \"o\" ac \"u\". Defnyddir y llythyren \"j\" mewn geiriau benthyg o'r Saesneg, megis jam, j\u00f4c, a garej. Prin iawn yw'r defnydd o \"k\", \"q\", \"v\", \"x\", a \"z\", ond fe'u defnyddir o fewn rhai cyd-destunau technegol, megis kilogram, volt a zero, ond defnyddir amnewidiadau Cymraeg fel arfer: cilogram, folt a sero. Roedd y llythyren \"k\" yn gyffredin hyd y 16g, ond fe'i collwyd adeg cyhoeddi'r Testament Newydd yn y Gymraeg, fel yr eglurodd William Salesbury: \"C for K, because the printers have not so many as the Welsh requireth\". Nid oedd y newid yma yn boblogaidd ar y pryd.Yr acen grom yw'r marc diacritig mwyaf cyffredin, sy'n gwahaniaethu llafariaid hir a byr, fel arfer gyda homograffau yn bennaf, lle bo'r llafariad yn fyr mewn un gair ac yn hir yn y llall: e.e., man a m\u00e2n.  Gramadeg y Gymraeg Ffonoleg Nodweddir ffonoleg y Gymraeg gan nifer o synau nad ydynt yn bodoli yn y Saesneg ac sy'n deipolegol brin mewn ieithoedd Ewropeaidd. Mae'r acen bwys fel arfer yn disgyn ar y goben (y sillaf olaf ond un) mewn geiriau aml-sillafog.  Morffoleg Cystrawen Cymraeg ysgrifenedig Aethpwyd ati i ysgrifennu Cymraeg yn gynnar o\u2019i chymharu ag ieithoedd eraill canolbarth a gogledd Ewrop (heblaw am Ladin a Groeg), efallai cyn gynhared ag OC 600, er nad oes ysgrifau wedi goroesi o\u2019r adeg honno. Ar garreg yn Eglwys Sant Cadfan, Tywyn y ceir y geiriau Cymraeg cynharaf i oroesi, carreg a naddwyd tua\u2019r flwyddyn OC 700.  Perthynas Cymraeg ysgrifenedig a Chymraeg llafar Gan fod datblygiad Cymraeg Fodern ysgrifenedig yn lled araf mae gagendor eang wedi agor rhyngddi a Chymraeg llafar. Yn wir, mae rhai o'r gwahaniaethau rhwng yr ysgrifenedig a'r llafar yn hen iawn. Ysgrifennir ffurf trydydd person lluosog y ferf yn \u2013ant ond fe'i hyngenir yn \u2013an. Dengys barddoniaeth y 12g, lle odlid geiriau'n diweddu ag \u2013ant gyda rhai yn diweddu ag \u2013an, fod y gwahaniaeth hwn eisoes yn bodoli bryd hynny. Dim ond yn ddiweddar y cydnabuwyd llawer o newidiadau yr iaith lafar yn y Gymraeg ysgrifenedig newydd a elwir yn Gymraeg Cyfoes.  Tafodieithoedd ac iaith lafar Cymraeg llafar yw'r iaith fel y'i siaredir yn hytrach na'i hysgrifennu. Mae hi'n wahanol i'r iaith ysgrifenedig o ran geirfa, gramadeg a morffoleg. Ceir ynddi sawl cywair ieithyddol tra gwahanol, a sawl tafodiaith.  Hanes siaradwyr, tiriogaeth a statws y Gymraeg Credir bod tua 90% o boblogaeth Cymru yn Gymry Cymraeg ddechrau'r 19g a rhyw 70% yn Gymry uniaith. Erbyn 2001, mae rhyw 20.5% o bobl yn siarad Cymraeg (un mewn pump), sef rhyw 580,000 o bobl yn \u00f4l y cyfrifiad.  Ieithoedd Cymru 1750 - 1900      Y Wladfa Mae cymuned fechan o ddisgynyddion i Gymry Cymraeg wedi goroesi yn y Wladfa, ym Mhatagonia, yr Ariannin. Siaredir Cymraeg ym Mhatagonia er 1865 pan aeth gr\u0175p o ymsefydlwyr o Gymru yno i fyw, i chwilio am fywyd gwell ac i gael byw eu bywydau drwy gyfrwng y Gymraeg, yn rhydd o orthrwm.  Diwylliant Cymraeg Adeg twf Anghydffurfiaeth yn ystod y 19g, daeth y capeli yng Nghymru yn ganolbwynt bywyd Cymraeg. Ymysg y llu o weithgareddau cymdeithasol a drefnwyd gan y capeli ceid eisteddfodau, corau a theithiau gwib. Ond erbyn diwedd y 19eg ganrif yn yr ardaloedd diwydiannol roedd gan y boblogaeth arian yn eu pocedi a'r gallu i dalu am adloniant y tu allan i furiau'r capel. Roedd difyrrwch ar gael yn y theatr, yn y trefi gwyliau, ac yn ddiweddarach mewn ffilm, ar y radio ac ar y teledu. Tanseiliwyd lle'r capeli Cymraeg, a fu'n ganolbwynt cymdeithas, gan yr adloniant newydd hudolus. Erbyn dechrau'r 20g, cyrhaeddai'r diwylliant Eingl-Americanaidd y byd a'r betws drwy ffilm, radio a theledu gan gystadlu ag adloniant a diwylliant traddodiadol y cartref a'r gymuned leol. Sefydlwyd rhai mudiadau cenedlaethol Cymraeg eu cyfrwng yn ystod yr 20g, sydd i raddau yn llenwi'r bwlch a adawyd wrth i weithgaredd cymdeithasol y capeli ddihoeni. Mudiad yr Urdd a ffurfiwyd ym 1922 yw'r pwysicaf o'r rhain. Mae Merched y Wawr a'r Ffermwyr Ifainc hefyd yn fudiadau o bwys yn cynnal gweithgareddau trwy gyfrwng y Gymraeg. Ceir nifer o fudiadau cenedlaethol eraill Cymraeg eu hiaith megis Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, Cymdeithas Edward Llwyd, a'r Gymdeithas Wyddonol. Sefydlwyd Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion ym 1751 gan Forrisiaid M\u00f4n yn gymdeithas lenyddol i amddiffyn y Gymraeg.  Eisteddfodau Mae gan eisteddfodau le canolog yn niwylliant Cymru a'r Gymraeg. Wedi nychdod yr hen gyfundrefn eisteddfodol yn y canrifoedd wedi'r Deddfau Uno adnewyddwyd yr eisteddfod gyda chyfarfodydd taleithiol yn ystod y 19eg ganrif. Sefydlwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yn y 1860au ond defnyddiwyd mwy a mwy o Saesneg yn yr Eisteddfod Genedlaethol gyda threigl y blynyddoedd. Erbyn 1931 Saesneg oedd prif iaith y llwyfan, y beirniadaethau a seremon\u00efau gorsedd y Beirdd, sefyllfa annerbyniol i lawer. Gwnaethpwyd y Gymraeg yn iaith swyddogol yr Eisteddfod ym 1937 ond parhau wnaeth y defnydd o'r Saesneg ar lwyfan yr eisteddfod tan 1952 pan gyflwynwyd y Rheol Gymraeg. O hyn ymlaen, y Gymraeg yn unig a glywid ar lwyfan yr Eisteddfod (heblaw am rai anerchiadau gan westeion gwadd). Mae'r Rheol Gymraeg hithau'n bwnc llosg sydd wedi peri i rai awdurdodau lleol atal eu cyfraniad ariannol tuag at yr Eisteddfod Genedlaethol. Beirniedir yr Eisteddfod Genedlaethol gan rai am safon anwastad y llenyddiaeth a wobrwyir. Ar y llaw arall, clodforir yr Eisteddfod am ei bod yn \u0175yl ddiwylliannol i'r werin, am roi llwyfan cenedlaethol i artistiaid Cymru, am feithrin barddoni, ac am hybu dysgu Cymraeg. Trefnir eisteddfodau gan gymdeithasau megis yr Urdd, Mudiad y Ffermwyr Ifainc, ac Undeb Cenedlaethol y Glowyr. Cynhelir rhai eisteddfodau taleithiol o hyd, megis eisteddfod Pontrhydfendigaid ac ambell eisteddfod drefol neu bentrefol, ond nid oes cymaint o fri ar y rhain ag a fu ac nid yw'r capeli'n trefnu eisteddfodau fel ag y buont ychwaith.  Llenyddiaeth Gymraeg Llyfrau argraffedig Cymraeg Argraffwyd llyfrau Cymraeg yn gynnar o gymharu \u00e2 llawer o ieithoedd eraill Ewrop nad oeddent yn ieithoedd gwladwriaeth. Nifer fechan o lyfrau a gyhoeddwyd, cyfanswm o 116 rhwng 1546 a 1670. Crefydd oedd pwnc mwyafrif y llyfrau hyn. Yna cynyddodd nifer y llyfrau a gyhoeddwyd i gyfartaledd o 4 y flwyddyn rhwng 1670 a 1700 a 14 y flwyddyn rhwng 1700 a 1730, yn rhannol drwy nawdd y Welsh Trust a'r SPCK. Erbyn y 18g, roedd pris llyfr wedi disgyn yn sylweddol, ac o fewn cyrraedd y werin. Ymhlith y llyfrau a gyhoeddwyd yr oedd rhai o glasuron y Dadeni Dysg a llenyddiaeth grefyddol Cymru: Cannwyll y Cymry gan y Ficer Prichard (1681) a Gweledigaetheu y Bardd Cwsc gan Ellis Wynne (1703). Esgorodd cynnydd aruthrol llythrennedd yn ystod y 18g yn esgor ar alw am lyfrau o bob math, yng Nghymru fel ag yn Lloegr. Sefydlwyd nifer o argraffdai yng Nghymru i gyflenwi'r farchnad newydd \u00e2 llyfrau. Cyhoeddwyd dros 2,500 o lyfrau Cymraeg yn ystod y 18g. Heddiw, cyhoeddir 500-600 llyfr Cymraeg yn flynyddol, llawer ohonynt yn lyfrau i blant. Ymysg y cyhoeddwyr pennaf mae Gwasg Gomer, Gwasg Prifysgol Cymru a'r Lolfa (rhestr gyflawn o gyhoeddwyr llyfrau Cymraeg). Ariennir y gwaith o gyhoeddi llawer o lyfrau Cymraeg a Chymreig gan y Llywodraeth drwy Gyngor Llyfrau Cymru a sefydlwyd fel y Cyngor Llyfrau Cymraeg ym 1961. Mae Cyngor Llyfrau Cymru hefyd yn dosbarthu llyfrau Cymreig yn Saesneg. Ceir casgliad helaeth o lawysgrifau, cyfnodolion a llyfrau Cymraeg yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Un o swyddogaethau Llyfrgell Genedlaethol Cymru yw rhoi ar gadw copi o bob llyfr gaiff ei gyhoeddi ym Mhrydain. Yn ogystal \u00e2 deunydd ar bapur cesglir yno ddeunydd ar gyfryngau sain a llun.  Llenyddiaeth am y Gymraeg Mae'r Gymraeg wedi bod yn elfen flaenllaw yn yr ymwybyddiaeth o'r hunaniaeth Gymreig. Mae'r ymwybyddiaeth hon yn treiddio i waith llenorion Cymru, yn Gymraeg ac yn Saesneg. Efallai mai'r man lle mae'r Gymraeg yn fwyaf amlwg yw'r anthem genedlaethol 'Hen Wlad fy Nhadau': 'a bydded i'r heniaith barhau.' Mae'r Gymraeg, Cymreictod a cholli iaith yn them\u00e2u i nifer o weithiau llenyddol. Ymhlith y mwyaf amlwg o'r rhain yw nofel Islwyn Ffowc Elis Wythnos yng Nghymru Fydd, a cherddi Gerallt Lloyd Owen gan gynnwys 'Etifeddiaeth', cerdd Gwyneth Lewis Y Llofrudd Iaith, cerddi Jac Glan-y-gors 'Dic Si\u00f4n Dafydd', a cherddi Waldo Williams 'Yr Heniaith' a 'Cymru a Chymraeg'. Dylid hefyd grybwyll cerdd arall gan Waldo Williams, 'Cofio', sy'n alarnad i ieithoedd a  phobloedd golledig y ddaear gyfan. Yn ogystal \u00e2 cherddi sy'n moli'r Gymraeg neu weithiau yn galaru amdani neu'n ymgyrchu trosti, ceir hefyd weithiau sy'n mynegi'r profiad o fod yn Gymro Cymraeg. Mae'r profiad hwn yn annatod glwm wrth ddylanwad cenedligrwydd, cenedlaetholdeb, galar, cymhleth israddoldeb, rhamant y gorffennol, gwawd y Sais, ymgecru ymysg y Cymry, perthyn i draddodiad hir a gwerthfawr, a pherthyn i fro.Ceir ymateb cymhleth i'r Gymraeg a'r ymwybyddiaeth o Gymreictod hefyd yng ngweithiau rhai llenorion Cymreig yn ysgrifennu yn Saesneg yn enwedig o'r 1930au ymlaen. Yn eu plith mae gweithiau Caradoc Evans, Cymro Cymraeg, megis My People, gweithiau R.\u00a0S.\u00a0Thomas a ddysgodd Gymraeg (megis 'Reservoirs' yn ei Collected Poems 1945-1990), a Gwyn Thomas, yn Gymro di-Gymraeg o'r union genhedlaeth na fagwyd yn Gymry Cymraeg. Rhoddwyd mynegiant am y tro cyntaf i ymdeimlad o Gymreictod di-Gymraeg gan rai o'r llenorion hyn. Ffenomenon yn perthyn i Gymru'r 20g yw'r diwylliant Cymreig di-Gymraeg a dyfodd yn sgil y mewnlifiad mawr i'r cymoedd diwydiannol yn ystod y ddau ddegawd cyntaf o'r ganrif. Diddorol sylwi bod T. Llew Jones, a hanai o'r un ardal \u00e2 Caradoc Evans, wedi galw ei hunangofiant o fwriad yn Fy Mhobol i ; ynddo mae'n trafod ymateb Caradoc Evans i'r Gymraeg. Er mai digon gelyniaethus oedd rhai o'r llenorion Cymraeg a Saesneg tuag at ei gilydd ar ddechrau'r 20g, ond erbyn diwedd y ganrif roeddynt yn tueddi i gymodi yn lle ymgecru. Llwyddwyd i gyhoeddi casgliad o farddoniaeth yn The Oxford Book of Welsh Verse in English ym 1977 a gynhwysai gerddi  Saesneg a cherddi a gyfieithwyd o'r Gymraeg mewn un gyfrol. Ym 1986 cyhoeddwyd Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru ar y cyd \u00e2 The Oxford Companion to the Literature of Wales. Erbyn hyn, ceir nifer o gyfrolau a gyhoeddir yn Saesneg a Chymraeg ar y cyd, megis llyfrau yn adrodd hanes bro neu'n dathlu digwyddiad hanesyddol.  Celfyddydau eraill Cymraeg a'r cyfryngau Yn gyffredinol mae datblygiadau technolegol yn y cyfryngau cyfathrebu wedi hyrwyddo'r Saesneg yng Nghymru, fel ag yn y byd yn gyffredinol. Galluogai'r dechnoleg newydd, yn bapur newydd ac yna'n radio, teledu a'r rhyngrwyd, i'r Saesneg dreiddio i aelwydydd Cymraeg, lle na chlywsid erioed Saesneg gynt. Dylanwadai'r radio a'r teledu, a gyrhaeddai aelwydydd Prydain gyfan, ar agweddau ac arferion gwrandawyr a gwylwyr.Ym mhob un o'r cyfryngau newydd fe geisiai rhai sicrhau bod y Gymraeg yn ennill ei phlwyf yn wyneb y gystadleuaeth Saesneg, weithiau'n llwyddiannus ac weithiau'n aflwyddiannus.  Papurau newydd Yn ystod y 19g tyfodd diwydiant papur newydd ffyniannus yng Nghymru. Erbyn 20au a 30au'r 20g, fodd bynnag, roedd y farchnad papurau newydd drwy Brydain yn mynd yn fwy-fwy canolog dan bwysau'r farchnad a bu cwymp yn nifer y papurau newydd a gyhoeddid. Peidiodd Y Darian ym 1934, traflyncwyd Y Genedl Gymreig gan gwmni'r Herald ym 1932, a pheidiodd Y Faner ym 1992. Heddiw, mae nifer o bapurau a chylchgronau Cymraeg wythnosol neu fisol ar gael megis Golwg, Y Cymro a Barn ond does dim un papur dyddiol. Cafwyd ymdrech i lansio papur wythnosol o'r enw 'Y Byd', ond yn 2007 rhoddwyd y gorau i'r syniad oherwydd diffyg nawdd cyhoeddus.  Noddir nifer o gylchgronau arbenigol gan Gyngor Llyfrau Cymru. Erbyn heddiw, mae'r galw am newyddion lleol trwy gyfrwng y Gymraeg yn cael ei ddiwallu gan y papurau bro. Mae'r papurau bro yn aelodau o'r Gymdeithas Papurau Bro, ac yn derbyn nawdd o'r llywodraeth i ariannu'r papurau hyn. Mae dau gylchgrawn ar gyfer dysgwyr ar gael - Lingo (Golwg) ac Acen ar gyfer dysgwyr ar y lefelau isaf.  Radio Teledu Darlledwr sy'n darparu gwasanaethau teledu yn y Gymraeg yw Sianel Pedwar Cymru neu S4C. Dechreuodd ddarlledu ar y 1af Tachwedd 1982. Ei gyfrifoldeb yw darparu gwasanaeth yn yr iaith Gymraeg. Cyn sefydlu S4C roedd Cymry Cymraeg yn ddibynnol ar raglenni achlysurol ar BBC Cymru a HTV Cymru, yn aml yn hwyr yn y nos neu ar adegau amhoblogaidd eraill. Roedd hyn yn annerbyniol i'r Cymry Cymraeg ac i'r di-Gymraeg hefyd am fod rhaglenni Saesneg o weddill Prydain yn cael eu disodli neu'n cael ei darlledu ar amseroedd gwahanol.  Datblygiadau Technoleg yn yr Iaith Gymraeg Cymraeg ar y rhyngrwyd Yn \u00f4l ymchwil diweddar, postiwyd y neges gyntaf ag unrhyw destun Cymraeg ynddi ar Usenet ar 15 Awst 1989 Ar 13 Tachwedd 1992, agorwyd y rhestr e-bost WELSH-L, sef y Welsh Language Bulletin Board. Hwn oedd y man trafod cyntaf penodedig ar gyfer yr iaith Gymraeg. Ers hynny, gwelwyd defnydd o'r Gymraeg mewn nifer fawr o feysydd ar y rhyngrwyd, ac yn arbennig felly ar y we. Yn sgil goblygiadau Deddf Iaith 1993, mae'r sector gyhoeddus yng Nghymru yn cynhyrchu gwefannau dwyieithog. Mae rhai busnesau a chymdeithasau, yn enwedig y rhai mawrion a'r rhai sy'n ymwneud yn uniongyrchol \u00e2'r Gymraeg hefyd yn cynhyrchu gwefannau dwyieithog, yn \u00f4l eu polisi iaith unigol eu hunain. O ran y cyfryngau cymdeithasol Cymraeg, mae dros 300 o flogiau Cymraeg erbyn 2015, a thros 4,500 o gyfrifon yn defnyddio Cymraeg ar Twitter. Nid yw'n glir beth yn union yw'r defnydd o Facebook, ond adnabu ymchwil a gynhaliwyd yn 2008 bod 238 gr\u0175p Facebook lle roedd defnydd o'r Gymraeg. Mae llenyddiaeth Gymraeg wedi hawlio ei le ar y we hefyd. Yn 1996 rhoddwyd holl farddoniaeth y Prifardd Robin Llwyd ab Owain ar y we fyd eang dan yr enw Rebel ar y We; dyma oedd y gyfrol gyntaf yn y Gymraeg ar y rhyngrwyd. Bu Gwasg y Lolfa, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg a'r Llyfrgell Genedlaethol hefyd yn flaenllaw iawn yn y dyddiau cynnar hyn.  Gweler hefyd Yr wyddor Gymraeg Enwau'r Cymry Rhestr gramadegau ac adnoddau ieithyddol Cymraeg Rhestr gramadegau Cymraeg (hyd 1900) Rhestr geiriaduron Cymraeg Ffynonellau a throednodion Dolenni allanol Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011 Ar gael yn y Gymraeg a'r Saesneg.  Llyfryddiaeth Cyffredinol H Pedersen, Vergleichende Grammatik d\u00ear keltischen Sprachen, 1909-1913, (yn Almaeneg) Henry Lewis & Holger Pedersen, A Concise Comparitive Celtic Grammar (1937) Canu Heledd \u2013 testun a nodiadau Canu Llywarch Hen, Gol. Ifor Williams (1935) Ifor Williams, Y Gododdin: testun a thrafodaeth ragarweiniol Canu Aneirin, (1938) Glyn Jones, The Dragon Has Two Tongues (1968) sy'n trafod gwaith a hanes yr awduron Eingl-*Gymreig yn hanner cyntaf yr 20g. Llyfryddiaeth yr Iaith Gymraeg, JE Caerwyn Williams (gol), (Gwasg Prifysgol Cymru, 1988) Gwefannau Gwybodaeth am y Gymraeg ar wefan Bwrdd yr Iaith Archifwyd 2011-06-17 yn y Peiriant Wayback. Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru a leolir yn Aberystwyth Tudalen ar y Gymraeg ar wefan Undeb Ewrop (yn Saesneg) Gwybodaeth am y Gymraeg ar wefan Cynulliad Cymru Archifwyd 2006-03-21 yn y Peiriant Wayback. Cyfrifiad 2001: Adroddiad y Swyddfa Ystadegol Gwladol ar y Gymraeg Say Something in Welsh Archifwyd 2013-01-17 yn y Peiriant Wayback. Dysgu Cymraeg Rhan o wefan ELWA Archifwyd 2006-06-19 yn y Peiriant Wayback. yn rhoi gwybodaeth am ddysgu Cymraeg Acen - yn cynnig defnyddiau amlgyfrwng ar gyfer dysgwyr a dolen i wefan S4C i ddysgwyr  ar www.learnons4c.co.uk Y Gwybodiadur \u2013 casgliad o adnoddau Cymraeg a dysgu Cymraeg Mwydro Ynfyd Dedwydd - Mudiad y Dysgwyr Archifwyd 2011-09-20 yn y Peiriant Wayback. - Cyfarfodydd sgwrs a gweithgareddau trwy gyfrwng y Gymraeg Clwb Malu Cachu - gwefan adnoddau i ddysgwyr http:\/\/www.logosquotes.org\/pls\/vvolant\/welcome?lang=en - dyfyniadau wedi eu cyfieithu i'r Gymraeg http:\/\/www.logosdictionary.org\/pls\/dictionary\/new_dictionary.index_p - geiriadur amlieithog yn cynnwys y Gymraeg","571":"Mae llenyddiaeth Gatalaneg yn llenyddiaeth gyda hanes hir iddi, a ysgrifenir yn yr iaith Gatalaneg, iaith frodorol Catalonia. Mae hanes llenyddiaeth Gatalaneg yn dechrau yn yr Oesoedd Canol. Yn y 19g dosbarthwyd y llenyddiaeth honno mewn cyfnodau gan ysgrifennwyr Rhamantaidd y mudiad deffroad cenedlaethol a elwir yn Renaixen\u00e7a ('Adfywiad' neu 'Dadeni'). Roedd y llenorion hyn yn ystyried canrifoedd hir y Decad\u00e8ncia, a olynodd Oes Aur llenyddiaeth Valencia, fel cyfnod o dlodi creadigol heb fawr ddim o werth. Erbyn, fodd bynnag, mae newid barn wedi digwydd wrth i'r Cataloniaid ail-ystyried eu hanes yn gyffredinol. Ar \u00f4l adfywiad y 19g wynebai llenyddiaeth Gatalaneg amser anodd ar ddechrau'r 20g, yn arbennig yn ystod Rhyfel Cartref Sbaen. Gorfodwyd nifer o fedddylwyr gorau'r wlad i ffoi i alltudiaeth a bu rhaid aros tan yr adferwyd democratiaeth yng Nghatalonia ar ddiwedd y ganrif honno i lenyddiaeth a diwylliant Catalonia adennill eu lle yn y gymdeithas.  Gwreiddiau Datblygodd yr iaith Gatalaneg, sy'n un o'r ieithoedd Rom\u00e1wns, o Ladin Cyffredin yn yr Oesoedd Canol, gan dyfu'n iaith ar wah\u00e2n. Dechreuodd llenyddiaeth Gatalaneg gyda'r testun crefyddol defosiynol Homilies d'Organy\u00e0 (diwedd yr 11eg neu ddechrau'r 12g. Cydnabyddir y llenor Ramon Llull (13g), fel un o lenorion mwyaf yr iaith Gatalaneg yn yr Oesoedd Canol a gychwynnodd draddodiad llenyddol Catalaneg a safai ar wah\u00e2n i'r byd Ocitaneg ei iaith, a hefyd fel athronydd a bathwr nifer o eiriau newydd. Ymhlith ei weithiau ceir y Llibre de Meravelles (sy'n cynnwys y Llibre de les b\u00e8sties) a Blanquerna (sy'n cynnwys Llibre d'Amic e Amat, fersiwn Gatalaneg o'r chwedl a geir yn Gymraeg Canol dan yr enw Kedymdeithyas Amlyn ac Amic ac fel y ddrama Amlyn ac Amig gan Saunders Lewis yn yr 20g).  Yr Oesoedd Canol a'r Dadeni Les quatre grans cr\u00f2niques Mae'r pedwar llyfr hyn, o'r 13eg a'r 14g, yn croniclo hanes brenhinoedd ac uchelwyr Aragon:  Cr\u00f2nica de Jaume I Cr\u00f2nica de Bernat Desclot, neu Lyfr y brenin Pedr o Aragon. Cr\u00f2nica de Ramon Muntaner Cr\u00f2nica de Pere el Cerimoni\u00f3s Tirant lo Blanc Wedi ei ysgrifennu gan Joanot Martorell, mae Tirant lo Blanc yn rhamant arwrol a fu un o lyfrau mwyaf dylanwadol ei gyfnod, ac efallai'r llyfr mwyaf yn yr iaith Catalaneg tan y 19g.  Awduron eraill o'r cyfnod Crist\u00f2for Despuig Francesc Eiximenis Ausi\u00e0s March Joanot Martorell Bernat Metge Jaume Roig Joan Ro\u00eds de Corella Pere Seraf\u00ed Isabel de Villena La Decad\u00e8ncia Dyma'r enw ar y cyfnod rhwng y 15fed a'r 19g. Fe'i gelwir felly am fod yr iaith frodorol wedi syrthio allan o ffasiwn a choli nawdd yr uchelwyr. Gwelir hyn gan rai fel rhan o'r broses ehangach o Gastileiddio  Sbaen a'r esgeuluso ar fuddiannau Aragon yn sg\u00eel uno coronau Castile ac Aragon. O leiaf dyna oedd barn Rhamantwyr y Renaixen\u00e7a, ond heddiw mae newid barn ar werth llenyddol a diwylliannol y cyfnod yn digwydd.  Renaixen\u00e7a Nid oedd y Rhamantwyr cynnar yng Nghatalonia a'r Ynysoedd Balearig yn barod i ddefnyddio'r Gatalaneg ond yn dewis llenydda yn Sbaeneg, ond bu newid gyda geni'r mudiad Renaixen\u00e7a fel rhan o'r adfywiad cenedlaethol yng Nghatalonia. Un o sefydlwyr y mudiad hwnnw oedd Bonaventura Carles Aribau gyda'i gerdd Oda a la P\u00e0tria. Fel sawl mudiad Rhamantaidd cenedlaethol arall yn y cyfnod, troes y Renaixen\u00e7a at yr Oesoedd Canol am ysbrydoliaeth, ond ar yr un pryd ceisiai gyfoethogi'r iaith a'i moderneiddio. Roedd realaeth a naturiaeth yn ddylanwadau pwysig hefyd. Un arall o lenorion y mudiad oedd Jacint Verdaguer, awdur epig genedlaethol y wlad.  Moderniaeth Roedd moderniaeth Gatalaneg yn olynydd naturiol i'r Renaixen\u00e7a, gan ddal i arddangos diddordeb mewn Rhamantiaeth ond ar yr un pryd yn ymddiddori mewn themau duach, fel trais ac elfennau duach natur. Ym myd barddoniaeth, roedd yn dilyn yn agos y Parnassiaid a'r Symboliaid. Rhennid y mudiad yn Boh\u00e8mia Negra, dan ddylanwad y Decadentiaid, a llenorion mwy asthetaidd, a elwir yn Boh\u00e8mia Daurada neu Boh\u00e8mia Rosa. Mae Santiago Rusi\u00f1ol, Joan Maragall a Joan Puig i Ferreter ymhlith y llenorion pwysicaf a gysylltir a'i mudiad.  Noucentisme Daeth y mudiad diwydiannol a gwleiddyddol a elwir yn Noucentisme i'r amlwg ar ddechrau'r 20g. Roedd ei Glasuriaeth yn adwaith i waith y modernwyr ac yn seiledig ar athroniaeth natur-ganolog, a geisiai greu lenyddiaeth gain. Barddoniaeth oedd hoff gyfrwng Noucentisme, fel a welir yng ngherddi Josep Carner a Carles Riba.  Llenyddiaeth Gatalaneg gyfoes Ar \u00f4l cyfnod o obaith a thyfiant cyf;ym, daeth Rhyfel Cartref Sbaen a llywodraeth Francisco Franco a arweiniodd at alltudiaeth i nifer o lenorion, a gwaharddwyd defnydd cyhoeddus o'r iaith Gatalaneg, ynghyd \u00e2 symbolau cenedlaethol a sawl agwedd arall ar ddiwylliant Catalonia. Mewn canlyniad, mewn gwledydd estron y cynhyrchwyd y rhan fwyaf o lenyddiaeth Gatalaneg y cyfnod. Ar \u00f4l cwymp Ffranco a'r adfywiad mewn democratiaeth, mae bywyd llenyddol a'r iaith Gatalaneg yn blodeuo eto. Mae llenorion o'r cyfnod hwn yn cynnwys Merc\u00e8 Rodoreda, Salvador Espriu, Manuel de Pedrolo a Quim Monz\u00f3.  Llyfryddiaeth ddethol Comas, Antoni.  La decad\u00e8ncia.  Sant Cugat del Vall\u00e8s: A. Romero, 1986. Elliott, J.H.  Imperial Spain 1469-1716. Llundain: Penguin, 2002. Riquer, Mart\u00ed de.  Hist\u00f2ria de la literatura catalana. 6 cyf.  Barcelona: Editorial Ariel, 1980. Terry, Arthur.  A Companion to Catalan Literature. Woodbridge, Suffolk \/ Rochester, N.Y.\u00a0: Tamesis, 2003. Dolenni allanol Cyffredinol Lletra. Llenyddiaeth Gatalaneg ar-lein Llenyddiaeth Gatalaneg ar wefan y Llyfrgell Brydeinig E-lyfrau (ffeiliau PDF, Saesneg) Cronico de Jaume I Cronicl Muntaner Tirant lo Blanc Gweler hefyd Rhestr o lenorion Catalaneg Catalaneg Catalonia","572":"Gwlad amlieithog yw Israel, o ganlyniad i wreiddiau amrywiol yr Israeliaid, pobloedd gynhenid y wlad a'r niferoedd uchel o fewnfudwyr ers dechrau'r 20g. Hebraeg yw iaith ddyddiol yr Israeliaid Iddewig, sef tua 80% o'r boblogaeth. Fel rheol hon yw'r iaith gymunedol ond nid o reidrwydd iaith yr aelwyd gan deuluoedd o fewnfudwyr. Er bod nifer o fewnfudwyr yn parhau i siarad eu hiaith gyntaf, dysgir yr Hebraeg gan y mwyafrif helaeth o'r boblogaeth Iddewig gan roi ffordd o uno'r gymdeithas. Arabeg yw iaith frodorol yr Israeliaid Arabaidd, sy'n cyfrif am ryw 20% o ddinasyddion y wlad. Mae'r mwyafrif ohonynt yn byw mewn cymunedau Arabaidd ac yn defnyddio gwasanaethau llywodraethol drwy gyfrwng yr Arabeg, ac nid ydynt i gyd yn dysgu'r Hebraeg yn rhugl. Arabeg Safonol yw'r ffurf swyddogol, a siaredir y tafodieithoedd Arabeg y Lefant, Arabeg y Bedowiniaid, a'r Iddew-Arabeg. Yr Hebraeg a'r Arabeg oedd ieithoedd swyddogol Israel ers 1923 yng nghyfnod y Mandad Prydeinig ym Mhalesteina. Roedd Saesneg hefyd yn iaith swyddogol hyd sefydlu'r wladwriaeth ym 1948. Yn 2018, cafodd Arabeg ei hisraddio gan ddeddf sydd yn dynodi Hebraeg yn \"iaith y wladwriaeth\" ac yn rhoi \"statws arbennig\" i Arabeg. Dysgir Hebraeg, Arabeg a Saesneg gan blant ysgol yn Israel. Mae nifer o arwyddion swyddogol yn Hebraeg, Arabeg a Saesneg. Er y statws cyfartal rhwng dwy brif iaith y wlad, mae sefyllfa ieithyddol y maes cyhoeddus yn anghyson ac yn adlewyrchu'r anghydfod rhwng y cymunedau Iddewig ac Arabaidd. Er enghraifft, mae gwleidyddion adain-dde sy'n bwriadu gwneud Hebraeg yn unig iaith swyddogol Israel. Prin yw'r cwmn\u00efau a sefydliadau preifat sy'n dewis defnyddio'r Arabeg, ac nid yw pob arwydd ffordd yn ddwyieithog neu g\u00e2i'r enwau Arabeg eu Hebreiddio. Mae'n rhaid i fyfyrwyr fedru'r Hebraeg er mwyn mynychu'r brifysgol yn Israel. Yn ogystal \u00e2'r ddwy iaith swyddogol, mae rhan sylweddol o'r boblogaeth yn medru'r Saesneg, a lleiafrif sy'n rhugl yn y Rwseg. Ers cwymp yr Undeb Sofietaidd, ymfudodd dros un miliwn o Iddewon o Rwsia a chyn-weriniaethau Sofietaidd eraill i Israel. Mae nifer o arwyddion a dogfennau swyddogol ar gael yn y Rwseg. Siaredir yr Amhareg gan fewnfudwyr o Ethiopia. Parheir rhai cymunedau i ddefnyddio ieithoedd Iddewig megis Iddew-Sbaeneg (Ladino), Iddew-Almaeneg, Iddew-Tateg ac Iddew-Georgeg. Ymhlith yr ieithoedd eraill mae Almaeneg, Sbaeneg, Rwmaneg, Pwyleg, Hwngareg, a'r Adyghe (Circaseg orllewinol). Siaredir Ffrangeg gan nifer o Israeliaid o dras Rwmanaidd, Morocaidd, Algeraidd, a Thiwnisaidd. Iaith Arwyddion Israel, sy'n seiliedig ar Iaith Arwyddion yr Almaen, yw'r brif iaith arwyddion. Ceir hefyd ieithoedd arwyddion lleol, hynny yw ieithoedd mewn cymunedau a chanddynt niferoedd uchel o drigolion sy'n fyddar: Iaith Arwydd y Bedwyn Al-Sayyid, Iaith Arwydd Kafr Qasem, ac Iaith Arwydd Ghardaia (sy'n hanu o ddinas Ghardaia yn Algeria).  Adfywiad yr Hebraeg Iaith litwrg\u00efaidd oedd yr Hebraeg ar ddechrau'r 20g, a ddefnyddid mewn gweddi, yn y synagog ac ar achlysuron yn unig. Yn sgil y mudiad Seoinaidd i sefydlu gwladwriaeth Iddewig, cynyddodd cefnogaeth dros adfer yr Hebraeg yn iaith genedlaethol i'r Iddewon. Arweiniodd y ieithydd o dras Lithwanaidd, Eliezer Ben-Yehuda, yr ymdrech hon. Llwyddodd i gyfundrefnu'r ramadeg, ysgrifennu'r geiriadur cyfoes cyntaf, a bathu nifer o eiriau modern. Ystyrir hanes y Hebraeg Modern yn un o straeon llwyddiant adfer iaith.  Cyfeiriadau Darllen pellach Bernard Spolsky ac Elana Shohamy. The Languages of Israel: Policy, Ideology, and Practice (Clevedon, Multilingual Matters, 1999).","576":"Prifddinas Gweriniaeth Pobl Tsieina a dinas ail fwyaf y wlad gyda 13,820,000 o drigolion yw Beijing (\u5317\u4eac, \"prif ddinas ogleddol\"; \u00a0ynganiad Mandarin\u00a0). Yn ogystal, mae Beijing yn ddinas hunanlywodraethol gyda statws tebyg i dalaith. Mae poblogaeth Beijing oddeutu 21,710,000 (2017).  Enw'r ddinas Ceir yr hen enw Cymraeg Pecin a ddaw o'r ffurf Saesneg Peking. Ystyr Beijing yw \"prif ddinas ogleddol\" (cymharer Nanjing, \"y brif ddinas ddeheuol\", a Tonkin a Tokyo; i gyd yn golygu \"y brif ddinas ddwyreinol\"). Weithiau mae Beijing yn cael ei alw'n Peking \u2014 daeth yr enw hwn i'r Saesneg drwy genhadon Ffrengig, bedwar can mlynedd yn \u00f4l, ac mae'n dangos cyfnewidiad seinegol yn ystod y Brenhinllin Qing. Yn Tsieina mae'r ddinas wedi newid ei henw lawer gwaith. Rhwng 1928 a 1949, Beiping (\"Heddwch gogleddol\") oedd enw'r ddinas, am fod llywodraeth y Cenedlaetholwyr (Kuomintang) yn rheoli'r gwlad o Nanjing, ac roedden nhw eisiau dangos nad Beijing oedd prifddinas y wlad. Pan oedd y Siapaneaid yn rheoli gwladwriaeth byped yng ngogledd Tsieina gyda Beijing yn brifddinas, arddelwyd yr enw Beijing unwaith eto, ond yn 1945 newidiodd llywodraeth Gweriniaeth Tsieina yr enw'n \u00f4l i Beiping. Pan enillodd y Blaid Gomiwnyddol y rhyfel cartref yn Hydref 1949, newidiwyd yr enw i Beijing i ddangos eu bod nhw'n rheoli Tsieina gyfan. Dydy llywodraeth Gweriniaeth Tsieina yn Taiwan ddim wedi newid yr enw yn swyddogol, ac yn y 1950au a'r 1960au arferai llawer o bobl yn Taiwan alw'r ddinas yn \"Beiping\". Heddiw mae bron pawb yn Taiwan (gan gynnwys y llywodraeth) yn galw'r ddinas yn \"Beijing\".  Gwleidyddiaeth a llywodraeth Mae llywodraeth drefnol yn cael ei rheoleiddio gan y Blaid Gomiwnyddol Tsieina leol, arweiniwyd gan yr Ysgrifennyd Beijing\u00a0y Blaid (Tsieineeg:\u00a0\u5317\u4eac\u5e02\u59d4\u4e66\u8bb0). Mae'r blaid leol yn rhyddhau archebion gweinyddol, casglu treth, rheoli'r economi, ac yn cyfarwyddo pwyllgor o'r Gyngres Drefol y Bobl mewn penderfyniadau polisi a goruwchwylio'r llywodraeth leol.  Addysg Yr Athro William Hopkyn Rees (1859 - 1924) sefydlodd goleg yma, sef coleg yn arbenigo mewn dysgu ieithoedd. Ganwyd Rees yng Nghwmafan, Gorllewin Morgannwg. Hanes Hanes cynnar Daethpwyd o hyd i'r olion cynharaf o bobl yn byw ym mwrdeistref Peking yn ogof\u00e2u Bryn Esgyrn Dreigiau, ger pentref Zhoukoudian yn Ardal Fangshan, lle'r oedd \"Dyn Peking\" yn byw. Ceir ffosiliau o Homo erectus o'r ogof\u00e2u sy'n dyddio i 230,000 i 250,000 o flynyddoedd CP. Roedd Homo sapiens Hen Oes y Cerrig (Paleolithig) hefyd yn byw yno'n fwy diweddar, tua 27,000 o flynyddoedd CPl. Yn ogystal a hyn, mae archaeolegwyr wedi dod o hyd i olion aneddiadau Oes Newydd y Cerrig (neolithig) ledled y fwrdeistref, gan gynnwys yn Wangfujing, yng nghanol Peking. Y ddinas gaerog gyntaf yn Beijing oedd Jicheng, prif ddinas talaith Ji ac fe'i hadeiladwyd yn 1045 CC. O fewn y Beijing fodern, roedd Jicheng wedi'i leoli o amgylch ardal Guang'anmen bresennol yn ne Ardal Xicheng. Gorchfygwyd yr anheddiad hwn yn ddiweddarach gan dalaith Yan a drodd hi'n brifddinas. Tsieina Ymerodrol Gynnar Ar \u00f4l i'r Ymerawdwr Cyntaf uno Tsieina, daeth Jicheng yn brifddinas llywodraethol i'r rhanbarth. Yn ystod cyfnod y Tair Teyrnas, fe'i daliwyd gan Gongsun Zan ac Yuan Shao, cyn cwympo i Wei o Deyrnas Cao Cao. Israddiodd Jin y dref yn y 3g OC, gan osod y sedd llywodraethol yn Zhuozhou gyfagos. Yn ystod cyfnod yr Teyrnas Un-deg-chwech, pan orchfygwyd a rhannwyd gogledd Tsieina gan y Wu Hu, roedd Jicheng yn brifddinas Cyn-Deyrnas Xianbei, am gyfnod byr. Daearyddiaeth Mae Beijing ar frig gogleddol Gwastadedd Gogledd Tsieina trionglog yn fras, sy'n agor i'r de a'r dwyrain o'r ddinas. Mae mynyddoedd i'r gogledd, i'r gogledd-orllewin a'r gorllewin yn cysgodi'r ddinas. Mynyddoedd Jundu sy'n dominyddu rhan ogledd-orllewinol y fwrdeistref, yn enwedig Sir Yanqing a Dosbarth Huairou, tra bod Xishan neu'r Bryniau Gorllewinol yn fframio'r rhan orllewinol. Adeiladwyd Mur Mawr Tsieina ar draws rhan ogleddol Dinesig Beijing ar y bryniau geirwon, i amddiffyn yn erbyn ymosodiadau o'r paith. Bryn Dongling ar y ffin \u00e2 Hebei, yw pwynt uchaf y fwrdeistref, gydag uchder o 2,303 metr (7,556 tr). Mae afonydd mawr yn llifo trwy'r fwrdeistref, gan gynnwys y Chaobai, Yongding a'r Juma, i gyd yn llednentydd yn system Afon Hai, ac yn llifo i gyfeiriad de-ddwyreiniol. Cronfa Dd\u0175r Miyun, ar rannau uchaf Afon Chaobai, yw'r gronfa fwyaf yn y fwrdeistref. Beijing hefyd yw terfynfa ogleddol Camlas y Grand i Hangzhou, a adeiladwyd dros 1,400 o flynyddoedd yn \u00f4l fel llwybr cludo, a Phrosiect Trosglwyddo D\u0175r o'r De i'r Gogledd, a adeiladwyd yn ystod y 2010au i ddod \u00e2 d\u0175r o fasn Afon Yangtze. Mae ardal drefol Beijing, ar y gwastadeddau yn g nghanol de'r fwrdeistref gyda drychiad o 40 i 60 metr (130-200200), yn meddiannu cyfran gymharol fach ond sy'n ehangu o ardal y fwrdeistref. Mae'r ddinas yn ymledu mewn cylchffyrdd consentrig, gyda'r Ail Gylchffordd yn dilyn hen waliau'r ddinas ac mae'r Chweched Cylchffordd yn cysylltu trefi cyfagos. Mae Tian'anmen a Sgw\u00e2r Tian'anmen yng nghanol Beijing, yn union i'r de o'r Ddinas Waharddedig, cyn breswylfa ymerawdwyr China. I'r gorllewin o Tian'anmen mae Zhongnanhai, preswylfa arweinwyr presennol Tsieina. Mae Rhodfa Chang'an, sy'n torri rhwng Tiananmen a'r Sgw\u00e2r, yn ffurfio prif echel dwyrain-gorllewin y ddinas.  Hinsawdd Mae gan Beijing hinsawdd gyfandirol llaith dan ddylanwad monsoon (K\u00f6ppen: Dwa), wedi'i nodweddu gan hafau llaith a phoeth iawn oherwydd mons\u0175n Dwyrain Asia, a gaeafau byr ond oer, sych sy'n adlewyrchu dylanwad antiseiclon helaeth Siberia.Gall y gwanwyn fod yn dyst i stormydd tywod sy'n chwythu i mewn o Anialwch Gobi ar draws paith Mongolia, ynghyd ag amodau sy'n cynhesu'n gyflym ond yn gyffredinol sych. Mae'r hydref, yn debyg i'r gwanwyn, yn dymor o newid, ac ychydig o wlybaniaeth. Y tymheredd cyfartalog dyddiol misol ym mis Ionawr yw \u22122.9 \u00b0 C (26.8 \u00b0 F), tra ym mis Gorffennaf mae'n 26.9 \u00b0 C (80.4 \u00b0 F). Mae'r dyodiad (glaw ayb) ar gyfartaledd oddeutu 570 mm (22 modfedd) yn flynyddol, gyda bron i dri chwarter y cyfanswm hwnnw'n gostwng rhwng Mehefin ac Awst. Gyda'r heulwen fisol yn amrywio o 47% ym mis Gorffennaf i 65% ym mis Ionawr a mis Chwefror, mae'r ddinas yn derbyn 2,671 awr o heulwen llachar yn flynyddol. Mae'r eithafion, er 1951, wedi amrywio o \u221227.4 \u00b0 C (\u221217.3 \u00b0 F) ar 22 Chwefror 1966 i 41.9 \u00b0 C (107.4 \u00b0 F) ar 24 Gorffennaf 1999 (gosodwyd cofnod answyddogol o 42.6 \u00b0 C (108.7 \u00b0 F) ar 15 Mehefin. 1942). Materion amgylcheddol Mae gan Beijing hanes hir o broblemau amgylcheddol. Rhwng 2000 a 2009, cynyddodd maint Beijing bedair gwaith, a oedd nid yn unig yn cynyddu maint yr allyriadau anthropogenig, ond a newidiodd y sefyllfa feteorolegol yn sylfaenol hefyd, hyd yn oed os na chynhwysir allyriadau cymdeithas ddynol.  Er enghraifft, gostyngwyd cyflymder gwynt a lleithder ond cynyddwyd tymereddau y ddaear a lefelau os\u00f4n. Oherwydd ffactorau trefoli a llygredd a achosir gan losgi tanwydd ffosil, mae Beijing yn aml yn cael ei effeithio gan broblemau amgylcheddol difrifol, sy'n arwain at faterion iechyd llawer o drigolion. Yn 2013 fe darodd mwrllwch trwm (neu smog) Beijing a mwyafrif rhannau o ogledd Tsieina, gan effeithio ar gyfanswm o 600 miliwn o bobl. Ar \u00f4l y \"sioc llygredd\" hwn daeth llygredd aer yn bryder economaidd a chymdeithasol pwysig yn Tsieina. Ar \u00f4l hynny cyhoeddodd llywodraeth Beijing fesurau i leihau llygredd aer, er enghraifft trwy ostwng cyfran y glo o 24% yn 2012 i 10% yn 2017, tra bod y llywodraeth genedlaethol wedi gorchymyn i gerbydau oedd yn llygru\u2019n drwm gael eu gwahardd, rhwng 2015 a 2017 a chynyddwyd eu hymdrechion i drosglwyddo'r system ynni i ffynonellau gl\u00e2n, adnewyddadwy. Adeiladau a chofadeiladau Hen Palas yr Haf Mur Mawr Tsieina Neuadd Mawr y Bobol Pagoda Teml Tianning Palas ymerodrol Sgw\u00e2r Tiananmen Teml Cheng'en Teml yr Haul Teml Hongluo Enwogion Joyce Chen (1917-1994), chef Bai Guang (1921-1999), actores a chantores Xi Jinping (g. 1953), gwleidydd Cyfeiriadau","577":"Prifddinas Gweriniaeth Pobl Tsieina a dinas ail fwyaf y wlad gyda 13,820,000 o drigolion yw Beijing (\u5317\u4eac, \"prif ddinas ogleddol\"; \u00a0ynganiad Mandarin\u00a0). Yn ogystal, mae Beijing yn ddinas hunanlywodraethol gyda statws tebyg i dalaith. Mae poblogaeth Beijing oddeutu 21,710,000 (2017).  Enw'r ddinas Ceir yr hen enw Cymraeg Pecin a ddaw o'r ffurf Saesneg Peking. Ystyr Beijing yw \"prif ddinas ogleddol\" (cymharer Nanjing, \"y brif ddinas ddeheuol\", a Tonkin a Tokyo; i gyd yn golygu \"y brif ddinas ddwyreinol\"). Weithiau mae Beijing yn cael ei alw'n Peking \u2014 daeth yr enw hwn i'r Saesneg drwy genhadon Ffrengig, bedwar can mlynedd yn \u00f4l, ac mae'n dangos cyfnewidiad seinegol yn ystod y Brenhinllin Qing. Yn Tsieina mae'r ddinas wedi newid ei henw lawer gwaith. Rhwng 1928 a 1949, Beiping (\"Heddwch gogleddol\") oedd enw'r ddinas, am fod llywodraeth y Cenedlaetholwyr (Kuomintang) yn rheoli'r gwlad o Nanjing, ac roedden nhw eisiau dangos nad Beijing oedd prifddinas y wlad. Pan oedd y Siapaneaid yn rheoli gwladwriaeth byped yng ngogledd Tsieina gyda Beijing yn brifddinas, arddelwyd yr enw Beijing unwaith eto, ond yn 1945 newidiodd llywodraeth Gweriniaeth Tsieina yr enw'n \u00f4l i Beiping. Pan enillodd y Blaid Gomiwnyddol y rhyfel cartref yn Hydref 1949, newidiwyd yr enw i Beijing i ddangos eu bod nhw'n rheoli Tsieina gyfan. Dydy llywodraeth Gweriniaeth Tsieina yn Taiwan ddim wedi newid yr enw yn swyddogol, ac yn y 1950au a'r 1960au arferai llawer o bobl yn Taiwan alw'r ddinas yn \"Beiping\". Heddiw mae bron pawb yn Taiwan (gan gynnwys y llywodraeth) yn galw'r ddinas yn \"Beijing\".  Gwleidyddiaeth a llywodraeth Mae llywodraeth drefnol yn cael ei rheoleiddio gan y Blaid Gomiwnyddol Tsieina leol, arweiniwyd gan yr Ysgrifennyd Beijing\u00a0y Blaid (Tsieineeg:\u00a0\u5317\u4eac\u5e02\u59d4\u4e66\u8bb0). Mae'r blaid leol yn rhyddhau archebion gweinyddol, casglu treth, rheoli'r economi, ac yn cyfarwyddo pwyllgor o'r Gyngres Drefol y Bobl mewn penderfyniadau polisi a goruwchwylio'r llywodraeth leol.  Addysg Yr Athro William Hopkyn Rees (1859 - 1924) sefydlodd goleg yma, sef coleg yn arbenigo mewn dysgu ieithoedd. Ganwyd Rees yng Nghwmafan, Gorllewin Morgannwg. Hanes Hanes cynnar Daethpwyd o hyd i'r olion cynharaf o bobl yn byw ym mwrdeistref Peking yn ogof\u00e2u Bryn Esgyrn Dreigiau, ger pentref Zhoukoudian yn Ardal Fangshan, lle'r oedd \"Dyn Peking\" yn byw. Ceir ffosiliau o Homo erectus o'r ogof\u00e2u sy'n dyddio i 230,000 i 250,000 o flynyddoedd CP. Roedd Homo sapiens Hen Oes y Cerrig (Paleolithig) hefyd yn byw yno'n fwy diweddar, tua 27,000 o flynyddoedd CPl. Yn ogystal a hyn, mae archaeolegwyr wedi dod o hyd i olion aneddiadau Oes Newydd y Cerrig (neolithig) ledled y fwrdeistref, gan gynnwys yn Wangfujing, yng nghanol Peking. Y ddinas gaerog gyntaf yn Beijing oedd Jicheng, prif ddinas talaith Ji ac fe'i hadeiladwyd yn 1045 CC. O fewn y Beijing fodern, roedd Jicheng wedi'i leoli o amgylch ardal Guang'anmen bresennol yn ne Ardal Xicheng. Gorchfygwyd yr anheddiad hwn yn ddiweddarach gan dalaith Yan a drodd hi'n brifddinas. Tsieina Ymerodrol Gynnar Ar \u00f4l i'r Ymerawdwr Cyntaf uno Tsieina, daeth Jicheng yn brifddinas llywodraethol i'r rhanbarth. Yn ystod cyfnod y Tair Teyrnas, fe'i daliwyd gan Gongsun Zan ac Yuan Shao, cyn cwympo i Wei o Deyrnas Cao Cao. Israddiodd Jin y dref yn y 3g OC, gan osod y sedd llywodraethol yn Zhuozhou gyfagos. Yn ystod cyfnod yr Teyrnas Un-deg-chwech, pan orchfygwyd a rhannwyd gogledd Tsieina gan y Wu Hu, roedd Jicheng yn brifddinas Cyn-Deyrnas Xianbei, am gyfnod byr. Daearyddiaeth Mae Beijing ar frig gogleddol Gwastadedd Gogledd Tsieina trionglog yn fras, sy'n agor i'r de a'r dwyrain o'r ddinas. Mae mynyddoedd i'r gogledd, i'r gogledd-orllewin a'r gorllewin yn cysgodi'r ddinas. Mynyddoedd Jundu sy'n dominyddu rhan ogledd-orllewinol y fwrdeistref, yn enwedig Sir Yanqing a Dosbarth Huairou, tra bod Xishan neu'r Bryniau Gorllewinol yn fframio'r rhan orllewinol. Adeiladwyd Mur Mawr Tsieina ar draws rhan ogleddol Dinesig Beijing ar y bryniau geirwon, i amddiffyn yn erbyn ymosodiadau o'r paith. Bryn Dongling ar y ffin \u00e2 Hebei, yw pwynt uchaf y fwrdeistref, gydag uchder o 2,303 metr (7,556 tr). Mae afonydd mawr yn llifo trwy'r fwrdeistref, gan gynnwys y Chaobai, Yongding a'r Juma, i gyd yn llednentydd yn system Afon Hai, ac yn llifo i gyfeiriad de-ddwyreiniol. Cronfa Dd\u0175r Miyun, ar rannau uchaf Afon Chaobai, yw'r gronfa fwyaf yn y fwrdeistref. Beijing hefyd yw terfynfa ogleddol Camlas y Grand i Hangzhou, a adeiladwyd dros 1,400 o flynyddoedd yn \u00f4l fel llwybr cludo, a Phrosiect Trosglwyddo D\u0175r o'r De i'r Gogledd, a adeiladwyd yn ystod y 2010au i ddod \u00e2 d\u0175r o fasn Afon Yangtze. Mae ardal drefol Beijing, ar y gwastadeddau yn g nghanol de'r fwrdeistref gyda drychiad o 40 i 60 metr (130-200200), yn meddiannu cyfran gymharol fach ond sy'n ehangu o ardal y fwrdeistref. Mae'r ddinas yn ymledu mewn cylchffyrdd consentrig, gyda'r Ail Gylchffordd yn dilyn hen waliau'r ddinas ac mae'r Chweched Cylchffordd yn cysylltu trefi cyfagos. Mae Tian'anmen a Sgw\u00e2r Tian'anmen yng nghanol Beijing, yn union i'r de o'r Ddinas Waharddedig, cyn breswylfa ymerawdwyr China. I'r gorllewin o Tian'anmen mae Zhongnanhai, preswylfa arweinwyr presennol Tsieina. Mae Rhodfa Chang'an, sy'n torri rhwng Tiananmen a'r Sgw\u00e2r, yn ffurfio prif echel dwyrain-gorllewin y ddinas.  Hinsawdd Mae gan Beijing hinsawdd gyfandirol llaith dan ddylanwad monsoon (K\u00f6ppen: Dwa), wedi'i nodweddu gan hafau llaith a phoeth iawn oherwydd mons\u0175n Dwyrain Asia, a gaeafau byr ond oer, sych sy'n adlewyrchu dylanwad antiseiclon helaeth Siberia.Gall y gwanwyn fod yn dyst i stormydd tywod sy'n chwythu i mewn o Anialwch Gobi ar draws paith Mongolia, ynghyd ag amodau sy'n cynhesu'n gyflym ond yn gyffredinol sych. Mae'r hydref, yn debyg i'r gwanwyn, yn dymor o newid, ac ychydig o wlybaniaeth. Y tymheredd cyfartalog dyddiol misol ym mis Ionawr yw \u22122.9 \u00b0 C (26.8 \u00b0 F), tra ym mis Gorffennaf mae'n 26.9 \u00b0 C (80.4 \u00b0 F). Mae'r dyodiad (glaw ayb) ar gyfartaledd oddeutu 570 mm (22 modfedd) yn flynyddol, gyda bron i dri chwarter y cyfanswm hwnnw'n gostwng rhwng Mehefin ac Awst. Gyda'r heulwen fisol yn amrywio o 47% ym mis Gorffennaf i 65% ym mis Ionawr a mis Chwefror, mae'r ddinas yn derbyn 2,671 awr o heulwen llachar yn flynyddol. Mae'r eithafion, er 1951, wedi amrywio o \u221227.4 \u00b0 C (\u221217.3 \u00b0 F) ar 22 Chwefror 1966 i 41.9 \u00b0 C (107.4 \u00b0 F) ar 24 Gorffennaf 1999 (gosodwyd cofnod answyddogol o 42.6 \u00b0 C (108.7 \u00b0 F) ar 15 Mehefin. 1942). Materion amgylcheddol Mae gan Beijing hanes hir o broblemau amgylcheddol. Rhwng 2000 a 2009, cynyddodd maint Beijing bedair gwaith, a oedd nid yn unig yn cynyddu maint yr allyriadau anthropogenig, ond a newidiodd y sefyllfa feteorolegol yn sylfaenol hefyd, hyd yn oed os na chynhwysir allyriadau cymdeithas ddynol.  Er enghraifft, gostyngwyd cyflymder gwynt a lleithder ond cynyddwyd tymereddau y ddaear a lefelau os\u00f4n. Oherwydd ffactorau trefoli a llygredd a achosir gan losgi tanwydd ffosil, mae Beijing yn aml yn cael ei effeithio gan broblemau amgylcheddol difrifol, sy'n arwain at faterion iechyd llawer o drigolion. Yn 2013 fe darodd mwrllwch trwm (neu smog) Beijing a mwyafrif rhannau o ogledd Tsieina, gan effeithio ar gyfanswm o 600 miliwn o bobl. Ar \u00f4l y \"sioc llygredd\" hwn daeth llygredd aer yn bryder economaidd a chymdeithasol pwysig yn Tsieina. Ar \u00f4l hynny cyhoeddodd llywodraeth Beijing fesurau i leihau llygredd aer, er enghraifft trwy ostwng cyfran y glo o 24% yn 2012 i 10% yn 2017, tra bod y llywodraeth genedlaethol wedi gorchymyn i gerbydau oedd yn llygru\u2019n drwm gael eu gwahardd, rhwng 2015 a 2017 a chynyddwyd eu hymdrechion i drosglwyddo'r system ynni i ffynonellau gl\u00e2n, adnewyddadwy. Adeiladau a chofadeiladau Hen Palas yr Haf Mur Mawr Tsieina Neuadd Mawr y Bobol Pagoda Teml Tianning Palas ymerodrol Sgw\u00e2r Tiananmen Teml Cheng'en Teml yr Haul Teml Hongluo Enwogion Joyce Chen (1917-1994), chef Bai Guang (1921-1999), actores a chantores Xi Jinping (g. 1953), gwleidydd Cyfeiriadau","578":"Mae hon yn rhestr o ddeiliaid swydd Siryf Sir Ddinbych rhwng 1800 a 1899 Siryf yw cynrychiolydd cyfreithiol y Brenin, a benodir yn flynyddol ar gyfer pob sir yng Nghymru a Lloegr, ei ddyletswydd yw cadw'r heddwch yn ei sir a sicrhau ufudd-dod i gyfraith y Brenin. Yn wreiddiol, roedd yn swydd o statws a grym, ond bellach mae'n swydd seremon\u00efol yn bennaf.  1810au 1800: John Wynne, Coed Coch 1801: John Meredith Mostyn, Segroit 1802: Daniel Leo, Llannerch y Parc 16 Chwefror, 1803: Henry Ellis Boates, Rhosyn Allt, Erbistog 1804: Robert William Wynne, Garthewin 1805: Samuel Ryley, Marchwiail 1806: Richard Jones, Plas Belan, Rhosymadog, Rhiwabon 1807: Simon Yorke, Erddig 1808: Richard Henry Kenrick, Nantclwyd Hall 1809: Joseph Ablett, Neuadd Llanbedr 1810au 1810: Richard Lloyd, Bronhaulog 1811: John Wynne, Garthmeilio 24 Ionawr, 1812: William Edwards, Hendre House 10 Chwefror, 1813: Thomas Griffiths, Wrecsam Chwefror 4, 1814: Edward Rowland, Gardden Lodge 13 Chwefror, 1815: Charles Wynne Griffith Wynne, Pentrefoelas 1816: Edward Edwards, Cerrig Llwydion 1817: Pierce Wynne Yorke, Dyffryn Aled 1818: Edward Lloyd, Berth ger Rhuthun 1819: John Chambres Jones, Bryneisteddfod, Llansanffraid Glan Conwy 1820au 1820: John Lloyd Salusbury, Galltfaenan 1821: John Madocks, Fron Yw 1822: Samuel Newton, Pickill 1823: Syr David Erskine, Barwnig 1af, Bwll y Crochon 1824: Richard Middelton Lloyd, Wrecsam 1825: William Egerton, Gresffordd 1826: Thomas Fitzhugh, Plas Power 1827: John Price, Plascoch, Llanychan 1828: Lloyd Hesketh Bamford-Hesketh, Castell Gwrych 1829: William Lloyd, Bryn Estyn, Wrecsam 1830au 1830: William Hanmer, Bodnod 1831: Wilson Jones, Gelligynan 1832: Edward Lloyd, Cefn 1833: William Parry Yale, Plas-yn-I\u00e2l 1834: Francis Richard Price, Bryn y Pys 1835: Syr Robert Cunliffe, 4ydd Barwnig, Acton Park 1836: John Robin, Tain y Graig 1837: John Heaton, Plas Heaton 1838: Samuel Sandbach, Hafodunos, Abergele 1839: Syr John Williams (2il Farwnig), Bodelwyddan 1840 1840: Townshend Mainwaring, Neuadd Marchwiail 1841: Henry Ellis Boates, Rhosyn Allt, Erbistog 1842: Thomas Molyneux Williams, Neuadd Penbedw, Rhuthun 1843: John Townshend, Trefalun 1844: Henry Warter Meredith, Pentrebychan, Wrecsam 1845: Charles Wynne, Garthmeilio, ger Cerrigydrudion 1846: Brownlow Wynne Wynne, Garthewin, ger Abergele 1847: Richard Lloyd Edwards, Bronhaulog, Abergele 1848: Simon Yorke, Erddig, Wrecsam 1849: Thomas Griffith, Plas Trefalun 1850au 1850: John Burton, Neuadd Mwynglawdd, Wrecsam 1851: Thomas Hughes, Neuadd Ystrad 1852: Francis James Hughes, Acton House, Wrecsam 1853: Peirce Wynne Yorke, Dyffryn Aled 1854: Richard Jones, Plas Belan, Rhosymadog, Rhiwabon 1855: Henry Robertson Sandbach, Hafodunos, Abergele 1856: John Jesse, Neuadd Llanbedre, Rhuthun 1857: John Edward Madocks, Glan y Wern 1858: John Jocelyn Ffoulkes, Erriviatt 1859: Thomas Lloyd FitzHugh, Plas Power, Wrecsam 1860au 1860: James Hardcastle, Penylan, Rhiwabon 1861: Charles John Tottenham, T\u0177 Berwyn, ger Llangollen 1862: Syr Hugh Williams (3ydd Barwnig), Bodelwyddan 1863: John Lloyd, Rhagad, Corwen 1864: Boscawen Trevor Griffith, Plas Trefalun, Wrecsam 1865: John Lloyd Wynne, Coed Coch, Abergele 1866: Robert Bamford Hesketh, Castell Gwrych, Abergele 1867: Philip Henry Chambres, Llysmeirchion 1868: Syr Robert Alfred Cunliffe, 5ed Barwnig, Parc Acton, Wrecsam 1869: Charles Wynne-Finch, Foelas 1870au 1870: John Richard Heaton, Plas Heaton 1871: Samuel Pearce Hope, Neuadd Marchwiail 1872: William Cornwallis-West, Castell Rhuthun 1873: James Hassall Foulkes, Llai Place 1874: John Carstairs Jones, Gelligynan 1875: William Chambres, Dolben 1876: Thomas Barnes, The Quinta, Croesoswallt 1877: Henry Potts, Glanrafon, Yr Wyddgrug 1878: James Goodrich, Eyarth House, Rhuthun 1879: Richard Myddelton-Biddulph Castell y Waun, Y Waun 1880au 1880: Tom Naylor Leyland, Plas Nantclwyd, Rhuthun, 1881: Oliver Burton, Gwaenynog, Dinbych 1882: John Fairfax Jesse, Caerfron, Llanbedr, Rhuthun 1883: George Allanson Cayley, Llannerch, Llanelwy 1884: William Douglas Wynne Griffith, Garn, Trefnant 1885: Hugh Robert Hughes, Ystrad, Dinbych 1886: Gyrnol Henry Warter Meredith, Neuadd Pentrebychan, Wrecsam. 1887: Henry Davis Pochin, Neuadd Bodnant, Eglwysbach 1888: Capten John Charles Best, Plas yn Fifod, Llangollen 1889: Charles William Townshend, Trefalun, Wrecsam 1890au 1890: Syr Herbert Lloyd Watkin Williams-Wynn, Barwnig 7fed, Wynnstay, Rhiwabon 1891: John Robert Burton, Neuadd Mwynglawdd, ger Wrecsam 1892: James Coster Edwards, Neuadd Trefor, Rhiwabon 1893: Edward William Lloyd Wynne, Coed Coch 1894: Edward Evans, Bronwylfa, Wrecsam 1895: Philip Yorke, Erddig, Wrecsam 1896: Edward Owen Vaughan Lloyd, Rhagad, Corwen 1897: Thomas Williams, Llewcsog, Dinbych 1898: Syr George Everard Arthur Cayley, 9fed Barwnig, Parc Llanerch, Llanelwy 1899: John Higson, Plas Madoc, Llanrwst Cyfeiriadau Annals and Antiquities, the Counties and County Families, Wales: Containing a Record, All Ranks, the Gentry with Many Ancient Pedigrees and Memorials, Old and Extinct Families, Cyfrol 1 Thomas Nicholas 1872 Tudalen 400 [1]","579":"Mae hon yn rhestr o ddeiliaid swydd Siryf Sir Ddinbych rhwng 1800 a 1899 Siryf yw cynrychiolydd cyfreithiol y Brenin, a benodir yn flynyddol ar gyfer pob sir yng Nghymru a Lloegr, ei ddyletswydd yw cadw'r heddwch yn ei sir a sicrhau ufudd-dod i gyfraith y Brenin. Yn wreiddiol, roedd yn swydd o statws a grym, ond bellach mae'n swydd seremon\u00efol yn bennaf.  1810au 1800: John Wynne, Coed Coch 1801: John Meredith Mostyn, Segroit 1802: Daniel Leo, Llannerch y Parc 16 Chwefror, 1803: Henry Ellis Boates, Rhosyn Allt, Erbistog 1804: Robert William Wynne, Garthewin 1805: Samuel Ryley, Marchwiail 1806: Richard Jones, Plas Belan, Rhosymadog, Rhiwabon 1807: Simon Yorke, Erddig 1808: Richard Henry Kenrick, Nantclwyd Hall 1809: Joseph Ablett, Neuadd Llanbedr 1810au 1810: Richard Lloyd, Bronhaulog 1811: John Wynne, Garthmeilio 24 Ionawr, 1812: William Edwards, Hendre House 10 Chwefror, 1813: Thomas Griffiths, Wrecsam Chwefror 4, 1814: Edward Rowland, Gardden Lodge 13 Chwefror, 1815: Charles Wynne Griffith Wynne, Pentrefoelas 1816: Edward Edwards, Cerrig Llwydion 1817: Pierce Wynne Yorke, Dyffryn Aled 1818: Edward Lloyd, Berth ger Rhuthun 1819: John Chambres Jones, Bryneisteddfod, Llansanffraid Glan Conwy 1820au 1820: John Lloyd Salusbury, Galltfaenan 1821: John Madocks, Fron Yw 1822: Samuel Newton, Pickill 1823: Syr David Erskine, Barwnig 1af, Bwll y Crochon 1824: Richard Middelton Lloyd, Wrecsam 1825: William Egerton, Gresffordd 1826: Thomas Fitzhugh, Plas Power 1827: John Price, Plascoch, Llanychan 1828: Lloyd Hesketh Bamford-Hesketh, Castell Gwrych 1829: William Lloyd, Bryn Estyn, Wrecsam 1830au 1830: William Hanmer, Bodnod 1831: Wilson Jones, Gelligynan 1832: Edward Lloyd, Cefn 1833: William Parry Yale, Plas-yn-I\u00e2l 1834: Francis Richard Price, Bryn y Pys 1835: Syr Robert Cunliffe, 4ydd Barwnig, Acton Park 1836: John Robin, Tain y Graig 1837: John Heaton, Plas Heaton 1838: Samuel Sandbach, Hafodunos, Abergele 1839: Syr John Williams (2il Farwnig), Bodelwyddan 1840 1840: Townshend Mainwaring, Neuadd Marchwiail 1841: Henry Ellis Boates, Rhosyn Allt, Erbistog 1842: Thomas Molyneux Williams, Neuadd Penbedw, Rhuthun 1843: John Townshend, Trefalun 1844: Henry Warter Meredith, Pentrebychan, Wrecsam 1845: Charles Wynne, Garthmeilio, ger Cerrigydrudion 1846: Brownlow Wynne Wynne, Garthewin, ger Abergele 1847: Richard Lloyd Edwards, Bronhaulog, Abergele 1848: Simon Yorke, Erddig, Wrecsam 1849: Thomas Griffith, Plas Trefalun 1850au 1850: John Burton, Neuadd Mwynglawdd, Wrecsam 1851: Thomas Hughes, Neuadd Ystrad 1852: Francis James Hughes, Acton House, Wrecsam 1853: Peirce Wynne Yorke, Dyffryn Aled 1854: Richard Jones, Plas Belan, Rhosymadog, Rhiwabon 1855: Henry Robertson Sandbach, Hafodunos, Abergele 1856: John Jesse, Neuadd Llanbedre, Rhuthun 1857: John Edward Madocks, Glan y Wern 1858: John Jocelyn Ffoulkes, Erriviatt 1859: Thomas Lloyd FitzHugh, Plas Power, Wrecsam 1860au 1860: James Hardcastle, Penylan, Rhiwabon 1861: Charles John Tottenham, T\u0177 Berwyn, ger Llangollen 1862: Syr Hugh Williams (3ydd Barwnig), Bodelwyddan 1863: John Lloyd, Rhagad, Corwen 1864: Boscawen Trevor Griffith, Plas Trefalun, Wrecsam 1865: John Lloyd Wynne, Coed Coch, Abergele 1866: Robert Bamford Hesketh, Castell Gwrych, Abergele 1867: Philip Henry Chambres, Llysmeirchion 1868: Syr Robert Alfred Cunliffe, 5ed Barwnig, Parc Acton, Wrecsam 1869: Charles Wynne-Finch, Foelas 1870au 1870: John Richard Heaton, Plas Heaton 1871: Samuel Pearce Hope, Neuadd Marchwiail 1872: William Cornwallis-West, Castell Rhuthun 1873: James Hassall Foulkes, Llai Place 1874: John Carstairs Jones, Gelligynan 1875: William Chambres, Dolben 1876: Thomas Barnes, The Quinta, Croesoswallt 1877: Henry Potts, Glanrafon, Yr Wyddgrug 1878: James Goodrich, Eyarth House, Rhuthun 1879: Richard Myddelton-Biddulph Castell y Waun, Y Waun 1880au 1880: Tom Naylor Leyland, Plas Nantclwyd, Rhuthun, 1881: Oliver Burton, Gwaenynog, Dinbych 1882: John Fairfax Jesse, Caerfron, Llanbedr, Rhuthun 1883: George Allanson Cayley, Llannerch, Llanelwy 1884: William Douglas Wynne Griffith, Garn, Trefnant 1885: Hugh Robert Hughes, Ystrad, Dinbych 1886: Gyrnol Henry Warter Meredith, Neuadd Pentrebychan, Wrecsam. 1887: Henry Davis Pochin, Neuadd Bodnant, Eglwysbach 1888: Capten John Charles Best, Plas yn Fifod, Llangollen 1889: Charles William Townshend, Trefalun, Wrecsam 1890au 1890: Syr Herbert Lloyd Watkin Williams-Wynn, Barwnig 7fed, Wynnstay, Rhiwabon 1891: John Robert Burton, Neuadd Mwynglawdd, ger Wrecsam 1892: James Coster Edwards, Neuadd Trefor, Rhiwabon 1893: Edward William Lloyd Wynne, Coed Coch 1894: Edward Evans, Bronwylfa, Wrecsam 1895: Philip Yorke, Erddig, Wrecsam 1896: Edward Owen Vaughan Lloyd, Rhagad, Corwen 1897: Thomas Williams, Llewcsog, Dinbych 1898: Syr George Everard Arthur Cayley, 9fed Barwnig, Parc Llanerch, Llanelwy 1899: John Higson, Plas Madoc, Llanrwst Cyfeiriadau Annals and Antiquities, the Counties and County Families, Wales: Containing a Record, All Ranks, the Gentry with Many Ancient Pedigrees and Memorials, Old and Extinct Families, Cyfrol 1 Thomas Nicholas 1872 Tudalen 400 [1]","581":"Iaith Gwlad y Basg yw Basgeg (Basgeg: Euskara; ceir hefyd y ffurfiau Euskera, Eskuara ac \u0168skara). Siaredir hi gan dros 700,000 o bobl yng Ngwlad y Basg, y mwyafrif llethol ohonynt yn Sbaen. Ynghyd \u00e2'r Sbaeneg, mae hi'n iaith swyddogol o fewn Cymunedau Ymreolaethol Gwlad y Basg. Nid yw'r Fasgeg yn perthyn i deulu'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd fel y rhan fwyaf o ieithoedd eraill Ewrop. Mae hi'n unigyn iaith, hynny yw, nid oes perthynas hanesyddol rhyngddi hi ac unrhyw iaith arall, er bod rhai cysylltiadau dadleuol ag ieithoedd y Cawcasws wedi cael eu hawgrymu. Mae'n bosibl felly ei bod yn oroeswr o'r ieithoedd a siaradwyd yng ngorllewin Ewrop cyn dyfodiad yr ieithoedd Indo-Ewropeaidd.  Hanes yr iaith Ceir olion o'r Fasgeg o'r cyfnod Rhufeinig mewn arysgrifau yn yr iaith Acquitaneg o'r dalaith Rufeinig Gallia Aquitania. Y dystiolaeth bwysicaf yw cyfres o arysgrifau Lladin sy'n cynnwys tua 400 o enwau personol a 70 o enwau duwiau. Mae'r rhain yn awgrymu fod gan yr iaith berthynas glos a'r iaith Fasgeg neu'n dafodiaith o'r Fasgeg.  Enghreifftiau o'r iaith Kaixo = Helo Eskerrik asko = Diolch Ikasle\/ak = Myfyriwr\/Myfyrwyr Euskal Herria\/Euskadi = Gwlad y Basg Euskara\/Euskera = Basgeg Txokolatea = Siocled Eta = a\/ac Nire Jauna eta nire Jaunko = Fy Arglwydd a'm Duw (Geiriau Sant Tomos yn y Beibl) Bai = Ie Ez = Nage Kaixo!, Agur! = Hwyl! Agur!, Adio! = Tara! Ikusi arte = Tan tro nesaf! Egun on = Bore da Mesedez = Os gwelwch yn dda Barkatu = Esgusodwch fi Komunak = Tai bach Komuna non dago? = Ble mae'r tai bach? Non dago tren-geltokia? = Ble mae'r orsaf dr\u00ean? Ba al dago hotelik hemen inguruan? = Ble mae'r gwesty agosaf? Zorionak = Gwyliau da Ez dut ulertzen \/ Ez ulertzen dut = Dwi ddim yn deall Ez dakit euskaraz = Dwi ddim yn siarad Basgeg Ba al dakizu galesez? = Ydych chi'n siarad Cymraeg? Zein da zure izena? = Beth ydy'ch enw chi? Ongi etorri! = Croeso! Egun on denoi = Croeso i bawb! Berdin \/ Hala zuri ere = A chi hefyd Jakina! Noski! = Mae'n iawn! Nongoa zara? = O ble ydych chi'n dod? Non dago ... ? = Ble mae'r ...\u00a0? Badakizu euskaraz? = Ydych chi'n siarad Basgeg? Bai ote? = Wel wrth gwrs? Bizi gara! = Yma o hyd! Bagarela = Ni hefyd Topa! = Iechyd da! Hementxe! = Yma ac acw! Geldi! = Arhoswch! Ez dut nahi... \/ Ez nahi dut... = Dwi ddim eisiau... Gramadeg Mae gramadeg y Fasgeg yn wahanol i ramadeg y Gymraeg a ieithoedd Indo-Ewropeaidd eraill mewn nifer o ffyrdd. O ran cyflyrau gramadegol, nid yw'r Fasgeg yn defnyddio'r system enwol-gwrthrychol - yn hytrach, mae'n defnyddio'r cyflwr absolutibo ar gyfer yr asiant gyda berfau cyflawn a gwrthrych berfau anghyflawn, a'r ergatibo ar gyfer goddrych berfau anghyflawn.  Dyma enghraifft syml:  Ffonoleg Llafariaid Cytseiniaid Y Fasgeg yng Nghymru Trefnwyd gwersi Basgeg bob dydd adeg Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 2008 gan Gymdeithas yr Iaith.  Llyfryddiaeth Cyffredinol Cyfieithiadau i'r Gymraeg Mae Cyfieithiadau i'r Gymraeg o ambell i stori fer, yn bennaf yn y cylchgrawn Breizh-Llydaw, a gyhoeddir gan Gymdeithas Cymru-Llydaw:  O eira bedair gwaith (Lau aldiz elur) gan Bernardo Atxaga, cyfieithiad Cymraeg gan Rhisiart Hincks yn Taliesin, tud. 127, rhif 138, Gaeaf 2009. Yfory wna i ddim colli Mam (Bihar ez diot amari huts egingo) gan Patxi Zubizarreta, cyfieithiad Cymraeg gan Rhisiart Hincks yn Taliesin tud. 56 rhif 133, Gwanwyn 2008. Breuddwydion yn y Gogledd \/ Hu\u00f1vreio\u00f9 en hanternoz skornet (Ametzak iparralde izoztuan) gan Bernardo Atxaga, cyfieithwyd yn ddwyieithog gan Rhisiart Hincks yn Breizh-Llydaw, tud. 31 rhif 49, Awst 2008. Dirgelion y Swyddfa \/ Kevrino\u00f9 ar Burev (Bulegoko misterioak), stori fer gan Patxi Zubizarreta, cyfieithwyd yn ddwyieithog gan Rhisiart Hincks yn Breizh-Llydaw, tud. 37 rhif 47, Awst 2007. Y Peiriant Golchi (Garbigailua), gan Patxi Zubizarreta, cyfieithiadau Cymraeg a Llydaweg  gan Rhisiart Hincks yn Breizh \/ Llydaw. tud. 16 rhif 44, Awst 2006. Dau Asyn \/ Daou Azen (Bi Asto), stori fer gan Pernando Amezketarra (2001), cyfieithwyd yn ddwyieithog gan Rhisiart Hincks yn Breizh-Llydaw, tud. 25 rhif 42, Ionawr 2006. Esgidiau Rhad \/ Botou Marc'had Mad (Oenataku Merkeak), stori fer gan Pernando Amezketarra (2001), cyfieithwyd yn ddwyieithog gan Rhisiart Hincks yn Breizh-Llydaw, tud. 24 rhif 43, Mai 2006. Y Fendith \/ Ar Benediste (Aitaren eta ...), stori fer gan Pernando Amezketarra (2001), cyfieithwyd yn ddwyieithog gan Rhisiart Hincks yn Breizh-Llydaw, tud. 24 rhif 41, Awst 2005. Erthygl ddwyieithog am Patxi Zubizarreta, yn Llydaweg a Chymraeg, gan Rhisiart Hincks yn  Breizh-Llydaw, tud. 16 rhif 44, Awst 2006. Cyfeiriadau Dolenni allanol","584":"Cenedl a gr\u0175p ethnig yw'r Cymry sydd yn gysylltiedig \u00e2'r iaith Gymraeg ac yn frodorion gwlad Cymru. Maent yn bobl Geltaidd ac yn un o genhedloedd Ynysoedd Prydain ac Iwerddon. Mae cenedl y Cymry yn un o'r rhai hynaf yn Ewrop, gyda'i hanes yn mynd yn \u00f4l i amser yr hen Geltiaid. Fel cenedl Geltaidd, mae'r Cymry yn perthyn yn hanesyddol ac yn ddiwylliannol i'r Cernywiaid, y Llydawyr, y Gwyddelod, yr Albanwyr, a'r Manawyr. Ers cread y genedl yn oes y rhyfeloedd rhwng y Brythoniaid a'r Eingl-Sacsoniaid, bu hanes hir o wrthdaro, gelyniaeth, cydweithrediad, cyfeillgarwch, a chyd-ddibyniaeth rhwng y Cymry a'r Saeson. Hyd at ddiwedd y 19g, roedd y mwyafrif helaeth o Gymry yn siarad yr iaith Gymraeg yn unig. Yn ogystal \u00e2'r newidiadau ieithyddol yng Nghymru, mae mewnlifiad gan grwpiau ethnig allanol wedi trawsnewid demograffeg y wlad o ran hil a chrefydd. Mae ystyr yr enw Cymry wedi newid pan yn cyfeirio at genedligrwydd sifig, ac yn crybwyll y newydd-ddyfodiaid hyn sydd yn mabwysiadu hunaniaeth Gymreig. Mae'r rhai a aned yng Nghymru yn meddu ar ddinasyddiaeth Brydeinig; nid oes diffiniad swyddogol o genedligrwydd Cymreig.  Enw ac ystyr Tarddiad yr enw Cymry Gwreiddyn yr enw Cymro yw'r gair Brythoneg Combrogos (lluosog: combrogi), enw'r Brythoniaid arnynt hwy eu hunain. Cyfuniad yw\u2019r gair hwn o com (cyswllt neu berthynas) a bro (ffin neu derfyn), ac felly ystyr wreiddiol Cymro oedd cydwladwr. Mae'r elfen bro yn parhau'n air am wlad neu ardal yn yr iaith fodern. Ymddengys y gair yn gyntaf mewn cerdd fawl i Cadwallon ap Cadfan sydd o bosib yn dyddio o'r 7g. Diflanodd y b tua'r flwyddyn 600, ond mae'r mb wedi aros yn y ffurf Ladin am y wlad, Cambria, yn ogystal \u00e2'r enwau Cumbria a Cumberland yng ngogledd Lloegr. Yr hen Gymry oedd brodorion gynt yr Hen Ogledd: o Gymbria yng ngogledd Lloegr ac o Ystrad Glud yn yr Alban. Cafodd Brythoniaid Cymru eu gwahanu oddi ar eu cydwladwyr yn Ystrad Glud gan Frwydr Caer (615\/6), ac yn ddiweddarach y llwyth yng ngorllewin Ynys Prydain oedd y Cymry. Am amser maith, Cymry oedd y sillafiad a ddynodai\u2019r bobl a\u2019u tiriogaeth ddaearyddol, o enau Dyfrdwy yn y gogledd hyd at Gas-gwent yn y de. Yn yr 16g mabwysiadwyd y sillafiad \"Cymru\" i ddynodi'r wlad gan neilltuo \"Cymry\" ar gyfer y trigolion. Yn y 19g cadarnhaodd yr arfer orgraffyddol o wahaniaethu rhwng Cymry'r bobl a Chymru'r wlad.  Enwau tramor ar y Cymry Y gair Germaneg walh neu wealh (estron) yw b\u00f4n yr enw Saesneg ar y Cymry. O'r un gair daw enw'r Walwniaid yng Ngwlad Belg. Defnyddid y ffurf luosog Wealas yn enw ar drigolion Brythoneg a Lladin eu hiaith ym Mhrydain gan y Saeson cynnar, a Cornwealas ar drigolion penrhyn Cernyw (y Corn). Dros amser daethpwyd y ffurfiau Wales a Welsh yn enwau'r Saesneg ar wlad a phobl Cymru. Diffinio'r Cymry Ystyr hanesyddol y gair Cymry, a'i ystyr o hyd gan nifer o siaradwyr, yw siaradwyr Cymraeg brodorol neu gymathedig. Gelwir siaradwyr Cymraeg yr Ariannin o hyd yn Gymry\u2019r Wladfa. Mewn modd tebyg, arferid cyfeirio at siaradwyr Saesneg, hyd yn oed os ydynt wedi treulio eu holl fywydau yng Nghymru, yn Saeson. Bellach, mae\u2019n bosib i\u2019r fath ddisgrifiad synio\u2019n dramgwyddol neu\u2019n fychanus, trwy awgrymu nad yw Cymry di-Gymraeg yn wir Gymry. Yn yr 20g, dechreuid defnyddio \"Cymry\" yn gyfystyr \u00e2\u2019r gair Saesneg Welsh i ddisgrifio trigolion Cymru, beth bynnag eu hiaith. Taenai\u2019r arfer gan genedlaetholwyr Cymreig megis Ambrose Bebb. Erbyn yr 21g, disgrifiad o holl drigolion Cymru yw Cymry, a rennir yn Gymry Cymraeg a Chymry di-Gymraeg. Noda Geiriadur Prifysgol Cymru am \"Cymro\" ddiffiniad modern sy\u2019n crybwyll iaith ond nid yn ei neilltuo: \"G\u0175r wedi ei eni o rieni Cymreig a'i fagu naill ai yng Nghymru neu o'r tu allan iddi, yn enw. un yn medru Cymraeg a'i hynafiaid yn Gymry; brodor o Gymru sy'n ei gyfrif ei hun yn aelod o'r genedl Gymreig heb fod o angenrheidrwydd o waedoliaeth Gymreig nac ychwaith yn medru'r iaith\".Beirniada'r newid ystyr hwn yn llym gan yr academyddion Simon Brooks a Richard Glyn Roberts, sy\u2019n ei weld \"yn gyfystyr ag annilysu bodolaeth y Cymry fel gr\u0175p ieithyddol cydlynol ystyrlon\" ac yn \"enghraifft arwyddocaol o natur synthetig, ormesol cenedligrwydd sifig Cymreig\". Dadleua Brooks a Roberts y dylsai\u2019r iaith Gymraeg gadw ystyr draddodiadol yr enw, gan ddynodi siaradwyr Cymraeg yn unig beth bynnag eu tras neu fan geni.  Ethnogenesis Mytholeg ac hanes traddodiadol Mae\u2019r llywodraethwr Rhufeinig Macsen Wledig yn ganolog i\u2019r myth lled-hanesyddol o ethnogenesis y Cymry. Fe\u2019i ystyrir yn un o ffigurau llywodraethol yr oes Frython-Rufeinig sydd yn nodi\u2019r \u201cllinach ddi-dor\u201d, chwedl y bardd Eingl-Gymreig David Jones, o\u2019r Ymerodraeth Rufeinig i\u2019r frenhiniaeth Gymreig. Yn y 19g a'r 20g, pan oedd hanes yr Ymerodraeth Rufeinig yn uchel ei barch, bu nifer o Gymry dysgedig yn ogystal \u00e2'u hedmygwyr yn Lloegr yn ymfalch\u00efo yn yr hanesyddiaeth taw nid yn unig \u201cgwir\u201d frodorion Prydain Fawr oedd y Cymry, ond hefyd yr hwy oedd y bobl a chanddynt yr hawl gryfaf i etifeddiaeth y Rhufeiniaid. Tybir gan rai taw arwyddlun Rhufeinig oedd y ddraig a gafodd ei mabwysiadu gan y Cymry yn chwedl y Ddraig Goch. Traddodir ffug-hanes Macsen yn y chwedl Gymraeg Canol Breuddwyd Macsen Wledig, ac mae\u2019r syniad yn gryf ymhlith y Cymry hyd heddiw, er enghraifft cenir Dafydd Iwan, yn ei g\u00e2n wladgarol \u201cYma o Hyd\u201d, i Facsen \u201cgadael ein gwlad yn un ddarn\u201d. Y Brenin Arthur, chwedl y Cymry, oedd yr un i uno\u2019r Brythoniaid yn y 6g. Ymddengys Arthur mewn sawl testun Cymreig, yn y Gymraeg a\u2019r Lladin. Nid ydym yn sicr os oedd traddodiad Cymreig unigryw am Arthur, oherwydd nid oes gennym digon o dystiolaeth amdano o Gernyw a Llydaw yn yr un cyfnod. Ffigur lled-hanesyddol arall yw Dewi, nawddsant Cymru. Dim ond ffynonellau diweddarach sydd yn crybwyll ei hanes, ond credir iddo fyw yn y 6g. Yn \u00f4l traddodiad, roedd yn perthyn i frenhinoedd Ceredigion. Yn \u00f4l stori arall, enghraifft o\u2019r plethu chwedlau sydd yn nodi hanes traddodiadol y Cymry, nai i\u2019r Brenin Arthur oedd Dewi Sant. Dewi yw\u2019r unig un o\u2019r pedwar nawddsant yng Ngwledydd Prydain ac Iwerddon a oedd yn frodor i\u2019r genedl sydd yn ei hawlio. (Cymro neu Frython hefyd oedd Sant Padrig, nawddsant Iwerddon, ac awgrymir gan rai ysgolheigion taw ef yw\u2019r cyntaf o\u2019r siaradwyr Cymraeg (Cynnar) sy\u2019n wybyddus.) Genedigaeth y genedl (5g\u20138g) Yn yr Oesoedd Canol Cynnar yng Nghymru (tua\u2019r 6g i\u2019r 10g) fu ethnogenesis y Cymry. Caiff dechrau\u2019r cyfnod hwn ei ddyddio fel rheol i ymadawiad y Rhufeiniaid yn y 5g. Disgrifiai\u2019r Oesoedd Canol Cynnar yng Ngorllewin Ewrop gan nifer fel \"yr Oesoedd Tywyll\", gan awgrymu ei fod yn gyfnod o ddirywiad economaidd a demograffig yn ogystal ag ymgiliad o ran diwylliant a chrefydd yn sgil cwymp yr Ymerodraeth Rufeinig. Gwrthodir y fath ddelwedd gan y mwyafrif o haneswyr modern, a Chymru yw un o\u2019r gwledydd sydd yn fwyaf gwrthbrofi\u2019r hanesyddiaeth hynny. Oes y Seintiau yw\u2019r enw a roddir ar y cyfnod o\u2019r 4g i\u2019r 8g yng Nghymru, a nodweddir gan dwf Cristnogaeth Geltaidd. Mewn sawl gwlad arall, collodd y ffydd Gristnogol dir i baganiaeth yn sgil enciliad y Rhufeiniaid. Dywed i nifer o genhedloedd gael eu geni mewn bedydd gwaed, a gellir dweud i\u2019r Cymry gael eu geni yn ystod y rhyfeloedd yn erbyn yr Eingl-Sacsoniaid yn y 6g a\u2019r 7g. Goresgynwyr o\u2019r Almaen a Denmarc oedd yr Eingl, y Saeson (neu Sacsoniaid) a\u2019r Jiwtiaid, a lwyddasant i orchfygu a llywodraethu rhannau mawr o Loegr. Fe gafodd y Brythoniaid eu gyrru i\u2019r gorllewin ac i\u2019r gogledd ganddyn nhw. Trechwyd y Brythoniaid mewn dwy frwydr fawr \u2013 Brwydr Deorham (577) a Brwydr Caer (617) \u2013 a chafodd y Brythoniaid yn y gorllewin eu gwahanu oddi wrth yr Hen Ogledd a\u2019u cydwladwyr yn ne orllewin Lloegr. Dyma pryd y dechreuodd Brythoniaid y gorllewin eu galw eu hunain yn \"Cymry\".  Yn ystod y 6g, ymwahanodd y Gymraeg yn bendant oddi ar y Frythoneg. Daeth Brythoniaid y gorllewin felly i siarad Cymraeg Cynnar, iaith debyg, ond ar wah\u00e2n, i\u2019r Hen Gernyweg a siaredid gan Frythoniaid y de. O\u2019r oes hon cawn y llenyddiaeth hynaf yn y Gymraeg: barddoniaeth yr Hengerdd, Taliesin ac Aneirin. Yn nechrau'r cyfnod roedd rhai rhannau o Gymru, yn enwedig Powys, yn dod o dan bwysau cynyddol oddi wrth yr Eingl-Sacsoniaid, yn enwedig teyrnas Mercia. Collodd Powys cryn dipyn o'i thiriogaeth, oedd yn arfer ymestyn i'r dwyrain o'r ffin bresennol, gan gynnwys yr hen ganolfan, Pengwern. Ymhlith yr arweinwyr i arwain y Cymry yn erbyn y Saeson oedd Cadwaladr, Brenin Gwynedd. Efallai fod adeiladu Clawdd Offa, yn draddodiadol gan Offa, brenin Mercia yn yr 8g, yn dynodi ffin wedi ei chytuno.  Uno\u2019r genedl (9g\u201311g) Erbyn y 9g, roedd Cymru, yr Alban a Lloegr yn wledydd ar wah\u00e2n, a\u2019r Cymry yn y cyntaf ohonynt i uno fel cenedl ystyrlon. Roedd yr Alban yn gymysg o \u0174yr y Gogledd, Ffichtiaid, Gaeliaid, ac Eingl, a Lloegr yn gartref i Eingl-Sacsoniaid, Daniaid, G\u0175yr y Gogledd, a Chernywiaid.  Y cyntaf i deyrnasu dros ran helaeth o Gymru oedd Rhodri Mawr, yn wreiddiol yn frenin Teyrnas Gwynedd, a daeth yn frenin Powys a Ceredigion hefyd. Ei brif nod wrth iddo uno ac atgyfnerthu ei deyrnas oedd i wrthsefyll ymosodiadau\u2019r Llychlynwyr. Pan fu ef farw, a hynny mewn brwydr yn erbyn y Saeson yn 878, rhannwyd ei deyrnas rhwng ei feibion, ac am gyfnod bu\u2019r rhwyg yn gorfodi iddynt blygu i frenhiniaeth Lloegr. Llwyddodd \u0175yr Rhodri, Hywel Dda, ffurfio teyrnas Deheubarth trwy uno teyrnasoedd llai y de-orllewin. Erbyn 942 roedd Hywel yn frenin ar y rhan fwyaf o Gymru, er iddo fethu uno\u2019i hollgydwladwyr yn erbyn y Saeson ym Mrwydr Brunanburh. Yn draddodiadol, cysylltir ef a ffurfio Cyfraith Hywel trwy alw cyfarfod yn Hendy-gwyn ar Daf. Pan fu ef farw yn 950 collodd ei feibion ddal eu gafael ar Ddeheubarth, ond adfeddiannwyd Gwynedd gan y frenhinlin draddodiadol. Erbyn amser Hywel, roedd Cymru yn wlad annibynnol ac unedig, gyda ffiniau pendant rhyngddi hi a Lloegr, ac roedd y Cymry wedi tyfu\u2019n genedl ar wah\u00e2n gyda\u2019i hiaith ei hunan, ei heglwysi, ei system o lywodraeth a\u2019i chyfreithiau ei hunan, a\u2019i llenyddiaeth.Ysgrifennai Cyfraith Hywel yn iaith y werin, a noder taw enghraifft o \u2018\u2019Volksrecht\u2019\u2019 ydyw, hynny yw cyfraith genhedlig sydd yn deillio\u2019i hawdurdod o\u2019r werin gwlad.Gruffudd ap Llywelyn oedd y teyrn nesaf i allu uno'r teyrnasodd Cymreig. Brenin Gwynedd ydoedd yn wreiddiol, ond erbyn 1055 roedd wedi gwneud ei hun yn frenin bron y cyfan o Gymru ac wedi cipio rhannau o Loegr ger y ffin. Yn 1063 gorchfygwyd ef gan Harold Godwinson a'i ladd gan ei \u0175yr ei hun. Rhannwyd ei deyrnas unwaith eto, gyda Bleddyn ap Cynfyn a'i frawd Rhiwallon yn dod yn frenhinoedd Gwynedd a Phowys.  Geneteg Yn \u00f4l astudiaeth gymharol o DNA Saeson, Cymry, Norwyaid, a Ffrisiaid gan Michael E. Weale et al., mae'r Saeson yn rhannu perthynas amlwg \u00e2'r Ffrisiaid ac yn wahanol iawn i'r Cymry, sydd yn cadarnhau nad yw'r Saeson yn hanu'n bennaf o frodorion Prydain. Gr\u0175p genetig oedd yr Eingl-Sacsoniaid felly ac nid diwylliant yn unig, a chafodd DNA trigolion Lloegr ei newid yn barhaol gan fewnlif ar o setlwyr Germanaidd ar raddfa eang. Mae nodweddion ar wah\u00e2n DNA y Cymry yn awgrymu i etifeddiaeth genetig y Brythoniaid oroesi yng Nghymru. Lluniwyd y map genetig manylaf o'r Deyrnas Unedig hyd yn hyn gan y prosiect \"Pobl Ynysoedd Prydain\", a gafodd ei gyllido gan y Wellcome Trust a'i arwain gan ymchwilwyr o Brifysgol Rhydychen, Coleg Prifysgol Llundain, a'r Murdoch Childrens Research Institute (Awstralia). Casglwyd DNA gan 2,039 o bobl yng ngefn gwlad Lloegr, yr Alban, Cymru, a Gogledd Iwerddon, a chanddynt i gyd teidiau a neiniau a oedd yn byw o fewn 80\u00a0km i'w gilydd. Mae taid neu nain yn cyfrifo am 25% o genom yr unigolyn, felly roedd yr ymchwilwyr yn samplu DNA ar gyfer diwedd y 19g. Yn ogystal, casglwyd DNA gan 6,209 o bobl o 10 gwlad arall yn Ewrop. Cyhoeddwyd canlyniadau'r astudiaeth yn y cyfnodolyn Nature yn 2015. Gwelir tri chlwstwr genetig sydd yn unigryw i Gymru. Ymddangosai'r Cymry yn debycach i boblogaeth foreuaf Prydain, hynny yw y rhai a ymsefydlodd wedi diwedd Oes yr I\u00e2 tua 11,000 o flynyddoedd yn \u00f4l, nag unrhyw bobl arall yng ngwledydd Prydain. Sylwir bod ymfudiad sylweddol ar draws M\u00f4r Udd yn sgil y garfan gyntaf o setlwyr, a cheir olion DNA y bobl hon yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ond heb fawr o  effaith yng Nghymru. Ac eithrio Ynysoedd Erch, Cymru yw'r rhan o'r Deyrnas Unedig sydd fwyaf gwahanol i'r gweddill, ac mae'r wahaniaeth rhwng gogledd a de Cymru cymaint \u00e2'r wahaniaeth rhwng canolbarth a de Lloegr a gogledd Lloegr a'r Alban. Er bod y cenhedloedd Celtaidd i gyd yn wahanol i'r Saeson, maent hefyd yn wahanol iawn i'w gilydd, ac felly nid oes gr\u0175p genetig unigol y gellir ei alw'n \"Geltaidd\". Mae'r Cernywiaid a'r Albanwyr yn perthyn yn agosach i'r Saeson nag ydynt i'r Cymry.O ran y wahaniaeth genetig rhwng Cymru'r gogledd a Chymry'r de, credir taw daearyddiaeth fynyddig Cymru sydd yn esbonio parhad y wahaniaeth ranbarthol hon, gan ei wneud yn anodd i bobl deithio o'r gogledd i'r de. Y ddaearyddiaeth hon hefyd a wnaeth rhwystro ymlediad genetig o Loegr, hynny yw DNA y Sacsoniaid, rhag cyrraedd y Cymry. Ni chafwyd hyd i etifeddiaeth genetig ystyrlon gan y Rhufeiniaid, y Llychlynwyr, na'r Normaniaid yn y Cymry, nac yn wir mewn poblogaethau eraill y DU (ar wah\u00e2n i Ynysoedd Erch, lle mae cyfran Lychlynnaidd o bwys yn DNA yr ynyswyr). Cafodd y tri chlwstwr genetig Cymreig eu dynodi gan yr ymchwilwyr yn \"Gogledd Cymru\", \"Gogledd Sir Benfro\", a \"De Sir Benfro\". Mae rhaniad y ddau glwstwr deheuol yn adlewyrchu ffin ieithyddol Sir Benfro: mae DNA y siaradwyr Cymraeg uwchben y ffin yn wahanol i'r siaradwyr Saesneg oddi tano. DNA \"De Sir Benfro\" sydd i'w gael yn ne ddwyrain Cymru a'r cymoedd. Yn ogystal, mae clwstwr \"Gororau Cymru\" sydd yn bennaf ar ochr Seisnig y ffin rhwng Cymru a Lloegr, ac enghreifftiau ohonno yn ne Cymru. Hunaniaeth O ganlyniad i fewnfudo ers canol yr 20g, o Loegr yn bennaf, nid yw holl drigolion Cymru yn arddel hunaniaeth Gymreig. Mae rhai ymfudwyr yn cymhathu'n ddiwylliannol, trwy ddysgu'r Gymraeg neu drwy ddanfon eu plant i ysgolion Cymraeg. Mae eraill yn glynu at eu hunaniaeth enedigol, neu yn uniaethu \u00e2 diwylliannau lluosog. Mae nifer o ymfudwyr o'r tu allan i'r Deyrnas Unedig yn mabwysiadu hunaniaeth Brydeinig ond nid Cymreig. Yn \u00f4l Cyfrifiad 2011, tua 2\u00a0miliwn o breswylwyr Cymru a nododd eu bod yn Gymry, ac o'r rhain nododd 218,000 eu bod yn ystyried eu hunain yn Brydeinwyr hefyd. Nododd 424,000 eu bod yn Saeson a 519,000 eu bod yn Brydeinwyr yn unig. Ceir cydberthyniad cryf rhwng siaradwyr Cymraeg ac hunaniaeth Gymreig. Yn \u00f4l Cyfrifiad 2011 roedd 25.4% o\u2019r rhai a ddywedodd fod ganddynt hunaniaeth Gymreig yn gallu siarad Cymraeg. O'r rhai a ystyriodd fod ganddynt hunaniaeth Gymreig a Phrydeinig, 20.0% oedd yn gallu siarad Cymraeg. Dim ond 6% o'r rhai a ystyriodd fod eu hunaniaeth yn Seisnig yn unig a oedd yn gallu siarad Cymraeg. Bywyd teuluol a phreifat Carennydd a'r teulu Llinach ar ochr y fam a'r tad yw gr\u0175p ceraint y Cymry. Perthnasau'r radd gyntaf, hynny yw rhieni, brodyr a chwiorydd, a phlant, yw'r pwysicaf oll. Hefyd yn bwysig mae perthnasau'r ail radd: neiniau a theidiau, modrabedd ac ewythrod, cefndyr a chyfnitherod, nithod a neiod, ac wyrion ac wyresau. Fel arfer mae pobl yn gyfarwydd \u00e2 pherthnasau'r drydedd radd (brodyr a chwiorydd eu neiniau a theidiau, plant eu cefndyr a chyfnitherod, a phlant eu nithod a neiod) ac yn hanesyddol bu'r Cymry yn adnabod eu cefndyr o berthynas bellach: cyfyrderon, ceifnaint, gorcheifnaint, a gorchawon. Er nad oes tab\u0175 hanesyddol yng ngwledydd Prydain ynghlych priodas rhwng cefnder a chyfnither gyfan, mae hyn yn brin iawn ymhlith y werin Gymreig, er bod cyfyrderon neu berthnasau pellach weithiau'n priodi.Mae hen ffyrdd o enwi perthnasau gwaed ar wah\u00e2n i berthnasau drwy briodas, ac weithiau mae enwau lleol unigryw. O ganlyniad i gydberthnasau estynedig rhwng gwahanol deuluoedd, mae hunaniaeth leol gryf sydd yn sylfaen i gymunedau hirsefydlog, yn enwedig yng nghefn gwlad a'r pentrefi. Mae rhai o'r henoed gwledig yn dal i allu olrhain achau eu cymdogion yn \u00f4l can mlynedd neu fwy. Nodir undod a chydymddibyniad cymunedau Cymreig gan y gallu i deuluoedd adnabod eu cysylltiadau drwy waed a thrwy briodas i eraill yn yr ardal. O'r disgwyliadau cymdeithasol i gynorthwyo perthnasau a chymdogion y deillia'r ffyddlondeb sydd wedi creu cymunedau clos yng Nghymru.Y teulu cnewyllol, hynny yw y g\u0175r a'r wraig a'u plant, yw uned sylfaenol yr aelwyd. Yn y cefn gwlad, arferai'r meibion oedd mewn oed ond heb briodi fyw ar y fferm neu'r yst\u00e2d deuluol a gweithio'n ddi-d\u00e2l. Yn draddodiadol bu gwraig weddw, neu \u0175r gweddw ac wedi ymddeol, yn byw gyda merch \u00e2'i g\u0175r hi. Ers yr Oesoedd Canol bu'r Cymry yn cymynroddi rhywbeth i bob un o'r plant. Gadewir tir i un o'r meibion, gan amlaf yr olaf-anedig. Bu'r brodyr a chwiorydd h\u0177n yn derbyn eu hetifeddiaeth ar adeg eu priodasau, ac yn aml byddai hyn yn ddodrefn, tir neu d\u0177 wedi prynu, neu drysorau teuluol. Enwau Mae ffynonellau enwau personol y Cymry yn cynnwys enwau cyndeidiau, enwau Beiblaidd, enwau enwogion, ac enwau tramor. Mae enwau traddodiadol Cymraeg yn boblogaidd hyd heddiw, ymhlith Cymry Saesneg eu hiaith yn ogystal \u00e2'r Cymry Cymraeg. Arfer gyffredin oedd i enwi'r mab hynaf ar \u00f4l ei daid ar ochr ei dad, enwi'r ail fab ar \u00f4l ei dad, ac enwi'r ferch hynaf a'r ail ferch ar \u00f4l eu neiniau. Yr hen arfer Gymreig o enwi pobl oedd galw rhywun yn \u00f4l ei enw neu ei henw personol ac ychwanegu enw'r tad a'i dad yntau, weithiau am sawl cenhedlaeth gynharach, er enghraifft Llywelyn ap Dafydd ap Llywelyn, Rhiannon ferch Ll\u0177r. Erbyn heddiw mae'r mwyafrif o Gymry yn meddu ar enw llawn yn \u00f4l arfer y byd Saesneg sydd yn cyfuno enw neu enwau personol \u00e2 chyfenw teuluol. Ymhlith cyfenwau mwyaf cyffredin y Cymry mae Jones, Williams, a Davies. Mae arallenwau a llysenwau yn gyffredin iawn yng Nghymru, yn rhannol oherwydd bod cymaint o Gymry a'r un enw ganddynt, a'r arallenwau yn fodd i wahaniaethu rhyngddynt. Mae llysenwau lliwgar, sydd yn aml yn cyfeirio at alwedigaeth, nodweddion corfforol neu bersonoliaeth, yn rhan amlwg o ddiwylliant ardaloedd diwydiannol a threfol Cymru. Hen draddodiad ers yr Oesoedd Canol yw'r enw barddol.  Plant Cafodd plant y Cymry eu disgyblu'n draddodiadol drwy gosb gorfforol, esiampl foesol, a dysgeidiaeth grefyddol, yn enwedig yng nghymunedau\u2019r capeli. Yr ysgol Sul oedd yn darparu addysg foesol a deallusol i genedlaethau o Gymry o ddechrau\u2019r 19g hyd ganol yr 20g. Yng Nghymru'r 21g mae plant yn dysgu ac yn cymdeithasu'n bennaf yn yr ysgol, fel rheol ysgol gynradd o oed pedwar i un ar ddeg, ac ysgol uwchradd o un ar ddeg i ddeunaw. Mae nifer o ysgolion yn cynnal eisteddfod ar Ddydd G\u0175yl Dewi. Mae nifer o blant rhwng tri a phump oed yn mynychu cylch meithrin, ac mae Mudiad Ysgolion Meithrin yn hyrwyddo addysg feithrin drwy gyfrwng y Gymraeg. Plant y Cymry Cymraeg sydd yn hawlio\u2019r mudiad ieuenctid mwyaf ei faint yn Ewrop, Urdd Gobaith Cymru, a sefydlwyd gan Syr Ifan ab Owen Edwards yn 1922. Ei nod yw rhoi cyfle i\u2019r ifanc i fyw bywyd Cymraeg a Chymreig. Cynhelir Eisteddfod yr Urdd bob G\u0175yl y Gwanwyn, a gwersylloedd haf yn Llangrannog a Glan-llyn.         Cymdeithas Dysg Yn nechrau\u2019r 19g roedd nifer o gwyno wedi bod ynghylch cyflwr addysg yng Nghymru, gan ysgogi llywodraeth Llundain i archwilio\u2019r ysgolion yn y wlad. Cododd storm o brotest yn 1847, blwyddyn Brad y Llyfrau Gleision, pan gyhoeddwyd yr adroddiad sy\u2019n rhoi\u2019r bai am amwybodaeth ac anfoesoldeb honedig y Cymry ar yr iaith Gymraeg ac Anghydffurfiaeth. Er i nifer o Gymry wrthod casgliadau ac argymhellion yr adroddiad, bu symudiad cryf i seisnigo'r ysgolion yng Nghymru. Yn 1891 sefydlwyd addysg orfodol i bob plentyn rhwng pump a thair ar ddeg oed. Addysgwyd y cwricwlwm yn gyfan gwbl drwy gyfrwng y Saesneg, a chafodd plant eu cosbi am siarad Cymraeg. Mae'r Welsh Not, a ddefnyddiwyd mewn ambell ysgol, yn symbol o ddiraddio\u2019r Gymraeg yn yr oes Fictoraidd. Dim ond yn yr ysgolion Sul yr oedd plant Cymraeg yn derbyn addysg yn eu hiaith eu hunain. Yn yr 20g ymgyrchodd Syr Owen Morgan Edwards ac eraill dros addysg Gymraeg i\u2019r Cymry ifanc. Sefydlodd ei fab, Ifan ab Owen Edwards, yr ysgol Gymraeg gyntaf yn 1939. Erbyn heddiw mae'r Gymraeg yn bwnc orfodol i bob disgybl yng Nghymru. Er i Glyn D\u0175r gynnig dau studia generalia i Gymru, un yn y gogledd ac un yn y de, ar sail Caergrawnt a Rhydychen, ni chafodd yr un brifysgol ei sefydlu yng Nghymru tan Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth yn 1872. Nes y flwyddyn honno, bu\u2019n rhaid i Gymry astudio ym mhrifysgolion Lloegr a gwledydd eraill Ewrop. Yn hanesyddol, bu cysylltiad cryf rhwng myfyrwyr Cymreig a Choleg yr Iesu, Rhydychen. Cymdeithas Dafydd ap Gwilym yw cymdeithas Gymraeg Prifysgol Rhydychen, a Chymdeithas y Mabinogi yw cymdeithas Gymreig Prifysgol Caergrawnt. Yn 1893 unodd coleg Aberystwyth \u00e2 cholegau Caerdydd a Bangor i ffurfio Prifysgol Cymru, a chanddi siarter ei hunan a'r hawl i roi graddau. Erbyn heddiw mae sawl coleg a phrifysgol annibynnol yng Nghymru, a phob un yn cynnig addysg ac ymchwil drwy gyfrwng y Gymraeg ac ar bynciau sydd yn ymwneud ag hanes a diwylliant Cymru. Wrth gwrs, nid yw aelodaeth y byd academaidd yng Nghymru yn llwyr Gymreig gan fod nifer fawr o fyfyrwyr ac ysgolheigion o\u2019r tu allan i Gymru yn astudio ac yn gweithio ynddo. Nid oes traddodiad o \"athroniaeth Gymreig\" gydlynol, megis yr hyn sydd gan yr Albanwyr a\u2019r Saeson, a bu'n rhaid i'r ychydig o athronwyr o Gymry i gyflwyno'u gwaith yng nghyd-destun y traddodiad Prydeinig ac Ewropeaidd ehangach. Yn ddiweddar, mae Huw Williams wedi ceisio llunio hanes deallusol sydd yn cysylltu'r amryw feddylwyr o Gymry a sut yr ydynt wedi ymdrin ag athroniaethau crefyddol, gwleidyddol, ac economaidd. Yn eu plith mae\u2019r diwinydd Pelagius, y Cymro mwyaf ddylanwadol ar athroniaeth y tu hwnt i Gymru Richard Price, y sosialwyr Robert Owen, Aneurin Bevan a Raymond Williams, yr heddychwyr Henry Richard a David Davies, a'r cenedlaetholwyr Michael D. Jones, J. R. Jones a'r Arglwyddes Llanofer. Diwylliant Os ystyrir hanes cysyniadol y gair Cymry, nid yw diwylliant y Cymry neu ddiwylliant Cymreig yn gyfystyr \u00e2 diwylliant Cymru, sydd yn gyfwng i ffiniau daearyddol. Bodolai diwylliant y Cymry yn y rhannau o'r byd sydd yn gartref i'r Cymry ar wasgar, yn ogystal \u00e2'r famwlad. I'r sawl gr\u0175p o bobl a ymgeisiodd sefydlu cymunedau Cymraeg tramor yn y 19g, yr iaith Gymraeg a diwylliant Cymreig oedd yn diffinio cymdeithas o Gymry, nid tir y wlad a elwir Cymru. Er hynny, mae hanes a daearyddiaeth y wlad wrth gwrs wedi ffurfio a phennu diwylliant y Cymry, ac mae'n rhaid ystyried nid yn unig etifeddiaeth a thraddodiadau unigryw y Cymry hanesyddol ond hefyd diwylliant y Cymry cyfoes, sydd wedi ei drawsnewid gan effeithiau modernedd ac sydd yn rhannu sawl agwedd o fywyd \u00e2 gwledydd eraill byd y gorllewin.  Er gwaethaf gorchfygiad milwrol, gwleidyddol a chyfreithiol y Cymry gan y Saeson ers sawl canrif, goroesodd y diwylliant brodorol heb i'r Cymry colli eu hunaniaeth. Y Gymraeg oedd prif iaith y wlad nes y 19g, a pharhaodd draddodiadau, mytholeg, a chof gwlad ymhlith y werin. Meddai'r hanesydd Rees Davies ei fod yn bosib taw tra-arglwyddiaeth y Sais sydd i ddiolch am gryfhau hunaniaeth ddiwylliannol y Cymry, gan iddi greu Prydeindod sydd yn gyfystyr \u00e2 Seisnigrwydd, ac felly sicrhau arwahanrwydd diwylliannau'r Cymry, yr Albanwyr a'r Gwyddelod. Traddodir y llwyddiant diwylliannol hwn gan drydydd pennill yr anthem genedlaethol: \"Os treisiodd y gelyn fy ngwlad tan ei droed,Mae heniaith y Cymry mor fyw ag erioed,Ni luddiwyd yr awen gan erchyll law brad,Na thelyn berseiniol fy ngwlad.\" Er i ddiwylliant y bobl oroesi, cafodd ei Seisnigo yn raddol ac yna'n sylweddol yn sgil cynnydd yn y niferoedd o siaradwyr Saesneg yn y 19g a'r 20g. Daeth hyn o ganlyniad i gyfnod hir o imperialaeth ddiwylliannol ar y cyd \u00e2 darostyngiad gwleidyddol, ac ymddangosai'r profiad Cymreig yn rhywbeth o fodel i goloneiddwyr a llywodraethwyr yr Ymerodraeth Brydeinig. Mae sawl un wedi sylwi ar \u00f4l-effeithiau'r fath imperialaeth ar seicoleg y genedl Gymreig, yn eu plith Michael Hechter a'i ddadansoddiad o'r \"ymylon Celtaidd\" fel trefedigaethau mewnol yn y Deyrnas Unedig a'r ysgolheigion sydd wedi ceisio ymdrin ag hanes Cymru \u00e2'i phobl o safbwynt \u00f4l-drefedigaethrwydd. Gan dynnu ar waith yr athronwyr Ffrengig Badiou a Bourdieu ynghylch \"imperialaeth y cyffredinol\", meddai Richard Glyn Roberts bod y wladwriaeth Brydeinig wedi dyrchafu'r iaith Saesneg a diwylliant Prydeinig, neu Seisnig, yn drefn gyffredinol yng Nghymru trwy addysg a gweinyddiaeth gyhoeddus, a chyda chymorth y cyfryngau, ac mae diwylliant brodorol y Cymry wedi derbyn gwarthnod yr \"ethnig\". Mae nifer o Gymry, Cymraeg a Saesneg eu hiaith fel ei gilydd, yn pryderu am ragor o Seisnigo ac Americaneiddio yng Nghymru ac effeithiau globaleiddio ar ddiwylliant cynhenid y wlad. Er bod Cymry'r 21g yn meddu ar rywfaint o ymreolaeth yn y Gymru ddatganoledig, gwelir rhagor o Seisnigo drwy fewnfudo a dirywiad y Gymraeg yn ffurfiau ar neo-wladychiaeth. Bu mewnfudiad anferth o bobl ddi-Gymraeg, y mwyafrif ohonynt yn Saeson, i ardaloedd Cymraeg yn yr 20g, ac o ganlyniad c\u00e2i'r diwylliant cynhenid ei ymyleiddio ar y cyd \u00e2'r effeithiau economaidd a chymdeithasol ar draul y bobl leol.  Mytholeg a chwedloniaeth Datblygodd mytholeg Gymreig o draddodiad hynafol y Celtiaid a chwedlau unigryw y Brythoniaid. Ceir deunydd y fytholeg hon mewn sawl ffynhonnell, yn gerddi cynnar (yn Llyfr Taliesin, er enghraifft), yn chwedlau Cymraeg cynhenid yr Oesoedd Canol (yn enwedig yn Culhwch ac Olwen a Phedair Cainc y Mabinogi), mewn cyfeiriadau yng ngwaith Beirdd y Tywysogion a Beirdd yr Uchelwyr, yn y casgliad o ddeunydd mnemonig a elwir Trioedd Ynys Prydain, ac mewn chwedlau gwerin, diweddar yn eu ffurf bresennol ond sydd o darddiad hynafol.  Ymddangosir etifeddiaeth y mythau Brythonaidd ym Mhedair Cainc y Mabinogi, yn enwedig mewn enwau nifer o'r cymeriadau, gan gynnwys Rhiannon, Teyrnon, a Br\u00e2n Fendigaid. Deillia cymeriadau eraill, yn \u00f4l pob tebyg, o ffynonellau mytholegol, a gellir olrhain sawl chwedl a motiff i'r traddodiad Indo-Ewropeaidd, er enghraifft Arawn, brenin yr Arallfyd sydd yn ceisio cymorth gan fod meidrol. Prif gymeriadau yw plant Ll\u0177r (sy'n cyfateb i Ler y Gwyddelod) yn yr Ail a'r Trydedd Gainc, a phlant D\u00f4n (Danu'r Gwyddelod) yn y Bedwaredd Gainc, er nad yw'r straeon eu hunain yn fytholeg gynradd. Er bod rhagor o enwau a chyfeiriadau mytholegol yn ymddangos mewn mannau eraill yn nhraddodiad y Cymry, yn enwedig yn chwedl Culhwch ac Olwen (er enghraifft Mabon ap Modron) a Thrioedd Ynys Prydain, nid yr ydym yn gwybod digon am gefndir mytholegol y Brythoniaid i ail-greu naill ai hanes o'r creu neu bantheon cydlynol o dduwiau a duwiesau Brythonaidd. Yn wir, er bod llawer yn gyffredin gyda mytholeg Iwerddon, efallai nad oedd traddodiad Brythonaidd unedig fel y cyfryw. Beth bynnag ei darddiad sylfaenol, mae'r deunydd sydd wedi goroesi wedi cael ei roi i ddefnydd da ar ffurf campweithiau llenyddol sy'n mynd i'r afael \u00e2 phryderon diwylliannol y Cymry yn yr Oesoedd Canol cynnar a diweddar. Cafodd mytholeg Gymreig effaith syfrdanol ar lenyddiaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol, a gwelir effaith y chwedlau hyn ar l\u00ean y Cymry yn y 19g a'r 20g. Dadleua W. T. Pennar Davies bod y Mabinogion a llenyddiaeth Gymraeg arall yr Oesoedd Canol yn adlewyrchu bydolwg y Cymry sy\u2019n gyfuniad o baganiaeth a Christnogaeth. Crefydd Credoau a mytholeg yr hen Geltiaid oedd crefydd y Cymry boreuaf. Cafodd Gymru ei Gristioneiddio yn gynnar yn hanes y genedl Gymreig. Ymledodd y ffydd o'r de ddwyrain, adeg y goncwest Rufeinig. Er i gwymp yr Ymerodraeth Rufeinig arwain at ddyfodiad i baganiaeth mewn rhannu eraill Ewrop, goroesodd Gristnogaeth yng Nghymru trwy Oes y Seintiau, o'r 5g i'r 8g. Adeiladwyd y Gymru Gristnogol ar seiliau'r hen grefydd: newidiwyd meini hirion yn groesau, cysegrwyd ffynhonnau a chysegroedd paganaidd i ffigurau Cristnogol, a chodwyd mannau addoli ar safleoedd cylchoedd cerrig. Datblygodd grefydd oedd yn unigryw i'r Cymry, drwy drefn y clas a'r llan a'r mwyafrif o eglwysi yn gysylltiedig \u00e2 seintiau lleol neu genedlaethol. O oresgyniadau'r Normaniaid yn y de, trwy'r goncwest Edwardaidd hyd at Ddeddfau'r Cyfreithiau yng Nghymru (1536 a 1542), cafodd yr eglwys yng Nghymru ei seisnigo'n fwyfwy a'i gwneud yn ddarostyngedig i angenion y Goron a'r pendefigion yn Lloegr, yn ogystal \u00e2'r bonedd Eingl-Gymreig. Cyfnod o adnewyddiad a chadarnh\u00e2d oedd yr 16g i'r rhan helaethaf o'r Gristionogaeth, adeg y Diwygiad Protestannaidd a'r Gwrth-Ddiwygiad. Er gwaethaf, noda crefydd yng Nghymru yn ystod oes y Tuduriaid gan ddirywiad yr urddau mynachaidd, cau'r mynachlogydd a'r siantr\u00efau, a phwyslais ar weinyddiaeth ymhlith yr offeiriadaeth yn hytrach na diwinyddiaeth. O ganlyniad i sawl reswm, ni chyrhaeddodd Gymru wir ddylanwad y Diwygiad tan y 18g. Yn swyddogol, cafodd y boblogaeth ei droi'n Brotestaniaeth ac yn rhan o Eglwys Loegr. Newidiwyd iaith y litwrgi o Ladin, iaith estron ond cyfarwydd, i'r Saesneg, iaith anhysbys y gorchfygwr. Credai nifer o Gymry eu bod yn cael eu troi'n hereticiaid drwy eu gorfodi i ddilyn \"Ffydd y Saeson\". Y rhodd fwyaf i'r genedl Gymreig yn y cyfnod, yn nhermau ieithyddol a diwylliannol yn ogystal \u00e2 chrefyddol, oedd y Beibl Cymraeg cyntaf a gyhoeddwyd gan yr Esgob William Morgan ym 1588. Erbyn 1603, roedd y mwyafrif helaeth o Gymry yn mynychu gwasanaethau Anglicanaidd. Yn yr 17g, trodd nifer o Gymry at enwadau a mudiadau newydd, gan gynnwys y Bedyddwyr, y Brygowthwyr, y Piwritaniaid, a'r Crynwyr. Cafodd nifer o arferion y Piwritaniaid effaith barhaol ar grefydd y Cymry: addoli yn y t\u0177, myfyrdod unigol, moeseg waith gryf, a sabathyddiaeth. O ganlyniad i'r newidiadau yn y ffydd sefydledig trwy gydol y ganrif, bu'n rhaid i rai Cristnogion ffoi i osgoi erledigaeth. Ymfudodd nifer o Grynwyr Cymreig i Bensylfania yn sgil Deddf y Crynwyr 1662. Daeth y Ddeddf Goddefiad i rym ym 1689, gan alluogi enwadau ar wah\u00e2n i Eglwys Loegr i godi mannau addoli. Ffynodd anghydffurfiaeth yng Nghymru yn ystod y ddwy ganrif olynol, gan greu traddodiad cryf a gafodd ddylanwad sylweddol ar y genedl Gymreig. Y Cymry oedd y genedl gyntaf i greu dosbarth gweithiol llythrennog, a hynny drwy ymgyrchoedd gan garfanau Cristnogol megis yr Ymddiriedolaeth Gymreig, y Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristnogol, a'r Ysgolion Cylchynol Cymreig. Erbyn 1851, dim ond 9% o Gymry oedd yn mynychu eglwys y plwyf yn rheolaidd. Cyfrifid 25% o'r boblogaeth yn Fethodistiaid Calfinaidd, 23% yn Annibynwyr, 21% yn Anglicaniaid, 18% yn Fedyddwyr, a 13% yn Wesleaid.Yn yr 20g, bu gostyngiad syfrdanol yn y nifer o eglwyswyr a chapelwyr yng Nghymru. Trafodai sawl hanesydd yr olwg o Gymru \"\u00f4l-Gristnogol\", a'r posibilrwydd o'r traddodiad anghydffurfiol yn diflannu'n gyfan gwbl. Noda Glanmor Williams taw dyma'r tro cyntaf ers y 6g neu'r 7g i'r mwyafrif o drigolion Cymru beidio ag ystyried y ffydd Gristnogol yn elfen hanfodol o'u Cymreictod. Gweler hefyd Cymru a'r Cymry ar stampiau Rhestr Cymry Cyfeiriadau Ffynonellau Brooks, Simon a Richard Glyn Roberts (gol.), Pa beth yr aethoch allan i'w achub? (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 2013) Davies, John et al. (gol.) Gwyddoniadur Cymru yr Academi Gymreig (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2008). Davies, W. T. Pennar, Rhwng Chwedl a Chredo (1966), Evans, D. Gareth, A History of Wales 1906\u20132000 (Caerdydd, 2000). GPC Ar lein (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru, 2018). Jones, Bedwyr Lewis. Enwau (Llyfrau Llafar Gwlad) (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 1991) Morgans, John I. a Peter C. Noble, Our Holy Ground: The Welsh Christian Experience (Talybont: Y Lolfa, 2016). Theodoratus, Robert J. \"Welsh\" yn Encyclopedia of World Cultures Volume IV: Europe golygwyd gan David Levinson a Linda A. Bennett (Boston, Massachusetts: G.K. Hall & Co., 1992). Williams, Glanmor, The Welsh and Their Religion (Caerdydd, 1991). Williams, Huw Lloyd, Credoau'r Cymry (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2016). Dolenni allanol Rebecca Thomas o Brigysgol Caergrawnt: Sut ddaeth pobl Cymru\u2019n Gymry ar parallel.cymru","585":"Cenedl a gr\u0175p ethnig yw'r Cymry sydd yn gysylltiedig \u00e2'r iaith Gymraeg ac yn frodorion gwlad Cymru. Maent yn bobl Geltaidd ac yn un o genhedloedd Ynysoedd Prydain ac Iwerddon. Mae cenedl y Cymry yn un o'r rhai hynaf yn Ewrop, gyda'i hanes yn mynd yn \u00f4l i amser yr hen Geltiaid. Fel cenedl Geltaidd, mae'r Cymry yn perthyn yn hanesyddol ac yn ddiwylliannol i'r Cernywiaid, y Llydawyr, y Gwyddelod, yr Albanwyr, a'r Manawyr. Ers cread y genedl yn oes y rhyfeloedd rhwng y Brythoniaid a'r Eingl-Sacsoniaid, bu hanes hir o wrthdaro, gelyniaeth, cydweithrediad, cyfeillgarwch, a chyd-ddibyniaeth rhwng y Cymry a'r Saeson. Hyd at ddiwedd y 19g, roedd y mwyafrif helaeth o Gymry yn siarad yr iaith Gymraeg yn unig. Yn ogystal \u00e2'r newidiadau ieithyddol yng Nghymru, mae mewnlifiad gan grwpiau ethnig allanol wedi trawsnewid demograffeg y wlad o ran hil a chrefydd. Mae ystyr yr enw Cymry wedi newid pan yn cyfeirio at genedligrwydd sifig, ac yn crybwyll y newydd-ddyfodiaid hyn sydd yn mabwysiadu hunaniaeth Gymreig. Mae'r rhai a aned yng Nghymru yn meddu ar ddinasyddiaeth Brydeinig; nid oes diffiniad swyddogol o genedligrwydd Cymreig.  Enw ac ystyr Tarddiad yr enw Cymry Gwreiddyn yr enw Cymro yw'r gair Brythoneg Combrogos (lluosog: combrogi), enw'r Brythoniaid arnynt hwy eu hunain. Cyfuniad yw\u2019r gair hwn o com (cyswllt neu berthynas) a bro (ffin neu derfyn), ac felly ystyr wreiddiol Cymro oedd cydwladwr. Mae'r elfen bro yn parhau'n air am wlad neu ardal yn yr iaith fodern. Ymddengys y gair yn gyntaf mewn cerdd fawl i Cadwallon ap Cadfan sydd o bosib yn dyddio o'r 7g. Diflanodd y b tua'r flwyddyn 600, ond mae'r mb wedi aros yn y ffurf Ladin am y wlad, Cambria, yn ogystal \u00e2'r enwau Cumbria a Cumberland yng ngogledd Lloegr. Yr hen Gymry oedd brodorion gynt yr Hen Ogledd: o Gymbria yng ngogledd Lloegr ac o Ystrad Glud yn yr Alban. Cafodd Brythoniaid Cymru eu gwahanu oddi ar eu cydwladwyr yn Ystrad Glud gan Frwydr Caer (615\/6), ac yn ddiweddarach y llwyth yng ngorllewin Ynys Prydain oedd y Cymry. Am amser maith, Cymry oedd y sillafiad a ddynodai\u2019r bobl a\u2019u tiriogaeth ddaearyddol, o enau Dyfrdwy yn y gogledd hyd at Gas-gwent yn y de. Yn yr 16g mabwysiadwyd y sillafiad \"Cymru\" i ddynodi'r wlad gan neilltuo \"Cymry\" ar gyfer y trigolion. Yn y 19g cadarnhaodd yr arfer orgraffyddol o wahaniaethu rhwng Cymry'r bobl a Chymru'r wlad.  Enwau tramor ar y Cymry Y gair Germaneg walh neu wealh (estron) yw b\u00f4n yr enw Saesneg ar y Cymry. O'r un gair daw enw'r Walwniaid yng Ngwlad Belg. Defnyddid y ffurf luosog Wealas yn enw ar drigolion Brythoneg a Lladin eu hiaith ym Mhrydain gan y Saeson cynnar, a Cornwealas ar drigolion penrhyn Cernyw (y Corn). Dros amser daethpwyd y ffurfiau Wales a Welsh yn enwau'r Saesneg ar wlad a phobl Cymru. Diffinio'r Cymry Ystyr hanesyddol y gair Cymry, a'i ystyr o hyd gan nifer o siaradwyr, yw siaradwyr Cymraeg brodorol neu gymathedig. Gelwir siaradwyr Cymraeg yr Ariannin o hyd yn Gymry\u2019r Wladfa. Mewn modd tebyg, arferid cyfeirio at siaradwyr Saesneg, hyd yn oed os ydynt wedi treulio eu holl fywydau yng Nghymru, yn Saeson. Bellach, mae\u2019n bosib i\u2019r fath ddisgrifiad synio\u2019n dramgwyddol neu\u2019n fychanus, trwy awgrymu nad yw Cymry di-Gymraeg yn wir Gymry. Yn yr 20g, dechreuid defnyddio \"Cymry\" yn gyfystyr \u00e2\u2019r gair Saesneg Welsh i ddisgrifio trigolion Cymru, beth bynnag eu hiaith. Taenai\u2019r arfer gan genedlaetholwyr Cymreig megis Ambrose Bebb. Erbyn yr 21g, disgrifiad o holl drigolion Cymru yw Cymry, a rennir yn Gymry Cymraeg a Chymry di-Gymraeg. Noda Geiriadur Prifysgol Cymru am \"Cymro\" ddiffiniad modern sy\u2019n crybwyll iaith ond nid yn ei neilltuo: \"G\u0175r wedi ei eni o rieni Cymreig a'i fagu naill ai yng Nghymru neu o'r tu allan iddi, yn enw. un yn medru Cymraeg a'i hynafiaid yn Gymry; brodor o Gymru sy'n ei gyfrif ei hun yn aelod o'r genedl Gymreig heb fod o angenrheidrwydd o waedoliaeth Gymreig nac ychwaith yn medru'r iaith\".Beirniada'r newid ystyr hwn yn llym gan yr academyddion Simon Brooks a Richard Glyn Roberts, sy\u2019n ei weld \"yn gyfystyr ag annilysu bodolaeth y Cymry fel gr\u0175p ieithyddol cydlynol ystyrlon\" ac yn \"enghraifft arwyddocaol o natur synthetig, ormesol cenedligrwydd sifig Cymreig\". Dadleua Brooks a Roberts y dylsai\u2019r iaith Gymraeg gadw ystyr draddodiadol yr enw, gan ddynodi siaradwyr Cymraeg yn unig beth bynnag eu tras neu fan geni.  Ethnogenesis Mytholeg ac hanes traddodiadol Mae\u2019r llywodraethwr Rhufeinig Macsen Wledig yn ganolog i\u2019r myth lled-hanesyddol o ethnogenesis y Cymry. Fe\u2019i ystyrir yn un o ffigurau llywodraethol yr oes Frython-Rufeinig sydd yn nodi\u2019r \u201cllinach ddi-dor\u201d, chwedl y bardd Eingl-Gymreig David Jones, o\u2019r Ymerodraeth Rufeinig i\u2019r frenhiniaeth Gymreig. Yn y 19g a'r 20g, pan oedd hanes yr Ymerodraeth Rufeinig yn uchel ei barch, bu nifer o Gymry dysgedig yn ogystal \u00e2'u hedmygwyr yn Lloegr yn ymfalch\u00efo yn yr hanesyddiaeth taw nid yn unig \u201cgwir\u201d frodorion Prydain Fawr oedd y Cymry, ond hefyd yr hwy oedd y bobl a chanddynt yr hawl gryfaf i etifeddiaeth y Rhufeiniaid. Tybir gan rai taw arwyddlun Rhufeinig oedd y ddraig a gafodd ei mabwysiadu gan y Cymry yn chwedl y Ddraig Goch. Traddodir ffug-hanes Macsen yn y chwedl Gymraeg Canol Breuddwyd Macsen Wledig, ac mae\u2019r syniad yn gryf ymhlith y Cymry hyd heddiw, er enghraifft cenir Dafydd Iwan, yn ei g\u00e2n wladgarol \u201cYma o Hyd\u201d, i Facsen \u201cgadael ein gwlad yn un ddarn\u201d. Y Brenin Arthur, chwedl y Cymry, oedd yr un i uno\u2019r Brythoniaid yn y 6g. Ymddengys Arthur mewn sawl testun Cymreig, yn y Gymraeg a\u2019r Lladin. Nid ydym yn sicr os oedd traddodiad Cymreig unigryw am Arthur, oherwydd nid oes gennym digon o dystiolaeth amdano o Gernyw a Llydaw yn yr un cyfnod. Ffigur lled-hanesyddol arall yw Dewi, nawddsant Cymru. Dim ond ffynonellau diweddarach sydd yn crybwyll ei hanes, ond credir iddo fyw yn y 6g. Yn \u00f4l traddodiad, roedd yn perthyn i frenhinoedd Ceredigion. Yn \u00f4l stori arall, enghraifft o\u2019r plethu chwedlau sydd yn nodi hanes traddodiadol y Cymry, nai i\u2019r Brenin Arthur oedd Dewi Sant. Dewi yw\u2019r unig un o\u2019r pedwar nawddsant yng Ngwledydd Prydain ac Iwerddon a oedd yn frodor i\u2019r genedl sydd yn ei hawlio. (Cymro neu Frython hefyd oedd Sant Padrig, nawddsant Iwerddon, ac awgrymir gan rai ysgolheigion taw ef yw\u2019r cyntaf o\u2019r siaradwyr Cymraeg (Cynnar) sy\u2019n wybyddus.) Genedigaeth y genedl (5g\u20138g) Yn yr Oesoedd Canol Cynnar yng Nghymru (tua\u2019r 6g i\u2019r 10g) fu ethnogenesis y Cymry. Caiff dechrau\u2019r cyfnod hwn ei ddyddio fel rheol i ymadawiad y Rhufeiniaid yn y 5g. Disgrifiai\u2019r Oesoedd Canol Cynnar yng Ngorllewin Ewrop gan nifer fel \"yr Oesoedd Tywyll\", gan awgrymu ei fod yn gyfnod o ddirywiad economaidd a demograffig yn ogystal ag ymgiliad o ran diwylliant a chrefydd yn sgil cwymp yr Ymerodraeth Rufeinig. Gwrthodir y fath ddelwedd gan y mwyafrif o haneswyr modern, a Chymru yw un o\u2019r gwledydd sydd yn fwyaf gwrthbrofi\u2019r hanesyddiaeth hynny. Oes y Seintiau yw\u2019r enw a roddir ar y cyfnod o\u2019r 4g i\u2019r 8g yng Nghymru, a nodweddir gan dwf Cristnogaeth Geltaidd. Mewn sawl gwlad arall, collodd y ffydd Gristnogol dir i baganiaeth yn sgil enciliad y Rhufeiniaid. Dywed i nifer o genhedloedd gael eu geni mewn bedydd gwaed, a gellir dweud i\u2019r Cymry gael eu geni yn ystod y rhyfeloedd yn erbyn yr Eingl-Sacsoniaid yn y 6g a\u2019r 7g. Goresgynwyr o\u2019r Almaen a Denmarc oedd yr Eingl, y Saeson (neu Sacsoniaid) a\u2019r Jiwtiaid, a lwyddasant i orchfygu a llywodraethu rhannau mawr o Loegr. Fe gafodd y Brythoniaid eu gyrru i\u2019r gorllewin ac i\u2019r gogledd ganddyn nhw. Trechwyd y Brythoniaid mewn dwy frwydr fawr \u2013 Brwydr Deorham (577) a Brwydr Caer (617) \u2013 a chafodd y Brythoniaid yn y gorllewin eu gwahanu oddi wrth yr Hen Ogledd a\u2019u cydwladwyr yn ne orllewin Lloegr. Dyma pryd y dechreuodd Brythoniaid y gorllewin eu galw eu hunain yn \"Cymry\".  Yn ystod y 6g, ymwahanodd y Gymraeg yn bendant oddi ar y Frythoneg. Daeth Brythoniaid y gorllewin felly i siarad Cymraeg Cynnar, iaith debyg, ond ar wah\u00e2n, i\u2019r Hen Gernyweg a siaredid gan Frythoniaid y de. O\u2019r oes hon cawn y llenyddiaeth hynaf yn y Gymraeg: barddoniaeth yr Hengerdd, Taliesin ac Aneirin. Yn nechrau'r cyfnod roedd rhai rhannau o Gymru, yn enwedig Powys, yn dod o dan bwysau cynyddol oddi wrth yr Eingl-Sacsoniaid, yn enwedig teyrnas Mercia. Collodd Powys cryn dipyn o'i thiriogaeth, oedd yn arfer ymestyn i'r dwyrain o'r ffin bresennol, gan gynnwys yr hen ganolfan, Pengwern. Ymhlith yr arweinwyr i arwain y Cymry yn erbyn y Saeson oedd Cadwaladr, Brenin Gwynedd. Efallai fod adeiladu Clawdd Offa, yn draddodiadol gan Offa, brenin Mercia yn yr 8g, yn dynodi ffin wedi ei chytuno.  Uno\u2019r genedl (9g\u201311g) Erbyn y 9g, roedd Cymru, yr Alban a Lloegr yn wledydd ar wah\u00e2n, a\u2019r Cymry yn y cyntaf ohonynt i uno fel cenedl ystyrlon. Roedd yr Alban yn gymysg o \u0174yr y Gogledd, Ffichtiaid, Gaeliaid, ac Eingl, a Lloegr yn gartref i Eingl-Sacsoniaid, Daniaid, G\u0175yr y Gogledd, a Chernywiaid.  Y cyntaf i deyrnasu dros ran helaeth o Gymru oedd Rhodri Mawr, yn wreiddiol yn frenin Teyrnas Gwynedd, a daeth yn frenin Powys a Ceredigion hefyd. Ei brif nod wrth iddo uno ac atgyfnerthu ei deyrnas oedd i wrthsefyll ymosodiadau\u2019r Llychlynwyr. Pan fu ef farw, a hynny mewn brwydr yn erbyn y Saeson yn 878, rhannwyd ei deyrnas rhwng ei feibion, ac am gyfnod bu\u2019r rhwyg yn gorfodi iddynt blygu i frenhiniaeth Lloegr. Llwyddodd \u0175yr Rhodri, Hywel Dda, ffurfio teyrnas Deheubarth trwy uno teyrnasoedd llai y de-orllewin. Erbyn 942 roedd Hywel yn frenin ar y rhan fwyaf o Gymru, er iddo fethu uno\u2019i hollgydwladwyr yn erbyn y Saeson ym Mrwydr Brunanburh. Yn draddodiadol, cysylltir ef a ffurfio Cyfraith Hywel trwy alw cyfarfod yn Hendy-gwyn ar Daf. Pan fu ef farw yn 950 collodd ei feibion ddal eu gafael ar Ddeheubarth, ond adfeddiannwyd Gwynedd gan y frenhinlin draddodiadol. Erbyn amser Hywel, roedd Cymru yn wlad annibynnol ac unedig, gyda ffiniau pendant rhyngddi hi a Lloegr, ac roedd y Cymry wedi tyfu\u2019n genedl ar wah\u00e2n gyda\u2019i hiaith ei hunan, ei heglwysi, ei system o lywodraeth a\u2019i chyfreithiau ei hunan, a\u2019i llenyddiaeth.Ysgrifennai Cyfraith Hywel yn iaith y werin, a noder taw enghraifft o \u2018\u2019Volksrecht\u2019\u2019 ydyw, hynny yw cyfraith genhedlig sydd yn deillio\u2019i hawdurdod o\u2019r werin gwlad.Gruffudd ap Llywelyn oedd y teyrn nesaf i allu uno'r teyrnasodd Cymreig. Brenin Gwynedd ydoedd yn wreiddiol, ond erbyn 1055 roedd wedi gwneud ei hun yn frenin bron y cyfan o Gymru ac wedi cipio rhannau o Loegr ger y ffin. Yn 1063 gorchfygwyd ef gan Harold Godwinson a'i ladd gan ei \u0175yr ei hun. Rhannwyd ei deyrnas unwaith eto, gyda Bleddyn ap Cynfyn a'i frawd Rhiwallon yn dod yn frenhinoedd Gwynedd a Phowys.  Geneteg Yn \u00f4l astudiaeth gymharol o DNA Saeson, Cymry, Norwyaid, a Ffrisiaid gan Michael E. Weale et al., mae'r Saeson yn rhannu perthynas amlwg \u00e2'r Ffrisiaid ac yn wahanol iawn i'r Cymry, sydd yn cadarnhau nad yw'r Saeson yn hanu'n bennaf o frodorion Prydain. Gr\u0175p genetig oedd yr Eingl-Sacsoniaid felly ac nid diwylliant yn unig, a chafodd DNA trigolion Lloegr ei newid yn barhaol gan fewnlif ar o setlwyr Germanaidd ar raddfa eang. Mae nodweddion ar wah\u00e2n DNA y Cymry yn awgrymu i etifeddiaeth genetig y Brythoniaid oroesi yng Nghymru. Lluniwyd y map genetig manylaf o'r Deyrnas Unedig hyd yn hyn gan y prosiect \"Pobl Ynysoedd Prydain\", a gafodd ei gyllido gan y Wellcome Trust a'i arwain gan ymchwilwyr o Brifysgol Rhydychen, Coleg Prifysgol Llundain, a'r Murdoch Childrens Research Institute (Awstralia). Casglwyd DNA gan 2,039 o bobl yng ngefn gwlad Lloegr, yr Alban, Cymru, a Gogledd Iwerddon, a chanddynt i gyd teidiau a neiniau a oedd yn byw o fewn 80\u00a0km i'w gilydd. Mae taid neu nain yn cyfrifo am 25% o genom yr unigolyn, felly roedd yr ymchwilwyr yn samplu DNA ar gyfer diwedd y 19g. Yn ogystal, casglwyd DNA gan 6,209 o bobl o 10 gwlad arall yn Ewrop. Cyhoeddwyd canlyniadau'r astudiaeth yn y cyfnodolyn Nature yn 2015. Gwelir tri chlwstwr genetig sydd yn unigryw i Gymru. Ymddangosai'r Cymry yn debycach i boblogaeth foreuaf Prydain, hynny yw y rhai a ymsefydlodd wedi diwedd Oes yr I\u00e2 tua 11,000 o flynyddoedd yn \u00f4l, nag unrhyw bobl arall yng ngwledydd Prydain. Sylwir bod ymfudiad sylweddol ar draws M\u00f4r Udd yn sgil y garfan gyntaf o setlwyr, a cheir olion DNA y bobl hon yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ond heb fawr o  effaith yng Nghymru. Ac eithrio Ynysoedd Erch, Cymru yw'r rhan o'r Deyrnas Unedig sydd fwyaf gwahanol i'r gweddill, ac mae'r wahaniaeth rhwng gogledd a de Cymru cymaint \u00e2'r wahaniaeth rhwng canolbarth a de Lloegr a gogledd Lloegr a'r Alban. Er bod y cenhedloedd Celtaidd i gyd yn wahanol i'r Saeson, maent hefyd yn wahanol iawn i'w gilydd, ac felly nid oes gr\u0175p genetig unigol y gellir ei alw'n \"Geltaidd\". Mae'r Cernywiaid a'r Albanwyr yn perthyn yn agosach i'r Saeson nag ydynt i'r Cymry.O ran y wahaniaeth genetig rhwng Cymru'r gogledd a Chymry'r de, credir taw daearyddiaeth fynyddig Cymru sydd yn esbonio parhad y wahaniaeth ranbarthol hon, gan ei wneud yn anodd i bobl deithio o'r gogledd i'r de. Y ddaearyddiaeth hon hefyd a wnaeth rhwystro ymlediad genetig o Loegr, hynny yw DNA y Sacsoniaid, rhag cyrraedd y Cymry. Ni chafwyd hyd i etifeddiaeth genetig ystyrlon gan y Rhufeiniaid, y Llychlynwyr, na'r Normaniaid yn y Cymry, nac yn wir mewn poblogaethau eraill y DU (ar wah\u00e2n i Ynysoedd Erch, lle mae cyfran Lychlynnaidd o bwys yn DNA yr ynyswyr). Cafodd y tri chlwstwr genetig Cymreig eu dynodi gan yr ymchwilwyr yn \"Gogledd Cymru\", \"Gogledd Sir Benfro\", a \"De Sir Benfro\". Mae rhaniad y ddau glwstwr deheuol yn adlewyrchu ffin ieithyddol Sir Benfro: mae DNA y siaradwyr Cymraeg uwchben y ffin yn wahanol i'r siaradwyr Saesneg oddi tano. DNA \"De Sir Benfro\" sydd i'w gael yn ne ddwyrain Cymru a'r cymoedd. Yn ogystal, mae clwstwr \"Gororau Cymru\" sydd yn bennaf ar ochr Seisnig y ffin rhwng Cymru a Lloegr, ac enghreifftiau ohonno yn ne Cymru. Hunaniaeth O ganlyniad i fewnfudo ers canol yr 20g, o Loegr yn bennaf, nid yw holl drigolion Cymru yn arddel hunaniaeth Gymreig. Mae rhai ymfudwyr yn cymhathu'n ddiwylliannol, trwy ddysgu'r Gymraeg neu drwy ddanfon eu plant i ysgolion Cymraeg. Mae eraill yn glynu at eu hunaniaeth enedigol, neu yn uniaethu \u00e2 diwylliannau lluosog. Mae nifer o ymfudwyr o'r tu allan i'r Deyrnas Unedig yn mabwysiadu hunaniaeth Brydeinig ond nid Cymreig. Yn \u00f4l Cyfrifiad 2011, tua 2\u00a0miliwn o breswylwyr Cymru a nododd eu bod yn Gymry, ac o'r rhain nododd 218,000 eu bod yn ystyried eu hunain yn Brydeinwyr hefyd. Nododd 424,000 eu bod yn Saeson a 519,000 eu bod yn Brydeinwyr yn unig. Ceir cydberthyniad cryf rhwng siaradwyr Cymraeg ac hunaniaeth Gymreig. Yn \u00f4l Cyfrifiad 2011 roedd 25.4% o\u2019r rhai a ddywedodd fod ganddynt hunaniaeth Gymreig yn gallu siarad Cymraeg. O'r rhai a ystyriodd fod ganddynt hunaniaeth Gymreig a Phrydeinig, 20.0% oedd yn gallu siarad Cymraeg. Dim ond 6% o'r rhai a ystyriodd fod eu hunaniaeth yn Seisnig yn unig a oedd yn gallu siarad Cymraeg. Bywyd teuluol a phreifat Carennydd a'r teulu Llinach ar ochr y fam a'r tad yw gr\u0175p ceraint y Cymry. Perthnasau'r radd gyntaf, hynny yw rhieni, brodyr a chwiorydd, a phlant, yw'r pwysicaf oll. Hefyd yn bwysig mae perthnasau'r ail radd: neiniau a theidiau, modrabedd ac ewythrod, cefndyr a chyfnitherod, nithod a neiod, ac wyrion ac wyresau. Fel arfer mae pobl yn gyfarwydd \u00e2 pherthnasau'r drydedd radd (brodyr a chwiorydd eu neiniau a theidiau, plant eu cefndyr a chyfnitherod, a phlant eu nithod a neiod) ac yn hanesyddol bu'r Cymry yn adnabod eu cefndyr o berthynas bellach: cyfyrderon, ceifnaint, gorcheifnaint, a gorchawon. Er nad oes tab\u0175 hanesyddol yng ngwledydd Prydain ynghlych priodas rhwng cefnder a chyfnither gyfan, mae hyn yn brin iawn ymhlith y werin Gymreig, er bod cyfyrderon neu berthnasau pellach weithiau'n priodi.Mae hen ffyrdd o enwi perthnasau gwaed ar wah\u00e2n i berthnasau drwy briodas, ac weithiau mae enwau lleol unigryw. O ganlyniad i gydberthnasau estynedig rhwng gwahanol deuluoedd, mae hunaniaeth leol gryf sydd yn sylfaen i gymunedau hirsefydlog, yn enwedig yng nghefn gwlad a'r pentrefi. Mae rhai o'r henoed gwledig yn dal i allu olrhain achau eu cymdogion yn \u00f4l can mlynedd neu fwy. Nodir undod a chydymddibyniad cymunedau Cymreig gan y gallu i deuluoedd adnabod eu cysylltiadau drwy waed a thrwy briodas i eraill yn yr ardal. O'r disgwyliadau cymdeithasol i gynorthwyo perthnasau a chymdogion y deillia'r ffyddlondeb sydd wedi creu cymunedau clos yng Nghymru.Y teulu cnewyllol, hynny yw y g\u0175r a'r wraig a'u plant, yw uned sylfaenol yr aelwyd. Yn y cefn gwlad, arferai'r meibion oedd mewn oed ond heb briodi fyw ar y fferm neu'r yst\u00e2d deuluol a gweithio'n ddi-d\u00e2l. Yn draddodiadol bu gwraig weddw, neu \u0175r gweddw ac wedi ymddeol, yn byw gyda merch \u00e2'i g\u0175r hi. Ers yr Oesoedd Canol bu'r Cymry yn cymynroddi rhywbeth i bob un o'r plant. Gadewir tir i un o'r meibion, gan amlaf yr olaf-anedig. Bu'r brodyr a chwiorydd h\u0177n yn derbyn eu hetifeddiaeth ar adeg eu priodasau, ac yn aml byddai hyn yn ddodrefn, tir neu d\u0177 wedi prynu, neu drysorau teuluol. Enwau Mae ffynonellau enwau personol y Cymry yn cynnwys enwau cyndeidiau, enwau Beiblaidd, enwau enwogion, ac enwau tramor. Mae enwau traddodiadol Cymraeg yn boblogaidd hyd heddiw, ymhlith Cymry Saesneg eu hiaith yn ogystal \u00e2'r Cymry Cymraeg. Arfer gyffredin oedd i enwi'r mab hynaf ar \u00f4l ei daid ar ochr ei dad, enwi'r ail fab ar \u00f4l ei dad, ac enwi'r ferch hynaf a'r ail ferch ar \u00f4l eu neiniau. Yr hen arfer Gymreig o enwi pobl oedd galw rhywun yn \u00f4l ei enw neu ei henw personol ac ychwanegu enw'r tad a'i dad yntau, weithiau am sawl cenhedlaeth gynharach, er enghraifft Llywelyn ap Dafydd ap Llywelyn, Rhiannon ferch Ll\u0177r. Erbyn heddiw mae'r mwyafrif o Gymry yn meddu ar enw llawn yn \u00f4l arfer y byd Saesneg sydd yn cyfuno enw neu enwau personol \u00e2 chyfenw teuluol. Ymhlith cyfenwau mwyaf cyffredin y Cymry mae Jones, Williams, a Davies. Mae arallenwau a llysenwau yn gyffredin iawn yng Nghymru, yn rhannol oherwydd bod cymaint o Gymry a'r un enw ganddynt, a'r arallenwau yn fodd i wahaniaethu rhyngddynt. Mae llysenwau lliwgar, sydd yn aml yn cyfeirio at alwedigaeth, nodweddion corfforol neu bersonoliaeth, yn rhan amlwg o ddiwylliant ardaloedd diwydiannol a threfol Cymru. Hen draddodiad ers yr Oesoedd Canol yw'r enw barddol.  Plant Cafodd plant y Cymry eu disgyblu'n draddodiadol drwy gosb gorfforol, esiampl foesol, a dysgeidiaeth grefyddol, yn enwedig yng nghymunedau\u2019r capeli. Yr ysgol Sul oedd yn darparu addysg foesol a deallusol i genedlaethau o Gymry o ddechrau\u2019r 19g hyd ganol yr 20g. Yng Nghymru'r 21g mae plant yn dysgu ac yn cymdeithasu'n bennaf yn yr ysgol, fel rheol ysgol gynradd o oed pedwar i un ar ddeg, ac ysgol uwchradd o un ar ddeg i ddeunaw. Mae nifer o ysgolion yn cynnal eisteddfod ar Ddydd G\u0175yl Dewi. Mae nifer o blant rhwng tri a phump oed yn mynychu cylch meithrin, ac mae Mudiad Ysgolion Meithrin yn hyrwyddo addysg feithrin drwy gyfrwng y Gymraeg. Plant y Cymry Cymraeg sydd yn hawlio\u2019r mudiad ieuenctid mwyaf ei faint yn Ewrop, Urdd Gobaith Cymru, a sefydlwyd gan Syr Ifan ab Owen Edwards yn 1922. Ei nod yw rhoi cyfle i\u2019r ifanc i fyw bywyd Cymraeg a Chymreig. Cynhelir Eisteddfod yr Urdd bob G\u0175yl y Gwanwyn, a gwersylloedd haf yn Llangrannog a Glan-llyn.         Cymdeithas Dysg Yn nechrau\u2019r 19g roedd nifer o gwyno wedi bod ynghylch cyflwr addysg yng Nghymru, gan ysgogi llywodraeth Llundain i archwilio\u2019r ysgolion yn y wlad. Cododd storm o brotest yn 1847, blwyddyn Brad y Llyfrau Gleision, pan gyhoeddwyd yr adroddiad sy\u2019n rhoi\u2019r bai am amwybodaeth ac anfoesoldeb honedig y Cymry ar yr iaith Gymraeg ac Anghydffurfiaeth. Er i nifer o Gymry wrthod casgliadau ac argymhellion yr adroddiad, bu symudiad cryf i seisnigo'r ysgolion yng Nghymru. Yn 1891 sefydlwyd addysg orfodol i bob plentyn rhwng pump a thair ar ddeg oed. Addysgwyd y cwricwlwm yn gyfan gwbl drwy gyfrwng y Saesneg, a chafodd plant eu cosbi am siarad Cymraeg. Mae'r Welsh Not, a ddefnyddiwyd mewn ambell ysgol, yn symbol o ddiraddio\u2019r Gymraeg yn yr oes Fictoraidd. Dim ond yn yr ysgolion Sul yr oedd plant Cymraeg yn derbyn addysg yn eu hiaith eu hunain. Yn yr 20g ymgyrchodd Syr Owen Morgan Edwards ac eraill dros addysg Gymraeg i\u2019r Cymry ifanc. Sefydlodd ei fab, Ifan ab Owen Edwards, yr ysgol Gymraeg gyntaf yn 1939. Erbyn heddiw mae'r Gymraeg yn bwnc orfodol i bob disgybl yng Nghymru. Er i Glyn D\u0175r gynnig dau studia generalia i Gymru, un yn y gogledd ac un yn y de, ar sail Caergrawnt a Rhydychen, ni chafodd yr un brifysgol ei sefydlu yng Nghymru tan Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth yn 1872. Nes y flwyddyn honno, bu\u2019n rhaid i Gymry astudio ym mhrifysgolion Lloegr a gwledydd eraill Ewrop. Yn hanesyddol, bu cysylltiad cryf rhwng myfyrwyr Cymreig a Choleg yr Iesu, Rhydychen. Cymdeithas Dafydd ap Gwilym yw cymdeithas Gymraeg Prifysgol Rhydychen, a Chymdeithas y Mabinogi yw cymdeithas Gymreig Prifysgol Caergrawnt. Yn 1893 unodd coleg Aberystwyth \u00e2 cholegau Caerdydd a Bangor i ffurfio Prifysgol Cymru, a chanddi siarter ei hunan a'r hawl i roi graddau. Erbyn heddiw mae sawl coleg a phrifysgol annibynnol yng Nghymru, a phob un yn cynnig addysg ac ymchwil drwy gyfrwng y Gymraeg ac ar bynciau sydd yn ymwneud ag hanes a diwylliant Cymru. Wrth gwrs, nid yw aelodaeth y byd academaidd yng Nghymru yn llwyr Gymreig gan fod nifer fawr o fyfyrwyr ac ysgolheigion o\u2019r tu allan i Gymru yn astudio ac yn gweithio ynddo. Nid oes traddodiad o \"athroniaeth Gymreig\" gydlynol, megis yr hyn sydd gan yr Albanwyr a\u2019r Saeson, a bu'n rhaid i'r ychydig o athronwyr o Gymry i gyflwyno'u gwaith yng nghyd-destun y traddodiad Prydeinig ac Ewropeaidd ehangach. Yn ddiweddar, mae Huw Williams wedi ceisio llunio hanes deallusol sydd yn cysylltu'r amryw feddylwyr o Gymry a sut yr ydynt wedi ymdrin ag athroniaethau crefyddol, gwleidyddol, ac economaidd. Yn eu plith mae\u2019r diwinydd Pelagius, y Cymro mwyaf ddylanwadol ar athroniaeth y tu hwnt i Gymru Richard Price, y sosialwyr Robert Owen, Aneurin Bevan a Raymond Williams, yr heddychwyr Henry Richard a David Davies, a'r cenedlaetholwyr Michael D. Jones, J. R. Jones a'r Arglwyddes Llanofer. Diwylliant Os ystyrir hanes cysyniadol y gair Cymry, nid yw diwylliant y Cymry neu ddiwylliant Cymreig yn gyfystyr \u00e2 diwylliant Cymru, sydd yn gyfwng i ffiniau daearyddol. Bodolai diwylliant y Cymry yn y rhannau o'r byd sydd yn gartref i'r Cymry ar wasgar, yn ogystal \u00e2'r famwlad. I'r sawl gr\u0175p o bobl a ymgeisiodd sefydlu cymunedau Cymraeg tramor yn y 19g, yr iaith Gymraeg a diwylliant Cymreig oedd yn diffinio cymdeithas o Gymry, nid tir y wlad a elwir Cymru. Er hynny, mae hanes a daearyddiaeth y wlad wrth gwrs wedi ffurfio a phennu diwylliant y Cymry, ac mae'n rhaid ystyried nid yn unig etifeddiaeth a thraddodiadau unigryw y Cymry hanesyddol ond hefyd diwylliant y Cymry cyfoes, sydd wedi ei drawsnewid gan effeithiau modernedd ac sydd yn rhannu sawl agwedd o fywyd \u00e2 gwledydd eraill byd y gorllewin.  Er gwaethaf gorchfygiad milwrol, gwleidyddol a chyfreithiol y Cymry gan y Saeson ers sawl canrif, goroesodd y diwylliant brodorol heb i'r Cymry colli eu hunaniaeth. Y Gymraeg oedd prif iaith y wlad nes y 19g, a pharhaodd draddodiadau, mytholeg, a chof gwlad ymhlith y werin. Meddai'r hanesydd Rees Davies ei fod yn bosib taw tra-arglwyddiaeth y Sais sydd i ddiolch am gryfhau hunaniaeth ddiwylliannol y Cymry, gan iddi greu Prydeindod sydd yn gyfystyr \u00e2 Seisnigrwydd, ac felly sicrhau arwahanrwydd diwylliannau'r Cymry, yr Albanwyr a'r Gwyddelod. Traddodir y llwyddiant diwylliannol hwn gan drydydd pennill yr anthem genedlaethol: \"Os treisiodd y gelyn fy ngwlad tan ei droed,Mae heniaith y Cymry mor fyw ag erioed,Ni luddiwyd yr awen gan erchyll law brad,Na thelyn berseiniol fy ngwlad.\" Er i ddiwylliant y bobl oroesi, cafodd ei Seisnigo yn raddol ac yna'n sylweddol yn sgil cynnydd yn y niferoedd o siaradwyr Saesneg yn y 19g a'r 20g. Daeth hyn o ganlyniad i gyfnod hir o imperialaeth ddiwylliannol ar y cyd \u00e2 darostyngiad gwleidyddol, ac ymddangosai'r profiad Cymreig yn rhywbeth o fodel i goloneiddwyr a llywodraethwyr yr Ymerodraeth Brydeinig. Mae sawl un wedi sylwi ar \u00f4l-effeithiau'r fath imperialaeth ar seicoleg y genedl Gymreig, yn eu plith Michael Hechter a'i ddadansoddiad o'r \"ymylon Celtaidd\" fel trefedigaethau mewnol yn y Deyrnas Unedig a'r ysgolheigion sydd wedi ceisio ymdrin ag hanes Cymru \u00e2'i phobl o safbwynt \u00f4l-drefedigaethrwydd. Gan dynnu ar waith yr athronwyr Ffrengig Badiou a Bourdieu ynghylch \"imperialaeth y cyffredinol\", meddai Richard Glyn Roberts bod y wladwriaeth Brydeinig wedi dyrchafu'r iaith Saesneg a diwylliant Prydeinig, neu Seisnig, yn drefn gyffredinol yng Nghymru trwy addysg a gweinyddiaeth gyhoeddus, a chyda chymorth y cyfryngau, ac mae diwylliant brodorol y Cymry wedi derbyn gwarthnod yr \"ethnig\". Mae nifer o Gymry, Cymraeg a Saesneg eu hiaith fel ei gilydd, yn pryderu am ragor o Seisnigo ac Americaneiddio yng Nghymru ac effeithiau globaleiddio ar ddiwylliant cynhenid y wlad. Er bod Cymry'r 21g yn meddu ar rywfaint o ymreolaeth yn y Gymru ddatganoledig, gwelir rhagor o Seisnigo drwy fewnfudo a dirywiad y Gymraeg yn ffurfiau ar neo-wladychiaeth. Bu mewnfudiad anferth o bobl ddi-Gymraeg, y mwyafrif ohonynt yn Saeson, i ardaloedd Cymraeg yn yr 20g, ac o ganlyniad c\u00e2i'r diwylliant cynhenid ei ymyleiddio ar y cyd \u00e2'r effeithiau economaidd a chymdeithasol ar draul y bobl leol.  Mytholeg a chwedloniaeth Datblygodd mytholeg Gymreig o draddodiad hynafol y Celtiaid a chwedlau unigryw y Brythoniaid. Ceir deunydd y fytholeg hon mewn sawl ffynhonnell, yn gerddi cynnar (yn Llyfr Taliesin, er enghraifft), yn chwedlau Cymraeg cynhenid yr Oesoedd Canol (yn enwedig yn Culhwch ac Olwen a Phedair Cainc y Mabinogi), mewn cyfeiriadau yng ngwaith Beirdd y Tywysogion a Beirdd yr Uchelwyr, yn y casgliad o ddeunydd mnemonig a elwir Trioedd Ynys Prydain, ac mewn chwedlau gwerin, diweddar yn eu ffurf bresennol ond sydd o darddiad hynafol.  Ymddangosir etifeddiaeth y mythau Brythonaidd ym Mhedair Cainc y Mabinogi, yn enwedig mewn enwau nifer o'r cymeriadau, gan gynnwys Rhiannon, Teyrnon, a Br\u00e2n Fendigaid. Deillia cymeriadau eraill, yn \u00f4l pob tebyg, o ffynonellau mytholegol, a gellir olrhain sawl chwedl a motiff i'r traddodiad Indo-Ewropeaidd, er enghraifft Arawn, brenin yr Arallfyd sydd yn ceisio cymorth gan fod meidrol. Prif gymeriadau yw plant Ll\u0177r (sy'n cyfateb i Ler y Gwyddelod) yn yr Ail a'r Trydedd Gainc, a phlant D\u00f4n (Danu'r Gwyddelod) yn y Bedwaredd Gainc, er nad yw'r straeon eu hunain yn fytholeg gynradd. Er bod rhagor o enwau a chyfeiriadau mytholegol yn ymddangos mewn mannau eraill yn nhraddodiad y Cymry, yn enwedig yn chwedl Culhwch ac Olwen (er enghraifft Mabon ap Modron) a Thrioedd Ynys Prydain, nid yr ydym yn gwybod digon am gefndir mytholegol y Brythoniaid i ail-greu naill ai hanes o'r creu neu bantheon cydlynol o dduwiau a duwiesau Brythonaidd. Yn wir, er bod llawer yn gyffredin gyda mytholeg Iwerddon, efallai nad oedd traddodiad Brythonaidd unedig fel y cyfryw. Beth bynnag ei darddiad sylfaenol, mae'r deunydd sydd wedi goroesi wedi cael ei roi i ddefnydd da ar ffurf campweithiau llenyddol sy'n mynd i'r afael \u00e2 phryderon diwylliannol y Cymry yn yr Oesoedd Canol cynnar a diweddar. Cafodd mytholeg Gymreig effaith syfrdanol ar lenyddiaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol, a gwelir effaith y chwedlau hyn ar l\u00ean y Cymry yn y 19g a'r 20g. Dadleua W. T. Pennar Davies bod y Mabinogion a llenyddiaeth Gymraeg arall yr Oesoedd Canol yn adlewyrchu bydolwg y Cymry sy\u2019n gyfuniad o baganiaeth a Christnogaeth. Crefydd Credoau a mytholeg yr hen Geltiaid oedd crefydd y Cymry boreuaf. Cafodd Gymru ei Gristioneiddio yn gynnar yn hanes y genedl Gymreig. Ymledodd y ffydd o'r de ddwyrain, adeg y goncwest Rufeinig. Er i gwymp yr Ymerodraeth Rufeinig arwain at ddyfodiad i baganiaeth mewn rhannu eraill Ewrop, goroesodd Gristnogaeth yng Nghymru trwy Oes y Seintiau, o'r 5g i'r 8g. Adeiladwyd y Gymru Gristnogol ar seiliau'r hen grefydd: newidiwyd meini hirion yn groesau, cysegrwyd ffynhonnau a chysegroedd paganaidd i ffigurau Cristnogol, a chodwyd mannau addoli ar safleoedd cylchoedd cerrig. Datblygodd grefydd oedd yn unigryw i'r Cymry, drwy drefn y clas a'r llan a'r mwyafrif o eglwysi yn gysylltiedig \u00e2 seintiau lleol neu genedlaethol. O oresgyniadau'r Normaniaid yn y de, trwy'r goncwest Edwardaidd hyd at Ddeddfau'r Cyfreithiau yng Nghymru (1536 a 1542), cafodd yr eglwys yng Nghymru ei seisnigo'n fwyfwy a'i gwneud yn ddarostyngedig i angenion y Goron a'r pendefigion yn Lloegr, yn ogystal \u00e2'r bonedd Eingl-Gymreig. Cyfnod o adnewyddiad a chadarnh\u00e2d oedd yr 16g i'r rhan helaethaf o'r Gristionogaeth, adeg y Diwygiad Protestannaidd a'r Gwrth-Ddiwygiad. Er gwaethaf, noda crefydd yng Nghymru yn ystod oes y Tuduriaid gan ddirywiad yr urddau mynachaidd, cau'r mynachlogydd a'r siantr\u00efau, a phwyslais ar weinyddiaeth ymhlith yr offeiriadaeth yn hytrach na diwinyddiaeth. O ganlyniad i sawl reswm, ni chyrhaeddodd Gymru wir ddylanwad y Diwygiad tan y 18g. Yn swyddogol, cafodd y boblogaeth ei droi'n Brotestaniaeth ac yn rhan o Eglwys Loegr. Newidiwyd iaith y litwrgi o Ladin, iaith estron ond cyfarwydd, i'r Saesneg, iaith anhysbys y gorchfygwr. Credai nifer o Gymry eu bod yn cael eu troi'n hereticiaid drwy eu gorfodi i ddilyn \"Ffydd y Saeson\". Y rhodd fwyaf i'r genedl Gymreig yn y cyfnod, yn nhermau ieithyddol a diwylliannol yn ogystal \u00e2 chrefyddol, oedd y Beibl Cymraeg cyntaf a gyhoeddwyd gan yr Esgob William Morgan ym 1588. Erbyn 1603, roedd y mwyafrif helaeth o Gymry yn mynychu gwasanaethau Anglicanaidd. Yn yr 17g, trodd nifer o Gymry at enwadau a mudiadau newydd, gan gynnwys y Bedyddwyr, y Brygowthwyr, y Piwritaniaid, a'r Crynwyr. Cafodd nifer o arferion y Piwritaniaid effaith barhaol ar grefydd y Cymry: addoli yn y t\u0177, myfyrdod unigol, moeseg waith gryf, a sabathyddiaeth. O ganlyniad i'r newidiadau yn y ffydd sefydledig trwy gydol y ganrif, bu'n rhaid i rai Cristnogion ffoi i osgoi erledigaeth. Ymfudodd nifer o Grynwyr Cymreig i Bensylfania yn sgil Deddf y Crynwyr 1662. Daeth y Ddeddf Goddefiad i rym ym 1689, gan alluogi enwadau ar wah\u00e2n i Eglwys Loegr i godi mannau addoli. Ffynodd anghydffurfiaeth yng Nghymru yn ystod y ddwy ganrif olynol, gan greu traddodiad cryf a gafodd ddylanwad sylweddol ar y genedl Gymreig. Y Cymry oedd y genedl gyntaf i greu dosbarth gweithiol llythrennog, a hynny drwy ymgyrchoedd gan garfanau Cristnogol megis yr Ymddiriedolaeth Gymreig, y Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristnogol, a'r Ysgolion Cylchynol Cymreig. Erbyn 1851, dim ond 9% o Gymry oedd yn mynychu eglwys y plwyf yn rheolaidd. Cyfrifid 25% o'r boblogaeth yn Fethodistiaid Calfinaidd, 23% yn Annibynwyr, 21% yn Anglicaniaid, 18% yn Fedyddwyr, a 13% yn Wesleaid.Yn yr 20g, bu gostyngiad syfrdanol yn y nifer o eglwyswyr a chapelwyr yng Nghymru. Trafodai sawl hanesydd yr olwg o Gymru \"\u00f4l-Gristnogol\", a'r posibilrwydd o'r traddodiad anghydffurfiol yn diflannu'n gyfan gwbl. Noda Glanmor Williams taw dyma'r tro cyntaf ers y 6g neu'r 7g i'r mwyafrif o drigolion Cymru beidio ag ystyried y ffydd Gristnogol yn elfen hanfodol o'u Cymreictod. Gweler hefyd Cymru a'r Cymry ar stampiau Rhestr Cymry Cyfeiriadau Ffynonellau Brooks, Simon a Richard Glyn Roberts (gol.), Pa beth yr aethoch allan i'w achub? (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 2013) Davies, John et al. (gol.) Gwyddoniadur Cymru yr Academi Gymreig (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2008). Davies, W. T. Pennar, Rhwng Chwedl a Chredo (1966), Evans, D. Gareth, A History of Wales 1906\u20132000 (Caerdydd, 2000). GPC Ar lein (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru, 2018). Jones, Bedwyr Lewis. Enwau (Llyfrau Llafar Gwlad) (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 1991) Morgans, John I. a Peter C. Noble, Our Holy Ground: The Welsh Christian Experience (Talybont: Y Lolfa, 2016). Theodoratus, Robert J. \"Welsh\" yn Encyclopedia of World Cultures Volume IV: Europe golygwyd gan David Levinson a Linda A. Bennett (Boston, Massachusetts: G.K. Hall & Co., 1992). Williams, Glanmor, The Welsh and Their Religion (Caerdydd, 1991). Williams, Huw Lloyd, Credoau'r Cymry (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2016). Dolenni allanol Rebecca Thomas o Brigysgol Caergrawnt: Sut ddaeth pobl Cymru\u2019n Gymry ar parallel.cymru","586":"Cawr seren yw Aldebaran. Gorwedd ryw 65 blwyddyn golau o'r ddaear ac ymddengys yng nghytser y Tarw (Taurus), lle cynrychiola llygad chwith yr anifail. Aldebaran yw seren fwyaf llachar y cytser hwnnw (\u03b1 Tauri) a'r bedwaredd seren fwyaf llachar ar ddeg yn y ffurfafen. Mae hi, hefyd, yn rhan o seren glwstwr yr Hyades. Dyma un o'r s\u00ear mwyaf amlwg i'w canfod o Gymru gyda maintioli (gweledol) yn amrywio'n afreolaidd yn hanesyddol o 0.95 i 0.75. Dengys ei liw oren (dosbarth K5) bod i'w hwyneb (ffotosffer) dymheredd o 3,910 K (ychydig yn oerach na'r haul - 5778 K). Tua 1.7 gwaith m\u00e0s yr haul yw Aldebaran, ond oherwydd ei diamedr, tua 44 gwaith un yr haul, mae dros 400 gwaith yn fwy disglair (luminous) na'r haul (dosbarth III). Mae'n troi ar ei hechel bob 520 diwrnod (o'i chymharu \u00e2 thua 27 diwrnod yr Haul). Ymddengys bod iddi o leiaf un blaned, Aldebaran b, sydd o leiaf 5.8 m\u00e0s y blaned Iau. Pan fu Aldebaran yn rhan o'r s\u00ear brif ddilyniant (main-sequence) mae'n ymddangos y byddai Aldebaran b wedi bod yn y \"Parth Elen Benfelyn\" (Parth Cyfannedd) lle y byddai cynnal bywyd yn bosibl. Mae'r seren ei hun, bellach, wedi disbyddu'r tanwydd hydrogen yn ei chraidd ac wedi symud o'r prif ddilyniant i'r gangen cawr coch.   Enw Daw enw traddodiadol Aldebaran o'r Arabeg \u0646\u064a\u0631 \u0627\u0644\u0636\u0628\u0631\u0627\u0646 (N\u0101\u1fbdir al Dabar\u0101n) \"un llachar y dilynwr\". Mae'n debyg am ei bod yn \"dilyn\" seren glwstwr amlwg y Twr Tewdws (y Pleiades) ar draws y ffurfafen. Oherwydd amrywiaeth yn y defnydd, dim ond yn 2016 cytunwyd yn derfynol ar y sillafu swyddogol gan yr Undeb Seryddol Rhyngwladol.   Arsylliadau Oherwydd ei ddisgleirdeb, mae'n sicr y sylwyd ar Aldebaran ers y cyfnod cynhanes. Mae s\u00f4n amdani yn llenyddiaeth hynafol Tsieina, India a Rhufain. Cytser y Tarw, mae'n rhan amlwg ohono, oedd un o'r cytser gyntaf i'w canfod. O bosib yn dyddio i gyfnod cyn yr Oes Efydd. Ceir disgrifiad o'r lleuad yn ei chuddio (occultation) o Athen yng ngwlad Groeg ar 11 Mawrth 509. Cymharodd y seryddwr o Sais, Edmond Halley (1656-1742), yr arsylliad yma i brofi bod Aldebaran wedi symud ychydig yn y ffurfafen erbyn 1718. Hyn, ynghyd ac ymddygiad tebyg gan y s\u00ear Sirius ac Arcturus, a arweiniodd i ddarganfod bod y s\u00ear yn symud. (Y gred hanesyddol bod y s\u00ear yn \"ansefydlog\" o'u cymharu \u00e2'r planedau a oedd yn \"crwydro\".) Bu i Aldebaran le pwysig arall yn hanes seryddiaeth. Yn yr 1860au adeiladodd y Sais cefnog William Huggins (1824-1910) arsyllfa yn ei ardd yn Tulse Hill, Llundain. Ynghyd a'i gymydog William Allen Miller (1817-1870) (a oedd yn athro Cemeg yng Ngholeg King's Llundain) aeth ati i ddefnyddio technoleg newydd spectrosgopeg i ddadansoddi cemeg y s\u00ear. (Y Sais William Hyde Wollaston (1766-1828) oedd y gyntaf i sylwi ar linellau yn sbectrwm goleuni'r haul, ond Joseph von Fraunhofer (1787-1826) oedd y gyntaf i'w hastudio yn fanwl yn 1814. Tua hanner can mlynedd wedyn cafwyd esboniad ohonynt gan y Sacson Robert Bunsen (1811-1899) a'r Prwsiad Gustav Kirchhoff (1824-1887).) Oherwydd ei disgleirdeb dewisodd Huggins a Miller troi eu telesgop i ddechrau i gyfeiriad Aldebaran. Canfuwyd dros 70 o linellau sbectrwm. Yn dilyn Bunsen a Kirchhoff adnabuwyd tarddiad nifer ohonynt - gan gynnwys naw elfen gemegol; sodiwm, magnesiwm, hydrogen, calsiwm, haearn, bismwth, telwriwm, antimoni ac arian byw. Wrth dangos bod yr elfennau \"daearol\" yma yn bodoli yn y s\u00ear diflannodd unrhyw amheuaeth nad gwrthrychau tebyg i'r haul oedd y s\u00ear. Aeth Huggins ymlaen i fesur newid Doppler yn llinellau Sirius - y seryddwr gyntaf i wneud hynny. Erbyn diwedd y ganrif, defnyddiwyd y dechneg hon gan Hermann Vogel a Julius Scheiner yn Arsyllfa Potsdam, ger Berlin, i ddangos bod Aldebaran yn symud oddi wrthym ar gyflymdra o 30 milltir yr eiliad. Yn ein hoes ni, defnyddiwyd Aldebaran i gwyro offer Telesgop Gofod Hubble.  Cyfeiriadau","589":"Mae Pearl Harbor yn harbwr ar ynys O\u02bbahu, Hawaii, i'r gorllewin o Honolulu. Mae rhannau helaeth o'r harbwr a'r ardal gerllaw yn ganolfan lyngesol dyfroedd dwfn sy'n perthyn i Lynges yr Unol Daleithiau. Mae hefyd yn bencadlys i Lynges Cefnfor Tawel yr Unol Daleithiau. Pan ymosodwyd ar Pearl Harbor gan Ymerodraeth Japan ar y 7fed o Ragfyr, 1941, daeth \u00e2'r Unol Daleithiau i mewn i'r Ail Ryfel Byd.  Hanes Yn wreiddiol, roedd Pearl Harbor yn amfae eang ond bas o'r enw Wai Momi (sy'n golygu \"harbwr y perl\") neu Pu'uloa i drigolion Hawaii. Yn \u00f4l chwedloniaeth Hawaii, ystyriwyd Pu'uloa fel cartref duwies y siarc a'i brawd (neu'i mab) Kahi'uka. Dethlir bywyd Keaunui, pennaeth y pwerus, yng ngogledd Hawaii. Dywedir iddo agor sianel yr oedd modd llywio ar ei hyd ger gweithfeydd halen Puuloa, lle gallai llongau'r dyfodol deithio ar ei hyd. Roedd yr harbwr yn orlawn o wystrys a gynhyrchai berlau tan diwedd y 1800au. Ym 1908, sefydlwyd Iard Lyngesol Pearl Harbor. Rhwng 1908 a 1919 tyfodd gorsaf lyngesol Pearl Harbor yn barhaus o ran maint, ac eithrio pan gwympodd y doc sych ym 1913. Dechreuwyd gweithio ar y doc ar yr 21ain o Fedi, 1909 ond ar yr 17eg o Chwefror, 1913, cwympodd y doc yn ddarnau. Wrth i luoedd arfog Japan frwydro yn Tsieina, dechreuodd yr Unol Daleithiau fynegi pryder am fwriadau Japan, a dechreuasant gymryd camau i amddiffyn eu hunain. Ar y 1af o Chwefror, 1933 penderfynodd Llynges yr Unol Daleithiau gynnal ymosodiad ffug ar y safle yn Pearl Harbor fel ymarfer paratoi. \"Llwyddodd\" yr ymosodiad ac ystyriwyd yr amddiffyniad yn \"fethiant\".  Ymosodiad Pearl Harbor 1941 Mae ymosodiad Japan ar ganolfan forwrol UDA yn Pearl Harbor yn Haw\u00e4i yn Rhagfyr 1941 yn cael ei weld fel trobwynt pwysig yn hanes yr Ail Ryfel Byd. Gwelwyd ef fel camgymeriad milwrol enfawr, gydag UDA yn cyhoeddi rhyfel yn erbyn Japan, ac er mwyn cefnogi Japan cyhoeddodd yr Almaen ryfel ar UDA. Roedd hwn yn ddigwyddiad o drodd y llif o blaid y Cynghreiriaid gyda holl rym milwrol yr UDA bellach tu cefn iddynt. Bwriad Japan, wrth lansio\u2019r ymosodiad dirybudd ar Pearl Harbor, oedd concro de-ddwyrain Asia a\u2019r Pasiffig cyn bod UDA wedi cael y cyfle i adennill ei ph\u0175er milwrol.  \u00a0 Dechreuodd awyrlu a llongau tanddwr bychain Llynges Ymerodraeth Japan ymosod ar yr Unol Daleithiau. Yn groes i'r gred gyffredin, nid oedd yr ymosodiadau hyn wedi dod fel syndod. Roedd yr Americanwyr wedi datrys cod Japan yn flaenorol, a gwyddent am ymosodiad arfaethedig cyn iddo ddigwydd. Fodd bynnag, yn sgil trafferthion i ddatrys negeseuon eraill a anfonwyd gan Japan, methodd yr Unol Daleithiau ddarganfod beth yn union oedd targed Japan cyn iddynt ymosod. O dan arweiniad y llyngesydd Isoroku Yamamoto, roedd yr ymosodiad yn drychinebus i'r Americanwyr o ran y colledion dynol a'r difrod i awyrlu'r Unol Daleithiau. Am 6.05 y bore ymosododd y don gyntaf o 183 o awyrennau. Bomwyr plymio, bomwyr llorweddol ac ymladdwyr oedd yr awyrennau'n bennaf. Trawodd y Japaneaid longau ac offer milwrol am 7.51 y bore. I ddechrau, ymosododd y don gyntaf o awyrennau ar y meysydd awyr yn Ynys Ford. Am 8.30 y bore ymosododd yr ail don o 170 o awyrennau Japaneaidd ar y fflyd a oedd wedi ei hangori yn Pearl Harbor. Trawyd llong frwydro Arizona gan fom a laniodd ar adran arfau blaen y llong. Achosodd hyn i'r llong ffrwydro'n ddarnau, gan suddo o fewn eiliadau. Gyda'i gilydd, suddwyd naw llong o fflyd yr Unol Daleithiau a difrodwyd 21 llong yn ddifrifol. Roedd tair o'r 21 wedi eu difrodi mor wael fel nad oedd modd eu trwsio. Bu farw 2,350 i gyd, gan gynnwys 68 o sifiliaid, ac anafwyd 1,178. O'r holl berson\u00e9l milwrol a fu farw yn Pearl Harbor, roedd 1,177 ohonynt ar fwrdd yr Arizona. Saethwyd y bwledi cyntaf gan USS Ward (DD-139) at long danddwr fechan a ddaeth i wyneb y d\u0175r y tu allan i Pearl Harbor; llwyddodd USS Ward i suddo'r llong danddwr fechan am tua 6:55, tua awr cyn yr ymosodiad ar Pearl Harbor.  Dolenni allanol Open Directory Project Archifwyd 2009-06-22 yn y Peiriant Wayback. ((Saesneg)) Cyfeiriadau","594":"Edward I (17 Mehefin 1239 \u2013 7 Gorffennaf 1307),a elwir hefyd yn Edward Hirgoes  neu  Morthwyl yr Albanwyr, oedd brenin Lloegr rhwng 1272 a 1307. Mae'n cael ei gofio fel goresgynnwr Cymru a'r Alban. Cyn iddo ddod yn frenin, cyfeiriwyd ato'n gyffredin fel Yr Arglwydd Edward. Roedd yn fab cyntaf i Harri III. O oedran ifanc roedd gan Edward ddiddordeb mawr yng ngwleidyddiaeth teyrnas ei dad, lle'r oedd llawer o wrthryfela gan farwniaid Lloegr. Ar \u00f4l Brwydr Lewes ym 1264, cafodd Edward ei ddal yn wystl gan y barwniaid gwrthryfelgar, ond llwyddodd i ddianc ar \u00f4l ychydig fisoedd gan drechu eu harweinydd Simon de Montfort ym Mrwydr Evesham ym 1265. Yna ymunodd Edward \u00e2 Chroesgad i'r Wlad Sanctaidd. Roedd ar ei ffordd adref ym 1272 pan gafodd wybod bod ei dad wedi marw. Cyrhaeddodd Loegr ym 1274 a choronwyd ef yn Abaty Westminster. Treuliodd Edward lawer o'i deyrnasiad yn diwygio gweinyddiaeth frenhinol a'r gyfraith. Ond, yn gynyddol, tynnwyd sylw Edward tuag at faterion milwrol. Ar \u00f4l atal gwrthryfel yng Nghymru ym 1276\u201377, ymatebodd Edward i ail wrthryfel ym 1282\u201383 gyda rhyfel concwest ar raddfa lawn. Ar \u00f4l i'w fyddin drechu a lladd y tywysog Llywelyn ap Gruffydd, daeth Cymru o dan reolaeth Lloegr. Adeiladodd Edward gyfres o gestyll a threfi yng nghefn gwlad a rhoi Saeson i fyw yno. Nesaf, cyfeiriwyd ei ymdrechion tuag at Deyrnas yr Alban. Parhaodd y rhyfel a ddilynodd hyd yn oed ar \u00f4l ei farwolaeth. Ar yr un pryd, roedd Edward yn rhyfela \u00e2 Ffrainc, a oedd yn un o gynghreiriaid yr Alban, ar \u00f4l i\u2019r Brenin Philippe IV o Ffrainc atafaelu Dugiaeth Vasconia. Er i Edward adfer ei ddugiaeth, rhyddhaodd y gwrthdaro hwn bwysau milwrol Lloegr yn erbyn yr Alban. Ar yr un pryd roedd problemau gartref. Yng nghanol y 1290au, arweiniodd cost ei ryfeloedd at lefelau uchel o drethiant, a chyfarfu Edward \u00e2 gwrthwynebiad gan ei bobl ei hun. Pan fu farw'r Brenin ym 1307, gadawodd i'w fab Edward II ryfel parhaus gyda'r Alban a llawer o broblemau ariannol a gwleidyddol.  Bywyd cynnar Ganwyd Edward, mab i Harri III ac Eleanor o Brovence, yn 1239 yn Llundain; priododd ag Eleanor o Castile yn 1254. Arweiniodd fyddin yn erbyn Llywelyn ap Gruffudd yn 1263, ond heb lawer o lwyddiant. O 1268 i 1274 roedd oddi cartref, yn brwydro ar yr wythfed Groesgad, ac wedyn bu'n ymweld \u00e2'r Pab yn yr Eidal a Ffrainc. Bu farw ei dad Harri III yn 1272, a daeth Edward yn frenin Lloegr o hynny ymlaen.  Edward a Chymru Roedd y cyfnod cyn i Edward goncro Cymru yn gyfnod o wrthdaro ac ymladd rhwng arweinwyr gwahanol ranbarthau Cymru. Cyn adeg y Goncwest Normanaidd, roedd Cymru yn bedair brenhiniaeth gymharol sefydlog. I\u2019r gogledd orllewin roedd Gwynedd, Powys yn y canolbarth, y Deheubarth yn y de orllewin a Morgannwg yn y de ddwyrain. Wedi Brwydr Hastings yn 1066, creodd y Normaniaid dair arglwyddiaeth ar ffiniau Cymru a oedd wedi eu canoli yng Nghaer, yr Amwythig a Henffordd. Cafodd y rhain eu galw yn arglwyddiaethau\u2019r Mers; ystyr \u2018mers\u2019 yw ffin. Eu r\u00f4l oedd rhwystro\u2019r Cymry rhag ysbeilio dros y ffin. Yn ystod y 13g, llwyddodd arweinwyr tair cenhedlaeth o deulu brenhinol Gwynedd i uno\u2019r penrhyn mor effeithiol fel iddyn nhw gael eu derbyn yn arweinwyr Cymru gyfan. Y cyntaf oedd Llywelyn ap Iorwerth neu Lywelyn Fawr, a ddisgrifiwyd fel \u2018Tywysog Cymru\u2019 ar ei farwolaeth yn 1240. Ei fab Dafydd oedd y cyntaf i hawlio\u2019r teitl mewn gwirionedd. Yn 1244, cafodd nai Dafydd, Llywelyn ap Gruffydd, ei gydnabod yn Dywysog Cymru gan Harri III a\u2019r holl arweinwyr Cymreig a dalodd wrogaeth iddo. Newidiodd y sefyllfa yn llwyr pan esgynnodd Edward I i orsedd Lloegr. Ar y cefndir hwn a\u2019r datblygiadau gwleidyddol cysylltiedig bu gwrthdaro cyson rhwng Llywelyn ap Gruffydd, Tywysog Cymru, ac Edward I, Brenin Lloegr. Penderfynodd Edward felly bod nifer o resymau o blaid concro Cymru:  Polisi ymlediaeth (Saesneg:expansionism) Edward a\u2019i benderfyniad i ddod yn feistr ar Brydain gyfan drwy oresgyn Cymru a\u2019r Alban Ei uchelgais gwleidyddol i sefydlu rheolaeth Lloegr yng Nghymru. Llwyddodd i gyflawni hyn drwy basio Statud Rhuddlan (1284) yn dilyn lladd Llywelyn ap Gruffydd yn 1282. Ei atgasedd tuag at y Brythoniaid yn gyffredinol ac at Lywelyn yn benodol.Drwy gydol yr Oesoedd Canol roedd tywysogion Cymru wedi parhau i fod yn ddeiliaid i frenhinoedd Lloegr, a chymerodd Edward yn ganiataol y byddai Llywelyn yn talu gwrogaeth iddo. Gwrthododd Llywelyn ar bum achlysur ac, i rwbio halen yn y briw, cynigiodd briodi merch hen elyn Edward, sef Eleanor, merch Simon de Montfort. Ceisiodd Edward fanteisio i\u2019r eithaf ar gweryla a gwrthdaro Llywelyn gydag arweinwyr eraill Cymru. Ymunodd un o\u2019r rhain, Gruffudd ap Gwenwynwyn o Bowys, \u00e2 brawd Llywelyn, Dafydd, gan gynllwynio i\u2019w lofruddio. Methiant oedd y cynllwyn hwn a bu\u2019n rhaid i Dafydd ffoi am ei fywyd i Loegr. Erbyn 1277 roedd Edward wedi colli amynedd ac arweiniodd byddin enfawr o 15,000 i Gymru, gyda 9,000 o\u2019r milwyr hyn wedi eu recriwtio yng Nghymru. Hwn oedd yr achlysur cyntaf i Edward geisio goresgyn Cymru, sef Rhyfel Cyntaf Annibyniaeth yn 1276-77. Daeth y methiant hwn \u00e2 goblygiadau i Gymru:  Cafodd Gwynedd ei hamgylchynu gan diroedd dan reolaeth Edward Adeiladwyd cestyll newydd yn Rhuddlan, y Fflint, Aberystwyth a Llanfair-ym-Muallt a chryfhawyd cestyll eraill cyflwynwyd cyfraith Lloegr a phenodwyd Saeson yn swyddogion mewn ardaloedd a oedd yn eiddo i arweinwyr Cymreig cyn hynny roedd arweinwyr Powys a'r Deheubarth bellach yn weision i goron Lloegr.Cafodd Dafydd ei wobrwyo \u00e2 thiroedd i\u2019r dwyrain o afon Conwy, ond daeth yn fwy anfodlon \u00e2 rheolaeth Lloegr a threfnodd wrthryfel yn 1282 ynghyd \u00e2 Llywelyn. Ymledodd hwn yn fuan iawn ar draws y rhan fwyaf o Gymru. Dyma'r Ail Ryfel Annibyniaeth, a barodd rhwng 1282 a 1283. Ymosododd Edward unwaith eto a threchwyd y Cymry. Lladdwyd Llywelyn mewn sgarmes ger Cilmeri, yn ardal Llanfair-ym-Muallt, ym mis Rhagfyr 1282, ac ar \u00f4l i Dafydd gael ei ddal ym mis Ebrill 1283, cafodd yntau ei ddienyddio. O hynny ymlaen, roedd Edward yn rheoli'r tiroedd yng Nghymru a ddaeth i gael eu hadnabod fel \u2018y Dywysogaeth\u2019, ac yn y tiroedd hyn \u2018cyfraith y Brenin\u2019 oedd mewn grym. Rhannwyd gweddill tir Cymru yn Arglwyddiaethau\u2019r Mers, a\u2019u rheolwyr nhw oedd Arglwyddi\u2019r Mers. Wynebodd Edward rai gwrthryfeloedd ymhlith uchelwyr Cymru i\u2019w drefn newydd - er enghraifft, Rhys ap Maredudd, a ddechreuodd wrthryfel yn y de yn 1287, a Madog ap Llywelyn, a hawliodd deitl Tywysog Cymru mewn gwrthryfel yn 1294-95. Ar \u00f4l i Edward eu trechu, gwelwyd cynnydd yn statws a nifer gw\u0177r traed y Cymry.  Roedd 10,000 o\u2019r 12,000 o w\u0177r traed a saethwyr a drechodd yr Albanwyr yn Falkirk (1298) yn Gymry. Gwasanaethodd tua 5,000 o Gymry yn Bannockburn (1314) a\u2019r un nifer o bosibl yn Cr\u00e9cy (1346). Er eu bod yn edrych yn drawiadol yn eu lifrai gwyn a gwyrdd, roedd y Cymry yn anufudd ac annisgybledig, ac roedd yn well ganddynt lofruddio eu gwrthwynebwyr yn hytrach na\u2019u dal. Cestyll Edward I a\u2019r Bwrdeistrefi Er mwyn dal gafael ar y tiroedd roeddent wedi eu meddiannu, aeth y Saeson ati i godi neu ailgodi cestyll ledled Cymru. Roedd cestyll Edward yn adeiladau mawr urddasol ac roedd iddynt ddwy brif swyddogaeth. Swyddogaeth filwrol oedd y gyntaf. Byddent yn gartref i filwyr yn barod i ymladd os oedd y Cymry\u2019n gwrthryfela. Yr ail swyddogaeth oedd dychryn y Cymry er mwyn iddynt ildio. Trefi newydd a adeiladwyd o gwmpas cestyll oedd y bwrdeistrefi. Mewnfudwyr Seisnig oedd yn byw yn y bwrdeistrefi ac roeddent yn cael breintiau arbennig. Yn swyddogol, doedd y Cymry ddim yn cael byw yn y rhan fwyaf o\u2019r bwrdeistrefi. Roedd y Cymry\u2019n dal dig at y bwrdeistrefi a daethant yn symbol o oresgyniad y Saeson. Roedd Saeson yn ymsefydlu mewn ardaloedd gwledig hefyd. Yn Ninbych, gorfodwyd ffermwyr o Gymry i adael eu cartrefi a mynd i fyw yn rhywle arall. Yna, rhoddwyd eu tir i Saeson o Swydd Gaerhirfryn a Swydd Efrog.  Teulu Gwragedd Eleanor o Castile (1241\u201390), priodwyd 1254 Marged o Ffrainc (tua 1279 \u2013 1318), priodwyd 1299 Plant Catrin (m. 1264) Eleanor (1264\u20131297) Joan (1265) Si\u00f4n (1266\u20131271) Harri (1268\u20131274) Joan o Acre (1271\u20131307) Alphonso (1273\u20131284) Marged (1275\u2013?1333) Berengaria (1276\u20131278) Mari (1279\u20131332) Elisabeth o Ruddlan (1281\u20131316) Edward II (1284\u20131327), brenin Lloegr 1307\u20131327 Tomos o Brotherton, Iarll 1af Norfolk (1300\u20131338) Edmund o Woodstock, Iarll 1af Caint (1301\u20131330) Eleanor (1306\u20131311) Marwolaeth Ym mis Chwefror 1307 ymosododd Robert Bruce ar y Saeson. Pan oedd Edward ar ei ffordd i'r Alban, dioddefodd o dysentri. Bu farw Edward yn Burgh by Sands.  Ffilm a llenyddiaeth Cafodd ei bortreadu gan yr actor Patrick McGoohan yn y ffilm Braveheart.  Cyfeiriadau","596":"Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol Cymru 2018 ym Mae Caerdydd ar 3-11 Awst 2018. Hwn oedd Eisteddfod olaf y trefnydd Elfed Roberts cyn iddo ymddeol o'r swydd ar \u00f4l 25 mlynedd. Dywedodd y trefnydd fod Caerdydd yn \"brifddinas hyderus a bywiog, a bod y Bae yn un o ganolfannau cymdeithasol y ddinas, a bod mynd Eisteddfod i'r Bae yn arbrawf hynod gyffrous\". Hwn hefyd oedd Eisteddfod olaf Geraint Llifon fel Archdderwydd cyn trosglwyddo'r awenau i Myrddin ap Dafydd. Beirniadwyd Geraint Llifon yn llym ar y cyfryngau am sylw negyddol am ferched yn seremoni y Coroni. Ar y dydd Iau ymwelodd Geraint Thomas, enillydd Tour de France 2018 a'r Senedd a'r Eisteddfod.  Yn hytrach na Maes traddodiadol, lleolwyd yr Eisteddfod yn yr ardal o gwmpas y Senedd a Chanolfan y Mileniwm ym Mae Caerdydd, gyda'r Ganolfan yn cymryd lle'r Pafiliwn arferol. Adeilad y Senedd oedd cartref Y Lle Celf. Gosodwyd yr amryw stondinau ar y parciau o gwmpas yr Eglwys Norwyaidd ac ar waelod Rhodfa Lloyd George. Gosodwyd llwyfan y maes a'r pentref bwyd ym Mhlas Roald Dahl. Defnyddwyd hen adeilad Profiad Doctor Who ar gyfer Maes B gyda Chaffi Maes B ar dir cyfagos. Profodd yr Eisteddfod yn llwyddiant gyda nifer yn canmol natur agored a chynhwysol y Maes. Dywedodd nifer o stondinwyr eu bod wedi yn brysur a fod busnes wedi bod yn dda. Yn dilyn yr \"arbrawf\" cododd rhai y syniad o barhau gyda'r un patrwm yn y dyfodol gyda Maes agored ac am ddim. Dywedodd yr Eisteddfod y byddai rhaid edrych ar sut y gellir ariannu y fath \u0175yl mewn lleoliadau eraill, lle efallai nad oes yr adnoddau ac adeiladau fel oedd ar gael ym Mae Caerdydd.Yng nghyfarfod Cyngor yr Eisteddfod yn Aberystwyth ar 24 Tachwedd 2018 datgelwyd fod fwy o ymwelwyr nag erioed o\u2019r blaen wedi ymweld a'r Eisteddfod yng Nghaerdydd gyda rhai amcangyfrifon yn dweud fod hanner miliwn o ymwelwyr wedi dod i'r Maes. Oherwydd nad oedd t\u00e2l mynediad i'r Maes a'r gost ychwanegol, roedd diffyg ariannol gweithredol o \u00a3290,139.  Prif gystadlaethau Y Gadair Enillydd y Gadair oedd Gruffudd Eifion Owen (ffugenw \"Hal Robson-Kanu\"). Traddodwyd y feirniadaeth gan Ceri Wyn Jones, ar ran ei gyd-feirniaid Emyr Davies a Rhys Iorwerth. Cystadlodd un ar ddeg, a'r dasg oedd llunio awdl ar fwy nag un o'r mesurau traddodiadol, heb fod yn fwy na 250 o linellau, o dan y teitl Porth. Dywedodd y beirniaid fod hi'n gystadleuaeth eithriadol o agos, a bod \"y g\u0175r dienw\" hefyd yn deilwng o'r Gadair, ond roedd awdl Gruffudd wedi rhoi mwy o wefr i'r tri beirniad. Datgelwyd mai Eurig Salisbury (ffugenw \"y gwr dienw\") oedd yn ail am y Gadair.Noddwyd y Gadair gan Amgueddfa Cymru i dddathlu pen-blwydd Amgueddfa Werin Cymru, Sain Ffagan yn 70 oed yn 2018, a phenodwyd Chris Williams o Oriel y Gweithwyr, Ynyshir i'w chreu. Bu Sain Ffagan yn gartref i arddangosfeydd am grefftau traddodiadol yng Nghymru ers ei sefydlu ym 1948. Derbyniodd yr enillydd hefyd wobr ariannol o \u00a3750, yn rhoddedig gan Gaynor a John Walter Jones er cof am eu merch Beca.  Y Goron Enillydd y Goron oedd Catrin Dafydd (ffugenw \"Yma\"). Traddodwyd y feirniadaeth gan Christine James ar ran ei chyd-feirniaid Ifor ap Glyn a Damian Walford Davies. Cystadlodd 42 eleni a'r dasg oedd cyflwyno casgliad o gerddi heb fod mewn cynghanedd gyflawn, heb fod dros 250 o linellau ar y testun Olion. Testun y casgliad oedd Cymreictod \"cymysg\" Trelluest (Grangetown), Caerdydd ac yn y feirniadaeth dywedodd Christine James \"Dyma gasgliad amserol ac apelgar o obeithiol gan fardd sy\u2019n lladmerydd huawdl dros Gymreictod cymysg, byrlymus y brifddinas\".Gemydd o Gastell-nedd, Laura Thomas, 34 oed, a ddewisiwyd i gynllunio'r goron, a dywedir ei bod wedi creu dyluniad \"modern ac unigryw ond sydd hefyd yn parchu traddodiadau\u2019r Eisteddfod\". Noddir y goron gan Brifysgol Caerdydd. Astudiodd Laura gemwaith yn Central Saint Martins yn Llundain, ac mae hi'n gweithio i gwmni Gemwaith Mari Thomas yn Llandeilo, Sir Gaerfyrddin. Derbyniodd yr enillydd hefyd wobr ariannol o \u00a3750, rhoddedig gan Manon Rhys a Jim Parc Nest.  Gwobr Goffa Daniel Owen Yr enillydd oedd Mari Williams o Gaerdydd. Traddodwyd y feirniadaeth gan Meinir Pierce Jones ar ran ei chyd-feirniaid Bet Jones a Gareth Miles. Tasg y gystadleuaeth oedd creu nofel heb ei chyhoeddi gyda llinyn stor\u00efol cryf, heb fod yn llai na 50,000 o eiriau. Y wobr oedd Medal Goffa Daniel Owen a \u00a35,000, yn rhoddedig gan CBAC. Daeth 10 cynnig ar y gystadleuaeth eleni. Doe a Heddiw oedd enw y darn buddugol pan gafodd ei gyflwyno, ac \"Ysbryd yr Oes\" oedd y ffugenw. Bellach, ailenwyd y nofel yn Ysbryd yr Oes.  Y Fedal Ryddiaith Enillydd y Fedal oedd Manon Steffan Ros o Dywyn gyda'i chyfrol Llyfr Glas Nebo dan y ffugenw \"Aleloia\". Y dasg oedd cyfansoddi cyfrol o ryddiaith greadigol heb fod dros 40,000 o eiriau ar y thema \"Ynni\" gyda gwobr ariannol o \u00a3750 yn ogystal a'r Fedal. Derbyniwyd 14 o gyfrolau eleni a thraddodwyd y feirniadaeth gan Sonia Edwards ar ran ei chyd-feirniaid Menna Baines a Manon Rhys. Tlws y Cerddor Enillydd y tlws oedd Tim Heeley, sydd o Scarborough yn wreiddiol ac sy'n gweithio yn Sir y Fflint. Y dasg oedd cyfansoddi darn i gerddorfa lawn fyddai'n gweddu i ddrama dditectif ar y teledu, heb fod yn fwy na saith munud. Traddodwyd y feirniadaeth gan John Rea ar ran ei gyd-feirniaid John Hardy ac Owain Llwyd. Y Fedal Ddrama Enillydd y Fedal oedd Rhydian Gwyn Lewis, yn wreiddiol o Gaernarfon sydd nawr yn byw yn Grangetown, Caerdydd, am ei ddrama Maes Gwyddno (ffugenw \"Elffin\"). Traddodwyd y feirniadaeth gan Betsan Llwyd ar ran ei chyd-feirniaid Sarah Bickerton ac Alun Saunders. Y dasg oedd ysgrifennu ddrama lwyfan heb unrhyw gyfyngiad o ran hyd. Cyflwynwyd y Fedal er cof am Urien Wiliam, rhoddedig gan ei briod Eiryth a\u2019r plant, Hywel, Sioned a Steffan yn ogystal \u00e2 gwobr o \u00a3750 (Cronfa Goffa Huw Roberts, Pwllheli). Canlyniadau Cystadlaethau Alawon Gwerin 1. C\u00f4r Alaw Werin dros 20 mewn nifer 1. C\u00f4r Merched Canna 2. Ger y Lli 3. C\u00f4r Godre'r Garth 2. Parti Alaw Werin hyd at 20 mewn nifer 1. Eryrod Meirion 2. Hogie'r Berfeddwlad 3. Lodesi Dyfi 3. Parti Alaw Werin dan 25 oed hyd at 20 mewn nifer 1. Am\u00f4r 2. Aelwyd Yr Ynys 3. Aelwyd Porthcawl 4. Cystadleuaeth Goffa Lady Herbert Lewis 21 oed a throsodd 1. Emyr Lloyd Jones 2. Rhydian Jenkins 3. Enlli Lloyd Pugh 5. Unawd Alaw Werin 16-21 oed 1. Cai F\u00f4n Davies 2. Llinos Haf Jones 3. Lewys Meredydd 6. Unawd Alaw Werin 12-16 oed 1. Cadi Gwen Williams 2. Owain John 3. Nansi Rhys Adams 7. Unawd Alaw Werin dan 12 oed 1. Ioan Joshua Mabbutt 2. Efan Arthur Williams 3. Ela Mablen Griffiths-Jones 8. Cyflwyniad ar lafar, dawns a ch\u00e2n 1. Glanaethwy 2. Ysgol Treganna 3. Bro Taf 9. Gr\u0175p Offerynnol neu Offerynnol a Lleisiol 1. Tawerin Bach 2. Sesiwn Caerdydd 3. Tawerin 10. Unawd ar unrhyw offeryn gwerin 1. Gareth Swindail-Parry 2. Osian Gruffydd 3. Mared Lloyd  Bandiau Pres 12. Bandiau Pres Pencampwriaeth\/Dosbarth 1 1. Band Tylorstown 2. Band BTM 3. Seindorf Arian Deiniolen 13. Bandiau Pres Dosbarth 2 1. Band Pres Bwrdeistref Casnewydd 2. Band Melingriffith 2 3. Band Tref Blaenafon 14. Bandiau Pres Dosbarth 3 1. Band Pres Dyffryn Taf 2. Band Arian Llansawel 3. Band Pres RAF Sain Tathan 15. Bandiau Pres Dosbarth 4 1. Band Pres Rhondda Uchaf 2. Band Gwaun Cae Gurwen 3. Seindorf Arian Dyffryn Nantlle 16. C\u00f4r Cerdd Dant dros 20 mewn nifer 1. C\u00f4r Merched y Ddinas 17. Parti Cerdd Dant hyd at 20 mewn nifer 1. Criw Caerdydd 2. Meibion y Gorad Goch 3. Parti'r Gromlech 18. Parti Cerdd Dant dan 25 oed hyd at 20 mewn nifer 1. Am\u00f4r 2. Aelwyd Porthcawl  Celfyddydau Gweledol Cerdd Dant 19. Triawd neu Bedwarawd Cerdd Dant Agored 1. Pedwarawd Glantaf 2. Pedwarawd Cennin 3. Triawd Marchan 20. Deuawd Cerdd Dant dros 21 oed 1. Alaw ac Enlli 2. Si\u00f4n Eilir ac Elis Jones 3. Trefor ac Andrew 21. Deuawd Cerdd Dant dan 21 oed 1. Celyn Cartwright a Siriol Jones 2. Annest ac Elain 3. Fflur Davies a Leisa Gwenllian 22. Unawd Cerdd Dant 21 oed a throsodd 1. Rhydian Jenkins 2. Enlli Lloyd Pugh 3= Trefor Pugh 3= Teleri Mair Jones 23. Unawd Cerdd Dant 16-21 oed 1. Llio Meirion Rogers 2. Cai F\u00f4n Davies 3. Celyn Cartwright 24. Unawd Cerdd Dant 12-16 oed 1. Owain John 2. Gwenan Mars Lloyd 3. Nansi Rhys Adams 25. Unawd Cerdd Dant dan 12 oed 1. Lowri Anes Jarman 2. Ela Mablen Griffiths-Jones 3. Ela Mai Williams  Cerddoriaeth 27. Cyfeilio i rai o dan 25 oed 1. Elain Rhys Jones 28. Cyflwyno Rhaglen o Adloniant - C\u00f4r heb fod yn llai nag 20 mewn nifer 1. C\u00f4r CF1 2. C\u00f4r Dyffryn Dyfi 3. C\u00f4Rwst 29. C\u00f4r Cymysg heb fod yn llai nag 20 mewn nifer 1. C\u00f4rdydd 2. C\u00f4r CF1 3. C\u00f4r Capel Cymreig y Boro, Llundain 30. C\u00f4r Meibion heb fod yn llai nag 20 mewn nifer 1. C\u00f4r Meibion Pontarddulais 2. C\u00f4r Meibion Machynlleth 3. C\u00f4r Meibion Taf 31. C\u00f4r Merched heb fod yn llai nag 20 mewn nifer 1. C\u00f4r Merched Canna 2. Lodesi Dyfi 3. Cantonwm 32. C\u00f4r i rai 60 oed a throsodd heb fod yn llai nag 20 mewn nifer 1. C\u00f4r Hen Nodiant 2. Enc\u00f4r 3. Henffych 33. C\u00f4r Ieuenctid dan 25 oed heb fod yn llai nag 20 mewn nifer 1. C\u00f4r y Cwm 2. C\u00f4r Heol y March 3. C\u00f4r H\u0177n Ieuenctid M\u00f4n 38. Ensemble lleisiol 10-26 oed rhwng 3 a 6 mewn nifer 1. Ensemble Glantaf 2. Criw Aber 3=. Swynol 3=. Lleisiau'r Ynys 34. Cystadleuaeth Gorawl Eisteddfodau Cymru 1. C\u00f4r Caerdydd 2. C\u00f4r Bro Meirion 3. C\u00f4r Seingar 35. C\u00e2n Gymraeg Orau Gwahoddiad - C\u00f4r CF1 36. Tlws Arweinydd Corawl yr \u0174yl er cof am Sioned James Eleri Roberts - C\u00f4r Heol y March 37. C\u00f4r yr \u0174yl C\u00f4rdydd 39. Ysgoloriaeth W Towyn Roberts ac Ysgoloriaeth William Park-Jones 1. Steffan Lloyd Owen 2. Ffion Edwards 3. Huw Ynyr 4. Elen Lloyd Roberts 40. Unawd Soprano 25 oed a throsodd 1. Aneira Evans 2. Joy Cornock 3. Angharad Watkeys 41. Unawd Mezzo-Soprano\/Contralto\/Gwrth-denor 25 oed a throsodd 1. Nia Eleri Hughes Edwards 2. Carys Griffiths-Jones 3. Iona Stephen Williams 42. Unawd Tenor 25 oed a throsodd 1. Efan Williams 2. Arfon Rhys Griffiths 3. Aled Wyn Thomas 43. Unawd Bariton\/Bas 25 oed a throsodd 1. Andrew Peter Jenkins 2. Steffan Jones 3. Treflyn Jones 44. Gwobr Goffa David Ellis - Y Rhuban Glas Andrew Peter Jenkins 45. Canu Emyn 60 oed a throsodd 1. Gwynne Jones 2. Glyn Morris 3. Vernon Maher 46. Unawd Lieder\/C\u00e2n Gelf 25 oed a throsodd 1. Peter Totterdale 2. Aled Wyn Thomas 3. Trefor Williams 47. Unawd Lieder\/C\u00e2n Gelf o dan 25 oed 1. Dafydd Wyn Jones 2. Ryan Vaughan Davies 3. Sioned Llewelyn 48. Unawd yr Hen Ganiadau 19 oed a throsodd 1. Robert Lewis 2. Dafydd Allen 3. Erfyl Tomos Jones 49. Unawd Soprano 19-25 oed 1. Ffion Edwards 2. Tesni Jones 3. Sioned Llewelyn 50. Unawd Mezzo-Soprano\/Contralto\/Gwrth-denor 19-25 oed 1. Ceri Haf Roberts 2. Erin Fflur 3. Kieron-Connor Valentine 51. Unawd Tenor 19-25 oed 1. Ryan Vaughan Davies 2. Dafydd Wyn Jones 52. Unawd Bariton\/Bas 19-25 oed 1. Emyr Lloyd Jones 2. Dafydd Allen 3. Rhodri Wyn Williams 53. Gwobr Goffa Osborne Roberts - Y Rhuban Glas Ryan Vaughan Davies 54. Perfformiad unigol 19 oed a throsodd o g\u00e2n o Sioe Gerdd 1. Gwion Morris Jones 2. Celyn Llwyd 3. Huw Blainey 4. Gwion Wyn Jones 55. Perfformiad unigol dan 19 oed o g\u00e2n o Sioe Gerdd 1. Owain John 2. Gabriel Tranmer 3. Lili Mohammad 56. Ysgoloriaeth Goffa Wilbert Lloyd Roberts Huw Blainey 57. Unawd i Ferched 16-19 oed 1. Glesni Rhys Jones 2. Manon Ogwen Parry 3. Llinos Haf Jones 58. Unawd i Fechgyn 16-19 oed 1. Cai F\u00f4n Davies 2. Owain Rowlands 3= Lewys Meredydd 3= Elwyn Si\u00f4n Williams 59. Unawd i Ferched 12-16 oed 1. Gwenan Mars Lloyd 2. Lili Mohammad 3. Erin Swyn Williams 60. Unawd i Fechgyn 12-16 oed 1. Owain John 2. Ynyr Lewis Rogers 3. Osian Trefor Hughes 61. Unawd dan 12 oed 1. Alwena Mair Owen 2. Ioan Joshua Mabbutt 3. Nia Menna Compton 62. Cystadleuaeth Cyfeilio ar y Piano - Cystadleuaeth Goffa Eleri Evans 1. Anne Collard 63. Gr\u0175p Offerynnol Agored 1. Pumawd Pres A5 2. Band Pres y Waen Ddyfal 3. Band Cymunedol Melingriffith 64. Deuawd Offerynnol Agored 1. Nia ac Anwen 2. Heledd a Merin 3. Cerys ac Erin 65. Rhuban Glas Offerynnol 19 oed a throsodd Carys Gittins 66. Unawd Chwythbrennau 19 oed a throsodd 1. Carys Gittins 2. Carwyn Thomas 3. Epsie Thompson 67. Unawd Llinynnau 19 oed a throsodd 1. Ben Tarlton 2. Saran Davies 3. Mabon Jones 68. Unawd Piano 19 oed a throsodd 1. Iwan Owen 2. Endaf Morgan 3=. Dominic Ciccotti 3=. Rachel Starritt 69. Unawd Offerynnau Pres 19 oed a throsodd 1. Peter Cowlishaw 2. Pete Greenwood 3. Merin Rhyd 70. Unawd Telyn 19 oed a throsodd 1. Manon Browning 2. Alis Huws 3. Anwen Mai Thomas 71. Unawd Offeryn\/nau Taro 19 oed a throsodd 1. Heledd Gwynant 72. Rhuban Glas Offerynnol 16-19 oed 1. Tomos Wynn Boyles 73. Unawd Chwythbrennau 16 ac o dan 19 oed 1. Katie Bartels 2. Daniel O'Callaghan 3. Mali Gerallt Lewis 74. Unawd Llinynnau 16 ac o dan 19 oed 1. Elliot Kempton 2. Aisha Palmer 3=. Eirlys Lovell-Jones 3=. Osian Gruffydd 75. Unawd Piano 16 ac o dan 19 oed 1. Tomos Wynn Boyles 2. Bill Atkins 3=. Glesni Rhys Jones 3=. Medi Morgan 76. Unawd Offerynnau Pres 16 ac o dan 19 oed 1. Gabriel Tranmer 77. Unawd Telyn 16 ac o dan 19 oed 1. Aisha Palmer 79. Rhuban Glas Offerynnol dan 16 oed 1. Charlotte Kwok 80. Unawd Chwythbrennau dan 16 oed 1. Catrin Roberts 2. Georgina Belcher 3. Millie Jones 81. Unawd Llinynnau dan 16 oed 1. Eddie Mead 2. Felix Llywelyn Linden 3=. Mea Verallo 3=. Elen Morse-Gale 82. Unawd Piano dan 16 oed 1. Charlotte Kwok 2. Beca Lois Keen 83. Unawd Offerynnau Pres dan 16 oed 1. Rhydian Tiddy 2. Glyn Porter 3=. Lisa Morgan 3=. Alice Newbold 84. Unawd Telyn dan 16 oed 1. Cerys Angharad 2. Heledd Wynn Newton 3=. Megan Thomas 3=. Erin Fflur Jardine 85. Unawd Offeryn\/nau Taro dan 16 oed 1. Owain Si\u00f4n 86. Tlws y Cerddor Tim Heeley 87. Emyn-d\u00f4n Ann Hopcyn 89. Darn i ensemble jazz Gareth Rhys Roberts 90. Trefnu alaw werin Gymreig ar gyfer unrhyw gyfuniad o offerynnau Geraint Ifan Davies 91. Darn gwreiddiol i ensemble lleisiol tri llais fyddai'n addas ar gyfer disgyblion oedran cynradd Morfudd Sinclair 92. Cystadleuaeth i ddisgyblion 16 ac o dan 19 oed Twm Herd 93. Cystadleuaeth Tlws Sbardun Gwilym Bowen Rhys  Dawns 94. Cystadleuaeth Tlws Coffa Lois Blake 1. Dawnswyr Nantgarw 2. Dawnswyr Tawerin 3. Cwmni Dawns Werin Caerdydd 95. Tlws Cymdeithas Ddawns Werin Cymru 1. Dawnswyr Tawerin 2. Dawnswyr M\u00f4n 3. Dawnswyr Caerdydd 2 96. Parti Dawnsio Gwerin dan 25 oed 1. Bro Taf 2. Dawnswyr Penrhyd 3. Disgyblion a chyn-ddisgyblion Ysgol Uwchradd Aberaeron 97. Dawns Stepio i Gr\u0175p 1. Bro Taf 1 2. Bro Taf 2 98. Deuawd, Triawd neu Bedwarawd Stepio 1. Daniel ac Osian 2. Elen Morlais ac Ioan Wyn Williams 3. Deuawd Trewen 99. Dawns Stepio Unigol i Fechgyn 16 oed a throsodd 1. Osian Gruffydd 2. Daniel Calan Jones 3. Trystan Gruffydd 100. Dawns Stepio Unigol i Ferched 16 oed throsodd 1. Nia Rees 2. Lois Glain Postle 3. Lleucu Parri 101. Dawns Stepio Unigol i Fechgyn 1. Morus Caradog Jones 2. Iestyn Gwyn Jones 3. Ioan Wyn Williams 102. Dawns Stepio Unigol i Ferched dan 16 oed 1. Elen Morlais Williams 2. Mared Lloyd 3. Celyn James 103. Props ar y Pryd (103) \/ Improv 1. Ioan, Elen a Mali 2. Trystan ac Osian 3. Elwyn, Ella a Cadi 4. Iestyn a Morus 105. Dawns Greadigol\/Gyfoes Unigol 1. Lowri Angharad Williams 2. Branwen Marie Owen 3. Nel Meirion 106. Dawns Greadigol\/Gyfoes i Gr\u0175p dros 4 mewn nifer 1. Adran Amlwch 2. Adran Rhosllanerchrugog 3. E.K Wood Dance 107. Dawns Greadigol\/Cyfoes i B\u00e2r 1. Lowrie a Jodie 2. Caitlin ac Elin 3. Cari Owen a Ffion Bulkeley 108. Dawns Unigol Disgo, Hip Hop neu Stryd i rai 12 oed a throsodd 1. Charlie Lindsay 2. Kai Easter 3. Catrin Jones 109. Dawns Unigol Disgo, Hip Hop neu Stryd i rai dan 12 oed 1. Lydia Grace Madoc 2. Jodie Garlick 3. Lowri Angharad Williams 110. Dawns Disgo, Hip Hop neu Stryd i B\u00e2r 1. Charlie Lindsay a Megan Burgess 2. Lowri a Jodie 3. Caitlin ac Elin 111. Dawns Disgo, Hip Hop neu Stryd i Gr\u0175p 1. Hudoliaeth 2. Heintys 3. Jukebox Collective  Drama 112. Actio Drama neu waith dyfeisiedig 1. Cwmni Criw Maes 2. Cwmni Drama'r Gwter Fawr 3. Cwmni Doli Micstiyrs 115. Deialog 1. Anni a Begw 2. Leisa Gwenllian a Lois Glain Postle 3. Iestyn a Nye 116. Gwobr Richard Burton i rai rhwng 16 a 25 oed Eilir Gwyn 117. Monolog i rai 12-16 oed 1. Morgan Sion Owen 2. Manon Fflur 3. Zara Evans 120. Trosi i'r Gymraeg Jim Parc Nest 121. Cyfansoddi dwy fonolog gyferbyniol John Gruffydd Jones 122. Cyfansoddi drama radio mewn unrhyw genre Gareth William Jones 123. Ffilm fer ar unrhyw ffurf ddigidol Iolo Edwards 124. Tlws Dysgwr y Flwyddyn Matt Spry  Dysgwyr 125. C\u00f4r Dysgwyr rhwng 10 a 40 mewn nifer 1. C\u00f4r Daw 2. C\u00f4r Dysgwyr Sir Benfro 3. C\u00f4r Dysgwyr Porthcawl 126. Llefaru Unigol 16 oed a throsodd (dysgwyr) 1. Helen Evans 127. Parti Canu (dysgwyr) 1. Parti Daw Naw 2. Hen Adar Y Fenni 3. Parti Canu'r Fro 128. Unawd (dysgwyr) 1. Stephanie Greer 2. Paula Denby 3. Kathy Kettle 129. Llefaru Unigol 16 oed a throsodd: lefel Mynediad\/Canolradd (dysgwyr) 1. Lyn Bateman 2. Helen Kennedy 3. Alan Kettle 130. Sgets (dysgwyr) 1. Dosbarth Hwyliog Caron 131. Cystadleuaeth Y Gadair Rosa Hunt 132. Cystadleuaeth Y Tlws Rhyddiaith Rosa Hunt 133. Llythyr i'w roi mewn capsiwl amser Sue Hyland 134. Fy hoff ap \/ My favourite app Angela Taylor 135. Sgwrs rhwng dau berson dros y ffens Kathy Sleigh 136. Darn i bapur bro yn hysbysebu digwyddiad Tracy Evans 137. Gwaith gr\u0175p neu unigol Rebecca Edwards 138. Gwaith unigol Sarah Williams  Gwyddoniaeth a Thechnoleg 139. Y Fedal Wyddoniaeth a Thechnoleg er Anrhydedd Hefin Jones 140. Erthygl Gymraeg Gwydion Jones 142. Gwobr Dyfeisio \/ Arloesedd Cadi Nicholas  Llefaru 145. C\u00f4r Llefaru dros 16 mewn nifer 1. C\u00f4r Sarn Helen 2. Merched Eglwys Minny Street 146. Parti Llefaru hyd at 16 mewn nifer 1. Parti Man a Man 2. Merched Ryc a R\u00f4l Clwb Rygbi Cymry Caerdydd 3. Ail Wynt 147. Gwobr Goffa Llwyd o'r Bryn 21 oed a throsodd Karen Owen 148. Llefaru Unigol Agored 1. Megan Ll\u0177n 2. Elliw Dafydd 3. Si\u00f4n Jenkins 149. Cystadleuaeth Dweud Stori 1. Eiry Palfrey 2. Fiona Collins 3. Ifan Wyn 150. Llefaru Unigol 16-21 oed 1. Cai F\u00f4n Davies 2. Efa Prydderch 3. Mali Elwy Williams 151. Llefaru Unigol 12-16 oed 1. Non F\u00f4n Davies 2. Sophie Jones 3. Nansi Rhys Adams 152. Llefaru Unigol dan 12 oed 1. Betrys Llwyd Dafydd 2. Beca Marged Hogg 3. Elin Williams 153. Llefaru Unigol o'r Ysgrythur 16 oed a throsodd 1. Meleri Morgan 2. Caryl Fay Jones 3. Cai F\u00f4n Davies 154. Llefaru Unigol o'r Ysgrythur dan 16 oed 1. Sophie Jones 2. Morgan Sion Owen 3. Owain John  Llenyddiaeth 157. Englyn unodl union: Llwybr Arfordir Cymru R John Roberts 158. Englyn ysgafn: Cawdel\/Llanast Dai Rees Davies 160. Cywydd heb fod dros 14 o linellau: Bae Dafydd Mansel Job 161. Soned: Esgidiau Elin Meek 162. Filan\u00e9l: Breuddwyd Huw Evans 163. Pum triban i'r synhwyrau Rhiain Bebb 164. Chwe limrig Idris Reynolds 165. Cyfansoddi cerdd i'w llefaru ar lwyfan gan bobl ifanc 12-16 oed John Gruffydd Jones 166. Deg cyfarchiad mewn cardiau ar gyfer amrywiaeth o achlysuron John Eric Hughes 168. Ysgoloriaeth Mentora Emyr Feddyg Gwynne Wheldon Evans 169. Gwobr Goffa Daniel Owen Mari Williams 173. Stori fer: Gofod Dyfan Maredydd Lewis 174. Ll\u00ean micro: Gwesty Menna Machreth 175. Ysgrif: Trobwynt Dyfan Maredydd Lewis 176. Dyddiadur dychmygol beirniad Eisteddfod John Meurig Edwards 177. Casgliad o erthyglau i bapur bro Meurig Rees 178. Casgliad o lythyron dychmygol mewn cyfnos o ryfel Vivian Parry Williams 179. Taith dywys i gyflwyno ardal John Parry 180. Darn ffeithiol creadigol Kate Woodward 181. Adolygiad o waith creadigol Ciron Gruffydd 182. Casgliad o hyd at 30 o enwau lleoedd unrhyw ardal, pentref neu dref yng Nghymru Gerwyn James 183. Dwy erthygl, o leiaf 1000 o eiriau yr un, ar gyfer Y Casglwr Heather Williams 184. Cystadleuaeth i rai sydd wedi byw yn y Wladfa ar hyd eu hoes ac yn dal i fyw yn yr Ariannin Nantlais Evans  Eraill Seremoni Cyflwyno Medal Syr T H Parry-Williams - er clod Meinir Lloyd, Caerfyrddin Cyhoeddi enwau buddugwyr Tlysau Sefydliad y Merched Stondin ar Faes yr Eisteddfod: 1. Cymorth Cristnogol 2. British Heart Foundation Cymru  Gweler hefyd Eisteddfod Genedlaethol Cymru \u2013 hanes yr Eisteddfod Genedlaethol Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd \u2013 achlysuron eraill pan gynhaliwyd yr Eisteddfod yng Nghaerdydd Cyfeiriadau","597":"Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol Cymru 2018 ym Mae Caerdydd ar 3-11 Awst 2018. Hwn oedd Eisteddfod olaf y trefnydd Elfed Roberts cyn iddo ymddeol o'r swydd ar \u00f4l 25 mlynedd. Dywedodd y trefnydd fod Caerdydd yn \"brifddinas hyderus a bywiog, a bod y Bae yn un o ganolfannau cymdeithasol y ddinas, a bod mynd Eisteddfod i'r Bae yn arbrawf hynod gyffrous\". Hwn hefyd oedd Eisteddfod olaf Geraint Llifon fel Archdderwydd cyn trosglwyddo'r awenau i Myrddin ap Dafydd. Beirniadwyd Geraint Llifon yn llym ar y cyfryngau am sylw negyddol am ferched yn seremoni y Coroni. Ar y dydd Iau ymwelodd Geraint Thomas, enillydd Tour de France 2018 a'r Senedd a'r Eisteddfod.  Yn hytrach na Maes traddodiadol, lleolwyd yr Eisteddfod yn yr ardal o gwmpas y Senedd a Chanolfan y Mileniwm ym Mae Caerdydd, gyda'r Ganolfan yn cymryd lle'r Pafiliwn arferol. Adeilad y Senedd oedd cartref Y Lle Celf. Gosodwyd yr amryw stondinau ar y parciau o gwmpas yr Eglwys Norwyaidd ac ar waelod Rhodfa Lloyd George. Gosodwyd llwyfan y maes a'r pentref bwyd ym Mhlas Roald Dahl. Defnyddwyd hen adeilad Profiad Doctor Who ar gyfer Maes B gyda Chaffi Maes B ar dir cyfagos. Profodd yr Eisteddfod yn llwyddiant gyda nifer yn canmol natur agored a chynhwysol y Maes. Dywedodd nifer o stondinwyr eu bod wedi yn brysur a fod busnes wedi bod yn dda. Yn dilyn yr \"arbrawf\" cododd rhai y syniad o barhau gyda'r un patrwm yn y dyfodol gyda Maes agored ac am ddim. Dywedodd yr Eisteddfod y byddai rhaid edrych ar sut y gellir ariannu y fath \u0175yl mewn lleoliadau eraill, lle efallai nad oes yr adnoddau ac adeiladau fel oedd ar gael ym Mae Caerdydd.Yng nghyfarfod Cyngor yr Eisteddfod yn Aberystwyth ar 24 Tachwedd 2018 datgelwyd fod fwy o ymwelwyr nag erioed o\u2019r blaen wedi ymweld a'r Eisteddfod yng Nghaerdydd gyda rhai amcangyfrifon yn dweud fod hanner miliwn o ymwelwyr wedi dod i'r Maes. Oherwydd nad oedd t\u00e2l mynediad i'r Maes a'r gost ychwanegol, roedd diffyg ariannol gweithredol o \u00a3290,139.  Prif gystadlaethau Y Gadair Enillydd y Gadair oedd Gruffudd Eifion Owen (ffugenw \"Hal Robson-Kanu\"). Traddodwyd y feirniadaeth gan Ceri Wyn Jones, ar ran ei gyd-feirniaid Emyr Davies a Rhys Iorwerth. Cystadlodd un ar ddeg, a'r dasg oedd llunio awdl ar fwy nag un o'r mesurau traddodiadol, heb fod yn fwy na 250 o linellau, o dan y teitl Porth. Dywedodd y beirniaid fod hi'n gystadleuaeth eithriadol o agos, a bod \"y g\u0175r dienw\" hefyd yn deilwng o'r Gadair, ond roedd awdl Gruffudd wedi rhoi mwy o wefr i'r tri beirniad. Datgelwyd mai Eurig Salisbury (ffugenw \"y gwr dienw\") oedd yn ail am y Gadair.Noddwyd y Gadair gan Amgueddfa Cymru i dddathlu pen-blwydd Amgueddfa Werin Cymru, Sain Ffagan yn 70 oed yn 2018, a phenodwyd Chris Williams o Oriel y Gweithwyr, Ynyshir i'w chreu. Bu Sain Ffagan yn gartref i arddangosfeydd am grefftau traddodiadol yng Nghymru ers ei sefydlu ym 1948. Derbyniodd yr enillydd hefyd wobr ariannol o \u00a3750, yn rhoddedig gan Gaynor a John Walter Jones er cof am eu merch Beca.  Y Goron Enillydd y Goron oedd Catrin Dafydd (ffugenw \"Yma\"). Traddodwyd y feirniadaeth gan Christine James ar ran ei chyd-feirniaid Ifor ap Glyn a Damian Walford Davies. Cystadlodd 42 eleni a'r dasg oedd cyflwyno casgliad o gerddi heb fod mewn cynghanedd gyflawn, heb fod dros 250 o linellau ar y testun Olion. Testun y casgliad oedd Cymreictod \"cymysg\" Trelluest (Grangetown), Caerdydd ac yn y feirniadaeth dywedodd Christine James \"Dyma gasgliad amserol ac apelgar o obeithiol gan fardd sy\u2019n lladmerydd huawdl dros Gymreictod cymysg, byrlymus y brifddinas\".Gemydd o Gastell-nedd, Laura Thomas, 34 oed, a ddewisiwyd i gynllunio'r goron, a dywedir ei bod wedi creu dyluniad \"modern ac unigryw ond sydd hefyd yn parchu traddodiadau\u2019r Eisteddfod\". Noddir y goron gan Brifysgol Caerdydd. Astudiodd Laura gemwaith yn Central Saint Martins yn Llundain, ac mae hi'n gweithio i gwmni Gemwaith Mari Thomas yn Llandeilo, Sir Gaerfyrddin. Derbyniodd yr enillydd hefyd wobr ariannol o \u00a3750, rhoddedig gan Manon Rhys a Jim Parc Nest.  Gwobr Goffa Daniel Owen Yr enillydd oedd Mari Williams o Gaerdydd. Traddodwyd y feirniadaeth gan Meinir Pierce Jones ar ran ei chyd-feirniaid Bet Jones a Gareth Miles. Tasg y gystadleuaeth oedd creu nofel heb ei chyhoeddi gyda llinyn stor\u00efol cryf, heb fod yn llai na 50,000 o eiriau. Y wobr oedd Medal Goffa Daniel Owen a \u00a35,000, yn rhoddedig gan CBAC. Daeth 10 cynnig ar y gystadleuaeth eleni. Doe a Heddiw oedd enw y darn buddugol pan gafodd ei gyflwyno, ac \"Ysbryd yr Oes\" oedd y ffugenw. Bellach, ailenwyd y nofel yn Ysbryd yr Oes.  Y Fedal Ryddiaith Enillydd y Fedal oedd Manon Steffan Ros o Dywyn gyda'i chyfrol Llyfr Glas Nebo dan y ffugenw \"Aleloia\". Y dasg oedd cyfansoddi cyfrol o ryddiaith greadigol heb fod dros 40,000 o eiriau ar y thema \"Ynni\" gyda gwobr ariannol o \u00a3750 yn ogystal a'r Fedal. Derbyniwyd 14 o gyfrolau eleni a thraddodwyd y feirniadaeth gan Sonia Edwards ar ran ei chyd-feirniaid Menna Baines a Manon Rhys. Tlws y Cerddor Enillydd y tlws oedd Tim Heeley, sydd o Scarborough yn wreiddiol ac sy'n gweithio yn Sir y Fflint. Y dasg oedd cyfansoddi darn i gerddorfa lawn fyddai'n gweddu i ddrama dditectif ar y teledu, heb fod yn fwy na saith munud. Traddodwyd y feirniadaeth gan John Rea ar ran ei gyd-feirniaid John Hardy ac Owain Llwyd. Y Fedal Ddrama Enillydd y Fedal oedd Rhydian Gwyn Lewis, yn wreiddiol o Gaernarfon sydd nawr yn byw yn Grangetown, Caerdydd, am ei ddrama Maes Gwyddno (ffugenw \"Elffin\"). Traddodwyd y feirniadaeth gan Betsan Llwyd ar ran ei chyd-feirniaid Sarah Bickerton ac Alun Saunders. Y dasg oedd ysgrifennu ddrama lwyfan heb unrhyw gyfyngiad o ran hyd. Cyflwynwyd y Fedal er cof am Urien Wiliam, rhoddedig gan ei briod Eiryth a\u2019r plant, Hywel, Sioned a Steffan yn ogystal \u00e2 gwobr o \u00a3750 (Cronfa Goffa Huw Roberts, Pwllheli). Canlyniadau Cystadlaethau Alawon Gwerin 1. C\u00f4r Alaw Werin dros 20 mewn nifer 1. C\u00f4r Merched Canna 2. Ger y Lli 3. C\u00f4r Godre'r Garth 2. Parti Alaw Werin hyd at 20 mewn nifer 1. Eryrod Meirion 2. Hogie'r Berfeddwlad 3. Lodesi Dyfi 3. Parti Alaw Werin dan 25 oed hyd at 20 mewn nifer 1. Am\u00f4r 2. Aelwyd Yr Ynys 3. Aelwyd Porthcawl 4. Cystadleuaeth Goffa Lady Herbert Lewis 21 oed a throsodd 1. Emyr Lloyd Jones 2. Rhydian Jenkins 3. Enlli Lloyd Pugh 5. Unawd Alaw Werin 16-21 oed 1. Cai F\u00f4n Davies 2. Llinos Haf Jones 3. Lewys Meredydd 6. Unawd Alaw Werin 12-16 oed 1. Cadi Gwen Williams 2. Owain John 3. Nansi Rhys Adams 7. Unawd Alaw Werin dan 12 oed 1. Ioan Joshua Mabbutt 2. Efan Arthur Williams 3. Ela Mablen Griffiths-Jones 8. Cyflwyniad ar lafar, dawns a ch\u00e2n 1. Glanaethwy 2. Ysgol Treganna 3. Bro Taf 9. Gr\u0175p Offerynnol neu Offerynnol a Lleisiol 1. Tawerin Bach 2. Sesiwn Caerdydd 3. Tawerin 10. Unawd ar unrhyw offeryn gwerin 1. Gareth Swindail-Parry 2. Osian Gruffydd 3. Mared Lloyd  Bandiau Pres 12. Bandiau Pres Pencampwriaeth\/Dosbarth 1 1. Band Tylorstown 2. Band BTM 3. Seindorf Arian Deiniolen 13. Bandiau Pres Dosbarth 2 1. Band Pres Bwrdeistref Casnewydd 2. Band Melingriffith 2 3. Band Tref Blaenafon 14. Bandiau Pres Dosbarth 3 1. Band Pres Dyffryn Taf 2. Band Arian Llansawel 3. Band Pres RAF Sain Tathan 15. Bandiau Pres Dosbarth 4 1. Band Pres Rhondda Uchaf 2. Band Gwaun Cae Gurwen 3. Seindorf Arian Dyffryn Nantlle 16. C\u00f4r Cerdd Dant dros 20 mewn nifer 1. C\u00f4r Merched y Ddinas 17. Parti Cerdd Dant hyd at 20 mewn nifer 1. Criw Caerdydd 2. Meibion y Gorad Goch 3. Parti'r Gromlech 18. Parti Cerdd Dant dan 25 oed hyd at 20 mewn nifer 1. Am\u00f4r 2. Aelwyd Porthcawl  Celfyddydau Gweledol Cerdd Dant 19. Triawd neu Bedwarawd Cerdd Dant Agored 1. Pedwarawd Glantaf 2. Pedwarawd Cennin 3. Triawd Marchan 20. Deuawd Cerdd Dant dros 21 oed 1. Alaw ac Enlli 2. Si\u00f4n Eilir ac Elis Jones 3. Trefor ac Andrew 21. Deuawd Cerdd Dant dan 21 oed 1. Celyn Cartwright a Siriol Jones 2. Annest ac Elain 3. Fflur Davies a Leisa Gwenllian 22. Unawd Cerdd Dant 21 oed a throsodd 1. Rhydian Jenkins 2. Enlli Lloyd Pugh 3= Trefor Pugh 3= Teleri Mair Jones 23. Unawd Cerdd Dant 16-21 oed 1. Llio Meirion Rogers 2. Cai F\u00f4n Davies 3. Celyn Cartwright 24. Unawd Cerdd Dant 12-16 oed 1. Owain John 2. Gwenan Mars Lloyd 3. Nansi Rhys Adams 25. Unawd Cerdd Dant dan 12 oed 1. Lowri Anes Jarman 2. Ela Mablen Griffiths-Jones 3. Ela Mai Williams  Cerddoriaeth 27. Cyfeilio i rai o dan 25 oed 1. Elain Rhys Jones 28. Cyflwyno Rhaglen o Adloniant - C\u00f4r heb fod yn llai nag 20 mewn nifer 1. C\u00f4r CF1 2. C\u00f4r Dyffryn Dyfi 3. C\u00f4Rwst 29. C\u00f4r Cymysg heb fod yn llai nag 20 mewn nifer 1. C\u00f4rdydd 2. C\u00f4r CF1 3. C\u00f4r Capel Cymreig y Boro, Llundain 30. C\u00f4r Meibion heb fod yn llai nag 20 mewn nifer 1. C\u00f4r Meibion Pontarddulais 2. C\u00f4r Meibion Machynlleth 3. C\u00f4r Meibion Taf 31. C\u00f4r Merched heb fod yn llai nag 20 mewn nifer 1. C\u00f4r Merched Canna 2. Lodesi Dyfi 3. Cantonwm 32. C\u00f4r i rai 60 oed a throsodd heb fod yn llai nag 20 mewn nifer 1. C\u00f4r Hen Nodiant 2. Enc\u00f4r 3. Henffych 33. C\u00f4r Ieuenctid dan 25 oed heb fod yn llai nag 20 mewn nifer 1. C\u00f4r y Cwm 2. C\u00f4r Heol y March 3. C\u00f4r H\u0177n Ieuenctid M\u00f4n 38. Ensemble lleisiol 10-26 oed rhwng 3 a 6 mewn nifer 1. Ensemble Glantaf 2. Criw Aber 3=. Swynol 3=. Lleisiau'r Ynys 34. Cystadleuaeth Gorawl Eisteddfodau Cymru 1. C\u00f4r Caerdydd 2. C\u00f4r Bro Meirion 3. C\u00f4r Seingar 35. C\u00e2n Gymraeg Orau Gwahoddiad - C\u00f4r CF1 36. Tlws Arweinydd Corawl yr \u0174yl er cof am Sioned James Eleri Roberts - C\u00f4r Heol y March 37. C\u00f4r yr \u0174yl C\u00f4rdydd 39. Ysgoloriaeth W Towyn Roberts ac Ysgoloriaeth William Park-Jones 1. Steffan Lloyd Owen 2. Ffion Edwards 3. Huw Ynyr 4. Elen Lloyd Roberts 40. Unawd Soprano 25 oed a throsodd 1. Aneira Evans 2. Joy Cornock 3. Angharad Watkeys 41. Unawd Mezzo-Soprano\/Contralto\/Gwrth-denor 25 oed a throsodd 1. Nia Eleri Hughes Edwards 2. Carys Griffiths-Jones 3. Iona Stephen Williams 42. Unawd Tenor 25 oed a throsodd 1. Efan Williams 2. Arfon Rhys Griffiths 3. Aled Wyn Thomas 43. Unawd Bariton\/Bas 25 oed a throsodd 1. Andrew Peter Jenkins 2. Steffan Jones 3. Treflyn Jones 44. Gwobr Goffa David Ellis - Y Rhuban Glas Andrew Peter Jenkins 45. Canu Emyn 60 oed a throsodd 1. Gwynne Jones 2. Glyn Morris 3. Vernon Maher 46. Unawd Lieder\/C\u00e2n Gelf 25 oed a throsodd 1. Peter Totterdale 2. Aled Wyn Thomas 3. Trefor Williams 47. Unawd Lieder\/C\u00e2n Gelf o dan 25 oed 1. Dafydd Wyn Jones 2. Ryan Vaughan Davies 3. Sioned Llewelyn 48. Unawd yr Hen Ganiadau 19 oed a throsodd 1. Robert Lewis 2. Dafydd Allen 3. Erfyl Tomos Jones 49. Unawd Soprano 19-25 oed 1. Ffion Edwards 2. Tesni Jones 3. Sioned Llewelyn 50. Unawd Mezzo-Soprano\/Contralto\/Gwrth-denor 19-25 oed 1. Ceri Haf Roberts 2. Erin Fflur 3. Kieron-Connor Valentine 51. Unawd Tenor 19-25 oed 1. Ryan Vaughan Davies 2. Dafydd Wyn Jones 52. Unawd Bariton\/Bas 19-25 oed 1. Emyr Lloyd Jones 2. Dafydd Allen 3. Rhodri Wyn Williams 53. Gwobr Goffa Osborne Roberts - Y Rhuban Glas Ryan Vaughan Davies 54. Perfformiad unigol 19 oed a throsodd o g\u00e2n o Sioe Gerdd 1. Gwion Morris Jones 2. Celyn Llwyd 3. Huw Blainey 4. Gwion Wyn Jones 55. Perfformiad unigol dan 19 oed o g\u00e2n o Sioe Gerdd 1. Owain John 2. Gabriel Tranmer 3. Lili Mohammad 56. Ysgoloriaeth Goffa Wilbert Lloyd Roberts Huw Blainey 57. Unawd i Ferched 16-19 oed 1. Glesni Rhys Jones 2. Manon Ogwen Parry 3. Llinos Haf Jones 58. Unawd i Fechgyn 16-19 oed 1. Cai F\u00f4n Davies 2. Owain Rowlands 3= Lewys Meredydd 3= Elwyn Si\u00f4n Williams 59. Unawd i Ferched 12-16 oed 1. Gwenan Mars Lloyd 2. Lili Mohammad 3. Erin Swyn Williams 60. Unawd i Fechgyn 12-16 oed 1. Owain John 2. Ynyr Lewis Rogers 3. Osian Trefor Hughes 61. Unawd dan 12 oed 1. Alwena Mair Owen 2. Ioan Joshua Mabbutt 3. Nia Menna Compton 62. Cystadleuaeth Cyfeilio ar y Piano - Cystadleuaeth Goffa Eleri Evans 1. Anne Collard 63. Gr\u0175p Offerynnol Agored 1. Pumawd Pres A5 2. Band Pres y Waen Ddyfal 3. Band Cymunedol Melingriffith 64. Deuawd Offerynnol Agored 1. Nia ac Anwen 2. Heledd a Merin 3. Cerys ac Erin 65. Rhuban Glas Offerynnol 19 oed a throsodd Carys Gittins 66. Unawd Chwythbrennau 19 oed a throsodd 1. Carys Gittins 2. Carwyn Thomas 3. Epsie Thompson 67. Unawd Llinynnau 19 oed a throsodd 1. Ben Tarlton 2. Saran Davies 3. Mabon Jones 68. Unawd Piano 19 oed a throsodd 1. Iwan Owen 2. Endaf Morgan 3=. Dominic Ciccotti 3=. Rachel Starritt 69. Unawd Offerynnau Pres 19 oed a throsodd 1. Peter Cowlishaw 2. Pete Greenwood 3. Merin Rhyd 70. Unawd Telyn 19 oed a throsodd 1. Manon Browning 2. Alis Huws 3. Anwen Mai Thomas 71. Unawd Offeryn\/nau Taro 19 oed a throsodd 1. Heledd Gwynant 72. Rhuban Glas Offerynnol 16-19 oed 1. Tomos Wynn Boyles 73. Unawd Chwythbrennau 16 ac o dan 19 oed 1. Katie Bartels 2. Daniel O'Callaghan 3. Mali Gerallt Lewis 74. Unawd Llinynnau 16 ac o dan 19 oed 1. Elliot Kempton 2. Aisha Palmer 3=. Eirlys Lovell-Jones 3=. Osian Gruffydd 75. Unawd Piano 16 ac o dan 19 oed 1. Tomos Wynn Boyles 2. Bill Atkins 3=. Glesni Rhys Jones 3=. Medi Morgan 76. Unawd Offerynnau Pres 16 ac o dan 19 oed 1. Gabriel Tranmer 77. Unawd Telyn 16 ac o dan 19 oed 1. Aisha Palmer 79. Rhuban Glas Offerynnol dan 16 oed 1. Charlotte Kwok 80. Unawd Chwythbrennau dan 16 oed 1. Catrin Roberts 2. Georgina Belcher 3. Millie Jones 81. Unawd Llinynnau dan 16 oed 1. Eddie Mead 2. Felix Llywelyn Linden 3=. Mea Verallo 3=. Elen Morse-Gale 82. Unawd Piano dan 16 oed 1. Charlotte Kwok 2. Beca Lois Keen 83. Unawd Offerynnau Pres dan 16 oed 1. Rhydian Tiddy 2. Glyn Porter 3=. Lisa Morgan 3=. Alice Newbold 84. Unawd Telyn dan 16 oed 1. Cerys Angharad 2. Heledd Wynn Newton 3=. Megan Thomas 3=. Erin Fflur Jardine 85. Unawd Offeryn\/nau Taro dan 16 oed 1. Owain Si\u00f4n 86. Tlws y Cerddor Tim Heeley 87. Emyn-d\u00f4n Ann Hopcyn 89. Darn i ensemble jazz Gareth Rhys Roberts 90. Trefnu alaw werin Gymreig ar gyfer unrhyw gyfuniad o offerynnau Geraint Ifan Davies 91. Darn gwreiddiol i ensemble lleisiol tri llais fyddai'n addas ar gyfer disgyblion oedran cynradd Morfudd Sinclair 92. Cystadleuaeth i ddisgyblion 16 ac o dan 19 oed Twm Herd 93. Cystadleuaeth Tlws Sbardun Gwilym Bowen Rhys  Dawns 94. Cystadleuaeth Tlws Coffa Lois Blake 1. Dawnswyr Nantgarw 2. Dawnswyr Tawerin 3. Cwmni Dawns Werin Caerdydd 95. Tlws Cymdeithas Ddawns Werin Cymru 1. Dawnswyr Tawerin 2. Dawnswyr M\u00f4n 3. Dawnswyr Caerdydd 2 96. Parti Dawnsio Gwerin dan 25 oed 1. Bro Taf 2. Dawnswyr Penrhyd 3. Disgyblion a chyn-ddisgyblion Ysgol Uwchradd Aberaeron 97. Dawns Stepio i Gr\u0175p 1. Bro Taf 1 2. Bro Taf 2 98. Deuawd, Triawd neu Bedwarawd Stepio 1. Daniel ac Osian 2. Elen Morlais ac Ioan Wyn Williams 3. Deuawd Trewen 99. Dawns Stepio Unigol i Fechgyn 16 oed a throsodd 1. Osian Gruffydd 2. Daniel Calan Jones 3. Trystan Gruffydd 100. Dawns Stepio Unigol i Ferched 16 oed throsodd 1. Nia Rees 2. Lois Glain Postle 3. Lleucu Parri 101. Dawns Stepio Unigol i Fechgyn 1. Morus Caradog Jones 2. Iestyn Gwyn Jones 3. Ioan Wyn Williams 102. Dawns Stepio Unigol i Ferched dan 16 oed 1. Elen Morlais Williams 2. Mared Lloyd 3. Celyn James 103. Props ar y Pryd (103) \/ Improv 1. Ioan, Elen a Mali 2. Trystan ac Osian 3. Elwyn, Ella a Cadi 4. Iestyn a Morus 105. Dawns Greadigol\/Gyfoes Unigol 1. Lowri Angharad Williams 2. Branwen Marie Owen 3. Nel Meirion 106. Dawns Greadigol\/Gyfoes i Gr\u0175p dros 4 mewn nifer 1. Adran Amlwch 2. Adran Rhosllanerchrugog 3. E.K Wood Dance 107. Dawns Greadigol\/Cyfoes i B\u00e2r 1. Lowrie a Jodie 2. Caitlin ac Elin 3. Cari Owen a Ffion Bulkeley 108. Dawns Unigol Disgo, Hip Hop neu Stryd i rai 12 oed a throsodd 1. Charlie Lindsay 2. Kai Easter 3. Catrin Jones 109. Dawns Unigol Disgo, Hip Hop neu Stryd i rai dan 12 oed 1. Lydia Grace Madoc 2. Jodie Garlick 3. Lowri Angharad Williams 110. Dawns Disgo, Hip Hop neu Stryd i B\u00e2r 1. Charlie Lindsay a Megan Burgess 2. Lowri a Jodie 3. Caitlin ac Elin 111. Dawns Disgo, Hip Hop neu Stryd i Gr\u0175p 1. Hudoliaeth 2. Heintys 3. Jukebox Collective  Drama 112. Actio Drama neu waith dyfeisiedig 1. Cwmni Criw Maes 2. Cwmni Drama'r Gwter Fawr 3. Cwmni Doli Micstiyrs 115. Deialog 1. Anni a Begw 2. Leisa Gwenllian a Lois Glain Postle 3. Iestyn a Nye 116. Gwobr Richard Burton i rai rhwng 16 a 25 oed Eilir Gwyn 117. Monolog i rai 12-16 oed 1. Morgan Sion Owen 2. Manon Fflur 3. Zara Evans 120. Trosi i'r Gymraeg Jim Parc Nest 121. Cyfansoddi dwy fonolog gyferbyniol John Gruffydd Jones 122. Cyfansoddi drama radio mewn unrhyw genre Gareth William Jones 123. Ffilm fer ar unrhyw ffurf ddigidol Iolo Edwards 124. Tlws Dysgwr y Flwyddyn Matt Spry  Dysgwyr 125. C\u00f4r Dysgwyr rhwng 10 a 40 mewn nifer 1. C\u00f4r Daw 2. C\u00f4r Dysgwyr Sir Benfro 3. C\u00f4r Dysgwyr Porthcawl 126. Llefaru Unigol 16 oed a throsodd (dysgwyr) 1. Helen Evans 127. Parti Canu (dysgwyr) 1. Parti Daw Naw 2. Hen Adar Y Fenni 3. Parti Canu'r Fro 128. Unawd (dysgwyr) 1. Stephanie Greer 2. Paula Denby 3. Kathy Kettle 129. Llefaru Unigol 16 oed a throsodd: lefel Mynediad\/Canolradd (dysgwyr) 1. Lyn Bateman 2. Helen Kennedy 3. Alan Kettle 130. Sgets (dysgwyr) 1. Dosbarth Hwyliog Caron 131. Cystadleuaeth Y Gadair Rosa Hunt 132. Cystadleuaeth Y Tlws Rhyddiaith Rosa Hunt 133. Llythyr i'w roi mewn capsiwl amser Sue Hyland 134. Fy hoff ap \/ My favourite app Angela Taylor 135. Sgwrs rhwng dau berson dros y ffens Kathy Sleigh 136. Darn i bapur bro yn hysbysebu digwyddiad Tracy Evans 137. Gwaith gr\u0175p neu unigol Rebecca Edwards 138. Gwaith unigol Sarah Williams  Gwyddoniaeth a Thechnoleg 139. Y Fedal Wyddoniaeth a Thechnoleg er Anrhydedd Hefin Jones 140. Erthygl Gymraeg Gwydion Jones 142. Gwobr Dyfeisio \/ Arloesedd Cadi Nicholas  Llefaru 145. C\u00f4r Llefaru dros 16 mewn nifer 1. C\u00f4r Sarn Helen 2. Merched Eglwys Minny Street 146. Parti Llefaru hyd at 16 mewn nifer 1. Parti Man a Man 2. Merched Ryc a R\u00f4l Clwb Rygbi Cymry Caerdydd 3. Ail Wynt 147. Gwobr Goffa Llwyd o'r Bryn 21 oed a throsodd Karen Owen 148. Llefaru Unigol Agored 1. Megan Ll\u0177n 2. Elliw Dafydd 3. Si\u00f4n Jenkins 149. Cystadleuaeth Dweud Stori 1. Eiry Palfrey 2. Fiona Collins 3. Ifan Wyn 150. Llefaru Unigol 16-21 oed 1. Cai F\u00f4n Davies 2. Efa Prydderch 3. Mali Elwy Williams 151. Llefaru Unigol 12-16 oed 1. Non F\u00f4n Davies 2. Sophie Jones 3. Nansi Rhys Adams 152. Llefaru Unigol dan 12 oed 1. Betrys Llwyd Dafydd 2. Beca Marged Hogg 3. Elin Williams 153. Llefaru Unigol o'r Ysgrythur 16 oed a throsodd 1. Meleri Morgan 2. Caryl Fay Jones 3. Cai F\u00f4n Davies 154. Llefaru Unigol o'r Ysgrythur dan 16 oed 1. Sophie Jones 2. Morgan Sion Owen 3. Owain John  Llenyddiaeth 157. Englyn unodl union: Llwybr Arfordir Cymru R John Roberts 158. Englyn ysgafn: Cawdel\/Llanast Dai Rees Davies 160. Cywydd heb fod dros 14 o linellau: Bae Dafydd Mansel Job 161. Soned: Esgidiau Elin Meek 162. Filan\u00e9l: Breuddwyd Huw Evans 163. Pum triban i'r synhwyrau Rhiain Bebb 164. Chwe limrig Idris Reynolds 165. Cyfansoddi cerdd i'w llefaru ar lwyfan gan bobl ifanc 12-16 oed John Gruffydd Jones 166. Deg cyfarchiad mewn cardiau ar gyfer amrywiaeth o achlysuron John Eric Hughes 168. Ysgoloriaeth Mentora Emyr Feddyg Gwynne Wheldon Evans 169. Gwobr Goffa Daniel Owen Mari Williams 173. Stori fer: Gofod Dyfan Maredydd Lewis 174. Ll\u00ean micro: Gwesty Menna Machreth 175. Ysgrif: Trobwynt Dyfan Maredydd Lewis 176. Dyddiadur dychmygol beirniad Eisteddfod John Meurig Edwards 177. Casgliad o erthyglau i bapur bro Meurig Rees 178. Casgliad o lythyron dychmygol mewn cyfnos o ryfel Vivian Parry Williams 179. Taith dywys i gyflwyno ardal John Parry 180. Darn ffeithiol creadigol Kate Woodward 181. Adolygiad o waith creadigol Ciron Gruffydd 182. Casgliad o hyd at 30 o enwau lleoedd unrhyw ardal, pentref neu dref yng Nghymru Gerwyn James 183. Dwy erthygl, o leiaf 1000 o eiriau yr un, ar gyfer Y Casglwr Heather Williams 184. Cystadleuaeth i rai sydd wedi byw yn y Wladfa ar hyd eu hoes ac yn dal i fyw yn yr Ariannin Nantlais Evans  Eraill Seremoni Cyflwyno Medal Syr T H Parry-Williams - er clod Meinir Lloyd, Caerfyrddin Cyhoeddi enwau buddugwyr Tlysau Sefydliad y Merched Stondin ar Faes yr Eisteddfod: 1. Cymorth Cristnogol 2. British Heart Foundation Cymru  Gweler hefyd Eisteddfod Genedlaethol Cymru \u2013 hanes yr Eisteddfod Genedlaethol Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd \u2013 achlysuron eraill pan gynhaliwyd yr Eisteddfod yng Nghaerdydd Cyfeiriadau","599":"Un o brif strydoedd preswyl Aberystwyth yw Ffordd y Gogledd (Saesneg: North Road).  Daearyddiaeth y Ffordd Mae Ffordd y Gogledd yn gorwedd ar ochr ogleddol-ddwyreiniol tref Aberystwyth ar echel de i'r gogledd. I'r rhan fwyaf o'r stryd dim ond tai ar ochr sydd gyda golygfa ddyrchafedig o dref Aberystwyth, y m\u00f4r ac yn unionsyth o dan y ffordd, cyrtiau tenis Clwb Tenis Aberystwyth sydd a'i mynediad ar Morfa Mawr, Aberystwyth. Mae ochr ddeheuol y ffordd yn creu cyffordd gyda Stryd y Dollborth, Ffordd Penglais a beth sydd, yn rhan o'r A487 sy'n arwain at Fachynlleth. Mae ochr ogleddol y ffordd yn gwyro tua'r m\u00f4r gyda Clinic Ffordd y Gogledd ar y chwith cyn creu cyffordd gyda Morfa Mawr, ac yna, bron yn unionsyth, stryd Glan-y-m\u00f4r, Aberystwyth, sef y Promen\u00e2d enwog. Mae'r tai yn dyddio o gyfnod diwedd oes Victoria a'r cyfnod cyn y Rhyfel Mawr yn helaeth a gosgeiddig ac ymysg y drytaf yn Aberystwyth. Yn wahanol i nifer o dai mawr tref Aberystwyth, mae nifer o deuluoedd yn dal i letya yn y stryd yn hytrach na myfyrwyr neu tai wedi eu troi'n fflatiau.  Hanes Rhoddwyd amlinelliad o stryd Morfa Mawr ym map William Couling o 1809 ond roedd gan mwyaf heb ei gyffwrdd yn 1834. a tu \u00f4l i'r ffordd roedd llwybr rhaff (rhopys), lle ddatblygodd Ffordd y Gogledd. Dechreuwyd adeiladu Neuadd y Dref yn 1856. Mae'r mwyafrif o'i adeiladau ar Ffordd y Gogledd a Morfa Mawr (sydd oddi tano) yn dyddio o'r 1890au ac 1900au. Ceir felly unffurfiaeth arddull i'r rhan fwyaf o'r tai.Ceir elfennau o arddull Gothig i rai o adeiladau Morfa MawrCeir cofnod o'r enw fel North Road yn 1889 sy'n cyd-fynd gyda thwf Aberystwyth wrth iddi ymestyn i'r gogledd a'r dwyrain.  T. H. Parry-Williams Ymysg yr enwogion sydd wedi byw ar Ffordd y Gogledd mae'r bardd Syr T. H. Parry-Williams a oedd yn ddarlithydd ym Mhrifysgol Aberystwyth. Bu'n byw yn y 'Wern' a cheir plac llechen ar fur blaen y t\u0177 i gofnodi'r ffaith.  Evan D. Jones Cartref olaf E. D. Jones, yr archifydd a llyfrgellydd Llyfrgell Genedlaethol Cymru rhwng 1958 a 1969 oedd Penlle'rneuadd ar y stryd hon.  Ysbyty Ffordd y Gogledd Un o nodweddion hanesyddol y stryd yw mai dyma oedd lleoliad ysbyty lleol, Aberystwyth Infirmary and Cardiganshire General Hospital rhwng (1838 - 1936), ac yna'r Aberystwyth and Cardiganshire General Hospital (1936 - 1966). Roedd y safle ar Ffordd y Gogledd yn weithredol rhwng 1888-1966. Tua diwedd y sefydliad oedd yn Uned Henoed (Geriatric Unit), a gaeodd ac yna a ddymchwelwyd yn 1998. Dyma oedd safle brif ysbyty nes agor Ysbyty Bronglais ar Riw Penglais, oddeutu chwarter milltir i'r gogledd.Cofnodir hanes yr ysbyty gydag enw stryd fechan 'Ffordd yr Ysbyty', sydd yn arwain oddi ar ochr ddwyreiniol Ffordd y Gogledd a thu \u00f4l iddi. Ceir adlais o draddodiad meddygol Ysbyty Ffordd y Gogledd gyda bodolaeth Clinig Ffordd y Gogledd ar ochr pellaf y stryd tuag at y m\u00f4r. Dyma ysbyty iechyd rhyw, llygaid a thraed. Bydd yn adnabyddus i nifer o fyfyrwyr dros y degawdau gan fod modd cael cyfarpar atal cenhedlu, megis condomau, yno am ddim.  Nodweddion Ceir sawl nodwedd hynod i'r ffordd.  Lleolir cyrtiau tenis Clwb Tenis Aberystwyth oddi tan y ffordd Clinig Ffordd y Gogledd Fflatiau Penmorfa - ceir y blociau fflat yma ar ochr ddeheuol y ffordd. Gelli Anwen - ceir llwybr troed serth sy'n arwain at Gastell Brychan, pencadlys Cyngor Llyfrau Cymru sydd uwchben y ffordd. Enwir y llwybr ar \u00f4l Anwen Tydu Jones (1963-2008) oedd yn gweithio yn y Cyngor Llyfrau. Ysgrifenwyd cerdd fer sydd ar gofeb llechen i'r llwybr gan g\u0175r a gweddw Anwen, y diweddar Afan ab Alun, bu am gyfnod yn Faer Aberystwyth yn 1985. Geiriad y plac llechen ar droed 'Gelli Anwen' Oriel      Cyfeiriadau Dolenni allanol Ffoto Dathliadau Nadolig yn Ysbyty Ffordd y Gogledd, Aberystwyth Gwefan Cyngor Tref Aberystwyth","602":"Tywysog Cymru yw teitl etifedd diymwad coron y Deyrnas Unedig. Diben gwreiddiol y teitl oedd i uno Cymru dan benarglwyddiaeth Tywysog Gwynedd. Y person cyntaf i ddefnyddio'r teitl oedd Dafydd ap Llywelyn, ond Llywelyn ap Gruffudd oedd y cyntaf i gael ei gydnabod fel Tywysog Cymru, gyda sefydliad Tywysogaeth Cymru ym 1267. Ar \u00f4l cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Mae rhai eraill wedi hawlio'r teitl, yn bennaf Dafydd ap Gruffudd, Owain Lawgoch ac Owain Glyn D\u0175r.  Brenhinoedd Cymru Brenin oedd y teitl a ddefnyddiai rheolwyr Cymreig cyn i'r term \"tywysog\" gael ei fabwysiadu. Serch hynny nid y tywysogion oedd y cyntaf i geisio uno Cymru dan un penarglwydd.  Llwyddodd Rhodri Mawr, brenin Gwynedd (844-878), i ychwanegu Powys (855-878) a Seisyllwg (871-878) at ei deyrnas. Llwyddodd Hywel Dda, brenin Seisyllwg (900-950), i ddod yn frenin ar Ddyfed (904-950), Brycheiniog (930-950), Gwynedd a Phowys (942-950). Roedd Maredudd ab Owain, brenin Deheubarth (986-999) hefyd yn teyrnasu ar Wynedd a Phowys (986-999). Gruffudd ap Llywelyn yw'r unig rheolwr Cymreig i ddod yn frenin ar Gymru gyfan. Daeth yn frenin ar Wynedd a Phowys ym 1039, Deheubarth ym 1055, a gweddill Cymru ym 1058 tan ei farw ym 1063. Tywysogion y Cymry Bu tueddiad i ddefnyddio'r gair Tywysog am reolwyr Cymru o tua 1200 ymlaen. Cyn hynny defnyddiwyd y gair brenin hyd yn oed gan groniclwyr Lloegr. Daeth Owain Gwynedd i ddefnyddio'r teitl princeps Wallensium (tywysog y Cymry) erbyn diwedd ei oes. Disgrifir ei fab Dafydd ab Owain Gwynedd fel princeps Norwalliae (tywysog gogledd Cymru) a Rhys ap Gruffudd o Ddeheubarth fel proprietarius princeps Sudwalie, (priod dywysog de Cymru). Mae John Davies (hanesydd) yn ei gyfrol Hanes Cymru yn pwysleisio nad yw newid teitl o frenin i dywysog yn golygu lleihad yn eu statws o angenrheidrwydd. Ystyr y gair Cymraeg 'tywysog' yw \"un sy'n tywys, arweinydd, rheolwr\" neu'n llythrennol \"un sydd ar y blaen, un sy'n arwain.\" Defnyddiai Llywelyn Fawr y teitl \"Tywysog Gogledd Cymru\". Nod pob un o'r tywysogion hyn oedd i benarglwyddiaethu ar Gymru gyfan. Y rhai yn eu plith a lwyddodd i ddod yn benarglwyddi a de facto tywysogion Cymru oedd Owain Gwynedd, Rhys ap Gruffudd a Llywelyn Fawr; ond Llywelyn ap Gruffudd a lwyddodd i sefydlu Tywysogaeth Cymru.  Rhestr o Dywysogion y Cymry Owain Gwynedd, \"Tywysog y Cymry\", Tywysog Gwynedd 1137-1170 Rhys ap Gruffudd \"Tywysog De Cymru\" Tywysog Deheubarth 1155-1197 Dafydd ab Owain Gwynedd \"Tywysog Gogledd Cymru\" Tywysog Gwynedd 1170-1195 Llywelyn Fawr, \"Tywysog Gogledd Cymru\" Tywysog Gwynedd 1195-1240 Dafydd ap Llywelyn \"Tywysog Cymru\" Tywysog Gwynedd 1240-1246 Llywelyn ap Gruffudd \"Tywysog Cymru\" Tywysog Gwynedd 1246-1282; Tywysog Cymru 1267-1282 Tywysogion Cymru Prif Erthygl: Tywysogaeth Cymru Sefydlwyd Tywysogaeth Cymru ym 1267 gan Lywelyn ap Gruffudd gyda chydnabyddiaeth Brenin Lloegr a'r Pab. Ar \u00f4l cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Ers y Deddfau Uno ym 1536 a 1543 nid oes gan ddeilydd y teitl unrhyw r\u00f4l gyfansoddiadol yng Nghymru  Rhestr o Dywysogion Cymru Llywelyn ap Gruffudd 1267-1282 Edward o Gaernarfon 1301-1307 Edward, y Tywysog Du 1343-1376 Rhisiart o Bordeaux 1376-1377 Harri Mynwy 1399-1413 Edward o Westminster 1454-1471 Edward mab Edward IV 1471-1483 Edward o Middleham  1483-1484 Arthur Tudur 1489-1502 Harri Tudur 1504-1509 Harri Stuart 1610-1612 Siarl Stuart 1616-1625 Si\u00f4r mab Si\u00f4r I 1714-1727 Frederick 1729-1751 Si\u00f4r mab Frederick 1751-1760 Si\u00f4r y Rhaglyw Dywysog 1762-1820 Albert Edward 1841-1901 Si\u00f4r mab Edward VII 1901-1910 Edward mab Si\u00f4r V 1910-1936 Siarl Windsor (ers 1958) Hawlwyr i'r teitl o Dywysog Cymru Dafydd ap Gruffudd 1282-1283Hawliodd Dafydd ap Gruffudd y teitl ar \u00f4l marwolaeth ei frawd Llywelyn ap Gruffudd, ond ni oroesodd y rhyfel yn erbyn Edward I, brenin Lloegr.   Owain Lawgoch 1363-1378Hawliodd Owain Lawgoch y teitl fel etifedd olaf llinach tywysogion Aberffraw, ond cafodd ei lofruddio cyn iddo wirioneddu ei gynlluniau.   Owain Glyn D\u0175r 1400-1412Arweinydd gwrthryfel yn erbyn Harri IV, brenin Lloegr, coronwyd Owain yn Dywysog Cymru gan ei gefnogwyr ym 1400 a chafodd ei gydnabod gan frenin Ffrainc. Ffurfiodd Owain gynghrair strategol gyda gwrthwynebwyr mwyaf nerthol Harri. Carcharodd Edmund Mortimer, ewythr 5ed Iarll y Mers (Sir Caergrawnt), a oedd yn hawlio gorsedd Lloegr, ym 1402. Am gyfnod roedd yn rheoli bron y cyfan o Gymru, ond ar \u00f4l 1405 dechreuodd y gwrthryfel edwino'n raddol. Ceir y cofnod olaf am Owain yn 1412, ac nid oes unrhyw sicrwydd am ei hanes ar \u00f4l hynny. Saif, fodd bynnag, yng nghof y Gymru gyfoes fel un o bileri pwysicaf y genedl.  Cyfeiriadau","603":"Tywysog Cymru yw teitl etifedd diymwad coron y Deyrnas Unedig. Diben gwreiddiol y teitl oedd i uno Cymru dan benarglwyddiaeth Tywysog Gwynedd. Y person cyntaf i ddefnyddio'r teitl oedd Dafydd ap Llywelyn, ond Llywelyn ap Gruffudd oedd y cyntaf i gael ei gydnabod fel Tywysog Cymru, gyda sefydliad Tywysogaeth Cymru ym 1267. Ar \u00f4l cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Mae rhai eraill wedi hawlio'r teitl, yn bennaf Dafydd ap Gruffudd, Owain Lawgoch ac Owain Glyn D\u0175r.  Brenhinoedd Cymru Brenin oedd y teitl a ddefnyddiai rheolwyr Cymreig cyn i'r term \"tywysog\" gael ei fabwysiadu. Serch hynny nid y tywysogion oedd y cyntaf i geisio uno Cymru dan un penarglwydd.  Llwyddodd Rhodri Mawr, brenin Gwynedd (844-878), i ychwanegu Powys (855-878) a Seisyllwg (871-878) at ei deyrnas. Llwyddodd Hywel Dda, brenin Seisyllwg (900-950), i ddod yn frenin ar Ddyfed (904-950), Brycheiniog (930-950), Gwynedd a Phowys (942-950). Roedd Maredudd ab Owain, brenin Deheubarth (986-999) hefyd yn teyrnasu ar Wynedd a Phowys (986-999). Gruffudd ap Llywelyn yw'r unig rheolwr Cymreig i ddod yn frenin ar Gymru gyfan. Daeth yn frenin ar Wynedd a Phowys ym 1039, Deheubarth ym 1055, a gweddill Cymru ym 1058 tan ei farw ym 1063. Tywysogion y Cymry Bu tueddiad i ddefnyddio'r gair Tywysog am reolwyr Cymru o tua 1200 ymlaen. Cyn hynny defnyddiwyd y gair brenin hyd yn oed gan groniclwyr Lloegr. Daeth Owain Gwynedd i ddefnyddio'r teitl princeps Wallensium (tywysog y Cymry) erbyn diwedd ei oes. Disgrifir ei fab Dafydd ab Owain Gwynedd fel princeps Norwalliae (tywysog gogledd Cymru) a Rhys ap Gruffudd o Ddeheubarth fel proprietarius princeps Sudwalie, (priod dywysog de Cymru). Mae John Davies (hanesydd) yn ei gyfrol Hanes Cymru yn pwysleisio nad yw newid teitl o frenin i dywysog yn golygu lleihad yn eu statws o angenrheidrwydd. Ystyr y gair Cymraeg 'tywysog' yw \"un sy'n tywys, arweinydd, rheolwr\" neu'n llythrennol \"un sydd ar y blaen, un sy'n arwain.\" Defnyddiai Llywelyn Fawr y teitl \"Tywysog Gogledd Cymru\". Nod pob un o'r tywysogion hyn oedd i benarglwyddiaethu ar Gymru gyfan. Y rhai yn eu plith a lwyddodd i ddod yn benarglwyddi a de facto tywysogion Cymru oedd Owain Gwynedd, Rhys ap Gruffudd a Llywelyn Fawr; ond Llywelyn ap Gruffudd a lwyddodd i sefydlu Tywysogaeth Cymru.  Rhestr o Dywysogion y Cymry Owain Gwynedd, \"Tywysog y Cymry\", Tywysog Gwynedd 1137-1170 Rhys ap Gruffudd \"Tywysog De Cymru\" Tywysog Deheubarth 1155-1197 Dafydd ab Owain Gwynedd \"Tywysog Gogledd Cymru\" Tywysog Gwynedd 1170-1195 Llywelyn Fawr, \"Tywysog Gogledd Cymru\" Tywysog Gwynedd 1195-1240 Dafydd ap Llywelyn \"Tywysog Cymru\" Tywysog Gwynedd 1240-1246 Llywelyn ap Gruffudd \"Tywysog Cymru\" Tywysog Gwynedd 1246-1282; Tywysog Cymru 1267-1282 Tywysogion Cymru Prif Erthygl: Tywysogaeth Cymru Sefydlwyd Tywysogaeth Cymru ym 1267 gan Lywelyn ap Gruffudd gyda chydnabyddiaeth Brenin Lloegr a'r Pab. Ar \u00f4l cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Ers y Deddfau Uno ym 1536 a 1543 nid oes gan ddeilydd y teitl unrhyw r\u00f4l gyfansoddiadol yng Nghymru  Rhestr o Dywysogion Cymru Llywelyn ap Gruffudd 1267-1282 Edward o Gaernarfon 1301-1307 Edward, y Tywysog Du 1343-1376 Rhisiart o Bordeaux 1376-1377 Harri Mynwy 1399-1413 Edward o Westminster 1454-1471 Edward mab Edward IV 1471-1483 Edward o Middleham  1483-1484 Arthur Tudur 1489-1502 Harri Tudur 1504-1509 Harri Stuart 1610-1612 Siarl Stuart 1616-1625 Si\u00f4r mab Si\u00f4r I 1714-1727 Frederick 1729-1751 Si\u00f4r mab Frederick 1751-1760 Si\u00f4r y Rhaglyw Dywysog 1762-1820 Albert Edward 1841-1901 Si\u00f4r mab Edward VII 1901-1910 Edward mab Si\u00f4r V 1910-1936 Siarl Windsor (ers 1958) Hawlwyr i'r teitl o Dywysog Cymru Dafydd ap Gruffudd 1282-1283Hawliodd Dafydd ap Gruffudd y teitl ar \u00f4l marwolaeth ei frawd Llywelyn ap Gruffudd, ond ni oroesodd y rhyfel yn erbyn Edward I, brenin Lloegr.   Owain Lawgoch 1363-1378Hawliodd Owain Lawgoch y teitl fel etifedd olaf llinach tywysogion Aberffraw, ond cafodd ei lofruddio cyn iddo wirioneddu ei gynlluniau.   Owain Glyn D\u0175r 1400-1412Arweinydd gwrthryfel yn erbyn Harri IV, brenin Lloegr, coronwyd Owain yn Dywysog Cymru gan ei gefnogwyr ym 1400 a chafodd ei gydnabod gan frenin Ffrainc. Ffurfiodd Owain gynghrair strategol gyda gwrthwynebwyr mwyaf nerthol Harri. Carcharodd Edmund Mortimer, ewythr 5ed Iarll y Mers (Sir Caergrawnt), a oedd yn hawlio gorsedd Lloegr, ym 1402. Am gyfnod roedd yn rheoli bron y cyfan o Gymru, ond ar \u00f4l 1405 dechreuodd y gwrthryfel edwino'n raddol. Ceir y cofnod olaf am Owain yn 1412, ac nid oes unrhyw sicrwydd am ei hanes ar \u00f4l hynny. Saif, fodd bynnag, yng nghof y Gymru gyfoes fel un o bileri pwysicaf y genedl.  Cyfeiriadau","604":"Tywysog Cymru yw teitl etifedd diymwad coron y Deyrnas Unedig. Diben gwreiddiol y teitl oedd i uno Cymru dan benarglwyddiaeth Tywysog Gwynedd. Y person cyntaf i ddefnyddio'r teitl oedd Dafydd ap Llywelyn, ond Llywelyn ap Gruffudd oedd y cyntaf i gael ei gydnabod fel Tywysog Cymru, gyda sefydliad Tywysogaeth Cymru ym 1267. Ar \u00f4l cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Mae rhai eraill wedi hawlio'r teitl, yn bennaf Dafydd ap Gruffudd, Owain Lawgoch ac Owain Glyn D\u0175r.  Brenhinoedd Cymru Brenin oedd y teitl a ddefnyddiai rheolwyr Cymreig cyn i'r term \"tywysog\" gael ei fabwysiadu. Serch hynny nid y tywysogion oedd y cyntaf i geisio uno Cymru dan un penarglwydd.  Llwyddodd Rhodri Mawr, brenin Gwynedd (844-878), i ychwanegu Powys (855-878) a Seisyllwg (871-878) at ei deyrnas. Llwyddodd Hywel Dda, brenin Seisyllwg (900-950), i ddod yn frenin ar Ddyfed (904-950), Brycheiniog (930-950), Gwynedd a Phowys (942-950). Roedd Maredudd ab Owain, brenin Deheubarth (986-999) hefyd yn teyrnasu ar Wynedd a Phowys (986-999). Gruffudd ap Llywelyn yw'r unig rheolwr Cymreig i ddod yn frenin ar Gymru gyfan. Daeth yn frenin ar Wynedd a Phowys ym 1039, Deheubarth ym 1055, a gweddill Cymru ym 1058 tan ei farw ym 1063. Tywysogion y Cymry Bu tueddiad i ddefnyddio'r gair Tywysog am reolwyr Cymru o tua 1200 ymlaen. Cyn hynny defnyddiwyd y gair brenin hyd yn oed gan groniclwyr Lloegr. Daeth Owain Gwynedd i ddefnyddio'r teitl princeps Wallensium (tywysog y Cymry) erbyn diwedd ei oes. Disgrifir ei fab Dafydd ab Owain Gwynedd fel princeps Norwalliae (tywysog gogledd Cymru) a Rhys ap Gruffudd o Ddeheubarth fel proprietarius princeps Sudwalie, (priod dywysog de Cymru). Mae John Davies (hanesydd) yn ei gyfrol Hanes Cymru yn pwysleisio nad yw newid teitl o frenin i dywysog yn golygu lleihad yn eu statws o angenrheidrwydd. Ystyr y gair Cymraeg 'tywysog' yw \"un sy'n tywys, arweinydd, rheolwr\" neu'n llythrennol \"un sydd ar y blaen, un sy'n arwain.\" Defnyddiai Llywelyn Fawr y teitl \"Tywysog Gogledd Cymru\". Nod pob un o'r tywysogion hyn oedd i benarglwyddiaethu ar Gymru gyfan. Y rhai yn eu plith a lwyddodd i ddod yn benarglwyddi a de facto tywysogion Cymru oedd Owain Gwynedd, Rhys ap Gruffudd a Llywelyn Fawr; ond Llywelyn ap Gruffudd a lwyddodd i sefydlu Tywysogaeth Cymru.  Rhestr o Dywysogion y Cymry Owain Gwynedd, \"Tywysog y Cymry\", Tywysog Gwynedd 1137-1170 Rhys ap Gruffudd \"Tywysog De Cymru\" Tywysog Deheubarth 1155-1197 Dafydd ab Owain Gwynedd \"Tywysog Gogledd Cymru\" Tywysog Gwynedd 1170-1195 Llywelyn Fawr, \"Tywysog Gogledd Cymru\" Tywysog Gwynedd 1195-1240 Dafydd ap Llywelyn \"Tywysog Cymru\" Tywysog Gwynedd 1240-1246 Llywelyn ap Gruffudd \"Tywysog Cymru\" Tywysog Gwynedd 1246-1282; Tywysog Cymru 1267-1282 Tywysogion Cymru Prif Erthygl: Tywysogaeth Cymru Sefydlwyd Tywysogaeth Cymru ym 1267 gan Lywelyn ap Gruffudd gyda chydnabyddiaeth Brenin Lloegr a'r Pab. Ar \u00f4l cwymp Llywelyn ym 1282 cafodd y dywysogaeth a'r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr, ac ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae'r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Ers y Deddfau Uno ym 1536 a 1543 nid oes gan ddeilydd y teitl unrhyw r\u00f4l gyfansoddiadol yng Nghymru  Rhestr o Dywysogion Cymru Llywelyn ap Gruffudd 1267-1282 Edward o Gaernarfon 1301-1307 Edward, y Tywysog Du 1343-1376 Rhisiart o Bordeaux 1376-1377 Harri Mynwy 1399-1413 Edward o Westminster 1454-1471 Edward mab Edward IV 1471-1483 Edward o Middleham  1483-1484 Arthur Tudur 1489-1502 Harri Tudur 1504-1509 Harri Stuart 1610-1612 Siarl Stuart 1616-1625 Si\u00f4r mab Si\u00f4r I 1714-1727 Frederick 1729-1751 Si\u00f4r mab Frederick 1751-1760 Si\u00f4r y Rhaglyw Dywysog 1762-1820 Albert Edward 1841-1901 Si\u00f4r mab Edward VII 1901-1910 Edward mab Si\u00f4r V 1910-1936 Siarl Windsor (ers 1958) Hawlwyr i'r teitl o Dywysog Cymru Dafydd ap Gruffudd 1282-1283Hawliodd Dafydd ap Gruffudd y teitl ar \u00f4l marwolaeth ei frawd Llywelyn ap Gruffudd, ond ni oroesodd y rhyfel yn erbyn Edward I, brenin Lloegr.   Owain Lawgoch 1363-1378Hawliodd Owain Lawgoch y teitl fel etifedd olaf llinach tywysogion Aberffraw, ond cafodd ei lofruddio cyn iddo wirioneddu ei gynlluniau.   Owain Glyn D\u0175r 1400-1412Arweinydd gwrthryfel yn erbyn Harri IV, brenin Lloegr, coronwyd Owain yn Dywysog Cymru gan ei gefnogwyr ym 1400 a chafodd ei gydnabod gan frenin Ffrainc. Ffurfiodd Owain gynghrair strategol gyda gwrthwynebwyr mwyaf nerthol Harri. Carcharodd Edmund Mortimer, ewythr 5ed Iarll y Mers (Sir Caergrawnt), a oedd yn hawlio gorsedd Lloegr, ym 1402. Am gyfnod roedd yn rheoli bron y cyfan o Gymru, ond ar \u00f4l 1405 dechreuodd y gwrthryfel edwino'n raddol. Ceir y cofnod olaf am Owain yn 1412, ac nid oes unrhyw sicrwydd am ei hanes ar \u00f4l hynny. Saif, fodd bynnag, yng nghof y Gymru gyfoes fel un o bileri pwysicaf y genedl.  Cyfeiriadau","605":"Gweinidog o Fedyddwr, awdur ac ymgyrchydd dros heddwch a chenedlaetholwr oedd Lewis Edward Valentine (1 Mehefin 1893 \u2013 5 Mawrth 1986). Roedd yn un o'r tri a losgodd rai o adeiladau byddin lloegr, a dedfrydwyd ef i 9 mis o garchar gan lys yr 'Old Bailey', Llundain.  Magwraeth Ganed Valentine mewn t\u0177 \"Hillside\" yn Stryd Clip Terfyn, Llanddulas, Sir Ddinbych, yn ail o saith o blant y chwarelwr Samuel Valentine (1854-1940), a oedd hefyd yn bregethwr cynorthwyol gyda'r Bedyddwyr, a'i wraig Mary (n\u00e9e Roberts, 1865-1928). Roedd ganddo dri brawd: Richard, Idwal a Stanley, a thair chwaer: Hannah, Nel a Lilian. Bu ei fagwraeth yng nghapel Bethesda yn Llanddulas yn ddylanwad allweddol arno, a glynnodd at gymuned delfrydol y capel a'r pentref ar hyd ei oes.  Coleg a'r Rhyfel Mynychodd ysgol elfennol Llanddulas ac Ysgol Uwchradd Eirias, Bae Colwyn wedi hynny; dychwelodd i'w hen ysgol gynradd yn ddisgybl-athro am ddwy flynedd cyn mynd i Goleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, yn 1913 i astudio ieithoedd Semitig o dan yr Athro Thomas Witton Davies a Chymraeg dan yr Athro John Morris-Jones. Dechreuodd bregethu flwyddyn cyn mynd i Fangor a rhoddodd ei fryd ar fynd yn weinidog. Pan dorrodd y Rhyfel Byd Cyntaf bu raid iddo ymrestru fel cynorthwywr meddygol yn y fyddin, profiad a wnaeth lawer i'w osod ar lwybr heddychaeth a Chenedlaetholdeb Cymreig. Ymunodd gyda'r DOTC yn y coleg, ac yn Ionawr 1916 \u00e2'r Corfflu Meddygol (RAMC). Erbyn Medi 1916 roedd yn cynorthwyo'r clwyfedig ar y llinell flaen, ond anadlodd nwy gwenwynig ym Brwydr Passchendaele ar 23 Hydref 1917. Am gyfnod o tua thri mis roedd yn ddall ac yn fud a byddar; treuliodd y cyfnod hwn mewn ysbyty yn Lloegr ac yn ara deg, dychwelodd i st\u00e2d gymharol normal. Erbyn mis Mawrth 1918 roedd wedi gwella digon i'w symud i Felffast, ac roedd yn Blackpool erbyn diwedd y rhyfel. Cyhoeddodd ffrwyth ei ddyddiaduron manwl yn Seren Gomer rhwng 1969-72 dan y teitl \"Dyddiadur Milwr\". Bu i'w brofiadau yn y rhyfel ei droi'n genedlaetholwr ac yn heddychwr o argyhoeddiad dwfn.Dychwelodd i'r \"Coleg ar y Bryn\" yn Ionawr 1919 lle graddiodd gyda dosbarth cyntaf mewn ieithoedd Semitig ym Mehefin 1919, gan ennill MA ddwy flynedd yn ddiweddarach am draethawd ar gyfieithiadau William Morgan a Richard Parry o Lyfr Job. Fel gweinidog, treuliodd ran helaeth o'i weinidogaeth yn Llandudno.  Priodi Fe'i ordeiniwyd yn weinidog yng Nghgapel y Tabernacl, Llandudno yn Ionawr 1921. Priododd Margaret Jones o Landudno ar 1 Hydref 1925, a ganwyd mab iddynt, Hedd yn 1926 a merch, Gweirrul yn 1932.  Fflam cenedlaetholdeb Roedd Valentine yn un o'r criw hynny a fynychodd cyfres o gyfarfodydd yng nghaffi'r Queen's yng Nghaernarfon yn 1924 a arweiniodd at sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru, 'Plaid Cymru' yn ddiweddarach. Lansiwyd y blaid newydd yn Eisteddfod Pwllheli yn Awst 1925 ac etholwyd Lewis Valentine yn Llywydd. Ef oedd ymgeisydd seneddol cyntaf y Blaid pan safodd dros etholaeth Sir Gaernarfon yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 1929. Mae'r 609 o bleidleiswyr a'i cefnogodd yn yr etholiad hwnnw bellach yn rhan o chwedloniaeth Plaid Cymru. Bu'n Llywydd am flwyddyn tan yr ysgol haf ym Machynlleth, pan olynwyd ef gan Saunders Lewis, ond gwasanaethodd Valentine fel is-lywydd rhwng 1935 a 1938.  Y \"T\u00e2n yn Ll\u0177n\" Yn 1936, cymerodd ran gyda Saunders Lewis a D. J. Williams mewn gweithred symbolaidd o losgi ysgol fomio ar dir hen blas Penyberth, ger Pwllheli yn Ll\u0177n. Treuliodd naw mis yn y carchar am hynny. Yn yr achos unwyd ei genedlaetholdeb a'i heddychiaeth ac ysbrydolodd lawer o genedlaetholwyr dros y degawdau dilynol.  Ymladdodd Valentine ymgyrch ar ran y Blaid yn erbyn yr Ysgol Fomio cyn y weithred, a disgrifiodd hynny mewn ysgrif yn Y Ddraig Goch ym Mehefin 1936 dan y teitl \"Bedydd t\u00e2n y Blaid Genedlaethol\". Yma, dywedodd mai bwriad y weithred o roi'r gwersyll ar d\u00e2n oedd sicrhau cyhoeddusrwydd i achos y Blaid, a thraddododd Valentine a Saunders Lewis areithiau yn Llys y Goron Caernarfon yn Hydref 1936 a gyhoeddwyd yn bamffled gan y Blaid. Nid oedd penderfyniad y rheithgor yn unfrydol y tro hwn felly symudwyd yr achos i lys yr Old Bailey yn Llundain yn Ionawr 1937 a dedfrydwyd y tri diffynnydd (a elwir yn \"D.J., Saunders a Valentine\") i naw mis o garchar yn Wormwood Scrubs; buont yno rhwng 20 Ionawr a 26 Awst 1937. Ysgrifennodd Valentine am ei brofiadau yn y carchar yn yr ysgrifau \"Beddau'r byw\" (yn Y Ddraig Goch) rhwng Tachwedd 1937 a Chwefror 1939; yma gwelir fod ei gydymdeimlad \u00e2'i gyd-garcharorion yn amlwg, a gwel yr ochr ddigri i lawer o'r profiadau yn y carchar. Bu aelodau ei gapel yn gefnogol iawn iddo drwy'r helynt hwn, a chafodd groeso cynnes pan ddychwelodd i'r weinidogaeth wedi iddo gael ei ryddhau o'r carchar.  Y llenor Golygai Seren Gomer, cylchgrawn y Bedyddwyr, o 1951 hyd 1975. Cofnodai ei brofiad yn y Rhyfel Mawr yn y gyfrol Dyddiadur milwr, a gyhoeddwyd ar \u00f4l ei farwolaeth, yn 1988. Cyfansoddodd nifer o emynau gan gynnwys Gweddi dros Gymru (a genir i d\u00f4n Ffinlandia Sibelius).  Y Deyrnas Bu Valentine yn olygydd ar nifer o gylchgronau enwadol gan gynnwys Y Deyrnas. Mewn un erthygl yn Y Deyrnas, 'Y Bregeth Olaf', mae'n adrodd stori sy'n nodweddiadol o'i arddull, ei genedlaetholdeb, a'i gariad at y Gymraeg. Yn ei stori, mae'n dangos fel y mae'r Gymraeg yn dirywio ym mhentref dychmygol o'r enw Llanyllechwedd, \"cyn i Saeson amharchus ei drosi yn Lanilecwith\". Sonia am weinidog a fu yno ers 30 mlynedd a welai ddirywio moesau'r dref a ni hoffai'r Cymry Saisaddolgar o'i gwmpas. Disgrifia fel y bu i \"a few words in English\" droi'n \"all the services in Bethesda Church be henceforth conducted in English\". Cododd yr hen weinidog ar ei draed, \"ei destun \u2013 ei lais  yn eiddil a\u2019r Beibl yn crynu yn ei law a dydwedodd: 'Lle ni byddo gweledigaeth, methu a wna y bobl.' A bu farw.\" Cloriau'r Deyrnas         Ei ohebiaeth gyda David Lloyd George Yn un o\u2019r rhifynnau cawn hanes aelodau'r Tabernacl yn anfon protest ynglyn \u00e2'r bwriad i godi'r ysgol fomio, at y llywodraeth ac yn anfon copi at Mr David Lloyd George. Yna anfonodd y Parch. Lewis Valentine apel bersonol at Lloyd George a dyma gyfieithiad o'r ateb Saesneg a dderbyniodd ar y 31ain Gorffennaf 1936 ac a ymddangosodd yn rhifyn Medi 1936 o'r Deyrnas:  Ymateb Lewis Valentine oedd:  Gwasanaeth Coffa Lewis Valentine Cynhaliwyd Gwasanaeth Coffa i'r Parchedig Lewis Valentine yn 'Y Tabernacl, Llandudno, ar bnawn Sadwrn, y 3ydd o Fai, 1986, o dan lywyddiaeth Y Parchedig Idwal Wyn Jones, y gweinidog bryd hynny. Canwyd dau o emynau Lewis Valentine: 'Maddau feiau'r bore gwridog' a 'Thros Gymru'n gwlad'. Cafwyd teyrngedau gan: Y Cynghorydd Owen Morris Roberts, Y Prifathro R. Tudur Jones, Dr. Gwynfor Evans a'r Parchedig M.J. Williams a chafwyd teyrnged ar g\u00e2n gan Dafydd Iwan. Cyflwynwyd y diolchiadau gan Ieuan Wyn Jones.  Cofeb Lewis Valentine Bellach, mae cofeb i'r Parchedig Lewis Valentine wedi ei gosod yn ei bentref genedigol, Llanddulas.        Llyfryddiaeth Lewis Valentine, Dyddiadur Milwr (1988) John Emyr (gol.), Lewis Valentine yn cofio (Gwasg Gee, Dinbych, 1983). Transgript sgwrs rhwng Valentine a John Emyr. Cyfeiriadau Cyhoeddwyd rhannau helaeth o'r erthygl yma gan Gareth Pritchard mewn nifer o gylchgronau gan gynnwys Y Pentan, Y Cymro a'r Herald Cymraeg (Daily Post).","607":"Gweinidog o Fedyddwr, awdur ac ymgyrchydd dros heddwch a chenedlaetholwr oedd Lewis Edward Valentine (1 Mehefin 1893 \u2013 5 Mawrth 1986). Roedd yn un o'r tri a losgodd rai o adeiladau byddin lloegr, a dedfrydwyd ef i 9 mis o garchar gan lys yr 'Old Bailey', Llundain.  Magwraeth Ganed Valentine mewn t\u0177 \"Hillside\" yn Stryd Clip Terfyn, Llanddulas, Sir Ddinbych, yn ail o saith o blant y chwarelwr Samuel Valentine (1854-1940), a oedd hefyd yn bregethwr cynorthwyol gyda'r Bedyddwyr, a'i wraig Mary (n\u00e9e Roberts, 1865-1928). Roedd ganddo dri brawd: Richard, Idwal a Stanley, a thair chwaer: Hannah, Nel a Lilian. Bu ei fagwraeth yng nghapel Bethesda yn Llanddulas yn ddylanwad allweddol arno, a glynnodd at gymuned delfrydol y capel a'r pentref ar hyd ei oes.  Coleg a'r Rhyfel Mynychodd ysgol elfennol Llanddulas ac Ysgol Uwchradd Eirias, Bae Colwyn wedi hynny; dychwelodd i'w hen ysgol gynradd yn ddisgybl-athro am ddwy flynedd cyn mynd i Goleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, yn 1913 i astudio ieithoedd Semitig o dan yr Athro Thomas Witton Davies a Chymraeg dan yr Athro John Morris-Jones. Dechreuodd bregethu flwyddyn cyn mynd i Fangor a rhoddodd ei fryd ar fynd yn weinidog. Pan dorrodd y Rhyfel Byd Cyntaf bu raid iddo ymrestru fel cynorthwywr meddygol yn y fyddin, profiad a wnaeth lawer i'w osod ar lwybr heddychaeth a Chenedlaetholdeb Cymreig. Ymunodd gyda'r DOTC yn y coleg, ac yn Ionawr 1916 \u00e2'r Corfflu Meddygol (RAMC). Erbyn Medi 1916 roedd yn cynorthwyo'r clwyfedig ar y llinell flaen, ond anadlodd nwy gwenwynig ym Brwydr Passchendaele ar 23 Hydref 1917. Am gyfnod o tua thri mis roedd yn ddall ac yn fud a byddar; treuliodd y cyfnod hwn mewn ysbyty yn Lloegr ac yn ara deg, dychwelodd i st\u00e2d gymharol normal. Erbyn mis Mawrth 1918 roedd wedi gwella digon i'w symud i Felffast, ac roedd yn Blackpool erbyn diwedd y rhyfel. Cyhoeddodd ffrwyth ei ddyddiaduron manwl yn Seren Gomer rhwng 1969-72 dan y teitl \"Dyddiadur Milwr\". Bu i'w brofiadau yn y rhyfel ei droi'n genedlaetholwr ac yn heddychwr o argyhoeddiad dwfn.Dychwelodd i'r \"Coleg ar y Bryn\" yn Ionawr 1919 lle graddiodd gyda dosbarth cyntaf mewn ieithoedd Semitig ym Mehefin 1919, gan ennill MA ddwy flynedd yn ddiweddarach am draethawd ar gyfieithiadau William Morgan a Richard Parry o Lyfr Job. Fel gweinidog, treuliodd ran helaeth o'i weinidogaeth yn Llandudno.  Priodi Fe'i ordeiniwyd yn weinidog yng Nghgapel y Tabernacl, Llandudno yn Ionawr 1921. Priododd Margaret Jones o Landudno ar 1 Hydref 1925, a ganwyd mab iddynt, Hedd yn 1926 a merch, Gweirrul yn 1932.  Fflam cenedlaetholdeb Roedd Valentine yn un o'r criw hynny a fynychodd cyfres o gyfarfodydd yng nghaffi'r Queen's yng Nghaernarfon yn 1924 a arweiniodd at sefydlu Plaid Genedlaethol Cymru, 'Plaid Cymru' yn ddiweddarach. Lansiwyd y blaid newydd yn Eisteddfod Pwllheli yn Awst 1925 ac etholwyd Lewis Valentine yn Llywydd. Ef oedd ymgeisydd seneddol cyntaf y Blaid pan safodd dros etholaeth Sir Gaernarfon yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 1929. Mae'r 609 o bleidleiswyr a'i cefnogodd yn yr etholiad hwnnw bellach yn rhan o chwedloniaeth Plaid Cymru. Bu'n Llywydd am flwyddyn tan yr ysgol haf ym Machynlleth, pan olynwyd ef gan Saunders Lewis, ond gwasanaethodd Valentine fel is-lywydd rhwng 1935 a 1938.  Y \"T\u00e2n yn Ll\u0177n\" Yn 1936, cymerodd ran gyda Saunders Lewis a D. J. Williams mewn gweithred symbolaidd o losgi ysgol fomio ar dir hen blas Penyberth, ger Pwllheli yn Ll\u0177n. Treuliodd naw mis yn y carchar am hynny. Yn yr achos unwyd ei genedlaetholdeb a'i heddychiaeth ac ysbrydolodd lawer o genedlaetholwyr dros y degawdau dilynol.  Ymladdodd Valentine ymgyrch ar ran y Blaid yn erbyn yr Ysgol Fomio cyn y weithred, a disgrifiodd hynny mewn ysgrif yn Y Ddraig Goch ym Mehefin 1936 dan y teitl \"Bedydd t\u00e2n y Blaid Genedlaethol\". Yma, dywedodd mai bwriad y weithred o roi'r gwersyll ar d\u00e2n oedd sicrhau cyhoeddusrwydd i achos y Blaid, a thraddododd Valentine a Saunders Lewis areithiau yn Llys y Goron Caernarfon yn Hydref 1936 a gyhoeddwyd yn bamffled gan y Blaid. Nid oedd penderfyniad y rheithgor yn unfrydol y tro hwn felly symudwyd yr achos i lys yr Old Bailey yn Llundain yn Ionawr 1937 a dedfrydwyd y tri diffynnydd (a elwir yn \"D.J., Saunders a Valentine\") i naw mis o garchar yn Wormwood Scrubs; buont yno rhwng 20 Ionawr a 26 Awst 1937. Ysgrifennodd Valentine am ei brofiadau yn y carchar yn yr ysgrifau \"Beddau'r byw\" (yn Y Ddraig Goch) rhwng Tachwedd 1937 a Chwefror 1939; yma gwelir fod ei gydymdeimlad \u00e2'i gyd-garcharorion yn amlwg, a gwel yr ochr ddigri i lawer o'r profiadau yn y carchar. Bu aelodau ei gapel yn gefnogol iawn iddo drwy'r helynt hwn, a chafodd groeso cynnes pan ddychwelodd i'r weinidogaeth wedi iddo gael ei ryddhau o'r carchar.  Y llenor Golygai Seren Gomer, cylchgrawn y Bedyddwyr, o 1951 hyd 1975. Cofnodai ei brofiad yn y Rhyfel Mawr yn y gyfrol Dyddiadur milwr, a gyhoeddwyd ar \u00f4l ei farwolaeth, yn 1988. Cyfansoddodd nifer o emynau gan gynnwys Gweddi dros Gymru (a genir i d\u00f4n Ffinlandia Sibelius).  Y Deyrnas Bu Valentine yn olygydd ar nifer o gylchgronau enwadol gan gynnwys Y Deyrnas. Mewn un erthygl yn Y Deyrnas, 'Y Bregeth Olaf', mae'n adrodd stori sy'n nodweddiadol o'i arddull, ei genedlaetholdeb, a'i gariad at y Gymraeg. Yn ei stori, mae'n dangos fel y mae'r Gymraeg yn dirywio ym mhentref dychmygol o'r enw Llanyllechwedd, \"cyn i Saeson amharchus ei drosi yn Lanilecwith\". Sonia am weinidog a fu yno ers 30 mlynedd a welai ddirywio moesau'r dref a ni hoffai'r Cymry Saisaddolgar o'i gwmpas. Disgrifia fel y bu i \"a few words in English\" droi'n \"all the services in Bethesda Church be henceforth conducted in English\". Cododd yr hen weinidog ar ei draed, \"ei destun \u2013 ei lais  yn eiddil a\u2019r Beibl yn crynu yn ei law a dydwedodd: 'Lle ni byddo gweledigaeth, methu a wna y bobl.' A bu farw.\" Cloriau'r Deyrnas         Ei ohebiaeth gyda David Lloyd George Yn un o\u2019r rhifynnau cawn hanes aelodau'r Tabernacl yn anfon protest ynglyn \u00e2'r bwriad i godi'r ysgol fomio, at y llywodraeth ac yn anfon copi at Mr David Lloyd George. Yna anfonodd y Parch. Lewis Valentine apel bersonol at Lloyd George a dyma gyfieithiad o'r ateb Saesneg a dderbyniodd ar y 31ain Gorffennaf 1936 ac a ymddangosodd yn rhifyn Medi 1936 o'r Deyrnas:  Ymateb Lewis Valentine oedd:  Gwasanaeth Coffa Lewis Valentine Cynhaliwyd Gwasanaeth Coffa i'r Parchedig Lewis Valentine yn 'Y Tabernacl, Llandudno, ar bnawn Sadwrn, y 3ydd o Fai, 1986, o dan lywyddiaeth Y Parchedig Idwal Wyn Jones, y gweinidog bryd hynny. Canwyd dau o emynau Lewis Valentine: 'Maddau feiau'r bore gwridog' a 'Thros Gymru'n gwlad'. Cafwyd teyrngedau gan: Y Cynghorydd Owen Morris Roberts, Y Prifathro R. Tudur Jones, Dr. Gwynfor Evans a'r Parchedig M.J. Williams a chafwyd teyrnged ar g\u00e2n gan Dafydd Iwan. Cyflwynwyd y diolchiadau gan Ieuan Wyn Jones.  Cofeb Lewis Valentine Bellach, mae cofeb i'r Parchedig Lewis Valentine wedi ei gosod yn ei bentref genedigol, Llanddulas.        Llyfryddiaeth Lewis Valentine, Dyddiadur Milwr (1988) John Emyr (gol.), Lewis Valentine yn cofio (Gwasg Gee, Dinbych, 1983). Transgript sgwrs rhwng Valentine a John Emyr. Cyfeiriadau Cyhoeddwyd rhannau helaeth o'r erthygl yma gan Gareth Pritchard mewn nifer o gylchgronau gan gynnwys Y Pentan, Y Cymro a'r Herald Cymraeg (Daily Post).","612":"Mae Sumak Helena Sir\u00e9n Gualinga (ganwyd 27 Chwefror, 2002) yn ymgyrchydd hinsawdd a hawliau dynol brodorol o gymuned Kichwa Sarayaku yn Pastaza, Ecwador. Bywyd cynnar Ganwyd Helena Gualinga ar 27 Chwefror  2002, yng nghymuned frodorol Kichwa Sarayaku yn Pastaza, Ecwador. Mae ei mam, Noem\u00ed Gualinga yn gyn-lywydd Ecwador brodorol o Gymdeithas Merched Kichwa.. Ei chwaer h\u0177n yw'r ymgyrchydd Nina Gualinga. Mae ei modryb Patricia Gualinga  a'i mam-gu Cristina Gualinga yn amddiffynwyr hawliau dynol menywod brodorol yn yr Amazon ac achosion amgylcheddol. Ei thad yw Anders Sir\u00e9n, athro bioleg yn y Ffindir  yn adran daearyddiaeth a daeareg Prifysgol Turku.Ganwyd Gualinga yn nhiriogaeth Sarayaku yn Pastaza, Ecwador. Treuliodd y rhan fwyaf o'i harddegau'n byw yn Pargas ac yn ddiweddarach yn Turku, y Ffindir ble mae ei thad yn dod. Yn 2021 roedd yn mynychu'r ysgol uwchradd yn Ysgol Eglwys Gadeiriol \u00c5bo.O oedran ifanc iawn, mae Gualinga wedi bod yn dyst i erledigaeth ei theulu am sefyll yn erbyn buddiannau cwmn\u00efau olew mawr a'u heffaith amgylcheddol ar dir brodorol. Collodd sawl arweinydd o\u2019i chymuned eu bywyd mewn gwrthdaro treisgar yn erbyn y llywodraeth a chorfforaethau global. Mae hi wedi nodi dros Yle ei bod yn gweld ei \"magwraeth anwirfoddol mewn amgylchedd mor gynhyrfus yn gyfle\".   Gweithredu Cydnabyddir Gualinga fel llefarydd ar ran cymuned frodorol Sarayaku gan amlygu a datgelu\u2019r gwrthdaro rhwng ei chymuned a chwmn\u00efau olew trwy gario neges rymus yr ieuenctid mewn ysgolion lleol yn Ecwador. Llwyddodd hefyd i ddyrchafu'r neges hon i'r gymuned ryngwladol gan obeithio cyrraedd llunwyr polisiau bydeang. Mae hi a'i theulu wedi disgrifio nifer o ffyrdd y maent hwy, fel aelodau o gymunedau brodorol yn yr Amazon, wedi profi newid hinsawdd, gan gynnwys mwy-a-mwy o: danau coedwig, anialwch, dinistr uniongyrchol, clefydau a ledaenir gan lifogydd, ac eira'n toddi'n gyflymach ar gopaon mynyddoedd. Mae'r effeithiau hyn, meddai, wedi bod yn amlwg ym mywydau aelodau o'i chymuned. Disgrifia fel y mae'r aelodau hynny wedi dod yn ymwybodol o newid hinsawdd, er gwaethaf diffyg cefndir gwyddonol ar adegau.Daliodd Gualinga arwydd a oedd yn darllen \"sangre ind\u00edgena, ni una sola gota m\u00e1s\" (Gwaed cynhenid, nid un diferyn arall) y tu allan i bencadlys y Cenhedloedd Unedig yn Ninas Efrog Newydd mewn gwrthdystiad gyda channoedd eraill o ymgyrchwyr amgylcheddol ifanc yn ystod Gweithred Hinsawdd y Cenhedloedd Unedig 2019 Uwchgynhadledd.Cymerodd Helena Gualinga ran yn y COP25 ym Madrid, Sbaen. Siaradodd am ei phryder ynghylch llywodraeth Ecwador yn awdurdodi echdynnu olew mewn tir brodorol. Dywedodd: \"Mae llywodraeth ein gwlad yn dal i roi ein tiriogaethau i'r corfforaethau sy'n gyfrifol am newid hinsawdd. Mae hyn yn drosedd. \"  Beirniadodd lywodraeth Ecwador am hawlio diddordeb mewn amddiffyn yr Amazon yn ystod y gynhadledd yn lle ateb gofynion menywod brodorol yr Amazon a ddaeth i'r llywodraeth yn ystod protestiadau Ecwador 2019. Mynegodd ei siom hefyd tuag at ddiffyg diddordeb arweinwyr y byd i drafod pynciau a ddaeth \u00e2 phobl frodorol i'r gynhadledd. Dechreuodd y mudiad \" Polluters Out \" ynghyd \u00e2 150 o weithredwyr amgylcheddol eraill, ar Ionawr 24, 2020. Nod y mudiad yw \"Mynnu bod Patricia Espinosa, Ysgrifennydd Gweithredol Confensiwn Fframwaith y Cenhedloedd Unedig ar Newid Hinsawdd (UNFCCC), yn Gwrthod Cyllido Corfforaethau Tanwydd Ffosil oherwydd COP26\u00a0!\"  Dolenni allanol Polluters Out, Archived Cyfeiriadau","613":"Mae Sumak Helena Sir\u00e9n Gualinga (ganwyd 27 Chwefror, 2002) yn ymgyrchydd hinsawdd a hawliau dynol brodorol o gymuned Kichwa Sarayaku yn Pastaza, Ecwador. Bywyd cynnar Ganwyd Helena Gualinga ar 27 Chwefror  2002, yng nghymuned frodorol Kichwa Sarayaku yn Pastaza, Ecwador. Mae ei mam, Noem\u00ed Gualinga yn gyn-lywydd Ecwador brodorol o Gymdeithas Merched Kichwa.. Ei chwaer h\u0177n yw'r ymgyrchydd Nina Gualinga. Mae ei modryb Patricia Gualinga  a'i mam-gu Cristina Gualinga yn amddiffynwyr hawliau dynol menywod brodorol yn yr Amazon ac achosion amgylcheddol. Ei thad yw Anders Sir\u00e9n, athro bioleg yn y Ffindir  yn adran daearyddiaeth a daeareg Prifysgol Turku.Ganwyd Gualinga yn nhiriogaeth Sarayaku yn Pastaza, Ecwador. Treuliodd y rhan fwyaf o'i harddegau'n byw yn Pargas ac yn ddiweddarach yn Turku, y Ffindir ble mae ei thad yn dod. Yn 2021 roedd yn mynychu'r ysgol uwchradd yn Ysgol Eglwys Gadeiriol \u00c5bo.O oedran ifanc iawn, mae Gualinga wedi bod yn dyst i erledigaeth ei theulu am sefyll yn erbyn buddiannau cwmn\u00efau olew mawr a'u heffaith amgylcheddol ar dir brodorol. Collodd sawl arweinydd o\u2019i chymuned eu bywyd mewn gwrthdaro treisgar yn erbyn y llywodraeth a chorfforaethau global. Mae hi wedi nodi dros Yle ei bod yn gweld ei \"magwraeth anwirfoddol mewn amgylchedd mor gynhyrfus yn gyfle\".   Gweithredu Cydnabyddir Gualinga fel llefarydd ar ran cymuned frodorol Sarayaku gan amlygu a datgelu\u2019r gwrthdaro rhwng ei chymuned a chwmn\u00efau olew trwy gario neges rymus yr ieuenctid mewn ysgolion lleol yn Ecwador. Llwyddodd hefyd i ddyrchafu'r neges hon i'r gymuned ryngwladol gan obeithio cyrraedd llunwyr polisiau bydeang. Mae hi a'i theulu wedi disgrifio nifer o ffyrdd y maent hwy, fel aelodau o gymunedau brodorol yn yr Amazon, wedi profi newid hinsawdd, gan gynnwys mwy-a-mwy o: danau coedwig, anialwch, dinistr uniongyrchol, clefydau a ledaenir gan lifogydd, ac eira'n toddi'n gyflymach ar gopaon mynyddoedd. Mae'r effeithiau hyn, meddai, wedi bod yn amlwg ym mywydau aelodau o'i chymuned. Disgrifia fel y mae'r aelodau hynny wedi dod yn ymwybodol o newid hinsawdd, er gwaethaf diffyg cefndir gwyddonol ar adegau.Daliodd Gualinga arwydd a oedd yn darllen \"sangre ind\u00edgena, ni una sola gota m\u00e1s\" (Gwaed cynhenid, nid un diferyn arall) y tu allan i bencadlys y Cenhedloedd Unedig yn Ninas Efrog Newydd mewn gwrthdystiad gyda channoedd eraill o ymgyrchwyr amgylcheddol ifanc yn ystod Gweithred Hinsawdd y Cenhedloedd Unedig 2019 Uwchgynhadledd.Cymerodd Helena Gualinga ran yn y COP25 ym Madrid, Sbaen. Siaradodd am ei phryder ynghylch llywodraeth Ecwador yn awdurdodi echdynnu olew mewn tir brodorol. Dywedodd: \"Mae llywodraeth ein gwlad yn dal i roi ein tiriogaethau i'r corfforaethau sy'n gyfrifol am newid hinsawdd. Mae hyn yn drosedd. \"  Beirniadodd lywodraeth Ecwador am hawlio diddordeb mewn amddiffyn yr Amazon yn ystod y gynhadledd yn lle ateb gofynion menywod brodorol yr Amazon a ddaeth i'r llywodraeth yn ystod protestiadau Ecwador 2019. Mynegodd ei siom hefyd tuag at ddiffyg diddordeb arweinwyr y byd i drafod pynciau a ddaeth \u00e2 phobl frodorol i'r gynhadledd. Dechreuodd y mudiad \" Polluters Out \" ynghyd \u00e2 150 o weithredwyr amgylcheddol eraill, ar Ionawr 24, 2020. Nod y mudiad yw \"Mynnu bod Patricia Espinosa, Ysgrifennydd Gweithredol Confensiwn Fframwaith y Cenhedloedd Unedig ar Newid Hinsawdd (UNFCCC), yn Gwrthod Cyllido Corfforaethau Tanwydd Ffosil oherwydd COP26\u00a0!\"  Dolenni allanol Polluters Out, Archived Cyfeiriadau","614":"Bu newidiadau mawr ym maes trosedd a chosb ar draws y canrifoedd. Mae'r ffordd mae troseddau yn cael eu dirnad gan gymdeithas wedi cael ei adlewyrchu yn y newid a fu mewn agweddau tuag at gosbi troseddwyr.\u00a0Newidiodd natur troseddau rhwng yr Oesoedd Canol o\u2019u cymharu \u00e2\u2019r math o droseddau a gyflawnwyd yn yr 19eg ganrif. Achoswyd llawer o droseddau ar draws y canrifoedd gan dlodi, ond newidiodd y cosbau ar gyfer hynny yn enfawr. Yn yr Oesoedd Canol hyd at gyfnod y Tuduriaid a\u2019r Stiwartiaid roedd pwyslais y gosb ar ddial, unioni\u2019r cam ac atal troseddau tebyg rhag digwydd yn y dyfodol.\u00a0Oherwydd hynny roedd y cosbau yn dreisgar, yn achosi poen neu'n anffurfio\u2019r troseddwr, ac yn aml yn arwain at farwolaeth. Rhoddwyd y cyfrifoldeb am gosbi\u2019r troseddwr ar y gymuned.\u00a0Yn y 19eg ganrif roedd pwrpas y cosbau yn pwysleisio'r angen i ddiwygio\u2019r troseddwr ac ailhyfforddi, ac erbyn yr 20g roedd pwyslais trwm ar hynny. Mae natur plismona troseddau ar draws y canrifoedd wedi newid mewn ymateb i\u2019r math o droseddau a gyflawnwyd.\u00a0Roedd pwyslais yn yr Oesoedd Canol ar y gymuned yn cymryd cyfrifoldeb am gosbi\u2019r troseddwr - er enghraifft, \u2018gwaedd ac ymlid\u2019, ond yn dilyn sefydlu'r Heddlu Metropolitan yn Llundain yn 1829 roedd hwn yn arwydd bod y Llywodraeth yn cymryd mwy o r\u00f4l yn y broses o ddal troseddwyr. Wrth i wahanol arbenigedd ddatblygu mae\u2019r Wladwriaeth hefyd wedi cymryd y cyfrifoldeb am ymchwilio a gwneud gwaith ditectif er mwyn darganfod troseddau a throseddwyr. Yn yr 20g daeth troseddau yn fwy soffistigedig ac o ganlyniad mae technoleg wedi dod yn rhan allweddol o ddulliau plismona a monitro yr heddlu.  Achosion Trosedd Yr Oesoedd Canol Roedd cadw cyfraith a threfn a chosbi troseddwyr adeg yr Oesoedd Canol yn cael ei weld fel cyfrifoldeb ar y gymdeithas, yn enwedig gan nad oedd carchardai yn bodoli, na heddlu lleol chwaith.  Cyfreithiau Hywel Dda Yn ystod yr Oesoedd Canol, roedd gan Gymru ei chyfreithiau ei hun, sef Cyfreithiau Hywel Dda.\u00a0Gosodwyd y sylfeini ar gyfer cyfreithiau Cymru gan Hywel Dda, a fu\u2019n llywodraethu y rhan fwyaf o Gymru rhwng 915 a 950.\u00a0 Y cyfreithiau hyn a drefnwyd ganddo a fu\u2019n sail i gyfraith Cymru tan y Deddfau Uno yn 1536.\u00a0Galwodd ynghyd gyfarfod o ddynion dysgedig yn y gyfraith yn Hendy-gwyn ar Daf, ger Caerfyrddin, i gasglu a chrynhoi\u2019r cyfreithiau.\u00a0Roedd y cyfreithiau yn seiliedig ar yr egwyddor bod angen talu iawndal i\u2019r dioddefwr.\u00a0Roedd y troseddwr felly yn unioni\u2019r cam yr oedd ef\/hi wedi ei wneud yn erbyn y dioddefwr.Cyfrifwyd y troseddau mwyaf difrifol fel rhai a oedd yn cael eu cyflawni yn y dirgel - er enghraifft, dwyn, a\u2019r gosb swyddogol am hynny oedd crogi. Nid oedd lladd drwy drais neu ymosodiad treisgar yn cael ei chyfrif fel trosedd mor ddifrifol \u00e2 throsedd ddirgel.Cyfoeswr i Hywel Dda oedd y Brenin Alffred, Brenin Wessex rhwng 871 ac 899, a bu yntau hefyd yn gyfrifol am roi trefn ar gyfreithiau Lloegr. Fel Cyfraith Lloegr roedd Cyfraith Cymru yn nodi bod y swm neu\u2019r iawndal a dalwyd i\u2019r dioddefwr yn ddibynnol ar sawl aelod o gorff y dioddefwr oedd wedi cael ei anafu neu ei effeithio. Deddfau Penyd Owain Glynd\u0175r Yn dilyn Gwrthryfel Glynd\u0175r rhwng 1400 a 1409 adnewyddwyd y Deddfau Penyd gan Harri IV er mwyn sicrhau ei awdurdod ar y Cymry.\u00a0 Roedd y rhain yn ddeddfau llym eu natur a oedd yn targedu'r Cymry.\u00a0Roeddent yn amlinellu\u2019n fanwl pa droseddau yr oedd modd cyhuddo rhywun o'u cyflawni - er enghraifft, ni chai Cymro gadw neu ddal arfau na chynnal cyfarfod mawr heb ganiat\u00e2d, ni chaent ychwaith ddal swydd na thir mewn unrhyw dref yng Nghymru a\u2019r Gororau. Cyfnod y Tuduriaid Wedi iddo ennill Brwydr Maes Bosworth yn 1485, tasg gyntaf Harri VII oedd ceisio sefydlu cyfraith a threfn mor fuan \u00e2 phosib, yn enwedig ar \u00f4l blynyddoedd cythryblus Rhyfeloedd y Rhosynnau rhwng 1455 a 1485. Penderfynodd felly adfer p\u0175er \u2018Llys Siambr y Seren\u2019 a oedd yn galw arglwyddi pwerus i lys y Brenin yn Llundain.\u00a0Yn aml iawn byddent yn cael eu gorfodi i dalu dirwyon trwm i\u2019r Brenin fel cosb am eu troseddau. Dechreuwyd defnyddio Ynadon Heddwch gan y Tuduriaid i fod yn gyfrifol am gyfraith a threfn ar lefel leol ac yn aml byddent yn gyfrifol am gasglu trethi i ddelio gyda\u2019r tlodion, a gwaith cynnal a chadw ar bontydd a heolydd.\u00a0Ar lefel y plwyf y Cwnstabl oedd yn gyfrifol am gyfraith a threfn.  Yn ystod cyfnod y Tuduriaid a\u2019r Stiwartiaid nid oedd rhyddid gan unigolyn i ddewis y grefydd roeddent yn dymuno ei dilyn.\u00a0Yn ystod teyrnasiad Harri VIII daeth trosedd grefyddol fel heresi yn drosedd a oedd yn cael ei gweld fel trosedd yn erbyn y Brenin. Roedd hereticiaid yn bobl oedd yn credu mewn crefydd a oedd yn wahanol i grefydd swyddogol y deyrnas, sef crefydd y Brenin neu'r Frenhines. Hyd at 1529, pan wnaeth Harri VIII ysgaru ei wraig gyntaf, Catrin o Aragon, er mwyn medru priodi Anne Boleyn, roedd hereticiaid yn droseddwyr oedd yn cael eu profi yn Llysoedd yr Eglwys.\u00a0Y Pab hyd hynny oedd Pennaeth yr Eglwys Gatholig yn Lloegr a Chymru.\u00a0Roedd Harri VIII yn aelod o\u2019r Eglwys Gatholig.\u00a0Ond pan wrthododd y Pab ganiat\u00e1u ysgariad iddo penderfynodd Harri sefydlu ei eglwys ei hunan gydag ef ei hun yn bennaeth arni.\u00a0Roedd nawr yn Brotestant ac felly roedd yn bennaeth ar yr eglwys a\u2019r deyrnas. Roedd pawb yn gorfod tyngu llw i\u2019r Brenin\/Brenhines fel Pennaeth yr Eglwys ac roedd gwrthod gwneud hynny yn drosedd. Roedd modd i droseddau crefyddol gael eu profi yn Llysoedd y Brenin erbyn hynny, gan gynnwys hereticiaeth.\u00a0Roedd y bobl oedd yn cyflawni\u2019r mathau hyn o droseddau yn cyflawni teyrnfradwriaeth. Yn 1534 pasiodd Harri VIII gyfres o gyfreithiau a oedd yn dweud ei bod yn deyrnfradwriaeth os oedd unrhyw un yn siarad neu\u2019n ysgrifennu yn erbyn y Brenin, ei wraig, neu ei blant, neu os oeddent yn dangos cefnogaeth i\u2019r Pab.\u00a0 Drwy basio\u2019r cyfreithiau hyn roedd Harri yn datgan mai ef fel y Brenin oedd Uwch Bennaeth yr Eglwys yn Lloegr a Chymru, ac roedd yn rhoi terfyn ar b\u0175er y Pab yn y deyrnas.\u00a0Roedd heresi o hyn ymlaen yn drosedd a oedd yn cael ei chosbi drwy farwolaeth.\u00a0Daeth heresi yn drosedd fwyfwy cyffredin felly yn ystod y 1530au a\u2019r 1540au. Pan ddaeth Mari, merch Harri VIII a Chatrin o Aragon, i\u2019r orsedd yn 1553, ei dymuniad oedd gwneud Lloegr a Chymru yn Gatholig unwaith eto gan mai Pabyddiaeth oedd ei chrefydd hi.\u00a0O 1555 tan iddi farw yn 1558, dedfrydodd Mari tua 300 o bobl i gael eu llosgi'n farw am eu bod yn gwrthod addoli yn y dull Catholig.\u00a0Ymhlith y bobl a losgwyd roedd yr Esgobion Ridley a Latimer a hyd yn oed Archesgob Caergaint, sef Thomas Cranmer.\u00a0Yng Nghymru llosgwyd tri Phrotestant, sef Rawlins White, pysgotwr o Gaerdydd, William Nichol, llafurwr o Hwlffordd a Robert Ferrar, Esgob Tyddewi, Sir Benfro.\u00a0Roedd llosgi Catholigion yn gosb a ddefnyddiwyd adeg teyrnasiad Edward VI hefyd (sef mab Harri VIII a Jane Seymour) gan mai Protestaniaeth oedd crefydd swyddogol y wlad yn ystod ei deyrnasiad ef.\u00a0Credai pobl y cyfnod bod llosgi\u2019r corff yn ffordd i\u2019r unigolion gael cyfle i edifarhau am eu pechodau.\u00a0Byddai\u2019r enaid felly\u2019n cael ei ryddhau er mwyn medru cyrraedd y nefoedd. Pan ddaeth Elizabeth, merch Harri VIII ac Anne Boleyn, yn Frenhines yn 1558, roedd llosgi wedi cael ei roi heibio fel dull o gosbi pobl nad oeddent yn dilyn crefydd y Frenhines, sef Protestaniaeth yn achos Elisabeth.\u00a0Er bod rhai Catholigion a Phiwritaniaid wedi cael eu cyhuddo o frad yn erbyn y Frenhines, byddent yn hytrach yn cael eu crogi, eu diberfeddu a'u pedrannu.\u00a0Un o\u2019r Piwritaniaid (Protestant eithafol) mwyaf amlwg o Gymru a gafodd ei gosbi yn y ffordd hon oedd John Penry o sir Frycheiniog.\u00a0Er i Elisabeth wadu ei bod yn erlidiwr brwdfrydig o hereticiaid cafodd tua 250 o Gatholigion eu dienyddio ar gyhuddiad o deyrnfradwriaeth yn ystod ei theyrnasiad.\u00a0Yn eu plith roedd dau Gatholig o Gymru, sef William Davies a ddienyddiwyd ym Miwmares, Ynys M\u00f4n yn 1593, a Richard Gwyn, a ddienyddiwyd yn 1584 yn Wrecsam.Trosedd gyffredin arall yng nghyfnod y Tuduriaid oedd crwydraeth.\u00a0Gyda Rhyfel y Rhosynnau wedi dod i ben roedd llawer o filwyr arfog a dynion mewn gwasanaeth yn ddi-waith ac felly wedi gorfod troi at grwydro\u2019r wlad i chwilio am waith. Roedd eraill yn crwydro a chardota oherwydd roeddent wedi colli eu tir a\u2019u cartrefi ar \u00f4l i\u2019r perchnogion gau\u2019r tir comin lle byddent wedi cadw defaid, pori anifeiliaid neu dyfu cnydau a thorri mawn. Roedd Harri VIII wedi cau\u2019r mynachlogydd ac roedd llawer o fynachod a gweision y mynachlogydd wedi cael eu gwneud yn ddi-waith.\u00a0Roedd y mynachlogydd wedi rhoi lloches a llety i\u2019r cardotwyr a fyddai\u2019n crwydro\u2019r wlad. Byddai llawer o gardotwyr yn troi at grwydraeth i chwilio am fwyd, llety a lloches a gwaith ac weithiau yn ymosod ar bentrefi neu ffermydd. Doedd dim cydymdeimlad gan y Llywodraeth tuag at grwydriaid.\u00a0Gwelwyd ef fel arwydd o ddiogi a mabwysiadwyd cosbau ffiaidd er mwyn dwyn cywilydd ar y cardotwr.\u00a0Pasiwyd deddf gan Harri VIII yn 1531 a oedd yn gorchymyn chwipio\u2019r crwydriaid hyn ac yna byddent yn cael eu hanfon adref.\u00a0Pwrpas y gosb oedd dwyn gwarth ar y crwydryn, ond nid oedd hyn yn ddatrysiad ymarferol i\u2019r broblem.\u00a0Pasiodd Elisabeth I Ddeddf Tlodion 1598 a Deddf Tlodion 1601 a oedd yn gorchymyn adeiladu tlotai er mwyn clirio\u2019r dihirod a\u2019r crwydriaid oddi ar y strydoedd.\u00a0Roedd y cyfrifoldeb yn cael ei roi i\u2019r plwyfi ofalu am eu tlodion.\u00a0Rhoddwyd gwaith defnyddiol i\u2019r cardotwyr yn y tlotai ond yn aml iawn roedd y rhain yn llefydd budr ac afiach, ac roedd y bwyd yn erchyll. Cyfnod y Stiwartiaid Roedd troseddau crefyddol yn parhau i gael eu gweld fel teyrnfradwriaeth yn erbyn y Brenin yn ystod y cyfnod hwn.\u00a0Roedd Iago I yn cas\u00e1u\u2019r ffydd Babyddol ac yn 1605 bu ymgais gan griw o Gatholigion i ffrwydro\u2019r Senedd yn Llundain a lladd y Brenin.\u00a0Roedd Guto Ffowc yn un o gynllwynwyr Cynllwyn Powdr Gwn 1605, a dioddefodd ef a\u2019i gyd-gynllwynwyr artaith ddifrifol cyn iddynt gael eu dienyddio. Yn ystod cyfnod Oliver Cromwell fel Arglwydd-Amddiffynnydd rhwng 1649 a 1660 pasiwyd nifer o ddeddfau a oedd yn gorfodi syniadau'r Piwritaniaid ar y wlad.\u00a0Golygai hyn y byddai bywyd yn anodd i Babyddion yn ystod y cyfnod hwn.\u00a0O dan arweinyddiaeth y Piwritan Oliver Cromwell roedd hi\u2019n drosedd os oeddech chi'n chwarae p\u00eal-droed ar y Sul a chafodd dathlu Diwrnod Nadolig hyd yn oed ei wahardd.\u00a0Roedd y rhain yn cael eu gweld fel troseddau hereticaidd.Y gosb am y drosedd hon oedd llosgi.\u00a0Tan yr Oesoedd Canol roedd pobl wedi ystyried bod dwy ochr i wrachyddiaeth, sef y da a\u2019r drwg. Roedd dewiniaeth \u2018wen\u2019 yn medru cynnig iechyd a bendithion nad oeddent ar gael drwy feddyginiaeth.\u00a0Ar yr ochr arall, roedd dewiniaeth \u2018ddu\u2019 yn niweidiol ac\u00a0yn golygu \u2018galw\u2019 ar bwerau drwg oedd yn medru melltithio cymydog neu wneud niwed i anifail.  Dewiniaeth Yn ystod yr Oesoedd Canol dechreuwyd cysylltu dewiniaeth \u00e2\u2019r syniad bod cyfundeb gyda\u2019r diafol.\u00a0Dechreuwyd honni bod gwrachod yn derbyn eu pwerau oherwydd eu cysylltiad uniongyrchol \u00e2\u2019r diafol.\u00a0Erbyn diwedd y 15g roedd gwrachyddiaeth a heresi yn cael eu gweld fel troseddau oedd yn achosi gofid a phryder i bobl.\u00a0Trodd yr ofn hwn yn ymgyrch erlid i geisio dileu gwarchyddiaeth yn llwyr o\u2019r gymdeithas.\u00a0Ar adegau yn ystod yr 17g cychwynnwyd \u2018hela\u2019 gwrachod a dewiniaid, yn arbennig menywod. Daeth hyn yn arfer cyffredin drwy Ewrop a arweiniodd at lawer o fenywod yn cael eu cyhuddo o wrachyddiaeth, yn cael eu poenydio, eu profi a\u2019u dienyddio.\u00a0Mae tystiolaeth yng nghofnodion Llys y Sesiwn Fawr o rai a gafodd eu herlyn yng Nghymru.  Yn \u00f4l amcangyfrifon roedd tua 1,000 o bobl, a'r rheiny\u2019n ferched yn bennaf, wedi cael eu dedfrydu i farwolaeth ar \u00f4l \u2018profi\u2019 eu bod yn wrachod.Er mwyn \u2018profi\u2019 a oedd y wraig yn wrach ai peidio cynhaliwyd diheurbrawf, a byddai rhan o\u2019r \u2018prawf\u2019 yn cynnwys clymu'r wraig gyda rhaff a\u2019i throchi mewn llyn neu afon.\u00a0Os byddai\u2019n boddi yna roedd yn ddi-euog ond os byddai\u2019n dod yn \u00f4l i wyneb y d\u0175r gwelwyd hwn fel arwydd o euogrwydd.\u00a0Y gosb am wrachyddiaeth oedd llosgi i farwolaeth.Roedd Matthew Hopkins yn \u2018heliwr-gwrachod\u2019 (witch-hunter) enwocaf Lloegr adeg y Rhyfel Cartref (1642 \u2013 1649).\u00a0Roedd ei ymgyrchoedd hela yn canolbwyntio\u2019n bennaf ar siroedd Dwyrain Anglia, Suffolk, Norfolk, Essex, a swydd Caergrawnt, a honnir ei fod wedi bod yn gyfrifol am ddienyddio tua 300 o wrachod rhwng 1644 a 1646.\u00a0Amlinellodd Hopkins ei ddulliau sut i ddarganfod gwrachod yn ei lyfr a gyhoeddodd yn 1647 dan y teitl The Discovery of Witches.Roedd ofergoeliaeth a chred mewn dewiniaeth yn gyffredin iawn hyd at ganol y 19eg ganrif. Un o ddewiniaid (neu dynion hysbys) enwocaf a mwyaf poblogaidd Cymru oedd John Harries (1787-1839), o Bantcoy, Cwrt-y-cadno, plwyf Caio, Sir Gaerfyrddin.\u00a0Roedd John Harries a\u2019i fab Henry Harries yn ddoctoriaid ac yn seryddwyr. Er i\u2019r ddau dderbyn hyfforddiant meddygol roeddynt yn adnabyddus yn lleol am ddefnyddio swynion, triniaethau perlysiau ac electrotherapi i wella eu cleifion.Daethant yn enwog hefyd am eu dawn i broffwydo\u2019r dyfodol, darganfod eiddo a oedd ar goll neu wedi ei ddwyn, brwydro yn erbyn gwrachyddiaeth a chodi ysbrydion rhadlon.\u00a0O ganlyniad fe\u2019u condemniwyd yn llym gan grefyddwyr y 19eg ganrif. Honnir i John Harries gadw un o\u2019i lyfrau dan glo, gan fentro ei agor unwaith y flwyddyn mewn coedwig ddiarffordd gerllaw, lle byddai\u2019n darllen swynion amrywiol o'r gyfrol i alw ysbrydion. Dywedir bod storm ddifrifol yn digwydd bob tro yr agorid y llyfr. Dyma sail y syniad bod p\u0175er y teulu\u2019n deillio o\u2019r gyfrol drwchus hon o swynion a oedd wedi ei rhwymo mewn cadwyn haearn \u00e2 3 chlo.\u00a0Dywedir bod John Harries wedi cael rhagargoel y byddai\u2019n marw drwy ddamwain ar Fai\u2019r 11eg 1839, ac er mwyn osgoi hyn, arhosodd yn y gwely drwy\u2019r dydd. Ond er gwaethaf ei ymdrechion i osgoi pob risg aeth y t\u0177 ar d\u00e2n yn ystod y nos, a bu farw. M\u00f4r-ladrad Yn ystod y 16eg a\u2019r 17g roedd m\u00f4r-ladrad yn drosedd a oedd ar gynnydd. Byddai m\u00f4r-ladron yn ymosod ar longau a oedd yn cario nwyddau ac yn eu hysbeilio a'u dwyn.\u00a0Roedd arfordir Cymru yn dynfa ar gyfer y math hwn o drosedd oherwydd bod ei harfordir mor eang a di-amddiffyn. Roedd Sir Benfro yn ganolog i weithgareddau m\u00f4r-ladron, fel yn achos George Clark o Benfro, ac roedd de\u2019r sir yn cael ei defnyddio fel pencadlys m\u00f4r-ladron oedd yn ymosod ar longau oedd yn hwylio ar F\u00f4r Hafren. Gan fod modd gwneud arian o f\u00f4r-ladrata roedd yn drosedd a oedd yn denu rhwydwaith o wahanol bobl ar draws y gymdeithas - o foneddigion i bysgotwr mwy tlawd. Dau o f\u00f4r-ladron enwocaf Cymru oedd yn ysbeilio llongau mewn moroedd y tu hwnt i Brydain oedd Barti Ddu, neu Bartholomew Roberts o Sir Benfro, a Henry Morgan, o Sir Fynwy.\u00a0Roedd Henry Morgan (c.1635 \u2013 88) yn perthyn i deulu bonedd, y Morganiaid, yst\u00e2d Tredegar, a daeth yn enwog adeg teyrnasiad Siarl II fel m\u00f4r-leidr medrus.\u00a0Ymosodai ar longau Sbaenaidd a phorthladdoedd masnachu yn y Carib\u020b gan ddefnyddio Port Royal yn Jamaica fel pencadlys ei gyrchoedd treisgar. Gwnaed ef yn farchog yn 1674. Penodwyd ef yn Is-lywodraethwr Jamaica yn nes ymlaen ac mae diod rym enwog wedi cael ei enwi ar ei \u00f4l.Roedd Barti Ddu yn ymosod ar longau oedd yn teithio ar draws Cefnfor yr Iwerydd a\u2019r Carib\u020b,\u00a0ond bu farw\u2019n ifanc yn 1722 mewn brwydr oddi ar arfordir Affrica.\u00a0Cysylltir ef gyda fflag y \u2018Jolly Roger\u2019, sef y penglog a\u2019r esgyrn.  Math arall o f\u00f4r-ladrata oedd herwlongwra.\u00a0Yn ystod oes Elisabeth I roedd nifer o f\u00f4r-ladron yn ymosod ar longau trysor Sbaenaidd wrth iddynt hwylio'n \u00f4l o\u2019r Byd Newydd gyda thrysorau fel aur, arian a gemwaith.\u00a0Roedd Elisabeth ei hun yn hyrwyddo morwyr fel Francis Drake a Walter Raleigh i ymosod a dwyn oddi ar longau tebyg drwy roi caniat\u00e2d brenhinol iddynt wneud hynny.\u00a0Fe fyddai hi wedyn yn medru cael si\u00e2r o\u2019r trysor. Y ddeunawfed ganrif Smyglo Roedd smyglo yn drosedd gyffredin iawn yn ystod y 18fed ganrif oherwydd y tollau uchel a roddwyd ar nwyddau fel halen, te, defnyddiau moethus fel sidan, gwirodydd a thybaco.\u00a0Dyma oedd oes aur smyglo.\u00a0Er mwyn osgoi talu\u2019r tollau a\u2019r trethi hyn byddai nwyddau yn cael eu cludo ar y m\u00f4r a\u2019u dosbarthu gan longau a fyddai\u2019n glanio ar hyd rhannau diarffordd yr arfordir.\u00a0Roedd arfordir gorllewin a de Cymru, ac arfordir de Lloegr yn ddelfrydol ar gyfer ysbeilio nwyddau liw nos oherwydd eu hogof\u00e2u cuddiedig a thraethau diarffordd. Defnyddiwyd sawl un o borthladdoedd bach Cymru fel mannau dosbarthu nwyddau gan fasnachwyr a dynion busnes. Byddai\u2019r smyglwyr yn gweithio mewn gangiau o 50-100 ac roedd dyletswyddau penodol gan wahanol aelodau\u2019r gang - er enghraifft, Spotsmon, Glaniwr, Cychwr, Batsmyn.\u00a0Roedd y Swyddogion Tollau yn wyliadwrus o\u2019r arfordir gan wybod ei fod yn gyrchfan cyfleus a rhwydd i lanio nwyddau\u2019r smyglwyr. Er hynny, un o\u2019r rhesymau pam roedd smyglo mor gyffredin oedd oherwydd bod swyddogion y tollau\u2019n gweithio\u2019n ddi-d\u00e2l. Ymhlith smyglwyr mwyaf adnabyddus y cyfnod roedd\u00a0William Owen, a anwyd yn Nanhyfer, Sir Benfro yn 1717, ac a grogwyd ym Mai 1747 am lofruddiaeth. Wedi i\u2019r Llywodraeth leihau\u2019r tollau ar nwyddau fel te yn y 1830au nid oedd cymaint o alw nac elw wrth smyglo nwyddau tebyg, ac roedd cyflwyno gwylwyr y glannau wedi llwyddo i atal llawer o weithgareddau\u2019r smyglwyr. Lladron pen-ffordd Trosedd gyffredin arall yn ystod y 18g oedd lladrad pen-ffordd.\u00a0 Lladron pen-ffordd oedd lladron ar gefn ceffylau. Byddent yn aros am goets a oedd yn dod o Lundain ar draws y wlad ac yn ymosod arni er mwyn dwyn oddi ar y teithwyr cyfoethog oedd yn defnyddio\u2019r gwasanaeth hwn.\u00a0Roedd coets yn cael ei ddefnyddio hefyd i gario post ar draws y wlad. Llwyddwyd i leihau nifer y lladron pen-ffordd drwy gael gwarchodwyr i deithio ar y goets. Gwellodd cynllun coetsis fel eu bod yn medru teithio yn fwy cyflym, ac erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif roedd arwynebedd yr heolydd wedi cynyddu cyflymder teithio coetsis hefyd.\u00a0Yn ogystal, cafodd mwy o fanciau eu sefydlu yn y trefi a\u2019r dinasoedd felly roedd teithwyr yn llai tebygol o gario eu cyfoeth gyda nhw wrth deithio. Y bedwaredd ganrif ar bymtheg Yn sgil y Chwyldro Diwydiannol ym Mhrydain o\u2019r 1750au ymlaen hyd at ganol y 1850au, cynyddodd maint y trefi yn gyflym iawn.\u00a0Gan fod twf yn y boblogaeth yn y trefi roedd nifer y troseddau a gyflawnwyd yn cynyddu hefyd.\u00a0Roedd nifer o resymmau am hyn;  Roedd amodau byw a gwaith gwael yn y trefi. Byddai llawer yn troi at ddiodydd meddwol i ddianc rhag eu problemau. Arweiniai hyn at ddyled ac at dorri\u2019r gyfraith pan na fyddent yn yfed. Roedd yr amodau byw gwael yn golygu bod afiechydon fel colera a theiffoid, oherwydd cyflenwadau d\u0175r brwnt, yn rhemp yn yr ardaloedd hyn.\u00a0Roedd y gyfradd farwolaethau yn uchel iawn felly ac roedd nifer o blant oedd wedi colli eu rhieni yn crwydro\u2019r strydoedd yn amddifad.\u00a0Byddai llawer ohonynt yn troi at droseddu, fel pigo-pocedi, er mwyn cael arian i brynu bwyd. Roedd cynllun cymhleth y trefi a\u2019r dinasoedd, gyda\u2019r tai wedi eu hadeiladu yn agos at ei gilydd a strydoedd cul a chyrtiau yn rhedeg rhyngddynt, yn rhoi llwybrau dianc cyflym i droseddwyr Roedd llawer o\u2019r cwnstabliaid a\u2019r gofalwyr a oedd yn gyfrifol am gyfraith a threfn ar hyd strydoedd y trefi a\u2019r dinasoedd yn rhy hen i redeg ar \u00f4l troseddwyr.\u00a0Roedd llawer o\u2019r Ynadon Heddwch yn llwgr ac roedd maint y trefi\/dinasoedd yn golygu bod llawer o droseddwyr yn anhysbys. Yng Nghymru roedd ardaloedd fel China a Pontstorehouse yn ardaloedd tlawd iawn o Ferthyr Tudful ac oherwydd hynny roedd canran uchel o droseddau fel pigo pocedi, dwyn a phuteindra yn gyffredin yno. Adeg dienyddiadau cyhoeddus byddai dwyn yn drosedd gyffredin iawn oherwydd byddai cynulleidfaoedd mawr yn dod ynghyd i weld y digwyddiad.\u00a0Yn aml iawn byddai hancesi, tlysau neu oriorau poced ymhlith yr eitemau a fyddai\u2019n cael eu dwyn. Terfysgoedd diwydiannol Daeth y chwyldro diwydiannol \u00e2 nifer o heriau newydd i'w ganlyn i'r Deyrnas Unedig. Arweiniodd dyfodiad peiriannau a allai ddisodli llafur dynol a diffyg hawliau gweithwyr at aflonyddwch sifil a therfysgaeth.  Yn hanner cyntaf yr 1800au bu gweithredu diwydiannol yng Nghymru a Lloegr gan gr\u0175p o'r enw'r Ludiaid. Yn yr ardaloedd gwledig roedd dyfodiad peiriannau newydd i waith tecstilau ac i fyd amaethyddiaeth wedi golygu bod nifer o weithwyr wedi colli gwaith.\u00a0Dyma beth achosodd protestiadau\u2019r Ludiaid rhwng 1811 a 1817 mewn ardaloedd yn Lloegr, ac yna rhwng 1830 a 32 digwyddodd Terfysgoedd Swing. Ar 28 Awst 1830, dinistriwyd peiriant dyrnu yn Lower Hardes yng Nghaergaint. Dyma\u2019r cyntaf o bron i 1,500 o ddigwyddiadau yn y diwedd a oedd yn gysylltiedig \u00e2 Therfysgoedd Swing.Wedi hynny achosodd Mudiad y Siartwyr aflonyddwch ar draws ardaloedd diwydiannol, gyda milwyr yn lladd nifer o brotestwyr rhwng 1839 a 1848. Yng Nghasnewydd, lladdwyd 20 o Siartwyr ac anafwyd tua 50 o bobl oherwydd gwrthdaro rhwng y protestwyr a\u2019r milwyr pan wnaeth tua 3,000 o Siartwyr, gweithwyr haearn a glowyr orymdeithio i mewn i Gasnewydd er mwyn dangos eu cefnogaeth i\u2019r achos.Ym 1831 cyrhaeddodd sawl blwyddyn o aflonyddwch ymysg gweithwyr Merthyr Tudful a'r cyffiniau uchafbwynt treisgar a adnabyddir fel Gwrthryfel Merthyr. Pan wrthododd y dorf wasgaru, dechreuodd y milwyr eu saethu, a lladdwyd sawl un. Ar \u00f4l y gwrthryfel dedfrydwyd rhai i garchar ac eraill i'w halltudio i Awstralia; a dedfrydwyd dau - Dic Penderyn a Lewis Lewis - i farwolaeth, y naill am drywanu milwr o'r enw Donald Black yn ei goes a'r llall am ysbeilio. Troseddau ardaloedd gwledig Yng Nghymru, bu cyfres o brotestiadau a elwid yn Helyntion Beca yn ardal de-orllewin Cymru oherwydd bod yn rhaid talu wrth y tollbyrth, yn ogystal \u00e2 chwynion yn erbyn talu\u2019r degwm i\u2019r Eglwys. Roedd Terfysgoedd Beca wedi tynnu ar draddodiad lleol gwledig fel rhan o\u2019u protestiadau yn erbyn y tollbyrth, sef y Ceffyl Pren.\u00a0Roedd hwn yn draddodiad a oedd yn cael ei ddefnyddio gan y gymuned fel rhyw fath o gyfiawnder cymdeithasol.\u00a0Ei bwrpas oedd cosbi\u2019r troseddwyr gan y gymdeithas pan na fedrai\u2019r gyfraith wneud hynny.\u00a0Y math o droseddau a gosbwyd oedd trais yn y cartref neu i gosbi troseddwyr rhyw. Gan nad oedd heddlu proffesiynol, parhaol yn bodoli yn y cyfnod hwn dyma\u2019r ffordd roedd cymunedau gwledig yn rheoli a chynnal cyfraith a threfn yn eu hardaloedd.Roedd potsian yn drosedd gyffredin arall yn y cyfnod hwn.\u00a0Gyda gweithwyr fferm yn colli eu gwaith oherwydd peiriannau newydd y Chwyldro Diwydiannol a chyflogau isel, roedd yn anodd iddynt gael deupen y llinyn ynghyd.\u00a0 Byddai rhai yn troi at botsian am ffesantod, cwningod, neu bysgod, a olygai eu bod yn gorfod tresbasu ar dir y meistr liw nos.\u00a0Roedd y gosb yn hallt gyda thrawsgludo neu ddienyddio yn cael eu defnyddio i gosbi\u2019r drwgweithredwyr. Yr oes fodern Yn yr 20fed ganrif gwelwyd cynnydd sylweddol yn nifer y troseddau a gyflawnwyd.\u00a0At ei gilydd, erbyn hynny roedd gwell systemau\u00a0o ddarganfod troseddau a chofnodi troseddau.\u00a0Gwelodd y ganrif gynnydd mewn troseddau yn ymwneud \u00e2 cheir a thraffig, troseddau cyfrifiadurol a therfysgaeth ryngwladol.\u00a0Mae troseddau yn ymwneud \u00e2 chyffuriau wedi cynyddu hefyd oherwydd bod dwyn, bwrgleriaeth ac ymosodiadau yn cael eu cyflawni er mwyn cael arian i brynu cyffuriau. Yn ogystal, gwelwyd cynnydd difrifol mewn troseddau treisgar sy'n deillio o droseddau'n ymwneud \u00e2 chyffuriau, yn enwedig yn ystod ail hanner yr 20g. Mae gangiau mawr yn trefnu rhwydweithiau soffistigedig o bobl sy'n cynhyrchu'r cyffuriau, yn eu dosbarthu a'u gwerthu. Mae\u00a0troseddau yn ymwneud \u00e2 cheir wedi cynyddu oherwydd bod llawer mwy o geir ar y ffordd erbyn hyn na'r sefyllfa ar ddechrau\u2019r 20g.\u00a0Mae troseddau yn ymwneud \u00e2 cheir yn amrywio o droseddau fel goryrru, yfed a gyrru, gyrru o dan ddylanwad cyffuriau, parcio anghyfreithlon, gyrru a defnyddio ff\u00f4n symudol, a defnyddio ceir i gyflawni troseddau fel \u2018ram-raiding\u2019, neu \u2018joyriding\u2019.\u00a0Mae gyrru car heb MOT, heb yswiriant car a heb dreth car yn droseddau hefyd. Golyga'r cynnydd yn y defnydd o dechnoleg newydd fel cyfrifiaduron yn ystod yr 20g bod troseddau newydd yn cael eu cyflawni.\u00a0Mae\u2019r troseddau hyn yn cynnwys hacio, gosod feirysau i ddifetha systemau, cyflawni twyll ariannol, twyll hunaniaeth, a bwlio seibr, er enghraifft, ar y cyfryngau cymdeithasol. Roedd hil a mewnfudo yn un o achosion y terfysgoedd a ddigwyddodd ym Mhrydain yn yr 20g.\u00a0 Ar ddechrau\u2019r ganrif bu terfysgoedd yng Nghaerdydd yn erbyn pobl Tsieineaidd a morwyr du ac yn nes ymlaen yn y ganrif bu gwrthdaro rhwng yr heddlu a\u2019r gymuned ddu adeg Terfysgoedd Toxteth yn Lerpwl yn 1981. Mae twf mewn terfysgaeth ryngwladol wedi bod yn un o nodweddion troseddau\u2019r ganrif hon.\u00a0Bu s\u00f4n cyson yn y newyddion am droseddau terfysgol yr IRA a oedd eisiau gweld Iwerddon gyfan yn cael ei throi\u2019n weriniaeth.\u00a0Yr IRA oedd yn gyfrifol am fomio Gwesty\u2019r Grand yn Brighton yn 1984 adeg Cynhadledd Flynyddol y Ceidwadwyr. Roedd hwn yn ymdrech i ladd y Prif Weinidog, Margaret Thatcher.\u00a0Lladdwyd 5 o bobl ac anafwyd 31. Bu cynnydd yng ngweithgareddau terfysgol rhai mudiadau cenedlaetholgar yng Nghymru yn ystod y 1960au - er enghraifft, Mudiad Amddiffyn Cymru (MAC), a fu ynghlwm \u00e2 bomio pibellau d\u0175r oedd yn cario d\u0175r i Lerpwl.\u00a0Roedd hyn mewn ymateb i Foddi Cwm Tryweryn, a gwblhawyd yn 1965 er mwyn cyflenwi d\u0175r i ddinas Lerpwl.\u00a0Yn ystod y 1980au bu mudiad Meibion Glynd\u0175r yn cynnal ymgyrch llosgi tai gwyliau yn ardal gogledd-orllewin Cymru oherwydd eu bod yn dadlau bod cymunedau Cymraeg eu hiaith o dan fygythiad gan fewnfudwyr o Loegr. Mae\u2019r cynnydd mewn terfysgaeth ryngwladol a\u2019r twf mewn Islamiaeth radicalaidd wedi bod yn nodwedd sydd wedi dod i\u2019r amlwg ers cychwyn y 21ain ganrif.\u00a0 Roedd y sefyllfa wleidyddol yn y Dwyrain Canol wedi achosi terfysgaeth mewn rhannau eraill o\u2019r byd hefyd - er enghraifft, Trychineb Lockerbie yn 1988.\u00a0 Roedd yr ymosodiadau terfysgol ar Dyrrau Canolfan Fasnach y Byd yn Efrog Newydd ar Fedi 11, 2001 yn dynodi pennod newydd a chynnydd sylweddol yn nifer yr ymosodiadau terfysgol ar draws y byd.\u00a0Cyhoeddodd y mudiad terfysgol Islamaidd Al-Qaeda mai nhw oedd yn gyfrifol am yr ymosodiad, a hwythau hefyd gymrodd y cyfrifoldeb am ymosodiad terfysgol yn Llundain yng Ngorffennaf 2005. Cosbau cyn 1900 Cyfraith Hywel Yn \u00f4l Cyfreithiau Hywel Dda, a ddefnyddiwyd hyd at y Deddfau Uno yng Nghymru, penderfynwyd maint yr iawndal, neu\u2019r alanas, ar sail statws y dioddefwr yn y gymdeithas.\u00a0Yn \u00f4l Cyfreithiau Hywel Dda roedd llofrudd yn medru talu\u2019r alanas ar ffurf gwartheg. Er enghraifft, roedd teulu penteulu yn cael 189 o wartheg fel galanas, uchelwr yn cael 126 o wartheg ac roedd galanas i deulu caethwas yn 6 o wartheg. Roedd yr alanas yn medru cael ei benderfynu hefyd ar sail pa ran o gorff y dioddefwr oedd wedi cael ei anafu neu ei effeithio. Cosbau corfforol Yn yr Oesoedd Canol, hyd at ac yn cynnwys cyfnod y Tuduriaid a\u2019r Stiwartiaid, pwrpas cosbau oedd dwyn gwarth a chywilydd ar y troseddwr a hefyd dangos bod y gymdeithas yn dial ar yr unigolyn hynny.\u00a0 Pwrpas y gosb hefyd oedd rhybuddio eraill a chodi ofn arnynt i beidio cyflawni troseddau tebyg, oherwydd roedd cosb weledol yn dangos beth fyddai eu tynged hwy.\u00a0Roedd cosbau felly yn ddigwyddiadau cyhoeddus ac fel arfer yn rhai mileinig a llym eu natur.\u00a0Roedd gwarthnodi ac anffurfio\u2019r corff ymhlith y math o gosbau a weinyddwyd. Pwrpas y cosbau corfforol oedd bod y troseddwr yn dioddef poen, artaith neu hyd yn oed marwolaeth.\u00a0Roedd natur y gosb yn cael ei phenderfynu gan natur y drosedd - er enghraifft, crogi oedd y gosb am lofruddiaeth, llosgi ar gyfer llosgi bwriadol neu heresi, ac yn achos crwydraeth gwarthnodwyd y talcen gyda \u2018V\u2019 neu chwipiwyd y dioddefwr. Roedd y rhigod (pillory) a\u2019r gadair drochi yn cael eu defnyddio i gosbi m\u00e2n droseddau - er enghraifft, y rhigod am werthu bwyd gwael ac roedd y gadair drochi a Ffrwyn y Dafodwraig yn cael eu defnyddio ar gyfer menywod oedd yn poeni eu gw\u0177r, menywod gwenwynllyd neu rai oedd yn hel gormod o glecs. Roedd y ffrwyn yn fframyn metel oedd yn gorchuddio\u2019r pen, gyda darn o fetel yn cael ei wthio i mewn i\u2019r geg dros y tafod.\u00a0 Byddai\u2019r gadair drochi hefyd yn cael ei defnyddio yn y llyn lleol fel prawf hefyd ar gyfer trosedd fwy difrifol, sef gwrachyddiaeth. Cosb arall ar gyfer m\u00e2n droseddwyr oedd chwipio.\u00a0Hyd ddiwedd y 18g roedd chwipio yn ddigwyddiad cyhoeddus er mwyn codi cywilydd ar y troseddwr a\u2019i deulu ac er mwyn atal eraill rhag cyflawni yr un drosedd.\u00a0Clymwyd y troseddwr wrth gert a\u2019i chwipio o un lle mewn tref i le arall.\u00a0Gallai\u2019r gosb amrywio.\u00a0Roedd yn dibynnu ar ba mor gyflym neu araf oedd y ceffyl yn mynd wrth dynnu\u2019r cert, ac ar dymer y chwipiwr.\u00a0Adeg y Tuduriaid roedd hon yn gosb a ddefnyddiwyd ar gyfer cardotwyr. Gan amlaf, lleolwyd y rhigod yng nghanol y dref neu\u2019r pentref fel bod y troseddwr yn gyff gwawd, a byddai pobl yn taflu bwyd pwdr er mwyn eu hisraddio ymhellach.\u00a0Fel arfer byddai\u2019r troseddwr wedi ei ddedfrydu i awr yn y rhigod ac yn gorfod sefyll ar ryw fath o lwyfan gyda\u2019i ben a\u2019i ddwylo mewn tyllau o fewn ffr\u00e2m sgw\u00e2r.\u00a0Ar ben y troseddwr roedd darn o bapur wedi ei osod yn nodi manylion y drosedd.\u00a0Pwrpas y math hwn o gosb oedd stopio rhai eraill a hefyd dweud wrth bawb pwy oedd y troseddwr.\u00a0Roedd yn rhybudd i eraill i beidio ymddiried yn y dyn hwn.\u00a0Cafodd llawer eu gosod yn y rhigod am dwyllo, enllib, camddefnyddio pwysau a mesurau ffug, ac am droseddau rhyw.\u00a0Weithiau hoeliwyd clustiau'r unigolyn oedd wedi cael ei ddal yn dwyn yn sownd wrth bren y rhigod. Byddai\u2019r dorf a fyddai\u2019n casglu yn taflu mwd, ffyn a cherrig at y troseddwr yn aml.\u00a0Anafwyd rhai yn ddifrifol\u00a0a bu eraill farw oherwydd y driniaeth a gawsant.\u00a0Dyma\u2019r rheswm pam daeth y gosb i ben yn 1837. Roedd\u00a0meddwon, gamblwyr a chrwydriaid yn cael eu gosod yn y stociau, sef fframyn pren lle rhoddwyd y coesau yn unig, oedd wedi eu lleoli yng nghanol pob pentref a thref. Roedd fflangellu yn cael ei ddefnyddio\u2019n rheolaidd yn ystod cyfnod y Tuduriaid a\u2019r Stiwartiaid. Byddai dynion a menywod yn cael eu clymu i bostyn chwipio yng nghanol y dref neu\u2019r pentref neu byddent yn cael eu clymu wrth gefn cert a\u2019u harwain drwy\u2019r strydoedd. Y Gosb Eithaf Roedd ymateb y Tuduriaid a\u2019r Stiwartiaid i droseddau difrifol yn cael ei adlewyrchu yn y gosb, sef dienyddio drwy grogi neu losgi.\u00a0Byddai unigolion a oedd yn cael eu canfod yn euog o deyrnfradwriaeth yn cael eu dienyddio naill ai drwy dorri eu pen i ffwrdd gyda bwyell neu drwy grogi, diberfeddu a phedrannu.\u00a0Roedd pobl gyffredin a gafwyd yn euog o deyrnfradwriaeth yn cael eu torri i lawr o\u2019r rhaff yn fyw ac yna byddai eu perfeddion yn cael eu rhwygo allan o flaen eu llygaid.\u00a0Byddai pennau yn cael eu torri i ffwrdd wedyn ac yna bydda eu cyrff yn cael eu torri'n bedwar rhan.Yng Nghymru roedd yr Esgob Rowland Lee yn adnabyddus am (ac yn wir yn brolio'r ffaith) ei fod wedi adfer cyfraith a threfn yng Nghymru oherwydd ei fod wedi crogi 5,000 o droseddwyr. Pan benodwyd Lee yn Llywydd Cyngor y Gororau gan Harri VIII yn 1534 roedd yn wynebu tasg anodd i sefydlu trefn yng Nghymru.\u00a0Ers pasio Statud Rhuddlan gan Edward I roedd Cymru wedi ei rhannu rhwng y Dywysogaeth (a reolwyd dan Gyfraith y Brenin) acArglwyddi\u2019r Mers, a oedd yn gweinyddu eu cyfreithiau eu hunain yn y Mers.\u00a0Yn aml iawn byddai drwgweithredwyr oedd yn cyflawni troseddau yn y Dywysogaeth - er enghraifft, dwyn gwartheg neu ddwyn defaid, yn ceisio osgoi\u2019r gyfraith drwy ddianc i\u2019r Mers.Daeth Mari i gael ei hadnabod fel \u2018Mari Waedlyd\u2019 oherwydd ei thriniaeth erchyll o hereticiaid drwy eu llosgi wrth yr ystanc.\u00a0Eu trosedd oedd gwrthod troi at y ffydd Gatholig.\u00a0Llosgwyd tua 300 o bobl yn ystod ei theyrnasiad.\u00a0Yng nghyfnod Elisabeth I crogi, diberfeddu a phedrannu oedd y gosb am deyrnfradwriaeth a llosgi i farwolaeth oedd y gosb ar gyfer gwrachyddiaeth hefyd. Erbyn diwedd y 18g, roedd llawer o bobl yn credu mai\u2019r unig ffordd i ddelio gyda\u2019r cynnydd mewn troseddau oedd dienyddio\u2019r troseddwyr.\u00a0Erbyn hynny, roedd dros 200 o droseddau yn medru cael eu cosbi drwy ddienyddio. Ond erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif roedd llawer o farnwyr yn anghysurus gyda\u2019r syniad o ddedfrydu troseddwr i farwolaeth am f\u00e2n droseddau fel dwyn defaid neu ddwyn o bocedi.\u00a0Roedd yn well gan rai droi at drawsgludo pobl. Yn raddol felly yn ystod y 19eg ganrif lleihawyd nifer y troseddau a gosbwyd drwy ddefnyddio'r gosb eithaf.\u00a0Yn 1823, diwygiodd Robert Peel, sef yr Ysgrifennydd Cartref ar y pryd, y Cod Troseddol, a dileu'r gosb eithaf ar gyfer dros 180 o droseddau.\u00a0Hyd hynny roedd pigo pocedi, dwyn defaid, gwneud arian ffug yn cael yr un gosb \u00e2 dynladdiad a llofruddiaeth.\u00a0 Bellach, dim ond am lofruddio neu geisio llofruddio y byddai rhywun yn cael ei grogi. Yn Llundain byddai troseddwyr yn cael eu crogi mewn llefydd fel Tyburn.\u00a0Crogwyd arweinyddion y \u2018Pererindod Gras\u2019 gan Harri VIII yn Tyburn. Roedd cosbau cyhoeddus\u00a0fel dienyddiadau yn denu tyrfaoedd mawr gan eu bod yn cael eu gweld fel math o adloniant.\u00a0Byddent yn achlysuron pan fyddai llawer o droseddu yn digwydd, fel dwyn a phigo pocedi, puteindra a throseddau yn gysylltiedig \u00e2 meddwdod.\u00a0Byddai tyrfaoedd rhwng 35 a 40,000 yn casglu yn Tyburn ac amcangyfrifwyd bod 100,000 wedi casglu i weld torri pennau cynllwynwyr Cato Street am deyrnfradwriaeth yn 1820.Cynhaliwyd y crogi cyhoeddus olaf yn 1868. Roedd torfeydd yn arfer dod i wylio crogfeydd cyhoeddus. Roedd crogi yn dal i ddigwydd ym Mhrydain tan 1965, ond y tu \u00f4l i ddrysau caeedig. Doedd crogi ddim yn anghyffredin - fe grogwyd Dic Penderyn am ei ran yng Ngwrthryfel Merthyr Tudful yn 1831. Roedd crogi fel arfer yn gosb i rai oedd wedi troseddu\u2019n ddifrifol.\u00a0Y dyn olaf i gael ei grogi'n gyhoeddus oedd Michael Barratt. Gwyddel oedd Barratt a oedd wedi gosod ffrwydron yn erbyn wal carchar i geisio cael Gwyddelod eraill allan o\u2019r carchar. Method y cynllun ac fe laddodd y ffrwydrad 12 o bobl. Yn 1868 felly penderfynodd y Llywodraeth y byddai crogi troseddwyr yn digwydd y tu mewn i furiau\u2019r carchar.\u00a0Cynhaliwyd y crogi diwethaf ym Mhrydain yn 1965. Trawsgludo Erbyn diwedd y 18g nid oedd nifer o\u2019r cosbau corfforol llym a chyhoeddus a ddefnyddiwyd o gyfnod y Tuduriaid ymlaen yn cael eu defnyddio.\u00a0Rhoddwyd terfyn ar gosbau fel gwarthnodi a hollti clustiau.\u00a0Roedd gosod troseddwyr yn y rhigod yn cael ei weld bellach fel cosb rhy beryglus ac felly dechreuodd y Llywodraeth droi at ddulliau eraill.\u00a0Un ohonynt oedd trawsgludo.\u00a0Pasiwyd y Ddeddf Drawsgludo gan y Senedd yn 1718. Roedd trawsgludo drwgweithredwyr yn apelio\u2019n fawr at yr awdurdodau achos roedd yn gwaredu\u2019r wlad yn barhaol o bobl beryglus. Roedd yn rhatach na gwario arian ar adeiladu carchardai newydd ac roedd angen gweithwyr rhad yn nhrefedigaethau Prydain, fel Awstralia.\u00a0O 1718 ymlaen daeth trawsgludo yn gosb oedd yn cynnig dewis arall heblaw crogi ac fe barhaodd hyd 1868.\u00a0 Fel arfer roedd dedfryd trawsgludo naill ai yn 7 neu 14 blynedd neu am weddill eu bywyd.\u00a0Weithiau roedd modd ennill tocyn i ddod yn \u00f4l yn gynnar. Yn \u00f4l amcangyfrifon roedd tua 56,000 o bobl wedi cael eu halltudio i America rhwng 1718 a 1785, sef tua chwarter o holl ymfudwyr Prydain i America yn ystod y cyfnod hwn. Gyda Rhyfel Annibyniaeth America daeth y trawsgludo i ben, ond o 1787 ymlaen dechreuwyd anfon troseddwyr i Awstralia.\u00a0Trawsgludwyd tua 160,000 o Brydain yno rhwng 1787 a 1868.\u00a0O\u2019r rhain roedd 2,200 yn dod o Gymru. Ymhlith y rhain roedd John Frost, un o arweinyddion y Siartwyr yng Ngwrthryfel Casnewydd yn 1839, a Dai\u2019r Cantwr, un o derfysgwyr Beca.\u00a0Dychwelodd y ddau yma i Gymru ond eithriadau oedd y rhai a oedd yn dychwelyd. Roedd y daith i America yn cymryd rhwng chwech ac wyth wythnos.\u00a0 Roedd yr amodau ar y llong yn erchyll.\u00a0Roeddent yn cael eu cadwyno yng ngwaelod y llong heb ddigon o fwyd ac awyr iach na dillad addas.\u00a0Nid oedd rhai yn cael digon o dd\u0175r i\u2019w yfed, ac er mwyn torri eu syched byddent yn yfed eu d\u0175r eu hunain.\u00a0Roedd llawer yn dioddef clefydau oherwydd gorlwytho a diffyg glendid a byddai nifer yn marw wedi eu cadwyno mewn celloedd.\u00a0Mae\u2019n debyg fod y daith i Awstralia yn waeth oherwydd roedd y gyfradd farwolaethau yn uwch.\u00a0Credir fod un o bob pump wedi marw ar y daith o Brydain. Byddai\u2019r mwyafrif o droseddwyr o Gymru yn hwylio i America neu Awstralia o Lundain.\u00a0Byddai'r llysoedd yn gwneud trefniadau gyda\u2019r ynadon heddwch i\u2019w symud o\u2019r carchardai yng Nghymru i Lundain. Unwaith y byddai'r troseddwyr yn cyrraedd byddent yn cael eu rhoi mewn barics.\u00a0Roedd bywyd yn galed ac yn greulon ac roeddent yn gorfod gwneud gwaith corfforol.\u00a0Byddent yn gweithio mewn gangiau cadwyn ac roedd cosb gorfforol yn gyffredin iawn.\u00a0 Roedd y boen o gael eu gwahanu oddi wrth eu teuluoedd yn gosb lem i lawer ohonynt hefyd, ac mae\u2019r baledi a ysgrifennodd rhai yn dangos eu hanobaith a\u2019u hiraeth am adref. Erbyn canol y 19eg ganrif roedd amodau byw'r troseddwyr yn Awstralia wedi gwella.\u00a0Roedd s\u00f4n ym Mhrydain bod rhai pobl hyd yn oed yn troseddu yn fwriadol er mwyn cael eu hanfon i Awstralia.\u00a0Bu\u00a0cynlluniau i anfon gwragedd a phlant troseddwyr draw atynt i Awstralia cyn belled \u00e2 bod y troseddwyr wedi ymddwyn yn iawn yn y wlad. Roedd trawsgludo hefyd wedi dechrau colli cefnogaeth fel cosb addas ac ymarferol.\u00a0Roedd llawer wedi beirniadu ers blynyddoedd y syniad o drawsgludo pobl i Awstralia, a bod y carcharorion yn ddylanwad drwg ar ei gilydd.\u00a0 Roedd trefedigaethau fel Awstralia wedi dechrau cael digon ar y trefniant hwn hefyd, a daeth trawsgludo i ben yn 1868.\u00a0Canlyniad hyn oedd mai carchar yn awr oedd y prif arf i gosbi troseddwyr. Carchardai Roedd carchardai\u2019r 18g yn lleoedd ofnadwy. Nid oeddent wedi cael eu cynllunio i gadw carcharorion am dymor hir. Eu gwaith oedd cadw carcharorion nes byddai\u2019r llysoedd yn eistedd neu nes byddent yn derbyn eu cosb. Felly, roedd problemau mawr o ran gorlenwi a chlefydau. Ond dechreuodd pobl fel John Howard ac Elizabeth Fry ymgyrch i ddiwygio'r carchardai, felly erbyn canol y 19eg ganrif roedd amodau yn llawer gwell, gyda mwy o bwyslais ar ddiwygio troseddwyr. Yn ystod y 20g gwelwyd datblygu carchardai modern, gyda meddygon, bwyd iach, cyfleoedd addysg ag ymarfer corff. Ers diwedd y 1960au mae carchardai wedi cael eu categoreiddio o A i D, er mwyn gwasanaethu troseddwyr risg isel a risg uchel. Sefydlwyd Canolfannau Cadw Ieuenctid gan y Llywodraeth, ac yn 1988 cyflwynwyd Sefydliadau Troseddwyr Ifanc.\u00a0 Plismona Mae heddlu'n cael eu hawdurdodi gan wladwriaethau i orfodi'r gyfraith ac atal troseddau. Yn y canol oesoedd nid oedd heddlu yn bodoli, er bod gan lawer o wledydd Ynadon Heddwch o ryw fath. Cafodd y gwasanaeth heddlu cyntaf a drefnwyd yn ganolog ei greu ym Mharis gan y Brenin Louis XIV, ac ym 1749 roedd modd dod o hyd i'r heddlu cyntaf yn Llundain. Fodd bynnag, ni ddaeth heddlu i lawer o ardaloedd gwledig Prydain tan Ddeddf Heddlu 1856, a nododd fod yn rhaid i bob sir sefydlu gwasanaeth heddlu. Datblygodd yr heddlu yn sylweddol yn yr 20g wrth i heddluoedd droi at dechnoleg newydd, fel ceir, radio a theledu cylch cyfyng er mwyn brwydro yn erbyn troseddau. Roedd yr heddlu hefyd yn dibynnu mwy ar dditectifs i adnabod cyflawnwyr troseddau.  Cyfeiriadau","615":"Bu newidiadau mawr ym maes trosedd a chosb ar draws y canrifoedd. Mae'r ffordd mae troseddau yn cael eu dirnad gan gymdeithas wedi cael ei adlewyrchu yn y newid a fu mewn agweddau tuag at gosbi troseddwyr.\u00a0Newidiodd natur troseddau rhwng yr Oesoedd Canol o\u2019u cymharu \u00e2\u2019r math o droseddau a gyflawnwyd yn yr 19eg ganrif. Achoswyd llawer o droseddau ar draws y canrifoedd gan dlodi, ond newidiodd y cosbau ar gyfer hynny yn enfawr. Yn yr Oesoedd Canol hyd at gyfnod y Tuduriaid a\u2019r Stiwartiaid roedd pwyslais y gosb ar ddial, unioni\u2019r cam ac atal troseddau tebyg rhag digwydd yn y dyfodol.\u00a0Oherwydd hynny roedd y cosbau yn dreisgar, yn achosi poen neu'n anffurfio\u2019r troseddwr, ac yn aml yn arwain at farwolaeth. Rhoddwyd y cyfrifoldeb am gosbi\u2019r troseddwr ar y gymuned.\u00a0Yn y 19eg ganrif roedd pwrpas y cosbau yn pwysleisio'r angen i ddiwygio\u2019r troseddwr ac ailhyfforddi, ac erbyn yr 20g roedd pwyslais trwm ar hynny. Mae natur plismona troseddau ar draws y canrifoedd wedi newid mewn ymateb i\u2019r math o droseddau a gyflawnwyd.\u00a0Roedd pwyslais yn yr Oesoedd Canol ar y gymuned yn cymryd cyfrifoldeb am gosbi\u2019r troseddwr - er enghraifft, \u2018gwaedd ac ymlid\u2019, ond yn dilyn sefydlu'r Heddlu Metropolitan yn Llundain yn 1829 roedd hwn yn arwydd bod y Llywodraeth yn cymryd mwy o r\u00f4l yn y broses o ddal troseddwyr. Wrth i wahanol arbenigedd ddatblygu mae\u2019r Wladwriaeth hefyd wedi cymryd y cyfrifoldeb am ymchwilio a gwneud gwaith ditectif er mwyn darganfod troseddau a throseddwyr. Yn yr 20g daeth troseddau yn fwy soffistigedig ac o ganlyniad mae technoleg wedi dod yn rhan allweddol o ddulliau plismona a monitro yr heddlu.  Achosion Trosedd Yr Oesoedd Canol Roedd cadw cyfraith a threfn a chosbi troseddwyr adeg yr Oesoedd Canol yn cael ei weld fel cyfrifoldeb ar y gymdeithas, yn enwedig gan nad oedd carchardai yn bodoli, na heddlu lleol chwaith.  Cyfreithiau Hywel Dda Yn ystod yr Oesoedd Canol, roedd gan Gymru ei chyfreithiau ei hun, sef Cyfreithiau Hywel Dda.\u00a0Gosodwyd y sylfeini ar gyfer cyfreithiau Cymru gan Hywel Dda, a fu\u2019n llywodraethu y rhan fwyaf o Gymru rhwng 915 a 950.\u00a0 Y cyfreithiau hyn a drefnwyd ganddo a fu\u2019n sail i gyfraith Cymru tan y Deddfau Uno yn 1536.\u00a0Galwodd ynghyd gyfarfod o ddynion dysgedig yn y gyfraith yn Hendy-gwyn ar Daf, ger Caerfyrddin, i gasglu a chrynhoi\u2019r cyfreithiau.\u00a0Roedd y cyfreithiau yn seiliedig ar yr egwyddor bod angen talu iawndal i\u2019r dioddefwr.\u00a0Roedd y troseddwr felly yn unioni\u2019r cam yr oedd ef\/hi wedi ei wneud yn erbyn y dioddefwr.Cyfrifwyd y troseddau mwyaf difrifol fel rhai a oedd yn cael eu cyflawni yn y dirgel - er enghraifft, dwyn, a\u2019r gosb swyddogol am hynny oedd crogi. Nid oedd lladd drwy drais neu ymosodiad treisgar yn cael ei chyfrif fel trosedd mor ddifrifol \u00e2 throsedd ddirgel.Cyfoeswr i Hywel Dda oedd y Brenin Alffred, Brenin Wessex rhwng 871 ac 899, a bu yntau hefyd yn gyfrifol am roi trefn ar gyfreithiau Lloegr. Fel Cyfraith Lloegr roedd Cyfraith Cymru yn nodi bod y swm neu\u2019r iawndal a dalwyd i\u2019r dioddefwr yn ddibynnol ar sawl aelod o gorff y dioddefwr oedd wedi cael ei anafu neu ei effeithio. Deddfau Penyd Owain Glynd\u0175r Yn dilyn Gwrthryfel Glynd\u0175r rhwng 1400 a 1409 adnewyddwyd y Deddfau Penyd gan Harri IV er mwyn sicrhau ei awdurdod ar y Cymry.\u00a0 Roedd y rhain yn ddeddfau llym eu natur a oedd yn targedu'r Cymry.\u00a0Roeddent yn amlinellu\u2019n fanwl pa droseddau yr oedd modd cyhuddo rhywun o'u cyflawni - er enghraifft, ni chai Cymro gadw neu ddal arfau na chynnal cyfarfod mawr heb ganiat\u00e2d, ni chaent ychwaith ddal swydd na thir mewn unrhyw dref yng Nghymru a\u2019r Gororau. Cyfnod y Tuduriaid Wedi iddo ennill Brwydr Maes Bosworth yn 1485, tasg gyntaf Harri VII oedd ceisio sefydlu cyfraith a threfn mor fuan \u00e2 phosib, yn enwedig ar \u00f4l blynyddoedd cythryblus Rhyfeloedd y Rhosynnau rhwng 1455 a 1485. Penderfynodd felly adfer p\u0175er \u2018Llys Siambr y Seren\u2019 a oedd yn galw arglwyddi pwerus i lys y Brenin yn Llundain.\u00a0Yn aml iawn byddent yn cael eu gorfodi i dalu dirwyon trwm i\u2019r Brenin fel cosb am eu troseddau. Dechreuwyd defnyddio Ynadon Heddwch gan y Tuduriaid i fod yn gyfrifol am gyfraith a threfn ar lefel leol ac yn aml byddent yn gyfrifol am gasglu trethi i ddelio gyda\u2019r tlodion, a gwaith cynnal a chadw ar bontydd a heolydd.\u00a0Ar lefel y plwyf y Cwnstabl oedd yn gyfrifol am gyfraith a threfn.  Yn ystod cyfnod y Tuduriaid a\u2019r Stiwartiaid nid oedd rhyddid gan unigolyn i ddewis y grefydd roeddent yn dymuno ei dilyn.\u00a0Yn ystod teyrnasiad Harri VIII daeth trosedd grefyddol fel heresi yn drosedd a oedd yn cael ei gweld fel trosedd yn erbyn y Brenin. Roedd hereticiaid yn bobl oedd yn credu mewn crefydd a oedd yn wahanol i grefydd swyddogol y deyrnas, sef crefydd y Brenin neu'r Frenhines. Hyd at 1529, pan wnaeth Harri VIII ysgaru ei wraig gyntaf, Catrin o Aragon, er mwyn medru priodi Anne Boleyn, roedd hereticiaid yn droseddwyr oedd yn cael eu profi yn Llysoedd yr Eglwys.\u00a0Y Pab hyd hynny oedd Pennaeth yr Eglwys Gatholig yn Lloegr a Chymru.\u00a0Roedd Harri VIII yn aelod o\u2019r Eglwys Gatholig.\u00a0Ond pan wrthododd y Pab ganiat\u00e1u ysgariad iddo penderfynodd Harri sefydlu ei eglwys ei hunan gydag ef ei hun yn bennaeth arni.\u00a0Roedd nawr yn Brotestant ac felly roedd yn bennaeth ar yr eglwys a\u2019r deyrnas. Roedd pawb yn gorfod tyngu llw i\u2019r Brenin\/Brenhines fel Pennaeth yr Eglwys ac roedd gwrthod gwneud hynny yn drosedd. Roedd modd i droseddau crefyddol gael eu profi yn Llysoedd y Brenin erbyn hynny, gan gynnwys hereticiaeth.\u00a0Roedd y bobl oedd yn cyflawni\u2019r mathau hyn o droseddau yn cyflawni teyrnfradwriaeth. Yn 1534 pasiodd Harri VIII gyfres o gyfreithiau a oedd yn dweud ei bod yn deyrnfradwriaeth os oedd unrhyw un yn siarad neu\u2019n ysgrifennu yn erbyn y Brenin, ei wraig, neu ei blant, neu os oeddent yn dangos cefnogaeth i\u2019r Pab.\u00a0 Drwy basio\u2019r cyfreithiau hyn roedd Harri yn datgan mai ef fel y Brenin oedd Uwch Bennaeth yr Eglwys yn Lloegr a Chymru, ac roedd yn rhoi terfyn ar b\u0175er y Pab yn y deyrnas.\u00a0Roedd heresi o hyn ymlaen yn drosedd a oedd yn cael ei chosbi drwy farwolaeth.\u00a0Daeth heresi yn drosedd fwyfwy cyffredin felly yn ystod y 1530au a\u2019r 1540au. Pan ddaeth Mari, merch Harri VIII a Chatrin o Aragon, i\u2019r orsedd yn 1553, ei dymuniad oedd gwneud Lloegr a Chymru yn Gatholig unwaith eto gan mai Pabyddiaeth oedd ei chrefydd hi.\u00a0O 1555 tan iddi farw yn 1558, dedfrydodd Mari tua 300 o bobl i gael eu llosgi'n farw am eu bod yn gwrthod addoli yn y dull Catholig.\u00a0Ymhlith y bobl a losgwyd roedd yr Esgobion Ridley a Latimer a hyd yn oed Archesgob Caergaint, sef Thomas Cranmer.\u00a0Yng Nghymru llosgwyd tri Phrotestant, sef Rawlins White, pysgotwr o Gaerdydd, William Nichol, llafurwr o Hwlffordd a Robert Ferrar, Esgob Tyddewi, Sir Benfro.\u00a0Roedd llosgi Catholigion yn gosb a ddefnyddiwyd adeg teyrnasiad Edward VI hefyd (sef mab Harri VIII a Jane Seymour) gan mai Protestaniaeth oedd crefydd swyddogol y wlad yn ystod ei deyrnasiad ef.\u00a0Credai pobl y cyfnod bod llosgi\u2019r corff yn ffordd i\u2019r unigolion gael cyfle i edifarhau am eu pechodau.\u00a0Byddai\u2019r enaid felly\u2019n cael ei ryddhau er mwyn medru cyrraedd y nefoedd. Pan ddaeth Elizabeth, merch Harri VIII ac Anne Boleyn, yn Frenhines yn 1558, roedd llosgi wedi cael ei roi heibio fel dull o gosbi pobl nad oeddent yn dilyn crefydd y Frenhines, sef Protestaniaeth yn achos Elisabeth.\u00a0Er bod rhai Catholigion a Phiwritaniaid wedi cael eu cyhuddo o frad yn erbyn y Frenhines, byddent yn hytrach yn cael eu crogi, eu diberfeddu a'u pedrannu.\u00a0Un o\u2019r Piwritaniaid (Protestant eithafol) mwyaf amlwg o Gymru a gafodd ei gosbi yn y ffordd hon oedd John Penry o sir Frycheiniog.\u00a0Er i Elisabeth wadu ei bod yn erlidiwr brwdfrydig o hereticiaid cafodd tua 250 o Gatholigion eu dienyddio ar gyhuddiad o deyrnfradwriaeth yn ystod ei theyrnasiad.\u00a0Yn eu plith roedd dau Gatholig o Gymru, sef William Davies a ddienyddiwyd ym Miwmares, Ynys M\u00f4n yn 1593, a Richard Gwyn, a ddienyddiwyd yn 1584 yn Wrecsam.Trosedd gyffredin arall yng nghyfnod y Tuduriaid oedd crwydraeth.\u00a0Gyda Rhyfel y Rhosynnau wedi dod i ben roedd llawer o filwyr arfog a dynion mewn gwasanaeth yn ddi-waith ac felly wedi gorfod troi at grwydro\u2019r wlad i chwilio am waith. Roedd eraill yn crwydro a chardota oherwydd roeddent wedi colli eu tir a\u2019u cartrefi ar \u00f4l i\u2019r perchnogion gau\u2019r tir comin lle byddent wedi cadw defaid, pori anifeiliaid neu dyfu cnydau a thorri mawn. Roedd Harri VIII wedi cau\u2019r mynachlogydd ac roedd llawer o fynachod a gweision y mynachlogydd wedi cael eu gwneud yn ddi-waith.\u00a0Roedd y mynachlogydd wedi rhoi lloches a llety i\u2019r cardotwyr a fyddai\u2019n crwydro\u2019r wlad. Byddai llawer o gardotwyr yn troi at grwydraeth i chwilio am fwyd, llety a lloches a gwaith ac weithiau yn ymosod ar bentrefi neu ffermydd. Doedd dim cydymdeimlad gan y Llywodraeth tuag at grwydriaid.\u00a0Gwelwyd ef fel arwydd o ddiogi a mabwysiadwyd cosbau ffiaidd er mwyn dwyn cywilydd ar y cardotwr.\u00a0Pasiwyd deddf gan Harri VIII yn 1531 a oedd yn gorchymyn chwipio\u2019r crwydriaid hyn ac yna byddent yn cael eu hanfon adref.\u00a0Pwrpas y gosb oedd dwyn gwarth ar y crwydryn, ond nid oedd hyn yn ddatrysiad ymarferol i\u2019r broblem.\u00a0Pasiodd Elisabeth I Ddeddf Tlodion 1598 a Deddf Tlodion 1601 a oedd yn gorchymyn adeiladu tlotai er mwyn clirio\u2019r dihirod a\u2019r crwydriaid oddi ar y strydoedd.\u00a0Roedd y cyfrifoldeb yn cael ei roi i\u2019r plwyfi ofalu am eu tlodion.\u00a0Rhoddwyd gwaith defnyddiol i\u2019r cardotwyr yn y tlotai ond yn aml iawn roedd y rhain yn llefydd budr ac afiach, ac roedd y bwyd yn erchyll. Cyfnod y Stiwartiaid Roedd troseddau crefyddol yn parhau i gael eu gweld fel teyrnfradwriaeth yn erbyn y Brenin yn ystod y cyfnod hwn.\u00a0Roedd Iago I yn cas\u00e1u\u2019r ffydd Babyddol ac yn 1605 bu ymgais gan griw o Gatholigion i ffrwydro\u2019r Senedd yn Llundain a lladd y Brenin.\u00a0Roedd Guto Ffowc yn un o gynllwynwyr Cynllwyn Powdr Gwn 1605, a dioddefodd ef a\u2019i gyd-gynllwynwyr artaith ddifrifol cyn iddynt gael eu dienyddio. Yn ystod cyfnod Oliver Cromwell fel Arglwydd-Amddiffynnydd rhwng 1649 a 1660 pasiwyd nifer o ddeddfau a oedd yn gorfodi syniadau'r Piwritaniaid ar y wlad.\u00a0Golygai hyn y byddai bywyd yn anodd i Babyddion yn ystod y cyfnod hwn.\u00a0O dan arweinyddiaeth y Piwritan Oliver Cromwell roedd hi\u2019n drosedd os oeddech chi'n chwarae p\u00eal-droed ar y Sul a chafodd dathlu Diwrnod Nadolig hyd yn oed ei wahardd.\u00a0Roedd y rhain yn cael eu gweld fel troseddau hereticaidd.Y gosb am y drosedd hon oedd llosgi.\u00a0Tan yr Oesoedd Canol roedd pobl wedi ystyried bod dwy ochr i wrachyddiaeth, sef y da a\u2019r drwg. Roedd dewiniaeth \u2018wen\u2019 yn medru cynnig iechyd a bendithion nad oeddent ar gael drwy feddyginiaeth.\u00a0Ar yr ochr arall, roedd dewiniaeth \u2018ddu\u2019 yn niweidiol ac\u00a0yn golygu \u2018galw\u2019 ar bwerau drwg oedd yn medru melltithio cymydog neu wneud niwed i anifail.  Dewiniaeth Yn ystod yr Oesoedd Canol dechreuwyd cysylltu dewiniaeth \u00e2\u2019r syniad bod cyfundeb gyda\u2019r diafol.\u00a0Dechreuwyd honni bod gwrachod yn derbyn eu pwerau oherwydd eu cysylltiad uniongyrchol \u00e2\u2019r diafol.\u00a0Erbyn diwedd y 15g roedd gwrachyddiaeth a heresi yn cael eu gweld fel troseddau oedd yn achosi gofid a phryder i bobl.\u00a0Trodd yr ofn hwn yn ymgyrch erlid i geisio dileu gwarchyddiaeth yn llwyr o\u2019r gymdeithas.\u00a0Ar adegau yn ystod yr 17g cychwynnwyd \u2018hela\u2019 gwrachod a dewiniaid, yn arbennig menywod. Daeth hyn yn arfer cyffredin drwy Ewrop a arweiniodd at lawer o fenywod yn cael eu cyhuddo o wrachyddiaeth, yn cael eu poenydio, eu profi a\u2019u dienyddio.\u00a0Mae tystiolaeth yng nghofnodion Llys y Sesiwn Fawr o rai a gafodd eu herlyn yng Nghymru.  Yn \u00f4l amcangyfrifon roedd tua 1,000 o bobl, a'r rheiny\u2019n ferched yn bennaf, wedi cael eu dedfrydu i farwolaeth ar \u00f4l \u2018profi\u2019 eu bod yn wrachod.Er mwyn \u2018profi\u2019 a oedd y wraig yn wrach ai peidio cynhaliwyd diheurbrawf, a byddai rhan o\u2019r \u2018prawf\u2019 yn cynnwys clymu'r wraig gyda rhaff a\u2019i throchi mewn llyn neu afon.\u00a0Os byddai\u2019n boddi yna roedd yn ddi-euog ond os byddai\u2019n dod yn \u00f4l i wyneb y d\u0175r gwelwyd hwn fel arwydd o euogrwydd.\u00a0Y gosb am wrachyddiaeth oedd llosgi i farwolaeth.Roedd Matthew Hopkins yn \u2018heliwr-gwrachod\u2019 (witch-hunter) enwocaf Lloegr adeg y Rhyfel Cartref (1642 \u2013 1649).\u00a0Roedd ei ymgyrchoedd hela yn canolbwyntio\u2019n bennaf ar siroedd Dwyrain Anglia, Suffolk, Norfolk, Essex, a swydd Caergrawnt, a honnir ei fod wedi bod yn gyfrifol am ddienyddio tua 300 o wrachod rhwng 1644 a 1646.\u00a0Amlinellodd Hopkins ei ddulliau sut i ddarganfod gwrachod yn ei lyfr a gyhoeddodd yn 1647 dan y teitl The Discovery of Witches.Roedd ofergoeliaeth a chred mewn dewiniaeth yn gyffredin iawn hyd at ganol y 19eg ganrif. Un o ddewiniaid (neu dynion hysbys) enwocaf a mwyaf poblogaidd Cymru oedd John Harries (1787-1839), o Bantcoy, Cwrt-y-cadno, plwyf Caio, Sir Gaerfyrddin.\u00a0Roedd John Harries a\u2019i fab Henry Harries yn ddoctoriaid ac yn seryddwyr. Er i\u2019r ddau dderbyn hyfforddiant meddygol roeddynt yn adnabyddus yn lleol am ddefnyddio swynion, triniaethau perlysiau ac electrotherapi i wella eu cleifion.Daethant yn enwog hefyd am eu dawn i broffwydo\u2019r dyfodol, darganfod eiddo a oedd ar goll neu wedi ei ddwyn, brwydro yn erbyn gwrachyddiaeth a chodi ysbrydion rhadlon.\u00a0O ganlyniad fe\u2019u condemniwyd yn llym gan grefyddwyr y 19eg ganrif. Honnir i John Harries gadw un o\u2019i lyfrau dan glo, gan fentro ei agor unwaith y flwyddyn mewn coedwig ddiarffordd gerllaw, lle byddai\u2019n darllen swynion amrywiol o'r gyfrol i alw ysbrydion. Dywedir bod storm ddifrifol yn digwydd bob tro yr agorid y llyfr. Dyma sail y syniad bod p\u0175er y teulu\u2019n deillio o\u2019r gyfrol drwchus hon o swynion a oedd wedi ei rhwymo mewn cadwyn haearn \u00e2 3 chlo.\u00a0Dywedir bod John Harries wedi cael rhagargoel y byddai\u2019n marw drwy ddamwain ar Fai\u2019r 11eg 1839, ac er mwyn osgoi hyn, arhosodd yn y gwely drwy\u2019r dydd. Ond er gwaethaf ei ymdrechion i osgoi pob risg aeth y t\u0177 ar d\u00e2n yn ystod y nos, a bu farw. M\u00f4r-ladrad Yn ystod y 16eg a\u2019r 17g roedd m\u00f4r-ladrad yn drosedd a oedd ar gynnydd. Byddai m\u00f4r-ladron yn ymosod ar longau a oedd yn cario nwyddau ac yn eu hysbeilio a'u dwyn.\u00a0Roedd arfordir Cymru yn dynfa ar gyfer y math hwn o drosedd oherwydd bod ei harfordir mor eang a di-amddiffyn. Roedd Sir Benfro yn ganolog i weithgareddau m\u00f4r-ladron, fel yn achos George Clark o Benfro, ac roedd de\u2019r sir yn cael ei defnyddio fel pencadlys m\u00f4r-ladron oedd yn ymosod ar longau oedd yn hwylio ar F\u00f4r Hafren. Gan fod modd gwneud arian o f\u00f4r-ladrata roedd yn drosedd a oedd yn denu rhwydwaith o wahanol bobl ar draws y gymdeithas - o foneddigion i bysgotwr mwy tlawd. Dau o f\u00f4r-ladron enwocaf Cymru oedd yn ysbeilio llongau mewn moroedd y tu hwnt i Brydain oedd Barti Ddu, neu Bartholomew Roberts o Sir Benfro, a Henry Morgan, o Sir Fynwy.\u00a0Roedd Henry Morgan (c.1635 \u2013 88) yn perthyn i deulu bonedd, y Morganiaid, yst\u00e2d Tredegar, a daeth yn enwog adeg teyrnasiad Siarl II fel m\u00f4r-leidr medrus.\u00a0Ymosodai ar longau Sbaenaidd a phorthladdoedd masnachu yn y Carib\u020b gan ddefnyddio Port Royal yn Jamaica fel pencadlys ei gyrchoedd treisgar. Gwnaed ef yn farchog yn 1674. Penodwyd ef yn Is-lywodraethwr Jamaica yn nes ymlaen ac mae diod rym enwog wedi cael ei enwi ar ei \u00f4l.Roedd Barti Ddu yn ymosod ar longau oedd yn teithio ar draws Cefnfor yr Iwerydd a\u2019r Carib\u020b,\u00a0ond bu farw\u2019n ifanc yn 1722 mewn brwydr oddi ar arfordir Affrica.\u00a0Cysylltir ef gyda fflag y \u2018Jolly Roger\u2019, sef y penglog a\u2019r esgyrn.  Math arall o f\u00f4r-ladrata oedd herwlongwra.\u00a0Yn ystod oes Elisabeth I roedd nifer o f\u00f4r-ladron yn ymosod ar longau trysor Sbaenaidd wrth iddynt hwylio'n \u00f4l o\u2019r Byd Newydd gyda thrysorau fel aur, arian a gemwaith.\u00a0Roedd Elisabeth ei hun yn hyrwyddo morwyr fel Francis Drake a Walter Raleigh i ymosod a dwyn oddi ar longau tebyg drwy roi caniat\u00e2d brenhinol iddynt wneud hynny.\u00a0Fe fyddai hi wedyn yn medru cael si\u00e2r o\u2019r trysor. Y ddeunawfed ganrif Smyglo Roedd smyglo yn drosedd gyffredin iawn yn ystod y 18fed ganrif oherwydd y tollau uchel a roddwyd ar nwyddau fel halen, te, defnyddiau moethus fel sidan, gwirodydd a thybaco.\u00a0Dyma oedd oes aur smyglo.\u00a0Er mwyn osgoi talu\u2019r tollau a\u2019r trethi hyn byddai nwyddau yn cael eu cludo ar y m\u00f4r a\u2019u dosbarthu gan longau a fyddai\u2019n glanio ar hyd rhannau diarffordd yr arfordir.\u00a0Roedd arfordir gorllewin a de Cymru, ac arfordir de Lloegr yn ddelfrydol ar gyfer ysbeilio nwyddau liw nos oherwydd eu hogof\u00e2u cuddiedig a thraethau diarffordd. Defnyddiwyd sawl un o borthladdoedd bach Cymru fel mannau dosbarthu nwyddau gan fasnachwyr a dynion busnes. Byddai\u2019r smyglwyr yn gweithio mewn gangiau o 50-100 ac roedd dyletswyddau penodol gan wahanol aelodau\u2019r gang - er enghraifft, Spotsmon, Glaniwr, Cychwr, Batsmyn.\u00a0Roedd y Swyddogion Tollau yn wyliadwrus o\u2019r arfordir gan wybod ei fod yn gyrchfan cyfleus a rhwydd i lanio nwyddau\u2019r smyglwyr. Er hynny, un o\u2019r rhesymau pam roedd smyglo mor gyffredin oedd oherwydd bod swyddogion y tollau\u2019n gweithio\u2019n ddi-d\u00e2l. Ymhlith smyglwyr mwyaf adnabyddus y cyfnod roedd\u00a0William Owen, a anwyd yn Nanhyfer, Sir Benfro yn 1717, ac a grogwyd ym Mai 1747 am lofruddiaeth. Wedi i\u2019r Llywodraeth leihau\u2019r tollau ar nwyddau fel te yn y 1830au nid oedd cymaint o alw nac elw wrth smyglo nwyddau tebyg, ac roedd cyflwyno gwylwyr y glannau wedi llwyddo i atal llawer o weithgareddau\u2019r smyglwyr. Lladron pen-ffordd Trosedd gyffredin arall yn ystod y 18g oedd lladrad pen-ffordd.\u00a0 Lladron pen-ffordd oedd lladron ar gefn ceffylau. Byddent yn aros am goets a oedd yn dod o Lundain ar draws y wlad ac yn ymosod arni er mwyn dwyn oddi ar y teithwyr cyfoethog oedd yn defnyddio\u2019r gwasanaeth hwn.\u00a0Roedd coets yn cael ei ddefnyddio hefyd i gario post ar draws y wlad. Llwyddwyd i leihau nifer y lladron pen-ffordd drwy gael gwarchodwyr i deithio ar y goets. Gwellodd cynllun coetsis fel eu bod yn medru teithio yn fwy cyflym, ac erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif roedd arwynebedd yr heolydd wedi cynyddu cyflymder teithio coetsis hefyd.\u00a0Yn ogystal, cafodd mwy o fanciau eu sefydlu yn y trefi a\u2019r dinasoedd felly roedd teithwyr yn llai tebygol o gario eu cyfoeth gyda nhw wrth deithio. Y bedwaredd ganrif ar bymtheg Yn sgil y Chwyldro Diwydiannol ym Mhrydain o\u2019r 1750au ymlaen hyd at ganol y 1850au, cynyddodd maint y trefi yn gyflym iawn.\u00a0Gan fod twf yn y boblogaeth yn y trefi roedd nifer y troseddau a gyflawnwyd yn cynyddu hefyd.\u00a0Roedd nifer o resymmau am hyn;  Roedd amodau byw a gwaith gwael yn y trefi. Byddai llawer yn troi at ddiodydd meddwol i ddianc rhag eu problemau. Arweiniai hyn at ddyled ac at dorri\u2019r gyfraith pan na fyddent yn yfed. Roedd yr amodau byw gwael yn golygu bod afiechydon fel colera a theiffoid, oherwydd cyflenwadau d\u0175r brwnt, yn rhemp yn yr ardaloedd hyn.\u00a0Roedd y gyfradd farwolaethau yn uchel iawn felly ac roedd nifer o blant oedd wedi colli eu rhieni yn crwydro\u2019r strydoedd yn amddifad.\u00a0Byddai llawer ohonynt yn troi at droseddu, fel pigo-pocedi, er mwyn cael arian i brynu bwyd. Roedd cynllun cymhleth y trefi a\u2019r dinasoedd, gyda\u2019r tai wedi eu hadeiladu yn agos at ei gilydd a strydoedd cul a chyrtiau yn rhedeg rhyngddynt, yn rhoi llwybrau dianc cyflym i droseddwyr Roedd llawer o\u2019r cwnstabliaid a\u2019r gofalwyr a oedd yn gyfrifol am gyfraith a threfn ar hyd strydoedd y trefi a\u2019r dinasoedd yn rhy hen i redeg ar \u00f4l troseddwyr.\u00a0Roedd llawer o\u2019r Ynadon Heddwch yn llwgr ac roedd maint y trefi\/dinasoedd yn golygu bod llawer o droseddwyr yn anhysbys. Yng Nghymru roedd ardaloedd fel China a Pontstorehouse yn ardaloedd tlawd iawn o Ferthyr Tudful ac oherwydd hynny roedd canran uchel o droseddau fel pigo pocedi, dwyn a phuteindra yn gyffredin yno. Adeg dienyddiadau cyhoeddus byddai dwyn yn drosedd gyffredin iawn oherwydd byddai cynulleidfaoedd mawr yn dod ynghyd i weld y digwyddiad.\u00a0Yn aml iawn byddai hancesi, tlysau neu oriorau poced ymhlith yr eitemau a fyddai\u2019n cael eu dwyn. Terfysgoedd diwydiannol Daeth y chwyldro diwydiannol \u00e2 nifer o heriau newydd i'w ganlyn i'r Deyrnas Unedig. Arweiniodd dyfodiad peiriannau a allai ddisodli llafur dynol a diffyg hawliau gweithwyr at aflonyddwch sifil a therfysgaeth.  Yn hanner cyntaf yr 1800au bu gweithredu diwydiannol yng Nghymru a Lloegr gan gr\u0175p o'r enw'r Ludiaid. Yn yr ardaloedd gwledig roedd dyfodiad peiriannau newydd i waith tecstilau ac i fyd amaethyddiaeth wedi golygu bod nifer o weithwyr wedi colli gwaith.\u00a0Dyma beth achosodd protestiadau\u2019r Ludiaid rhwng 1811 a 1817 mewn ardaloedd yn Lloegr, ac yna rhwng 1830 a 32 digwyddodd Terfysgoedd Swing. Ar 28 Awst 1830, dinistriwyd peiriant dyrnu yn Lower Hardes yng Nghaergaint. Dyma\u2019r cyntaf o bron i 1,500 o ddigwyddiadau yn y diwedd a oedd yn gysylltiedig \u00e2 Therfysgoedd Swing.Wedi hynny achosodd Mudiad y Siartwyr aflonyddwch ar draws ardaloedd diwydiannol, gyda milwyr yn lladd nifer o brotestwyr rhwng 1839 a 1848. Yng Nghasnewydd, lladdwyd 20 o Siartwyr ac anafwyd tua 50 o bobl oherwydd gwrthdaro rhwng y protestwyr a\u2019r milwyr pan wnaeth tua 3,000 o Siartwyr, gweithwyr haearn a glowyr orymdeithio i mewn i Gasnewydd er mwyn dangos eu cefnogaeth i\u2019r achos.Ym 1831 cyrhaeddodd sawl blwyddyn o aflonyddwch ymysg gweithwyr Merthyr Tudful a'r cyffiniau uchafbwynt treisgar a adnabyddir fel Gwrthryfel Merthyr. Pan wrthododd y dorf wasgaru, dechreuodd y milwyr eu saethu, a lladdwyd sawl un. Ar \u00f4l y gwrthryfel dedfrydwyd rhai i garchar ac eraill i'w halltudio i Awstralia; a dedfrydwyd dau - Dic Penderyn a Lewis Lewis - i farwolaeth, y naill am drywanu milwr o'r enw Donald Black yn ei goes a'r llall am ysbeilio. Troseddau ardaloedd gwledig Yng Nghymru, bu cyfres o brotestiadau a elwid yn Helyntion Beca yn ardal de-orllewin Cymru oherwydd bod yn rhaid talu wrth y tollbyrth, yn ogystal \u00e2 chwynion yn erbyn talu\u2019r degwm i\u2019r Eglwys. Roedd Terfysgoedd Beca wedi tynnu ar draddodiad lleol gwledig fel rhan o\u2019u protestiadau yn erbyn y tollbyrth, sef y Ceffyl Pren.\u00a0Roedd hwn yn draddodiad a oedd yn cael ei ddefnyddio gan y gymuned fel rhyw fath o gyfiawnder cymdeithasol.\u00a0Ei bwrpas oedd cosbi\u2019r troseddwyr gan y gymdeithas pan na fedrai\u2019r gyfraith wneud hynny.\u00a0Y math o droseddau a gosbwyd oedd trais yn y cartref neu i gosbi troseddwyr rhyw. Gan nad oedd heddlu proffesiynol, parhaol yn bodoli yn y cyfnod hwn dyma\u2019r ffordd roedd cymunedau gwledig yn rheoli a chynnal cyfraith a threfn yn eu hardaloedd.Roedd potsian yn drosedd gyffredin arall yn y cyfnod hwn.\u00a0Gyda gweithwyr fferm yn colli eu gwaith oherwydd peiriannau newydd y Chwyldro Diwydiannol a chyflogau isel, roedd yn anodd iddynt gael deupen y llinyn ynghyd.\u00a0 Byddai rhai yn troi at botsian am ffesantod, cwningod, neu bysgod, a olygai eu bod yn gorfod tresbasu ar dir y meistr liw nos.\u00a0Roedd y gosb yn hallt gyda thrawsgludo neu ddienyddio yn cael eu defnyddio i gosbi\u2019r drwgweithredwyr. Yr oes fodern Yn yr 20fed ganrif gwelwyd cynnydd sylweddol yn nifer y troseddau a gyflawnwyd.\u00a0At ei gilydd, erbyn hynny roedd gwell systemau\u00a0o ddarganfod troseddau a chofnodi troseddau.\u00a0Gwelodd y ganrif gynnydd mewn troseddau yn ymwneud \u00e2 cheir a thraffig, troseddau cyfrifiadurol a therfysgaeth ryngwladol.\u00a0Mae troseddau yn ymwneud \u00e2 chyffuriau wedi cynyddu hefyd oherwydd bod dwyn, bwrgleriaeth ac ymosodiadau yn cael eu cyflawni er mwyn cael arian i brynu cyffuriau. Yn ogystal, gwelwyd cynnydd difrifol mewn troseddau treisgar sy'n deillio o droseddau'n ymwneud \u00e2 chyffuriau, yn enwedig yn ystod ail hanner yr 20g. Mae gangiau mawr yn trefnu rhwydweithiau soffistigedig o bobl sy'n cynhyrchu'r cyffuriau, yn eu dosbarthu a'u gwerthu. Mae\u00a0troseddau yn ymwneud \u00e2 cheir wedi cynyddu oherwydd bod llawer mwy o geir ar y ffordd erbyn hyn na'r sefyllfa ar ddechrau\u2019r 20g.\u00a0Mae troseddau yn ymwneud \u00e2 cheir yn amrywio o droseddau fel goryrru, yfed a gyrru, gyrru o dan ddylanwad cyffuriau, parcio anghyfreithlon, gyrru a defnyddio ff\u00f4n symudol, a defnyddio ceir i gyflawni troseddau fel \u2018ram-raiding\u2019, neu \u2018joyriding\u2019.\u00a0Mae gyrru car heb MOT, heb yswiriant car a heb dreth car yn droseddau hefyd. Golyga'r cynnydd yn y defnydd o dechnoleg newydd fel cyfrifiaduron yn ystod yr 20g bod troseddau newydd yn cael eu cyflawni.\u00a0Mae\u2019r troseddau hyn yn cynnwys hacio, gosod feirysau i ddifetha systemau, cyflawni twyll ariannol, twyll hunaniaeth, a bwlio seibr, er enghraifft, ar y cyfryngau cymdeithasol. Roedd hil a mewnfudo yn un o achosion y terfysgoedd a ddigwyddodd ym Mhrydain yn yr 20g.\u00a0 Ar ddechrau\u2019r ganrif bu terfysgoedd yng Nghaerdydd yn erbyn pobl Tsieineaidd a morwyr du ac yn nes ymlaen yn y ganrif bu gwrthdaro rhwng yr heddlu a\u2019r gymuned ddu adeg Terfysgoedd Toxteth yn Lerpwl yn 1981. Mae twf mewn terfysgaeth ryngwladol wedi bod yn un o nodweddion troseddau\u2019r ganrif hon.\u00a0Bu s\u00f4n cyson yn y newyddion am droseddau terfysgol yr IRA a oedd eisiau gweld Iwerddon gyfan yn cael ei throi\u2019n weriniaeth.\u00a0Yr IRA oedd yn gyfrifol am fomio Gwesty\u2019r Grand yn Brighton yn 1984 adeg Cynhadledd Flynyddol y Ceidwadwyr. Roedd hwn yn ymdrech i ladd y Prif Weinidog, Margaret Thatcher.\u00a0Lladdwyd 5 o bobl ac anafwyd 31. Bu cynnydd yng ngweithgareddau terfysgol rhai mudiadau cenedlaetholgar yng Nghymru yn ystod y 1960au - er enghraifft, Mudiad Amddiffyn Cymru (MAC), a fu ynghlwm \u00e2 bomio pibellau d\u0175r oedd yn cario d\u0175r i Lerpwl.\u00a0Roedd hyn mewn ymateb i Foddi Cwm Tryweryn, a gwblhawyd yn 1965 er mwyn cyflenwi d\u0175r i ddinas Lerpwl.\u00a0Yn ystod y 1980au bu mudiad Meibion Glynd\u0175r yn cynnal ymgyrch llosgi tai gwyliau yn ardal gogledd-orllewin Cymru oherwydd eu bod yn dadlau bod cymunedau Cymraeg eu hiaith o dan fygythiad gan fewnfudwyr o Loegr. Mae\u2019r cynnydd mewn terfysgaeth ryngwladol a\u2019r twf mewn Islamiaeth radicalaidd wedi bod yn nodwedd sydd wedi dod i\u2019r amlwg ers cychwyn y 21ain ganrif.\u00a0 Roedd y sefyllfa wleidyddol yn y Dwyrain Canol wedi achosi terfysgaeth mewn rhannau eraill o\u2019r byd hefyd - er enghraifft, Trychineb Lockerbie yn 1988.\u00a0 Roedd yr ymosodiadau terfysgol ar Dyrrau Canolfan Fasnach y Byd yn Efrog Newydd ar Fedi 11, 2001 yn dynodi pennod newydd a chynnydd sylweddol yn nifer yr ymosodiadau terfysgol ar draws y byd.\u00a0Cyhoeddodd y mudiad terfysgol Islamaidd Al-Qaeda mai nhw oedd yn gyfrifol am yr ymosodiad, a hwythau hefyd gymrodd y cyfrifoldeb am ymosodiad terfysgol yn Llundain yng Ngorffennaf 2005. Cosbau cyn 1900 Cyfraith Hywel Yn \u00f4l Cyfreithiau Hywel Dda, a ddefnyddiwyd hyd at y Deddfau Uno yng Nghymru, penderfynwyd maint yr iawndal, neu\u2019r alanas, ar sail statws y dioddefwr yn y gymdeithas.\u00a0Yn \u00f4l Cyfreithiau Hywel Dda roedd llofrudd yn medru talu\u2019r alanas ar ffurf gwartheg. Er enghraifft, roedd teulu penteulu yn cael 189 o wartheg fel galanas, uchelwr yn cael 126 o wartheg ac roedd galanas i deulu caethwas yn 6 o wartheg. Roedd yr alanas yn medru cael ei benderfynu hefyd ar sail pa ran o gorff y dioddefwr oedd wedi cael ei anafu neu ei effeithio. Cosbau corfforol Yn yr Oesoedd Canol, hyd at ac yn cynnwys cyfnod y Tuduriaid a\u2019r Stiwartiaid, pwrpas cosbau oedd dwyn gwarth a chywilydd ar y troseddwr a hefyd dangos bod y gymdeithas yn dial ar yr unigolyn hynny.\u00a0 Pwrpas y gosb hefyd oedd rhybuddio eraill a chodi ofn arnynt i beidio cyflawni troseddau tebyg, oherwydd roedd cosb weledol yn dangos beth fyddai eu tynged hwy.\u00a0Roedd cosbau felly yn ddigwyddiadau cyhoeddus ac fel arfer yn rhai mileinig a llym eu natur.\u00a0Roedd gwarthnodi ac anffurfio\u2019r corff ymhlith y math o gosbau a weinyddwyd. Pwrpas y cosbau corfforol oedd bod y troseddwr yn dioddef poen, artaith neu hyd yn oed marwolaeth.\u00a0Roedd natur y gosb yn cael ei phenderfynu gan natur y drosedd - er enghraifft, crogi oedd y gosb am lofruddiaeth, llosgi ar gyfer llosgi bwriadol neu heresi, ac yn achos crwydraeth gwarthnodwyd y talcen gyda \u2018V\u2019 neu chwipiwyd y dioddefwr. Roedd y rhigod (pillory) a\u2019r gadair drochi yn cael eu defnyddio i gosbi m\u00e2n droseddau - er enghraifft, y rhigod am werthu bwyd gwael ac roedd y gadair drochi a Ffrwyn y Dafodwraig yn cael eu defnyddio ar gyfer menywod oedd yn poeni eu gw\u0177r, menywod gwenwynllyd neu rai oedd yn hel gormod o glecs. Roedd y ffrwyn yn fframyn metel oedd yn gorchuddio\u2019r pen, gyda darn o fetel yn cael ei wthio i mewn i\u2019r geg dros y tafod.\u00a0 Byddai\u2019r gadair drochi hefyd yn cael ei defnyddio yn y llyn lleol fel prawf hefyd ar gyfer trosedd fwy difrifol, sef gwrachyddiaeth. Cosb arall ar gyfer m\u00e2n droseddwyr oedd chwipio.\u00a0Hyd ddiwedd y 18g roedd chwipio yn ddigwyddiad cyhoeddus er mwyn codi cywilydd ar y troseddwr a\u2019i deulu ac er mwyn atal eraill rhag cyflawni yr un drosedd.\u00a0Clymwyd y troseddwr wrth gert a\u2019i chwipio o un lle mewn tref i le arall.\u00a0Gallai\u2019r gosb amrywio.\u00a0Roedd yn dibynnu ar ba mor gyflym neu araf oedd y ceffyl yn mynd wrth dynnu\u2019r cert, ac ar dymer y chwipiwr.\u00a0Adeg y Tuduriaid roedd hon yn gosb a ddefnyddiwyd ar gyfer cardotwyr. Gan amlaf, lleolwyd y rhigod yng nghanol y dref neu\u2019r pentref fel bod y troseddwr yn gyff gwawd, a byddai pobl yn taflu bwyd pwdr er mwyn eu hisraddio ymhellach.\u00a0Fel arfer byddai\u2019r troseddwr wedi ei ddedfrydu i awr yn y rhigod ac yn gorfod sefyll ar ryw fath o lwyfan gyda\u2019i ben a\u2019i ddwylo mewn tyllau o fewn ffr\u00e2m sgw\u00e2r.\u00a0Ar ben y troseddwr roedd darn o bapur wedi ei osod yn nodi manylion y drosedd.\u00a0Pwrpas y math hwn o gosb oedd stopio rhai eraill a hefyd dweud wrth bawb pwy oedd y troseddwr.\u00a0Roedd yn rhybudd i eraill i beidio ymddiried yn y dyn hwn.\u00a0Cafodd llawer eu gosod yn y rhigod am dwyllo, enllib, camddefnyddio pwysau a mesurau ffug, ac am droseddau rhyw.\u00a0Weithiau hoeliwyd clustiau'r unigolyn oedd wedi cael ei ddal yn dwyn yn sownd wrth bren y rhigod. Byddai\u2019r dorf a fyddai\u2019n casglu yn taflu mwd, ffyn a cherrig at y troseddwr yn aml.\u00a0Anafwyd rhai yn ddifrifol\u00a0a bu eraill farw oherwydd y driniaeth a gawsant.\u00a0Dyma\u2019r rheswm pam daeth y gosb i ben yn 1837. Roedd\u00a0meddwon, gamblwyr a chrwydriaid yn cael eu gosod yn y stociau, sef fframyn pren lle rhoddwyd y coesau yn unig, oedd wedi eu lleoli yng nghanol pob pentref a thref. Roedd fflangellu yn cael ei ddefnyddio\u2019n rheolaidd yn ystod cyfnod y Tuduriaid a\u2019r Stiwartiaid. Byddai dynion a menywod yn cael eu clymu i bostyn chwipio yng nghanol y dref neu\u2019r pentref neu byddent yn cael eu clymu wrth gefn cert a\u2019u harwain drwy\u2019r strydoedd. Y Gosb Eithaf Roedd ymateb y Tuduriaid a\u2019r Stiwartiaid i droseddau difrifol yn cael ei adlewyrchu yn y gosb, sef dienyddio drwy grogi neu losgi.\u00a0Byddai unigolion a oedd yn cael eu canfod yn euog o deyrnfradwriaeth yn cael eu dienyddio naill ai drwy dorri eu pen i ffwrdd gyda bwyell neu drwy grogi, diberfeddu a phedrannu.\u00a0Roedd pobl gyffredin a gafwyd yn euog o deyrnfradwriaeth yn cael eu torri i lawr o\u2019r rhaff yn fyw ac yna byddai eu perfeddion yn cael eu rhwygo allan o flaen eu llygaid.\u00a0Byddai pennau yn cael eu torri i ffwrdd wedyn ac yna bydda eu cyrff yn cael eu torri'n bedwar rhan.Yng Nghymru roedd yr Esgob Rowland Lee yn adnabyddus am (ac yn wir yn brolio'r ffaith) ei fod wedi adfer cyfraith a threfn yng Nghymru oherwydd ei fod wedi crogi 5,000 o droseddwyr. Pan benodwyd Lee yn Llywydd Cyngor y Gororau gan Harri VIII yn 1534 roedd yn wynebu tasg anodd i sefydlu trefn yng Nghymru.\u00a0Ers pasio Statud Rhuddlan gan Edward I roedd Cymru wedi ei rhannu rhwng y Dywysogaeth (a reolwyd dan Gyfraith y Brenin) acArglwyddi\u2019r Mers, a oedd yn gweinyddu eu cyfreithiau eu hunain yn y Mers.\u00a0Yn aml iawn byddai drwgweithredwyr oedd yn cyflawni troseddau yn y Dywysogaeth - er enghraifft, dwyn gwartheg neu ddwyn defaid, yn ceisio osgoi\u2019r gyfraith drwy ddianc i\u2019r Mers.Daeth Mari i gael ei hadnabod fel \u2018Mari Waedlyd\u2019 oherwydd ei thriniaeth erchyll o hereticiaid drwy eu llosgi wrth yr ystanc.\u00a0Eu trosedd oedd gwrthod troi at y ffydd Gatholig.\u00a0Llosgwyd tua 300 o bobl yn ystod ei theyrnasiad.\u00a0Yng nghyfnod Elisabeth I crogi, diberfeddu a phedrannu oedd y gosb am deyrnfradwriaeth a llosgi i farwolaeth oedd y gosb ar gyfer gwrachyddiaeth hefyd. Erbyn diwedd y 18g, roedd llawer o bobl yn credu mai\u2019r unig ffordd i ddelio gyda\u2019r cynnydd mewn troseddau oedd dienyddio\u2019r troseddwyr.\u00a0Erbyn hynny, roedd dros 200 o droseddau yn medru cael eu cosbi drwy ddienyddio. Ond erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif roedd llawer o farnwyr yn anghysurus gyda\u2019r syniad o ddedfrydu troseddwr i farwolaeth am f\u00e2n droseddau fel dwyn defaid neu ddwyn o bocedi.\u00a0Roedd yn well gan rai droi at drawsgludo pobl. Yn raddol felly yn ystod y 19eg ganrif lleihawyd nifer y troseddau a gosbwyd drwy ddefnyddio'r gosb eithaf.\u00a0Yn 1823, diwygiodd Robert Peel, sef yr Ysgrifennydd Cartref ar y pryd, y Cod Troseddol, a dileu'r gosb eithaf ar gyfer dros 180 o droseddau.\u00a0Hyd hynny roedd pigo pocedi, dwyn defaid, gwneud arian ffug yn cael yr un gosb \u00e2 dynladdiad a llofruddiaeth.\u00a0 Bellach, dim ond am lofruddio neu geisio llofruddio y byddai rhywun yn cael ei grogi. Yn Llundain byddai troseddwyr yn cael eu crogi mewn llefydd fel Tyburn.\u00a0Crogwyd arweinyddion y \u2018Pererindod Gras\u2019 gan Harri VIII yn Tyburn. Roedd cosbau cyhoeddus\u00a0fel dienyddiadau yn denu tyrfaoedd mawr gan eu bod yn cael eu gweld fel math o adloniant.\u00a0Byddent yn achlysuron pan fyddai llawer o droseddu yn digwydd, fel dwyn a phigo pocedi, puteindra a throseddau yn gysylltiedig \u00e2 meddwdod.\u00a0Byddai tyrfaoedd rhwng 35 a 40,000 yn casglu yn Tyburn ac amcangyfrifwyd bod 100,000 wedi casglu i weld torri pennau cynllwynwyr Cato Street am deyrnfradwriaeth yn 1820.Cynhaliwyd y crogi cyhoeddus olaf yn 1868. Roedd torfeydd yn arfer dod i wylio crogfeydd cyhoeddus. Roedd crogi yn dal i ddigwydd ym Mhrydain tan 1965, ond y tu \u00f4l i ddrysau caeedig. Doedd crogi ddim yn anghyffredin - fe grogwyd Dic Penderyn am ei ran yng Ngwrthryfel Merthyr Tudful yn 1831. Roedd crogi fel arfer yn gosb i rai oedd wedi troseddu\u2019n ddifrifol.\u00a0Y dyn olaf i gael ei grogi'n gyhoeddus oedd Michael Barratt. Gwyddel oedd Barratt a oedd wedi gosod ffrwydron yn erbyn wal carchar i geisio cael Gwyddelod eraill allan o\u2019r carchar. Method y cynllun ac fe laddodd y ffrwydrad 12 o bobl. Yn 1868 felly penderfynodd y Llywodraeth y byddai crogi troseddwyr yn digwydd y tu mewn i furiau\u2019r carchar.\u00a0Cynhaliwyd y crogi diwethaf ym Mhrydain yn 1965. Trawsgludo Erbyn diwedd y 18g nid oedd nifer o\u2019r cosbau corfforol llym a chyhoeddus a ddefnyddiwyd o gyfnod y Tuduriaid ymlaen yn cael eu defnyddio.\u00a0Rhoddwyd terfyn ar gosbau fel gwarthnodi a hollti clustiau.\u00a0Roedd gosod troseddwyr yn y rhigod yn cael ei weld bellach fel cosb rhy beryglus ac felly dechreuodd y Llywodraeth droi at ddulliau eraill.\u00a0Un ohonynt oedd trawsgludo.\u00a0Pasiwyd y Ddeddf Drawsgludo gan y Senedd yn 1718. Roedd trawsgludo drwgweithredwyr yn apelio\u2019n fawr at yr awdurdodau achos roedd yn gwaredu\u2019r wlad yn barhaol o bobl beryglus. Roedd yn rhatach na gwario arian ar adeiladu carchardai newydd ac roedd angen gweithwyr rhad yn nhrefedigaethau Prydain, fel Awstralia.\u00a0O 1718 ymlaen daeth trawsgludo yn gosb oedd yn cynnig dewis arall heblaw crogi ac fe barhaodd hyd 1868.\u00a0 Fel arfer roedd dedfryd trawsgludo naill ai yn 7 neu 14 blynedd neu am weddill eu bywyd.\u00a0Weithiau roedd modd ennill tocyn i ddod yn \u00f4l yn gynnar. Yn \u00f4l amcangyfrifon roedd tua 56,000 o bobl wedi cael eu halltudio i America rhwng 1718 a 1785, sef tua chwarter o holl ymfudwyr Prydain i America yn ystod y cyfnod hwn. Gyda Rhyfel Annibyniaeth America daeth y trawsgludo i ben, ond o 1787 ymlaen dechreuwyd anfon troseddwyr i Awstralia.\u00a0Trawsgludwyd tua 160,000 o Brydain yno rhwng 1787 a 1868.\u00a0O\u2019r rhain roedd 2,200 yn dod o Gymru. Ymhlith y rhain roedd John Frost, un o arweinyddion y Siartwyr yng Ngwrthryfel Casnewydd yn 1839, a Dai\u2019r Cantwr, un o derfysgwyr Beca.\u00a0Dychwelodd y ddau yma i Gymru ond eithriadau oedd y rhai a oedd yn dychwelyd. Roedd y daith i America yn cymryd rhwng chwech ac wyth wythnos.\u00a0 Roedd yr amodau ar y llong yn erchyll.\u00a0Roeddent yn cael eu cadwyno yng ngwaelod y llong heb ddigon o fwyd ac awyr iach na dillad addas.\u00a0Nid oedd rhai yn cael digon o dd\u0175r i\u2019w yfed, ac er mwyn torri eu syched byddent yn yfed eu d\u0175r eu hunain.\u00a0Roedd llawer yn dioddef clefydau oherwydd gorlwytho a diffyg glendid a byddai nifer yn marw wedi eu cadwyno mewn celloedd.\u00a0Mae\u2019n debyg fod y daith i Awstralia yn waeth oherwydd roedd y gyfradd farwolaethau yn uwch.\u00a0Credir fod un o bob pump wedi marw ar y daith o Brydain. Byddai\u2019r mwyafrif o droseddwyr o Gymru yn hwylio i America neu Awstralia o Lundain.\u00a0Byddai'r llysoedd yn gwneud trefniadau gyda\u2019r ynadon heddwch i\u2019w symud o\u2019r carchardai yng Nghymru i Lundain. Unwaith y byddai'r troseddwyr yn cyrraedd byddent yn cael eu rhoi mewn barics.\u00a0Roedd bywyd yn galed ac yn greulon ac roeddent yn gorfod gwneud gwaith corfforol.\u00a0Byddent yn gweithio mewn gangiau cadwyn ac roedd cosb gorfforol yn gyffredin iawn.\u00a0 Roedd y boen o gael eu gwahanu oddi wrth eu teuluoedd yn gosb lem i lawer ohonynt hefyd, ac mae\u2019r baledi a ysgrifennodd rhai yn dangos eu hanobaith a\u2019u hiraeth am adref. Erbyn canol y 19eg ganrif roedd amodau byw'r troseddwyr yn Awstralia wedi gwella.\u00a0Roedd s\u00f4n ym Mhrydain bod rhai pobl hyd yn oed yn troseddu yn fwriadol er mwyn cael eu hanfon i Awstralia.\u00a0Bu\u00a0cynlluniau i anfon gwragedd a phlant troseddwyr draw atynt i Awstralia cyn belled \u00e2 bod y troseddwyr wedi ymddwyn yn iawn yn y wlad. Roedd trawsgludo hefyd wedi dechrau colli cefnogaeth fel cosb addas ac ymarferol.\u00a0Roedd llawer wedi beirniadu ers blynyddoedd y syniad o drawsgludo pobl i Awstralia, a bod y carcharorion yn ddylanwad drwg ar ei gilydd.\u00a0 Roedd trefedigaethau fel Awstralia wedi dechrau cael digon ar y trefniant hwn hefyd, a daeth trawsgludo i ben yn 1868.\u00a0Canlyniad hyn oedd mai carchar yn awr oedd y prif arf i gosbi troseddwyr. Carchardai Roedd carchardai\u2019r 18g yn lleoedd ofnadwy. Nid oeddent wedi cael eu cynllunio i gadw carcharorion am dymor hir. Eu gwaith oedd cadw carcharorion nes byddai\u2019r llysoedd yn eistedd neu nes byddent yn derbyn eu cosb. Felly, roedd problemau mawr o ran gorlenwi a chlefydau. Ond dechreuodd pobl fel John Howard ac Elizabeth Fry ymgyrch i ddiwygio'r carchardai, felly erbyn canol y 19eg ganrif roedd amodau yn llawer gwell, gyda mwy o bwyslais ar ddiwygio troseddwyr. Yn ystod y 20g gwelwyd datblygu carchardai modern, gyda meddygon, bwyd iach, cyfleoedd addysg ag ymarfer corff. Ers diwedd y 1960au mae carchardai wedi cael eu categoreiddio o A i D, er mwyn gwasanaethu troseddwyr risg isel a risg uchel. Sefydlwyd Canolfannau Cadw Ieuenctid gan y Llywodraeth, ac yn 1988 cyflwynwyd Sefydliadau Troseddwyr Ifanc.\u00a0 Plismona Mae heddlu'n cael eu hawdurdodi gan wladwriaethau i orfodi'r gyfraith ac atal troseddau. Yn y canol oesoedd nid oedd heddlu yn bodoli, er bod gan lawer o wledydd Ynadon Heddwch o ryw fath. Cafodd y gwasanaeth heddlu cyntaf a drefnwyd yn ganolog ei greu ym Mharis gan y Brenin Louis XIV, ac ym 1749 roedd modd dod o hyd i'r heddlu cyntaf yn Llundain. Fodd bynnag, ni ddaeth heddlu i lawer o ardaloedd gwledig Prydain tan Ddeddf Heddlu 1856, a nododd fod yn rhaid i bob sir sefydlu gwasanaeth heddlu. Datblygodd yr heddlu yn sylweddol yn yr 20g wrth i heddluoedd droi at dechnoleg newydd, fel ceir, radio a theledu cylch cyfyng er mwyn brwydro yn erbyn troseddau. Roedd yr heddlu hefyd yn dibynnu mwy ar dditectifs i adnabod cyflawnwyr troseddau.  Cyfeiriadau","618":"Cymeriad sy'n ymddangos yn aml ym marddoniaeth a chwedlau Cymraeg yn y cyfnod cynnar, ac sydd hefyd yn ymddangos fel arweinydd y Brythoniaid yn ymladd yn erbyn y goresgynwyr Sacsonaidd oedd y Brenin Arthur. Cred rhai ysgolheigion fod yna Arthur go iawn wedi byw yn y cyfnod rhwng diwedd y bumed ganrif a dechrau'r chweched, tra gred eraill mai cymeriad mytholegol ydyw. Ceir cyfeiriad at Arthur fel cymeriad hanesyddol yn yr Historia Brittonum o ran gyntaf y 9g, a briodolir i Nennius. Ceir hefyd gyfeiriadau at Arthur mewn barddoniaeth a chwedlau Cymraeg cynnar, mewn cerddi megis Preiddiau Annwn o tua 900 ac yn arbennig yn chwedl Culhwch ac Olwen, sy'n dyddio i tua 1080\u20131100. Mae Sieffre o Fynwy yn s\u00f4n am Arthur a'r dewin Myrddin yn ei Historia Regum Britanniae (\"Hanes Brenhinoedd Prydain\") ym 1136. O'r adeg hon ymlaen, daeth chwedlau am Arthur yn eithriadol boblogaidd mewn llawer rhan o Ewrop. Ychwanegodd awduron Ffrengig a Normanaidd lawer o fanylion o sawl ffynhonnell, er enghraifft am y cleddyf Caledfwlch, Y Greal Santaidd a chastell Camelot. Un o'r llyfrau mwyaf enwog a dylanwadol am y Brenin Arthur yw'r Morte d'Arthur a ysgrifennwyd gan Thomas Malory yn y bymthegfed ganrif. Mae chwedlau ll\u00ean gwerin am Arthur i'w cael ledled Cymru, Cernyw a Llydaw.  Y dystiolaeth hanesyddol Nid yw Gildas yn crybwyll Arthur yn y De Excidio Britanniae, a ysgrifennwyd efallai tua 540 neu 550, genhedlaeth ar \u00f4l amser tybiedig Arthur. Fodd bynnag mae yn crybwyll Brwydr Mynydd Baddon, fel brwydr bwysig iawn a enillodd heddwch am gyfnod hir i'r Brythoniaid. Yn \u00f4l y darlleniad arferol, nid yw Gildas yn dweud pwy oedd arweinydd y Brythoniaid yn y frwydr yma. Fodd bynnag, awgryma rhai ysgolheigion, o astudiaeth o'r brif lawysgrif o'r De Excidio Britanniae, \"British Library, Cotton Vitellius A.vi\", fod Gildas mewn gwirionedd yn priodoli'r fuddugoliaeth i Ambrosius Aurelianus (Emrys Wledig).Y Cymro Nennius oedd y cyntaf i gysylltu Arthur \u00e2'r frwydr fawr ym Mynydd Baddon  yn ei lyfr Historia Brittonum ac mae'n cyfeirio at nifer o frwydrau eraill yn ogystal, gan gynnwys Brwydr Camlan pryd yr honnir i Arthur gael ei ladd trwy dwyll.  Ceir cofnod yn yr Annales Cambriae am y flwyddyn 516 am Frwydr Baddon, lle dywedir fod Arthur a'i w\u0177r wedi ymladd am dri dydd gydag Arthur yn dwyn Croes Crist (ar ei darian efallai) ac wedi ennill buddugoliaeth ysgubol:  Bellum Badonis in quo Arthur portuait crucem Domini nostri Iesu Christi tribus diebus et tribus noctibus in humeros suos et Brittones uictores fuerunt.Dan y flwyddyn 537, ceir cofnod yn yr Annales Cambriae  am farwolaeth Arthur:  Gueith camlann in qua Arthur eroxt Medraut corruerunt. (\"Brwydr Camlan, yn yr hon y bu farw Arthur a Medrawd\")Credir mai ychwanegiadau gweddol ddiweddar, efallai o'r 9g, yw'r cyfeiriadau yma, ac nid cofnodion o'r 6g ei hun. Am ganrifoedd lawer, ystyrid fod cyfrol Sieffre o Fynwy, yr Historia Regum Britanniae (\"Hanes Brenhinoedd Prydain\") a ymddangosodd ar ddechrau 1136, yn hanes dibynadwy. Dywed Sieffre ei hun ei fod wedi defnyddio hen lyfr Cymraeg fel ffynhonnell, ond y farn gyffredinol ymysg ysgolheigion bellach yw mai Sieffre ei hun a ddyfeisiodd lawer o'i ddeunydd.  Arthur y Cymry Ceir cyfeiriadau at Arthur mewn nifer o gerddi Cymraeg, yn cynnwys Y Gododdin, efallai o ddechrau'r 7g, a Marwnad Cynddylan, efallai o ganol y 7g. Yn y ddwy gerdd, cyfeirir at Arthur fel esiampl o ryfelwr digymar, er nad yw'n glir a yw'r cyfeiriadau ar berson hanesyddol ynteu fytholegol. Dylid nodi fod penillion wedi eu hychwanegu at Y Gododdin yn ddiweddarach, ac y gallai'r cyfeiriad yma fod yn un, a bod Jenny Rowlands yn credu y dylid darllen \"Arthur fras\" yn Marwnad Cynddylan fel \"arddyrnfras\". Ceir cerddi sy'n delio yn uniongyrchol ag Arthur ychydig yn ddiweddarach, yn enwedig Preiddiau Annwn yn Llyfr Taliesin, cerdd sy'n cael ei dyddio i tua'r flwyddyn 900, a Pa Gwr yw y Porthawr yn Llyfr Du Caerfyrddin, sy'n dyddio o tua'r 10g. Cerdd a geir yn Llyfr Taliesin yw Preiddiau Annwn, neu yn yr orgraff wreiddiol Preiddeu Annwfn. Cerdd weddol fer ydyw, ac nid yw'r ystyr ymhobman yn hollol sicr, ond mae'n adrodd hanes ymgyrch gan Arthur a'i w\u0177r i Annwfn i gyrchu pair. Gellir casglu o'r gerdd ei hun mai Taliesin sy'n siarad ynddi. Dywed ei fod wedi cael ei ddawn fel bardd o bair hud. Dywed iddo deithio i Annwfn gydag Arthur yn llong Arthur, Prydwen. Aeth tair llongaid o'i w\u0177r i Annwfn, ond dim ond saith g\u0175r a ddychwelodd. Disgrifir pair brenin Annwn, na wnaiff ferwi bwyd i lwfrddyn. Nid oes eglurhad beth ddigwyddodd fel mai dim ond saith o'r cwmni a ddychwelodd. Dechreua'r gerdd Pa Gwr yw y Porthawr gyda'r cwestiwn yma, yna ateba'r porthor mai Glewlwyd Gafaelfawr ydyw. Hola yntau yn ei dro pwy sy'n gofyn, a chaiff ar ateb mai Arthur a Cei sydd yno. Ymddengys eu bod yn dymuno cael mynediad i gaer sy'n cael ei chadw gan Glewlwyd. Hola Glewlwyd pwy sydd gyda hwy, ac aiff Arthur ymlaen i ganmol gwrhydri ei \u0175yr, yn enwedig Cei a Bedwyr. Ymhlith gorchestion Cei, dywedir iddo ladd cath enfawr, Cath Palug. Dywedir i Bedwyr ladd cannoedd ym mrwydr Tryfrwyd. Ymhlith eraill, enwir Manawydan fab Ll\u0177r a Mabon fab Modron; dywedir bod Mabon yn was i Uthr Bendragon. Ceir cyfeiriad at Arthur yn Englynion y Beddau, casgliad o englynion sy'n ymwneud \u00e2 lleoliad beddau hen arwyr Cymreig, efallai yn dyddio o'r nawfed neu'r ddegfed ganrif:  Bedd i March, bedd i Gwythur; Bedd i Gwgawn Gleddyfrudd; Anoeth byd bedd i Arthur.Ceir yr awgrym yma na ellir lleoli bedd Arthur, efallai am nad yw wedi marw; ymddengys Arthur mewn proffwydoliaethau am y Mab Darogan a fydd yn dychwelyd ryw ddydd.  Yn chwedl Culhwch ac Olwen, sy'n dyddio oddeutu 1080\u20131100, mae Culhwch yn ceisio ennill llaw Olwen ferch y cawr Ysbaddaden Bencawr. Am fod ei lysfam wedi tynghedu na chaiff briodi neb ond Olwen \u2013 y forwyn decaf erioed \u2013 mae Culhwch yn teithio i lys ei gefnder Arthur i gael ei gymorth a'i gyngor. Mae Arthur a'i w\u0177r, gan gynnwys Cai a Bedwyr, yn penderfynu mynd gyda Chulhwch i lys Ysbaddaden i'w gynorthwyo. Mae'r cawr yn cytuno i roi Olwen i Culhwch ond ar yr amod ei fod yn cyflawni deugain o dasgau (anoethau) anodd os nad amhosibl. Cyflawnir y tasgau gan w\u0177r Arthur. Nid yw ef ei hun yn cymryd llawer o ran yn y gwaith o gyflawni'r tasgau, ac eithrio lladd y Widdon Orddu a'i gyllell Carnwennan. Yn un lle mae ei w\u0177r yn ei gynghori i ddychwelyd adref yn hytrach na chymryd rhan mewn tasgau mor ddibwys. Ni ddisgrifir pob un o'r ddeugain antur yn y ffurf ar y chwedl sydd gennym ni heddiw, ond o blith y rhai a ddisgrifir mae ceisio Fabon fab Modron a hela'r Twrch Trwyth yn haeddiannol enwog. Mae'r chwedl yn gorffen gyda marwolaeth Ysbaddaden a phriodas Culhwch ac Olwen. Ymddengys Glewlwyd Gafaelfawr yn y chwedl, ond y tro hwn fel porthor Arthur ei hun.  Chwedl Gymraeg ddiweddarach sy'n perthyn i Gylch Arthur yw Breuddwyd Rhonabwy. Mae ysgolheigion wedi cynnig dyddiadau ar gyfer cyfansoddi'r chwedl yma yn ymestyn o ganol y 12g hyd at ddiwedd y 13g. Yn ei freuddwyd, caiff Rhonabwy ei ddwyn i lys Arthur, lle mae Arthur ac Owain ab Urien yn chwarae gwyddbwyll, tra mae marchogion Arthur a brain Owain yn ymladd. Ceir elfen gref o ddychan yn y chwedl hon, ond mae'n amlwg yn perthyn i'r traddodiad Cymreig yn hytrach na'r rhamantau, er gwaethaf ei dyddiad cymharol ddiweddar. Cyfeirir at wraig Arthur, Gwenhwyfar ferch Gogfran Gawr, mewn nifer o gerddi a chwedlau, a cheir cyfeiriadau hefyd at nifer o feibion i Arthur. Yr un y ceir s\u00f4n amdano amlaf yw Llacheu, ond ceir hefyd gyfeiriadau at fab o'r enw Amr. Cysylltir rhai cymeriadau eraill, yn enwedig Cai a Bedwyr, ag Arthur mewn nifer o wahanol gerddi a chwedlau hefyd. Ceir cyfeiriadau at nifer o bethau oedd yn eiddo iddo, megis ei gleddyf Caledfwlch, ei long Prydwen a'i ddagr Carnwennan. Tynnwyd sylw at yr elfen wen yn y ddau olaf, ynghyd \u00e2 nifer o bethau eraill a gysylltir ag Arthur, a allai gyfeirio at y ffaith ei bod yn \"sanctaidd\" (h.y. yn arallfydol). Tynnodd rhai ysgolheigion sylw at y ffaith nad yw Arthur yn ymddangos yn y traddodiad Cymraeg fel ymladdwr yn erbyn y Sacsoniaid, fel y mae yng ngwaith Nennius a Sieffre o Fynwy. Yn hytrach mae'n ymladd a chymeriadau goruwchnaturiol o wahanol fathau, ac yn teithio i Annwfn.  Ll\u00ean gwerin Ceir llawer o chwedlau gwerin yn ymwneud ag Arthur yng Nghymru. Un ardal lle ceir y rhain yw o gwmpas Yr Wyddfa. Dywedir i Rhita Gawr, oedd a mantell wedi ei gwneud o farfau brenhinoedd, hawlio barf Arthur. Gwrthododd Arthur, a bu ymladdfa rhyngddynt ar yr Wyddfa. Lladdwyd Rhita, a chladdwyd ef dan garnedd ar y copa gan filwyr Arthur, gan roi ei enw i'r mynydd. Yn \u00f4l chwedl arall, ar yr Wyddfa yr ymladdodd Arthur ei frwydr olaf; bu farw o'i glwyfau a chladdwyd ef ger Bwlch y Saethau, rhwng copa'r Wyddfa a'r Lliwedd. Dywedir fod ei filwyr yn cysgu yn Ogof Arthur mewn clogwyn ar y Lliwedd. Ceir nifer o chwedlau fel hyn am Arthur yn cysgu mewn ogof, hyd y dydd y bydd yn deffro i achub Cymru. Mae hyn yn esiampl o thema ryngwladol y Brenin yn y mynydd.  Arthur y Rhamantau Rhoddwyd gwedd newydd ar Arthur gan Sieffre o Fynwy yn ei gyfrol Historia Regum Britanniae (\"Hanes Brenhinoedd Prydain\") a ymddangosodd yn nechrau 1136. Sieffre yn anad neb fu'n gyfrifol am greu'r ddelwedd o'r Brenin Arthur fel brenin ar batrwm y Canol Oesoedd gyda phrifddinas yng Nghaerllion-ar-Wysg ac wedi ei amgylchu gan farchogion oedd yn batrwm o sifalri. Sieffre hefyd oedd y cyntaf i gysylltu'r dewin Myrddin a hanes Arthur; yn y traddodiad Cymraeg nid oes cysylltiad rhyngddynt. Yn fersiwn Sieffre, syrth Uthr Bendragon, brenin Ynys Brydain, mewn cariad ag Eigr (Igraine), gwraig Gorlois, Dug Cernyw. Caiff Uthr gymorth y dewin Myrddin, sy'n newid ei ffurf fel bod Eigr yn meddwl mai ei g\u0175r ydyw. Mae Uthr yn cysgu gydag Eigr yng Nghastell Tintagel, a chenhedlir Arthur. Lleddir Gorlois yr un noson, ac mae Uthr yn priodi Eigr. Yn nes ymlaen, gwenwynir Uthr, ac mae Arthur yn ei ddilyn ar yr orsedd. Geilw'r ymerawdwr Lucius Tiberius ar Brydain i dalu teyrnged i Rufain unwaith eto. Mae Arthur yn gorchfygu Lucius yng Ng\u00e2l, ond yn y cyfamser mae nai Arthur, Medrawd, yn cipio gorsedd Prydain. Dychwela Arthur a lladd Medrawd ym mrwydr Camlan, ond fe'i clwyfir yn angheuol ei hun ac mae'n cael ei gludo i Ynys Afallach ac yn trosglwyddo\u2019r deyrnas i'w nai Cystennin. Daeth gweithiau'r llenor Ffrengig Chr\u00e9tien de Troyes (tua 1135 \u2013 tua 1183) am y brenin Arthur a'i farchogion yn eithriadol o boblogaidd, er enghraifft Lancelot ou le Chevalier de la charrette. Mae'n debyg iddo gael llawer o'i ddeunydd o'r traddodiad  Celtaidd. Mae \u00c9rec et \u00c9nide, Yvain ou le Chevalier au Lion a Perceval ou le Conte du Graal yn cyfateb i'r tair stori yn Y Tair Rhamant yn Gymraeg: Geraint ac Enid, Iarlles y Ffynnon a Peredur fab Efrawg. Nid oes sicrwydd a yw'r stor\u00efau Cymraeg yn addasiad o weithiau Chr\u00e9tien ynteu yn weithiau annibynnol yn defnyddio'r un deunydd. Yn Perceval, ou le Conte du Graal, sy'n dyddio rhwng 1180 a 1191, y ceir y s\u00f4n cyntaf am y Greal Santaidd, sy'n ddiweddarach yn dod yn elfen bwysig yn y chwedlau Arthuraidd. Tua dechrau'r 13g, ymddangosodd y Lawnslot-Greal (Ffrangeg: Lancelot-Graal), cyfres o chwedlau am y brenin Arthur yn Ffrangeg a adnabyddir hefyd fel y ' Lawnslot rhyddiaith:, y Fwlgat, neu'r  Cycle du Pseudo-Map. Ni wyddys pwy oedd yr awdur. Mae'n ymdrin \u00e2'r ymchwil am y Greal Santaidd a hanes y garwriaeth rhwng y frenhines Gwenhwyfar a Lawnslot. Yn y chwedlau yma, mae marchogion megis Lawnslot a Galahad, nad ydynt yn ymddangos yn y traddodiad Cymreig, yn dod yn gynyddol bwysig. Erbyn y 15g, roedd y diddordeb yn y chwedlau Arthuraidd yn dechrau pallu yn Ffrainc, ond adfywiwyd y diddordeb yn Lloegr. Le Morte d'Arthur yw'r pwysicaf o'r fersiynau o'r chwedlau am y brenin Arthur yn y traddodiad Seisnig. Mae'n gasgliad o ddeunydd Ffrengig a Seisnig am Arthur gan Syr Thomas Malory (c. 1405\u20131471), wedi eu hail-adrodd yn \u00f4l syniadau Malory ei hun, ac yn cynnwys rhywfaint o waith gwreiddiol Malory ei hun yn stori Gareth. Argraffwyd y llyfr am y tro cyntaf yn 1485 gan William Caxton, a daeth yn eithriadol o boblogaidd.  Arthur a gwleidyddiaeth Yng Nghymru, roedd cred gref fod Arthur a'i ryfelwyr yn cysgu mewn ogof rywle yn aros am yr amser i ddeffro ac arwain ei bobl i fuddugoliaeth derfynol dros eu gelynion. Diweddarach yw'r chwedl am Ynys Afallon, sy'n deillio o waith Sieffre o Fynwy. Er enghraifft, yn ystod y gwrthryfel Cymreig yn erbyn y Normaniaid ar ddiwedd y 11eg a dechrau'r 12g, adroddwyd fod y Cymry'n credu y byddai Arthur yn dychwelyd ac yn eu cynorthwyo i yrru'n Normaniaid o'r wlad yn llwyr.  Efallai mai yng ngoleuni hyn y dylid ystyried yr haeriad ar ddiwedd y 12g fod bedd Arthur wedi ei ddarganfod. Yn 1191, cyhoeddwyd fod mynachod Abaty Glastonbury, wrth ail-adeiladu rhan o'r abaty yn dilyn t\u00e2n yn 1184, wedi cael hyd i fedd gyda thair arch ynddo. Ar un arch roedd croes o blwm gyda'r arysgrif \u00a0:  HIC JACET SEPULTUS INCLITUS REX ARTURIUS IN INSULA AVALONIA \"Yma'r gorwedd yr enwog frenin Arthur yn Ynys Afallon\".Yn yr arch roedd gweddillion g\u0175r 2.40 medr o daldra. Y farn gyffredinol ymysg ysgolheigion yw mai twyll oedd hyn. Gallai fod yn gynllun ar ran y mynaich wedi ei fwriadu i ddenu ymwelwyr cyfoethog i'r abaty, ond gallai hefyd fod a diben gwleidyddol iddo; i geisio perswadio'r Cymry na allai Arthur ddychwelyd i'w cynorthwyo. Yn ddiweddarach, rhoddodd Harri VII, brenin Lloegr yr enw Arthur i'w fab hynaf, a aned yn 1486, y flwyddyn ar \u00f4l Brwydr Bosworth. Efallai fod hyn wedi ei fwriadu yn rhannol fel dull o sicrhau parhad cefnogaeth y Cymry iddo. Y bwriad oedd y byddai Arthur yn teyrnasu fel y brenin Arthur II pan dd\u00f4i i'r orsedd. Fodd bynnag, bu farw yn gynamserol yn 1502, a'i frawd iau, Harri, a ddaeth yn frenin fel Harri VIII. Yn ystod teyrnasiad Elisabeth I, defnyddiwyd yr hanesion am Arthur i bwrpas gwleidyddol gan John Dee. O dras Gymreig ei hun, defnyddiodd ymgyrchoedd Arthur fel sail i hawl coron Lloegr ar y tiriogaethau newydd oedd wedi eu darganfod yn ystod y 16g. Ef oedd y cyntaf i ddefnyddio'r ymadrodd \"yr Ymerodraeth Brydeinig\", gan ei gweld fel olynydd i ymerodraeth Arthur.Erbyn hyn, fodd bynnag, roedd y diddordeb yn Arthur yn dechrau edwino. Yn 1534, roedd yr hanesydd Eidalaidd Polydore Vergil wedi datgan nad oedd gwaith Sieffre o Fynwy yn wir hanes. Ar y pryd, bu gwrthwynebiad cryf i'w sylwadau gan ysgolheigion yn cynnwys Humphrey Lhuyd a John Leland, ond yn raddol daethpwyd i'w derbyn. Arthur yn y cyfnod modern Bu diddordeb newydd yn Arthur o ail hanner yr 20g. Yn Saesneg, cyhoeddodd Alfred, Arglwydd Tennyson ei gylch o gerddi The Idylls of the King rhwng 1856 a 1885. Roedd y cylch yma'n gyfres o ddeuddeg cerdd naratif ar bynciau Arthuraidd, a chafodd ddylanwad mawr. Yn yr Almaen, cyfansoddodd Richard Wagner ddwy opera ar destunau Arthuraidd, Tristan und Isolde (1865) a Parsifal (1882). Yn yr Unol Daleithiau, ysgrifennodd Mark Twain ei nofel ddychanol A Connecticut Yankee in King Arthur's Court yn 1889. Yn Gymraeg, enillodd T. Gwynn Jones gadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bangor 1902 am ei awdl Ymadawiad Arthur. Bu'r gerdd yma hefyd yn ddylanwadol iawn; fe'i cyhoeddwyd yn llyfr yn 1910 dan y teitl Ymadawiad Arthur a Chaniadau Eraill. Yn yr un Eisteddfod, enillodd Robert Roberts (Silyn) y goron am ei gerdd Trystan ac Esyllt. Yn y ffilm Ymadawiad Arthur (1994), mae gr\u0175p o Gymry yn y flwyddyn 2096 yn ceisio cipio Arthur o'r Canol Oesoedd i'r presennol. Yn anffodus, maent yn cipio'r arwr rygbi Dai Arthur (llysenw \"Y Brenin Arthur\") o'r 1960au yn ei le.  Cymeriad hanesyddol ynteu fytholegol? Ysgrifennwyd nifer fawr o lyfrau i geisio profi fod Arthur yn gymeriad hanesyddol, ac mae nifer o ysgolheigion wedi awgrymu cymeriadau hanesyddol allai fod yn sail i'r hanesion am Arthur. Er enghraifft, awgrymodd Kemp Malone yn 1924 y gallai Arthur fod wedi ei seilio ar y cadfridog Rhufeinig Lucius Artorius Castus (fl. 2g) a wasanaethodd ym Mhrydain. Awgrymodd Geoffrey Ashe mai brenin Brythonig o'r 5g o'r enw Riothamus oedd yr Arthur gwreiddiol. Mae rhai ymchwilwyr poblogaidd diweddar yn ceisio uniaethu Athrwys ap Meurig, brenin cynnar neu dywysog o deyrnas Gwent yn hanner cyntaf y 7g ag Arthur.  Awgrymwyd y cysylltiad gan yr hynafiaethwr lleol David Williams mor gynnar \u00e2 1796, yn ei gyfrol The History of Monmouthshire, ar sail y ffurf (anghywir) Arthwys ar enw Athrwys a chysylltiadau Gwent \u00e2'r Brenin Arthur chwedlonol. Ond ceir sawl dadl hanesyddol ac ieithyddol dros wrthod uniaethu Athrwys\/Arthwys ag Arthur. Ar y llaw arall, cred rhai ysgolheigion mai cymeriad mytholegol ydoedd, efallai duw Celtaidd wedi ei droi yn berson yn yr un modd a chymeriadau megis Lleu Llaw Gyffes. Esiampl o hyn o'r cyfnod yma yw Hengist a Hors, arweinwyr y Sacsoniad cyntaf i ddod i Brydain yn \u00f4l yr hanes traddodiadol; ond mae haneswyr yn awr yn cytuno mai cymeriadau mytholegol ydynt. Awgryma Thomas Green ar sail y cyfeiriadau at Arthur yn llenyddiaeth gynnar Cymru mai rhyw fath o dduw gwarcheidiol ydoedd. Ei farn ef oedd bod Arthur ymysg y Brythoniaid yn cyflawni'r un swyddogaeth yn wreiddiol a Fionn mac Cumhaill ymysg y Gwyddelod, yn gwarchod Ynys Brydain fel yr oedd Fionn yn gwarchod ynys Iwerddon.  Nodiadau Llyfryddiaeth ddethol Ceir rhai degau o filoedd o gyfrolau ac erthyglau am Arthur. Detholiad yn unig a geir yma, gyda'r pwyslais ar Gymru.  Llyfrau W. R. J. Barron, The Arthur of the English (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2001). Philip C. Boardman a Daniel P. Nastali, The Arthurian Annals (Rhydychen: Gwasg Prifysgol Rhydychen, 2004). Rachel Bromwich, A. O. H. Jarman, a Brynley F. Roberts (gol.), The Arthur of the Welsh (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1991). E. K. Chambers, Arthur of Britain (Caergrawnt: Speculum Historiale, 1964). J. B. Coe ac S. Young. The Celtic Sources for the Arthurian Legend (Felinfach: Llanerch, 1995). Si\u00e2n Echard (gol.), The Arthur of Medieval Latin Literature (Caerdydd: Gwasg Prifysol Cymru, 2011). Helen Fulton (gol.), A Companion to Arthurian Literature (Rhydychen: Blackwell, 2009). Thomas Green, Concepts of Arthur (Stroud: Tempus, 2007). ISBN 978-0-7524-4461-1 Linda M. Gowens, Cei and the Arthurian Legend (Caergrawnt: D. S. Brewer, 1988). N. J. Hingham, King Arthur: Myth-making and History (Llundain: Routledge, 2002). Bedwyr Lewis Jones, Arthur y Cymry \/ The Welsh Arthur (Caerdydd, 1975). Cyfres ddwyieithog G\u0175yl Dewi. R. S. Loomis, Wales and the Arthurian Legend (Caerdydd, 1956) O. J. Padel, Arthur in Medieval Welsh Literature (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2013). Gwyn A. Williams, Excalibur: the search for Arthur (Llyfrau'r BBC, 1994) ISBN 0-563-37020-3 Erthyglau Constance Bullock-Davies, 'Exspectare Arturum: Arthur and the Messianic hope', Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd 29 (1980\u20131), tt. 432\u201340. J. H. Davies, 'A Welsh version of the birth of Arthur', Y Cymmrodor 24 (1913), tt. 247\u201364. D. Edel, 'The Arthur of Culhwch ac Olwen as a figure of epic-heroic tradition', Reading Medieval Studies 9 (1983), tt. 3\u201315. P. K. Ford, 'On the significance of some Arthurian names in Welsh', Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd 30 (1983), tt. 268\u201373. Evan D. Jones, 'Melwas, Gwenhwyfar, a Chai', Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd 8 (1935\u20137), tt. 203\u20138. Thomas Jones, 'Datblygiadau cynnar chwedl Arthur', Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd 17 (1956\u20138), tt. 235\u201352. O. J. Padel, 'The nature of Arthur', Cambrian Medieval Celtic Studies 27 (haf 1994), tt. 1\u201331. Melville Richards, 'Arthurian onomastics', Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion 1969, tt. 250\u201364. Gweler hefyd Chwys Arthur Dolenni allanol (Saesneg) A bibliographic guide to Welsh Arthurian literature gan Thomas Green","619":"Prifddinas yr Eidal yw Rhufain (\u00a0ynganiad\u00a0; Roma yn Eidaleg a Lladin). Saif ar lan Afon Tiber tua 30\u00a0km o lan y M\u00f4r Canoldir. Lleolir Dinas y Fatican, sef sedd y Pab a'r Eglwys Gatholig Rufeinig mewn clofan yng nghanol y ddinas; hi yw gwlad leia'r byd. Mae gan y brifddinas boblogaeth o dros 2,872,800 (1 Ionawr 2018) ac arwynebedd o 1,285 km2 (496.1 mi sg). Y brifddinas ehangach, neu 'Rhufain Fwayf', a elwir hefyd yn 'Rhufain Fetropolitan', gyda'i phoblogaeth o tua , yw dinas fetroploitan fwyaf yn yr Eidal; cafodd ei sefydlu fel uned weinyddol ar 1 Ionawr 2015. Ceir 20 o ardaloedd gweinyddol yn yr Eidal, a saif Rhufain o fewn ardal Lazio. Yn y 2020au dinas Rhufain oedd y drydedd ddinas fwyaf poblog yn yr Undeb Ewropeaidd yn \u00f4l poblogaeth o fewn terfynau dinasoedd. Fe'i galwyd gyntaf yn \"Ddinas Dragwyddol\" (Lladin: Urbs Aeterna; Eidaleg: La Citt\u00e0 Eterna) gan y bardd Rhufeinig Tibullus yn 1g CC, a defnyddiwyd yr enw hefyd gan Ovid, Virgil, a Livy. Gelwir Rhufain hefyd yn \"Caput Mundi\" (Prifddinas y Byd). Yn ystod ei hanes hir bu Rhufain yn brifddinas ar y Deyrnas Rufeinig, y Weriniaeth Rufeinig, a'r Ymerodraeth Rufeinig.Yn \u00f4l y chwedl sefydlwyd y dref gan Romulus, gefaill Remus ar 21 Ebrill, 753 C.C., a laddodd ei frawd Remus yn ddiweddarach. Y dyddiad hwn yw sylfaen y Calendr Rhufeinig a Chalendr Iwliaidd (Ab urbe condita). Roedd Romulus a Remus yn blant i'r duw Mawrth a chawsant eu magu gan fleiddast (yn Eidaleg, La Lupa Capitolina).Sefydlwyd Rhufain ar Fryn yr Haul (sef Bryn Palat\u00een), a ehangwyd i gynnwys Saith Bryn Rhufain: Bryn Palat\u00een, Bryn Avent\u00een, Bryn Capitol\u00een, Bryn Quirinal, Bryn Viminal, Bryn Esquil\u00een a Bryn Caelian. Enwyd y rhain ar \u00f4l y lleuad, Mercher, Gwener, Mawrth, Iau a Sadwrn. Mae amffitheatr y Colosseum a theml y Pantheon ymhlith adeiladau enwocaf y ddinas. Daw'r Circus Maximus a'r Domus Aurea, plasty'r ymerawdwr Nero, hefyd o gyfnod yr Ymerodraeth. Ceir nifer o symbolau o ddinas Rhufain, gan gynnwys yr Eryr Ymerodrol, Y Fleiddast Gapitolinaidd a'r llythrennau SPQR, sydd yn sefyll am senatus populusque Romanus (senedd a phobl Rhufain), i'w gweld ledled y ddinas hyd heddiw.  Hanes Hanes cynnar Er y darganfuwyd tystiolaeth archaeolegol o aneddiadau dynol yn ardal Rhufain oddeutu 12,000 o flynyddoedd yn \u00f4l (CP), mae'r haen drwchus o bridd a mater llawer iau yn cuddio'r safleoedd Hen Oes y Cerrig (Paleolithig) ac Oes Newydd y Cerrig (Neolithig). Mae tystiolaeth o offer carreg, crochenwaith ac arfau cerrig yn tystio i oddeutu 10,000 o flynyddoedd o bresenoldeb dynol. Cafwyd sawl cloddiad archaeolegol sy'n cefnogi'r farn bod Rhufain wedi tyfu o aneddiadau bugeiliol ar Fryn Palatine a adeiladwyd uwchben ardal ble mae'r Fforwm Rhufeinig heddiw. Rhwng diwedd yr Oes Efydd a dechrau'r Oes Haearn, roedd pentref ar ben pob bryn rhwng y m\u00f4r a'r Capitol (ar Fryn Capitol, ceir pentref a ddyddiwyd i'r 14g CC). Brenhiniaethau a gweriniaeth Ar \u00f4l sefydlu'r ddinas gan Romulus, rheolwyd Rhufain am gyfnod o 244 mlynedd gan system frenhiniaethol, i ddechrau gyda brenhinoedd o dras Ladin a Sabine, yn ddiweddarach gan frenhinoedd Etrwscaidd. Trosglwyddwyd yn ol y traddodiad saith brenin: Romulus, Numa Pompilius, Tullus Hostilius, Ancus Marcius, Tarquinius Priscus, Servius Tullius a Lucius Tarquinius Superbus. Yn 509 CC, diarddelodd y Rhufeiniaid y brenin olaf o'u dinas a sefydlu gweriniaeth oligarchig. Yna cychwynnodd Rhufain gyfnod a nodweddir gan frwydrau mewnol rhwng uchelwr a'r werin (neu'r 'plebeiaid', sef tirfeddianwyr tlawd), a chan ryfela cyson yn erbyn pobl o ganol yr Eidal: Etruscans, Latins, Volsci, Aequi, a Marsi. Ar \u00f4l gorchfygu Latium, arweiniodd Rhufain sawl rhyfel (yn erbyn y G\u00e2liaid, Osci-Samniaid a threfedigaeth Roegaidd Taranto, ynghyd \u00e2 Pyrrhus, brenin Epirus) a chanlyniad hyn i gyd oedd concwest penrhyn yr Eidal, o'r ardal ganolog hyd at Magna Graecia. Yn y 3 a'r 2g CC, sefydlwyd tra-arglwyddiaeth Rhufeinig dros F\u00f4r y Canoldir a'r Balcanau, trwy'r tri Rhyfel Pwnig (264\u2013146 CC) a ymladdwyd yn erbyn dinas Carthago a'r tri Rhyfel Macedoneg (212\u2013168 CC) yn erbyn Macedonia. Sefydlwyd y taleithiau Rhufeinig cyntaf ar yr adeg hon: Sisili, Sardinia a Corsica, Hispania, Macedonia, Achaea ac Affrica.Yn ail hanner yr 2g CC ac yn ystod y 1g CC bu gwrthdaro dramor ac yn fewnol. Wedi i'r ymgais i ddiwygio-cymdeithasol Tiberius a Gaius Gracchus fethu, ac wedi'r rhyfel yn erbyn Jugurtha, cafwyd rhyfel cartref cyntaf rhwng Gaius Marius a Sulla. Yna, cafwyd gwrthryfel enfawr gan y caethweision o dan Spartacus, ac yna sefydlu'r Triwriaeth (Triumvirate) cyntaf gyda Cesar, Pompey a Crassus.Gwnaeth concwest G\u00e2l y Cesar yn hynod bwerus a phoblogaidd, ac arweiniodd hyn at ail ryfel cartref yn erbyn y Senedd a Pompey. Ar \u00f4l ei fuddugoliaeth, sefydlodd Cesar ei hun fel unben am oes.  Daearyddiaeth Er bod canol y ddinas tua 24 cilomedr (15 milltir) i mewn i'r tir o'r M\u00f4r Tirrenia, mae tiriogaeth y ddinas yn ymestyn i'r lan, lle mae ardal de-orllewinol Ostia. Mae uchder rhan ganolog Rhufain yn amrywio o 13 metr (43 tr) uwch lefel y m\u00f4r (ar waelod y Pantheon) i 139 metr (456 tr) uwch lefel y m\u00f4r (copa Monte Mario). Arynebedd Cymuned Rhufain yw tua 1,285 cilomedr sgw\u00e2r (496 metr sgw\u00e2r), gan gynnwys llawer o ardaloedd gwyrdd.   Hinsawdd Mae gan Rufain hinsawdd M\u00f4r y Canoldir (dosbarthiad hinsawdd K\u00f6ppen: Csa), gyda hafau poeth, sych a gaeafau mwyn a llaith. Mae ei dymheredd blynyddol ar gyfartaledd yn uwch na 21\u00b0 C (70\u00b0 F) yn ystod y dydd a 9\u00b0 C (48\u00b0 F) gyda'r nos. Yn y mis oeraf, Ionawr, y tymheredd cyfartalog yw 12.6\u00b0 C (54.7\u00b0 F) yn ystod y dydd a 2.1\u00b0 C (35.8\u00b0 F) gyda'r nos. Yn y mis cynhesaf, sef Awst, y tymheredd ar gyfartaledd yw 31.7\u00b0 C (89.1\u00b0 F) yn ystod y dydd a 17.3\u00b0 C (63.1\u00b0 F) gyda'r nos. Rhagfyr, Ionawr a Chwefror yw'r misoedd oeraf, gyda thymheredd cymedrig dyddiol oddeutu 8\u00b0 C (46\u00b0 F). Mae'r tymeredd yn ystod y misoedd hyn yn gyffredinol yn amrywio rhwng 10 a 15\u00b0 C (50 a 59\u00b0 F) yn ystod y dydd a rhwng 3 a 5\u00b0 C (37 a 41\u00b0 F) gyda'r nos, gyda chyfnodau oerach neu gynhesach yn digwydd yn aml. Mae cawod o eira'n ddigwyddiad anaml, gydag eira ysgafn neu heidiau yn digwydd ar rai gaeafau, a rhaeadrau eira mawr ar ddigwyddiad prin iawn (roedd y rhai mwyaf diweddar yn 2018, 2012 a 1986).Y lleithder cymharol ar gyfartaledd yw 75%, gan amrywio o 72% yng Ngorffennaf i 77% ym mis Tachwedd. Mae tymheredd y m\u00f4r yn amrywio o isaf o 13.9\u00b0 C (57.0\u00b0 F) yn Chwefror i uchafbwynt o 25.0\u00b0 C (77.0\u00b0 F) yn Awst. Adeiladau a chofadeiladau modern Basilica Sant Pedr Cofadail Vittorio Emanuele II Palazzo della Cancelleria Palazzo Farnese Piazza Navona Piazza Venezia Ponte Sant'Angelo Plas Quirinal Grisiau Ysbaeneg Ffynnon Trevi Ffynnon Triton Villa Borghese Villa Farnesina Pobl o Rufain Scipio Africanus (236CC-183CC), milwr I\u0175l Cesar (100CC-44CC), milwr a gwleidydd Domenico Allegri (m. 1629), cyfansoddwr Artemisia Gentileschi (1593-1652\/3), arlunydd Fortunato Felice (1723-1789), awdur Julius Evola (1898-1974), athronydd Enrico Fermi (1901-1954), ffisegydd Sergio Leone (1929-1989), cyfarwyddwr ffilm Monica Vitti, actores (g. 1931) Juan Carlos I, brenin Sbaen (g. 1938) Luciano Onder, awdur a newyddiadiurwr (g. 1943) Isabella Rossellini, actores (g. 1952) Ryan Paris (g. 1953), canwr Paolo Gentiloni (g. 1954), prif weinidog Ornella Muti (g. 1955), actores Bruno Giordano (g. 1956), chwaraewr p\u00eal-droed Benedicta Boccoli (g. 1966), actores Milena Miconi (g. 1971), actores Brigitta Boccoli (g. 1972), actores Marianna Madia (g. 1981), gweinidog Cyfeiriadau Dolenni allanol (Eidaleg) Gwefan swyddogol Dinas Rhufain","620":"Prifddinas yr Eidal yw Rhufain (\u00a0ynganiad\u00a0; Roma yn Eidaleg a Lladin). Saif ar lan Afon Tiber tua 30\u00a0km o lan y M\u00f4r Canoldir. Lleolir Dinas y Fatican, sef sedd y Pab a'r Eglwys Gatholig Rufeinig mewn clofan yng nghanol y ddinas; hi yw gwlad leia'r byd. Mae gan y brifddinas boblogaeth o dros 2,872,800 (1 Ionawr 2018) ac arwynebedd o 1,285 km2 (496.1 mi sg). Y brifddinas ehangach, neu 'Rhufain Fwayf', a elwir hefyd yn 'Rhufain Fetropolitan', gyda'i phoblogaeth o tua , yw dinas fetroploitan fwyaf yn yr Eidal; cafodd ei sefydlu fel uned weinyddol ar 1 Ionawr 2015. Ceir 20 o ardaloedd gweinyddol yn yr Eidal, a saif Rhufain o fewn ardal Lazio. Yn y 2020au dinas Rhufain oedd y drydedd ddinas fwyaf poblog yn yr Undeb Ewropeaidd yn \u00f4l poblogaeth o fewn terfynau dinasoedd. Fe'i galwyd gyntaf yn \"Ddinas Dragwyddol\" (Lladin: Urbs Aeterna; Eidaleg: La Citt\u00e0 Eterna) gan y bardd Rhufeinig Tibullus yn 1g CC, a defnyddiwyd yr enw hefyd gan Ovid, Virgil, a Livy. Gelwir Rhufain hefyd yn \"Caput Mundi\" (Prifddinas y Byd). Yn ystod ei hanes hir bu Rhufain yn brifddinas ar y Deyrnas Rufeinig, y Weriniaeth Rufeinig, a'r Ymerodraeth Rufeinig.Yn \u00f4l y chwedl sefydlwyd y dref gan Romulus, gefaill Remus ar 21 Ebrill, 753 C.C., a laddodd ei frawd Remus yn ddiweddarach. Y dyddiad hwn yw sylfaen y Calendr Rhufeinig a Chalendr Iwliaidd (Ab urbe condita). Roedd Romulus a Remus yn blant i'r duw Mawrth a chawsant eu magu gan fleiddast (yn Eidaleg, La Lupa Capitolina).Sefydlwyd Rhufain ar Fryn yr Haul (sef Bryn Palat\u00een), a ehangwyd i gynnwys Saith Bryn Rhufain: Bryn Palat\u00een, Bryn Avent\u00een, Bryn Capitol\u00een, Bryn Quirinal, Bryn Viminal, Bryn Esquil\u00een a Bryn Caelian. Enwyd y rhain ar \u00f4l y lleuad, Mercher, Gwener, Mawrth, Iau a Sadwrn. Mae amffitheatr y Colosseum a theml y Pantheon ymhlith adeiladau enwocaf y ddinas. Daw'r Circus Maximus a'r Domus Aurea, plasty'r ymerawdwr Nero, hefyd o gyfnod yr Ymerodraeth. Ceir nifer o symbolau o ddinas Rhufain, gan gynnwys yr Eryr Ymerodrol, Y Fleiddast Gapitolinaidd a'r llythrennau SPQR, sydd yn sefyll am senatus populusque Romanus (senedd a phobl Rhufain), i'w gweld ledled y ddinas hyd heddiw.  Hanes Hanes cynnar Er y darganfuwyd tystiolaeth archaeolegol o aneddiadau dynol yn ardal Rhufain oddeutu 12,000 o flynyddoedd yn \u00f4l (CP), mae'r haen drwchus o bridd a mater llawer iau yn cuddio'r safleoedd Hen Oes y Cerrig (Paleolithig) ac Oes Newydd y Cerrig (Neolithig). Mae tystiolaeth o offer carreg, crochenwaith ac arfau cerrig yn tystio i oddeutu 10,000 o flynyddoedd o bresenoldeb dynol. Cafwyd sawl cloddiad archaeolegol sy'n cefnogi'r farn bod Rhufain wedi tyfu o aneddiadau bugeiliol ar Fryn Palatine a adeiladwyd uwchben ardal ble mae'r Fforwm Rhufeinig heddiw. Rhwng diwedd yr Oes Efydd a dechrau'r Oes Haearn, roedd pentref ar ben pob bryn rhwng y m\u00f4r a'r Capitol (ar Fryn Capitol, ceir pentref a ddyddiwyd i'r 14g CC). Brenhiniaethau a gweriniaeth Ar \u00f4l sefydlu'r ddinas gan Romulus, rheolwyd Rhufain am gyfnod o 244 mlynedd gan system frenhiniaethol, i ddechrau gyda brenhinoedd o dras Ladin a Sabine, yn ddiweddarach gan frenhinoedd Etrwscaidd. Trosglwyddwyd yn ol y traddodiad saith brenin: Romulus, Numa Pompilius, Tullus Hostilius, Ancus Marcius, Tarquinius Priscus, Servius Tullius a Lucius Tarquinius Superbus. Yn 509 CC, diarddelodd y Rhufeiniaid y brenin olaf o'u dinas a sefydlu gweriniaeth oligarchig. Yna cychwynnodd Rhufain gyfnod a nodweddir gan frwydrau mewnol rhwng uchelwr a'r werin (neu'r 'plebeiaid', sef tirfeddianwyr tlawd), a chan ryfela cyson yn erbyn pobl o ganol yr Eidal: Etruscans, Latins, Volsci, Aequi, a Marsi. Ar \u00f4l gorchfygu Latium, arweiniodd Rhufain sawl rhyfel (yn erbyn y G\u00e2liaid, Osci-Samniaid a threfedigaeth Roegaidd Taranto, ynghyd \u00e2 Pyrrhus, brenin Epirus) a chanlyniad hyn i gyd oedd concwest penrhyn yr Eidal, o'r ardal ganolog hyd at Magna Graecia. Yn y 3 a'r 2g CC, sefydlwyd tra-arglwyddiaeth Rhufeinig dros F\u00f4r y Canoldir a'r Balcanau, trwy'r tri Rhyfel Pwnig (264\u2013146 CC) a ymladdwyd yn erbyn dinas Carthago a'r tri Rhyfel Macedoneg (212\u2013168 CC) yn erbyn Macedonia. Sefydlwyd y taleithiau Rhufeinig cyntaf ar yr adeg hon: Sisili, Sardinia a Corsica, Hispania, Macedonia, Achaea ac Affrica.Yn ail hanner yr 2g CC ac yn ystod y 1g CC bu gwrthdaro dramor ac yn fewnol. Wedi i'r ymgais i ddiwygio-cymdeithasol Tiberius a Gaius Gracchus fethu, ac wedi'r rhyfel yn erbyn Jugurtha, cafwyd rhyfel cartref cyntaf rhwng Gaius Marius a Sulla. Yna, cafwyd gwrthryfel enfawr gan y caethweision o dan Spartacus, ac yna sefydlu'r Triwriaeth (Triumvirate) cyntaf gyda Cesar, Pompey a Crassus.Gwnaeth concwest G\u00e2l y Cesar yn hynod bwerus a phoblogaidd, ac arweiniodd hyn at ail ryfel cartref yn erbyn y Senedd a Pompey. Ar \u00f4l ei fuddugoliaeth, sefydlodd Cesar ei hun fel unben am oes.  Daearyddiaeth Er bod canol y ddinas tua 24 cilomedr (15 milltir) i mewn i'r tir o'r M\u00f4r Tirrenia, mae tiriogaeth y ddinas yn ymestyn i'r lan, lle mae ardal de-orllewinol Ostia. Mae uchder rhan ganolog Rhufain yn amrywio o 13 metr (43 tr) uwch lefel y m\u00f4r (ar waelod y Pantheon) i 139 metr (456 tr) uwch lefel y m\u00f4r (copa Monte Mario). Arynebedd Cymuned Rhufain yw tua 1,285 cilomedr sgw\u00e2r (496 metr sgw\u00e2r), gan gynnwys llawer o ardaloedd gwyrdd.   Hinsawdd Mae gan Rufain hinsawdd M\u00f4r y Canoldir (dosbarthiad hinsawdd K\u00f6ppen: Csa), gyda hafau poeth, sych a gaeafau mwyn a llaith. Mae ei dymheredd blynyddol ar gyfartaledd yn uwch na 21\u00b0 C (70\u00b0 F) yn ystod y dydd a 9\u00b0 C (48\u00b0 F) gyda'r nos. Yn y mis oeraf, Ionawr, y tymheredd cyfartalog yw 12.6\u00b0 C (54.7\u00b0 F) yn ystod y dydd a 2.1\u00b0 C (35.8\u00b0 F) gyda'r nos. Yn y mis cynhesaf, sef Awst, y tymheredd ar gyfartaledd yw 31.7\u00b0 C (89.1\u00b0 F) yn ystod y dydd a 17.3\u00b0 C (63.1\u00b0 F) gyda'r nos. Rhagfyr, Ionawr a Chwefror yw'r misoedd oeraf, gyda thymheredd cymedrig dyddiol oddeutu 8\u00b0 C (46\u00b0 F). Mae'r tymeredd yn ystod y misoedd hyn yn gyffredinol yn amrywio rhwng 10 a 15\u00b0 C (50 a 59\u00b0 F) yn ystod y dydd a rhwng 3 a 5\u00b0 C (37 a 41\u00b0 F) gyda'r nos, gyda chyfnodau oerach neu gynhesach yn digwydd yn aml. Mae cawod o eira'n ddigwyddiad anaml, gydag eira ysgafn neu heidiau yn digwydd ar rai gaeafau, a rhaeadrau eira mawr ar ddigwyddiad prin iawn (roedd y rhai mwyaf diweddar yn 2018, 2012 a 1986).Y lleithder cymharol ar gyfartaledd yw 75%, gan amrywio o 72% yng Ngorffennaf i 77% ym mis Tachwedd. Mae tymheredd y m\u00f4r yn amrywio o isaf o 13.9\u00b0 C (57.0\u00b0 F) yn Chwefror i uchafbwynt o 25.0\u00b0 C (77.0\u00b0 F) yn Awst. Adeiladau a chofadeiladau modern Basilica Sant Pedr Cofadail Vittorio Emanuele II Palazzo della Cancelleria Palazzo Farnese Piazza Navona Piazza Venezia Ponte Sant'Angelo Plas Quirinal Grisiau Ysbaeneg Ffynnon Trevi Ffynnon Triton Villa Borghese Villa Farnesina Pobl o Rufain Scipio Africanus (236CC-183CC), milwr I\u0175l Cesar (100CC-44CC), milwr a gwleidydd Domenico Allegri (m. 1629), cyfansoddwr Artemisia Gentileschi (1593-1652\/3), arlunydd Fortunato Felice (1723-1789), awdur Julius Evola (1898-1974), athronydd Enrico Fermi (1901-1954), ffisegydd Sergio Leone (1929-1989), cyfarwyddwr ffilm Monica Vitti, actores (g. 1931) Juan Carlos I, brenin Sbaen (g. 1938) Luciano Onder, awdur a newyddiadiurwr (g. 1943) Isabella Rossellini, actores (g. 1952) Ryan Paris (g. 1953), canwr Paolo Gentiloni (g. 1954), prif weinidog Ornella Muti (g. 1955), actores Bruno Giordano (g. 1956), chwaraewr p\u00eal-droed Benedicta Boccoli (g. 1966), actores Milena Miconi (g. 1971), actores Brigitta Boccoli (g. 1972), actores Marianna Madia (g. 1981), gweinidog Cyfeiriadau Dolenni allanol (Eidaleg) Gwefan swyddogol Dinas Rhufain","623":"Mae'r term Ffrynt Cartref y Rhyfel Byd Cyntaf yn cael ei ddefnyddio i ddisgrifio cyfranogiad y cyhoedd ym Mhrydain yn y Rhyfel Byd Cyntaf, a ddioddefodd effeithiau fel ymgyrchoedd bomio Zeppelin a dogni bwyd.Cafodd pob agwedd ar fywyd ei heffeithio yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf gan bod gofynion y rhyfel yn golygu bod angen cymorth y sifiliaid ym Mhrydain i helpu\u2019r milwyr oedd yn ymladd ar y feysydd y gad. Roedd \u2018Rhyfel Llwyr\u2019 yn golygu bod y Llywodraeth yn defnyddio holl adnoddau\u2019r wlad tuag at helpu\u2019r ymgyrch ryfel a dyma pam basiwyd Deddf Amddiffyn y Deyrnas (DORA) gan Llywodraeth Prydain ym 1914 oedd yn rhoi\u2019r p\u0175er i\u2019r Llywodraeth reoli pob agwedd ar fywyd y wlad tuag at helpu\u2019r ymdrech ryfel. Golygai hyn bod yn rhaid rheoli\u2019r gweithlu tuag at weithio mewn meysydd a swyddi oedd fwyaf eu hangen ar gyfer ymladd y rhyfel - er enghraifft, ffatr\u00efoedd arfau oedd yn cynhyrchu sieliau, bwledi, llongau rhyfel ac awyrennau. Roedd angen rheoli amaethyddiaeth oherwydd yr angen am fwyd ar gyfer sifiliaid a milwyr, a bu\u2019n rhaid cyflwyno dogni. Rheolwyd y pyllau glo, y porthladdoedd a\u2019r dociau at bwrpas rhyfel ac roedd gan y Llywodraeth yr hawl i berchnogi unrhyw dir neu adeilad at bwrpas milwrol. Roedd pwerau\u2019r Llywodraeth yn ymestyn i reoli oriau ac amodau gwaith y gweithlu, propaganda a gwybodaeth, cyflwyno deddfau sensoriaeth i reoli amser hamdden pobl. Rhoddwyd yr awdurdod i\u2019r Llywodraeth fynnu bod gwahanol grwpiau o bobl i helpu\u2019r ymdrech ryfel, ac un gr\u0175p a welodd drawsnewidiad sylweddol yn eu bywyd oedd merched. Bu r\u00f4l merched ar y Ffrynt Cartref yn hollbwysig o ran cynnal bywyd sifiliaid gartref ym Mhrydain ac ymdrechion y milwyr ar y ffryntiau ymladd. Gwobrwywyd hwy am eu cyfraniad allweddol gyda\u2019r bleidlais ym 1918. Recriwtio Pan ddechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf ym 1914 dywedodd y Llywodraeth y \u2018byddai popeth drosodd erbyn y \u2018Dolig\u2019. Gwelai llawer o fechgyn ifanc a ymunodd yn frwdfrydig \u00e2\u2019r lluoedd arfog ar ddechrau'r rhyfel ei fod yn gyfle i weld y byd ac i gael antur. Sefydlwyd swyddfeydd recriwtio mewn trefi a dinasoedd, ac mewn ton o wladgarwch llwyddwyd i gyrraedd y targed o filiwn o ddynion erbyn diwedd mis Medi 1914. Ffurfiwyd \u2018bataliynau Pals\u2019, codwyd y cyfyngiad oedran ar gyfer ymrestru i 35 mlwydd oed a chafodd dynion priod eu hannog i gofrestru. Rhoddwyd gwirfoddolwyr ar y rhestr wrth gefn cyn eu bod yn cael eu galw i fyny yn \u00f4l yr angen, a byddent yn gwisgo band braich lliw caci gyda choron goch ar eu dillad arferol er mwyn osgoi cael y bluen wen a oedd yn arwydd o lwfrdra. Ymrestrodd cyfanswm o 272,924 o ddynion a menywod rhwng dechrau\u2019r rhyfel a Diwrnod y Cadoediad ym mis Tachwedd 1918, sef 11% o\u2019r boblogaeth. Ychydig iawn o anogaeth oedd ei hangen arnynt i ymrestru gyda\u2019r lluoedd. Roedd posteri propaganda\u2019r Llywodraeth yn apelio at wladgarwch y dynion ifanc, gan ddweud ei bod yn ddyletswydd ac yn fraint iddynt fedru ymladd a marw dros eu gwlad. Defnyddiwyd papurau newydd, pamffledi, ffilmiau propaganda a chefnogaeth unigolion adnabyddus fel Winston Churchill a\u2019r Brenin Si\u00f4r V er mwyn creu undod cenedlaethol a magu natur benderfynol i ymladd yn erbyn yr Almaen. Propaganda Erbyn 1917 roedd y llywodraeth yn wynebu\u2019r broblem o berswadio\u2019r genedl i barhau i gefnogi rhyfel a oedd yn costio cymaint o ran arian, adnoddau a bywydau. Ym marn y Prif Weinidog David Lloyd George roedd angen cyflwyno rhaglen er mwyn dylanwadu ar agweddau. Sefydlodd y llywodraeth Bwyllgor Nodau Cenedlaethol y Rhyfel (NWAC: National War Aims Committee) gyda\u2019r nod o gyflwyno mathau o bropaganda.  Y cyfryngau - gweithiodd yr NWAC gyda busnesau\u2019r stryd fawr, fel W. H. Smith, i ddosbarthu pamffledi. Roedd papurau newydd darluniadol yn adrodd am y rhyfel mewn ffordd arwrol ond yn gwneud yn fach o erchyllterau\u2019r rhyfel a nifer y bywydau a gollwyd. Ffilmiau - Ffilm a gynhyrchwyd ym mis Rhagfyr 1915 oedd Britain Prepared ac fe\u2019i dosbarthwyd yn genedlaethol. Roedd deunydd ffilm milwrol ynddi i hyrwyddo\u2019r syniad o gryfder a natur benderfynol Prydain. Dangoswyd y ffilm am chwe wythnos yn Theatr yr Empire yn Llundain a chynhyrchwyd fersiwn byrrach i\u2019w ddangos mewn sinem\u00e2u ar draws y wlad. Posteri - Gellir dadlau mai posteri recriwtio oedd y dull mwyaf effeithiol o bropaganda. Y thema fwyaf cyffredin oedd gwladgarwch a oedd yn apelio at bawb i \u2018wneud eu rhan\u2019. Roedd them\u00e2u eraill yn cynnwys ofn goresgyniad, erchyllterau\u2019r Almaenwyr ac ap\u00eal at falchder dynion. Propaganda erchyllterau - Roedd adroddiadau papur newydd am yr \u2018Hun\u2019 yn cyflawni gweithredoedd erchyll yng Ngwlad Belg ac yn dangos barbariaeth yr Almaenwyr yn ddramatig ond yn gwbl ddychmygol. Cynhyrchwyd poster ym mis Rhagfyr 1914 o\u2019r enw Remember Scarborough a oedd yn dangos y dref yn cael ei bomio gan ladd 18 o bobl, yn cynnwys plant a baban 14 mis oed. Cefnogaeth pobl enwog - siaradodd gwleidyddion fel Winston Churchill mewn ral\u00efau ac fe gefnogodd y Brenin Si\u00f4r V yr ymgyrch gan apelio ar y cyhoedd i ddod ynghyd. Gwaith merched Gan fod miloedd o ddynion yn ymladd yn y rhyfel roedd merched yn llenwi\u2019r bylchau yn y gweithle. Dyma\u2019r tro cyntaf i rai o\u2019r merched hyn fynd allan i weithio. Roedd y gwaith a wn\u00e2i\u2019r merched yn hollbwysig i achos y rhyfel. Yn \u00f4l Millicent Fawcett, Swffrag\u00e9t oedd yn ymgyrchu, \u2018roedd y rhyfel wedi chwyldroi safle diwydiannol menywod.\u2019 Rhoddodd y rhyfel gyfleoedd gwaith i ferched. Cododd nifer y merched a gyflogwyd mewn iardiau llongau a ffatr\u00efoedd arfau a diwydiannol o 2,000 ym 1914 i 247,000 erbyn 1918. Helpodd eu gwaith rhyfel i baratoi\u2019r ffordd at fuddugoliaeth Prydain. Cynyddodd nifer y merched a gyflogwyd yn y diwydiant cludiant i tua 100,000, a rhwng 1914 ac 1918 roedd ychydig dros un filiwn o ferched wedi cael eu hychwanegu at weithlu Prydain. Roedd llawer o\u2019r swyddi hyn yn gysylltiedig \u00e2 gweithio ar y tir i gynhyrchu bwyd ar gyfer y Ffrynt Cartref ac ar gyfer y milwyr oedd yn ymladd. Oherwydd eu swyddi rhyfel datblygodd llawer o ferched sgiliau newydd a hunanhyder, a dechrau dod yn fwy annibynnol. Llwyddon nhw i fanteisio ar hyn ar \u00f4l y rhyfel o ran cael mwy o ryddid yn y gwaith a hefyd yn eu bywydau personol. Cymerodd menywod eu swyddi mewn diwydiannau lle\u2019r oedd dynion yn gweithio fel arfer, ac fe fuon nhw\u2019n gweithio ochr yn ochr \u00e2 dynion mewn gwaith penodol ac mewn pyllau glo. Gweithiodd bron i un filiwn o fenywod fel \u2018munitionettes\u2019 mewn ffatr\u00efoedd arfau lle\u2019r oedd yr amodau yn beryglus iawn gan fod y gwaith yn golygu trin sylweddau gwenwynig ac ansefydlog. Erbyn mis Mehefin 1917, menywod oedd yn cynhyrchu 80% o\u2019r arfau a ddefnyddid gan Fyddin Prydain. Menywod oedd cyfran fawr o\u2019r gweithwyr mewn ffatr\u00efoedd ffrwydron fel Queensferry yn Sir y Fflint a Phembre yn Sir Gaerfyrddin. Cafodd merched a oedd yn gweithio \u00e2 T.N.T. y llysenw \u2018caneris\u2019 gan fod eu gwallt a\u2019u croen yn troi\u2019n felyn. Yn Queensferry ym 1917 a 1918 cofnodwyd 3,813 achos o losgiadau asid, 2,128 anaf i lygaid, 763 achos o ddermatitis diwydiannol, a 12,778 damwain.Roedd angen menywod i wneud gwaith amaethyddol hanfodol hefyd, a gwirfoddolodd 260,000 fel gweithwyr fferm am gyflog isel yn aml iawn. Ymunodd tua 23,000 \u00e2 Byddin Tir y Menywod (WLA: Women\u2019s Land Army) a sefydlwyd ym mis Chwefror 1917. Roedd menywod hefyd yn cymryd rhan mewn cynlluniau gwirfoddol. Gwirfoddolodd y chwiorydd Gwendoline a Margaret Davies, Plas Gregynog, ger y Drenewydd, i weithio gyda Chroes Goch Ffrainc, a oedd yn rhedeg cabanau bwyd mewn gorsafoedd rheilffordd, ysbytai ymadfer a gwersylloedd tramwy. Fel yr holl wirfoddolwyr, roedden nhw\u2019n cynnal eu hunain ac yn talu \u00e2\u2019u harian eu hunain am goffi, byrbrydau a sigar\u00e9ts i\u2019w rhoi i\u2019r milwyr. Roedd merched hefyd yn weithgar mewn mudiadau gwrth-ryfel. Un mudiad a ffurfiwyd mewn ymateb i\u2019r rhyfel oedd Sefydliad y Merched (WI: Women\u2019s Institute). Yng Nghymru y sefydlwyd y gangen gyntaf ym Mhrydain \u2013 yn Llanfair-pwll, Ynys M\u00f4n ym 1915.Roedd llawer o ferched yng Ngogledd Cymru yn weithgar yn yr ymgyrchoedd dros heddwch a diarfogi ar ddiwedd y 1920au a dechrau\u2019r 1930au. Gorymdeithiodd rhai merched ar draws y wlad fel rhan o Bererindod yr Heddychwyr 1926, a chasglodd merched ddegau ar filoedd o lofnodion ar gyfer Datganiad Diarfogi\u2019r Cenhedloedd Unedig. Ym Mhen-y-groes yn Sir Gaernarfon, 27 Mai 1926, ymgasglodd dwy fil o ferched o sawl pentref yn y mynyddoedd o amgylch y dref honno, a nifer ohonyn nhw\u2019n cario baner las heddwch. Dyma ddechrau eu cysylltiad \u00e2\u2019r Bererindod Heddwch a fyddai\u2019n cyrraedd uchafbwynt yn hwyrach y flwyddyn honno, mewn gwrthdystiad enfawr yn Hyde Park, Llundain. Roedd 28 o bererinion Gogledd Cymru ymhlith y dorf o 10,000 yng ngwrthdystiad Hyde Park. Dwy o\u2019r siaradwyr oedd Mrs Gwladys Thomas a Mrs Silyn Roberts a siaradodd yn Gymraeg. Yn ddiweddarach daeth y ddwy yn ysgrifenyddion Cyngor Heddwch Merched Gogledd Cymru. Dogni Rhwng 1914 a 1916 ni fu sicrhau cyflenwadau bwyd yn broblem ddifrifol i\u2019r Llywodraeth. Ond dechreuodd y sefyllfa newid ar \u00f4l 1917 wrth i\u2019r llongau-U Almaenig suddo mwy o longau bwyd oedd yn dod i Brydain o America. Yn Ebrill 1917 suddwyd 417 o longau cludo bwyd gan y llongau-U. Roedd Llywodraeth Lloyd George yn awyddus i beidio \u00e2 chyhoeddi unrhyw reolau llym ynghylch rheoli bwyd rhag ofn y byddai pobl yn mynd i banig. Felly ni chafodd dogni bwyd ei gyflwyno ar draws Prydain tan Ionawr 1918 pan gafodd siwgr ei ddogni y mis hwnnw, ac yna menyn, te, jam, margar\u00een a chig yn ddiweddarach yn ystod yr haf.Gyda chyflwyniad dogni dosbarthwyd cardiau dogni ar draws Prydain a oedd yn cofnodi faint o fwydydd penodol allai pob unigolyn ei fwyta bob wythnos. Gan fod rhai bwydydd yn brin oherwydd y dogni roedd bwydydd yn cael eu gwerthu ar y farchnad ddu. Roedd propaganda\u2019r Llywodraeth yn pwysleisio mor bwysig oedd bod yn gynnil wrth siopa a chynhyrchu bwyd ac yn annog pobl i fod yn fwy hunangynhaliol. Amser hamdden Roedd DORA yn ddeddf a oedd yn rhoi awdurdod i\u2019r Llywodraeth nid yn unig reoli amser gwaith pobl ond roedd hefyd yn rheoli\u2019r ffordd roedd pobl yn byw. Cyflwynwyd cyfyngiadau ar oriau agor tafarndai, gwanhawyd cryfder yr alcohol yn y diodydd ac roedd hi hyd yn oed yn anghyfreithlon prynu diodydd alcoholig i unrhyw un. Roedd hyn er mwyn gwella cynhyrchiant y gweithlu a sicrhau nad oedd neb yn esgeuluso eu dyletswyddau rhyfel. Cyflwynwyd dogni, diddymwyd gwyliau banc, gwaharddwyd pobl rhag trafod materion milwrol yn gyhoeddus a rhag lledaenu s\u00efon am y rhyfel. Sensorwyd y papurau newydd a\u2019r wasg ac roedd y Llywodraeth am i barciau cyhoeddus, rhandiroedd a thir comin gael eu defnyddio at ddibenion tyfu bwyd. Sensoriaeth ac ysb\u00efo Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf roedd y Llywodraeth yn ofalus iawn pa wybodaeth oedd yn cael ei rhannu'n gyhoeddus rhag ofn y byddai gwybodaeth gyfrinachol yn dod yn hysbys i\u2019r gelyn. Golygai hyn bod y wasg ym Mhrydain yn gorfod bod yn wyliadwrus o\u2019r wybodaeth a gyhoeddwyd am y rhyfel yn y papurau newydd, ac roedd llythyrau\u2019r milwyr o\u2019r ffosydd yn cael eu sensro. Hefyd, oherwydd ofn y Llywodraeth bod ysb\u00efwyr ar ran y gelyn yn byw ymhlith poblogaeth Prydain, cyhoeddwyd rheolau llym ynghylch beth oedd pobl yn cael ei wneud. Bomio Ni wnaeth Prydain ddioddef cymaint o fomio cyson a thrwm adeg y Rhyfel Byd Cyntaf ag y digwyddodd yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Ni fu llawer o fomio o\u2019r awyr yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf am nad oedd y dechnoleg wedi datblygu digon. Yr unig ffordd o fomio o\u2019r awyr oedd drwy ddefnyddio llongau aer, neu\u2019r Zeppelin, a oedd yn arf peryglus am mai hydrogen oedd yn cadw\u2019r llongau hyn yn yr awyr, ac felly medrent ffrwydro ar unrhyw adeg. Lansiwyd yr ymgyrch fomio gyntaf o\u2019r awyr ar Brydain gan yr Almaen yn defnyddio Zeppelins ym 1915. Bomiwyd ardaloedd dinesig Great Yarmouth a Kings Lynn ac yna yn ddiweddarach yn y flwyddyn ymosodwyd ar Scarborough a rhai trefi eraill ar arfordir dwyreiniol Lloegr. Erbyn 1918 roedd 51 ymosodiad Zeppelin wedi cael eu lansio ar Brydain gyda 564 o bobl yn cael eu lladd a 1,900 yn cael eu hanafu. Trodd yr ymosodiadau o\u2019r awyr yn fwy difrifol ym 1916 pan wnaeth awyrennau Almaenig Gotha ddechrau ymosod ar ardaloedd arfordir Lloegr. Ar 13 Mehefin 1917, lladdwyd 157 o bobl yn Llundain gan ymgyrch fomio ac anafwyd 432. Ar \u00f4l y Rhyfel Pan ddaeth y Rhyfel Byd Cyntaf i ben ar 11 Tachwedd 1918 wynebodd Prydain lawer o broblemau cymdeithasol ac economaidd. Roedd diwedd yr ymladd wedi dod \u00e2 rhyddhad ar draws y byd ond roedd canlyniadau'r rhyfel wedi achosi colled a newid sylweddol ym mhob agwedd ar fywyd. Dychwelodd y milwyr o\u2019r rhyfel ond bu protestio a therfysgoedd mewn mannau oherwydd diffyg swyddi. Yn unol ag addewid a roddwyd ganddi i\u2019r undebau ym 1915, pasiodd y Llywodraeth Ddeddf cyn y Rhyfel a oedd yn rhoi swyddi yn \u00f4l i\u2019r dynion a ddychwelodd o\u2019r rhyfel. Bu dirwasgiad yn y diwydiannau trwm oherwydd roedd llai o alw am eu cynnyrch yn sgil diwedd y rhyfel a chynyddodd lefelau diweithdra yn sylweddol yn ystod y 1920au. Er mor bwysig fu cyfraniad merched yn y rhyfel, ac er i rai merched gael y bleidlais ar \u00f4l y rhyfel, roedd disgwyl iddynt ddychwelyd i\u2019r swyddi roeddent yn arfer eu gwneud.  Roedd amgylchiadau rhyfel wedi rhoi cyfleoedd, menter ac antur newydd i ferched ond ar yr un pryd roeddent wedi dioddef colledion personol a theuluol. Lladdwyd tadau, gw\u0177r, brodyr, neiaint, cariadon a ffrindiau, a daeth hiraeth a cholled annioddefol i ganlyn hynny i\u2019r unigolyn ac i\u2019r gymdeithas yn gyffredinol.  Cyfeiriadau","626":"Erthygl am y cyfandir yw hon. Am ystyron eraill gweler Affrica (gwahaniaethu). Affrica neu Yr Affrig yw'r cyfandir mwyaf ond un yn nhermau arwynebedd a phoblogaeth, yn dilyn Asia. Mae tua 30,370,000\u00a0km\u00b2 o dir yn Affrica \u2013 gan gynnwys ei hynysoedd cyfagos \u2013 sef 5.9% o arwynebedd y Ddaear, a 20.3% o arwynebedd tir y Ddaear. Mae dros 840,000,000 o bobl (2005) yn byw yng 61 tiriogaeth Affrica, sef dros 12% o boblogaeth ddynol y byd.  Daearyddiaeth Affrica yw'r mwyaf o'r tri allaniad deheuol enfawr o brif f\u00e0s arwynebedd y Ddaear. Mae ganddi arwynebedd o tua  30,360,288\u00a0km\u00b2 (11,722,173\u00a0mi sg); gan gynnwys yr ynysoedd. Saif y M\u00f4r Canoldir rhwng Affrica ac Ewrop, tra bod Culdir Suez yn ei chysylltu ag Asia (mae Camlas Suez yn gorwedd rhyngddynt), sydd 130\u00a0km (80 milltir) o led (yn nhermau gwleidyddol, ystyrir penrhyn Sinai yn yr Aifft, sydd i'r dwyrain o Gamlas Suez, fel rhan o Affrica hefyd). O'r pwynt mwyaf gogleddol, sef Cap Blanc (Ra\u2019s al Abyad) yn Tiwnisia (37\u00b021\u2032 G), i'r pwynt mwyaf deheuol, sef Penrhyn Agulhas yn Ne Affrica (34\u00b051\u203215\u2033 D), mae pellter o tua 8,000\u00a0km (5,000 milltir). O'r pwynt mwyaf gorllewinol sef Cap-Vert yn Senegal, 17\u00b033\u203222\u2033 Gn, i'r pwynt mwyaf dwyreiniol sef Ras Hafun yn Somalia, 51\u00b027\u203252\u2033 Dn, mae pellter o tua 7,400\u00a0km (4,600 milltir). Mae arfordir Affrica 26,000\u00a0km (16,100 milltir) o hyd. Wrth gymharu hyn ag Ewrop, sydd ag arwynebedd o 9,700,000\u00a0km\u00b2 (3,760,000\u00a0mi sg); yn unig, tra bod hyd ei harfordir oddeutu 32,000\u00a0km (19,800 milltir), gwelwn fod si\u00e2p amlinelliad Affrica yn nodweddiadol rheolaidd, tra bod arfordir Ewrop yn llawn o ddanheddiadau dwfn.  Hanes Mae Affrica yn gartref i'r tir cyfannedd hynaf ar y ddaear, \u00e2'r hil ddynol yn tarddu o'r cyfandir yma. Yn ystod blynyddoedd canol yr ugeinfed ganrif, darganfu anthropolegwyr nifer o ffosilau a thystiolaeth o weithgaredd ddynol, mor gynnar \u00e2 7 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l, efallai. Darganfu'r teulu Leakey enwog (sydd \u00e2 chysylltiadau \u00e2 Phrydain ag Affrica), gweddillion ffosilaidd nifer o rywogaethau o fodau dynol cynnar, oedd yn debyg i epaod, megis Australopithecus afarensis (wedi'i ddyddio'n radiometregol i 3.9\u20133.0 miliwn o flynyddoedd CC), Paranthropus boisei (2.3\u20131.4 miliwn CC) a Homo ergaster (c. 600,000\u20131.9 miliwn CC). Credir eu bod wedi esblygu'n ddyn modern. Mae'r rhain yn ddarganfyddiadau pwysig yn astudiaeth esblygiad dynol. Datblygodd Affrica nifer o wareiddiaid unigryw, er enghraifft gwareiddiad yr Hen Aifft a Kush, Ethiopia, Simbabwe Fawr, ymerodraeth Mali a theyrnasoedd y Maghreb. Yn 1482, sefydlodd y Portiwgaliaid y gyntaf o nifer o orsafoedd masnachu ar hyd arfordir Gini, yn Elmina. Y prif nwyddau a fasnachwyd oedd caethweision, aur, ifori a sbeisiau. Cafodd darganfyddiad America yn 1492 ei ddilyn gan ddatblygiad mawr yn y fasnach caethweision. Ond ar yr un pryd roedd caethwasiaeth yn dod i ben yn Ewrop, ar ddechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg, dechreuodd y pweroedd ymerodraethol Ewropeaidd \"Ymgiprys am Affrica\". Meddiannon nhw ran fwyaf o'r cyfandir, a chreu nifer o wladwriaethau a chenhedloedd trefedigaethol, gan adael ddim ond dwy genedl annibynnol: Liberia, gwladfa'r Americanwyr Duon, ac Ethiopia. Parhaodd y feddiannaeth tan ddiwedd yr Ail Ryfel Byd. Wedi hynny, fe enillodd y gwladwriaethau trefedigaethol annibyniaeth yn raddol, ac erbyn hyn maent i gyd yn annibynnol. Heddiw, mae Affrica'n gartref i dros 50 o wledydd annibynnol, ac mae gan bob un ond am ddau yr un ffiniau a luniwyd yn ystod oes gwladychiaeth Ewropeaidd.  Gwleidyddiaeth Affrica Drefedigaethol Fe ddi-sefydlogodd gwladychiaeth cytbwysedd grwpiau ethnig niferus y cyfandir, effaith sydd i'w deimlo yng ngwleidyddiaeth Affrica hyd heddiw. Cyn dylanwad Ewropeaidd, nid oedd ffiniau cenedlaethol yn llawer o broblem, ac ar y cyfan fe ddilynodd Affricanwyr arferion ardaloedd eraill y byd, megis Arabia, lle'r oedd tiriogaeth gr\u0175p yn gyfath \u00e2'i ddylanwad milwrol neu fasnachol. Roedd gan yr arferiad Ewropeaidd o lunio ffiniau o gwmpas tiriogaethau, i'w arwahanu o diriogaethau'r p\u0175eroedd trefedigaethol eraill, yr effaith o arwahanu grwpiau ethnig cyfagos, neu orfodi gelynion traddodiadol i gyd-fyw, heb wahandir rhyngddynt. Er enghraifft, er bod Afon y Congo yn ymddangos fel ffin ddaearyddol naturiol, roedd pobl y ddwy ochr yn rhannu iaith, diwylliant a sawl tebygrwydd arall. Roedd rhaniad y tir rhwng Gwlad Belg a Ffrainc ar hyd yr afon yn arwahanu'r grwpiau yma o'i gilydd. Roedd y rhai oedd yn byw yn y Sahara neu'r Sahel ac wedi arfer masnachu dros y cyfandir am ganrifoedd yn gorfod croesi \"ffiniau\" oedd yn bodoli dim ond ar fapiau Ewropeaidd.  Economi Affrica yw gyfandir cyfannedd tlotaf y byd: darganfu Adroddiad Datblygiad Dynol 2003 y Cenhedloedd Unedig (o 175 o wledydd) caiff safleoedd 151 (Gambia) i 175 (Sierra Leone) eu cymryd i gyd gan wledydd Affricanaidd. Fe gafodd Affrica trawsnewidiad ansefydlog ac ansicr o wladychiaeth, ac mae effeithiau hyn i'w gweld o hyd; mae cynnydd llygredigaeth ac unbennaeth wedi cyfrannu'n sylweddol i'r sefyllfa economaidd wael. Er bod tyfiant cyflym yn Tsieina ac India erbyn hyn, a thyfiant cymedrol yn America Ladin, wedi codi miliynau tu hwnt i fywoliaeth ymgynhaliol, mae Affrica wedi symud tuag yn \u00f4l yn nhermau masnach dramor, buddsoddiad, ac incwm y pen. Mae gan y tlodi yma effeithiau eang, yn cynnwys disgwyliad oes is, trais, ac ansefydlogrwydd \u2013 ffactorau sydd yn eu tro'n gwaethygu'r tlodi. Mae llwyddiannau economaidd y cyfandir yn cynnwys Botswana a De Affrica, sydd wedi datblygu cymaint bod ganddo gyfnewidfa stoc aeddfed ei hun. Mae dwy brif reswm am hyn: cyfoeth nwyddau naturiol y wlad (prif gynhyrchydd aur a diemyntau'r byd); a system gyfreithiol sefydledig y wlad. Hefyd mae gan De Affrica mynediad i gyfalaf economaidd, nifer o farchnadoedd a llafur medrus. Mae gwledydd Affricanaidd eraill (megis Ghana) yn gwella'n gymharol, ac mae gan rai (megis yr Aifft) hanes hir o lwyddiant masnachol ac economaidd.  Ieithoedd Mae rhan fwyaf o amcangyfrifon yn dweud fod gan Affrica dros fil o ieithoedd. Mae yna bedwar prif deulu ieithyddol sy'n frodorol i Affrica.  Mae'r ieithoedd Affro-Asiatig yn deulu ieithyddol o tua 240 o ieithoedd a 285 miliwn o bobl yng Ngogledd Affrica, Dwyrain Affrica, y Sahel, a De Orllewin Asia. Mae'r ieithoedd Nilo-Saharaidd yn cynnwys dros gant o ieithoedd siaradwyd gan 30 miliwn o bobl. Siaradir ieithoedd Nilo-Saharaidd yn bennaf yn Tsiad, Swdan, Ethiopia, Iwganda, Cenia, a gogledd Tansan\u00efa. Siaradir ieithoedd Niger-Congo dros ran fwyaf o'r tir i dde'r Sahara. Mae siwr o fod yn deulu iaith fwyaf y byd yn nhermau ieithoedd gwahanol. Mae nifer sylweddol ohonynt yn ieithoedd Bantu. Mae'r teulu iaith Khoisan yn cynnwys tua 50 o ieithoedd siaradir gan 120 000 o bobl yn Ne Affrica. Mae rhan fwyaf o'r ieithoedd Khoisan mewn perygl. Ystyrir y bobl Khoikhoi a San yn drigolion gwreiddiol y rhan yma o Affrica. Gwledydd Affrica Gogledd Affrica Mae llawer o dir Gogledd Affrica yn sych iawn ac yn llawn diffeithiwch. Adnabyddir rhanbarth gorllewinol Gogledd Affrica fel y Maghreb.  \u00a0Yr Aifft \u00a0Algeria \u00a0De Swdan \u00a0Libia \u00a0Moroco  (a Gorllewin Sahara) \u00a0Swdan \u00a0Tiwnisia Gorllewin Affrica \u00a0Benin \u00a0Bwrcina Ffaso \u00a0Cabo Verde \u00a0Arfordir Ifori \u00a0Y Gambia \u00a0Ghana \u00a0Gini \u00a0Gini Bisaw \u00a0Liberia \u00a0Mali \u00a0Mawritania \u00a0Niger \u00a0Nigeria \u00a0Senegal \u00a0Sierra Leone \u00a0Togo Canolbarth Affrica Mae canol Affrica wedi ei gorchuddio \u00e2 fforestydd, ac mae'n boeth a gwlyb iawn yno. Mae'r cyhydedd yn mynd trwy ganol Affrica.  Angola Camer\u0175n Gweriniaeth Canolbarth Affrica Gini Gyhydeddol Gabon Gweriniaeth y Congo (Brazzaville) Gweriniaeth Ddemocrataidd Congo (neu \"Congo Kinshasa\": hen enw Sa\u00efr) S\u00e3o Tom\u00e9 a Pr\u00edncipe Tsiad Dwyrain Affrica Bwrwndi Cenia Comoros Madagasgar Malawi Mawrisiws Mosambic Rwanda Sambia Seychelles Simbabwe Tansan\u00efa Wganda Corn Affrica \u00a0Jibwti \u00a0Eritrea \u00a0Ethiopia \u00a0Somalia De Affrica \u00a0Botswana \u00a0De Affrica \u00a0Eswatini \u00a0Lesotho \u00a0Namibia Gweler hefyd Corn Affrica Y Maghreb Y Dwyrain Canol Gangnihessou","628":"Beirdd yr Uchelwyr yw'r enw a ddefnyddir i gyfeirio at y dosbarth o feirdd proffesiynol a ganai i uchelwyr Cymru am gyfnod o dair canrif ar ddiwedd yr Oesoedd Canol a dechrau'r cyfnod modern. Daethant i'r amlwg ar \u00f4l i'r beirdd proffesiynol golli nawdd y tywysogion Cymreig yn sg\u00eel cwymp Llywelyn Ein Llyw Olaf yn 1282 a'r goresgyniad Seisnig. Roedd Beirdd y Tywysogion wedi canu i'r tywysog a'i lys (yn bennaf) ond canai'r to newydd i'r uchelwyr a etifeddasant gyfran o rym gweinyddol y tywysogion ar lefel lleol dan y gyfundrefn newydd. Am fod y cywydd yn gyfrwng mor nodweddiadol o'u gwaith cyfeirir atynt weithiau fel y Cywyddwyr, olynwyr y Gogynfeirdd, ond mae hyn yn gamarweiniol braidd am eu bod yn canu ar sawl mesur arall heblaw'r cywydd, gan gynnwys rhai o hoff fesurau Beirdd y Tywysogion. Cedwir gwaith dros 150 o'r beirdd hyn yn y llawysgrifau ac erys canran sylweddol o'u gwaith heb ei gyhoeddi.  Arolwg Canu mawl i'r uchelwyr a'u teuluoedd yw trwch cerddi Beirdd yr Uchelwyr, ond ceir nifer mawr o gerddi eraill yn ogystal ar bynciau amrywiol fel serch, natur, clera, ymryson barddol, dychan ac ati. Roedd rhai o'r beirdd yn perthyn i'r un dosbarth \u00e2'u noddwyr ac yn gyfarwydd iawn \u00e2'u byd, tra bod eraill yn gymharol ddistadl ac yn gorfod wynebu cystadleuaeth gan y Gl\u00ear i ennill eu bywoliaeth. O blith yr enwocaf o Feirdd yr Uchelwyr oedd Dafydd ap Gwilym, un o feistri mwyaf y canu serch yn Ewrop gyfan. Yn y 14g a'r ganrif olynol mae Iolo Goch a ganai i Owain Glynd\u0175r, Si\u00f4n Cent a feirniadai fawrion y byd yn hallt, Gutun Owain, Dafydd Nanmor, un o feistri mawr y canu mawl, Lewys Glyn Cothi a Dafydd ab Edmwnd yn sefyll allan. Mae beirdd mawr cyfnod y Tuduriaid yn cynnwys Tudur Aled, Gruffudd Hiraethog, Wiliam Ll\u0177n a Wiliam Cynwal. Dirywiodd y traddodiad barddol ar ddiwedd yr 16g, ond ni ddiflanodd yn llwyr tan ganol yr 17g pan gollwyd y nawdd draddodiadol gan yr ychydig feirdd broffesiynol olaf. O'r cyfnod hwn y tardda yr enghreifftiau cynharaf sydd genym o ganu beirdd benywaidd hefyd. Canai beirdd benywaidd, fel Gwerful Mechain, Gwerful Fychan, Gwenllian Ferch Rhirid Flaidd a Gwladus Hael, nad oedd yn rhan o'r dosbarth proffesiynol ond a ddysgodd farddoni gan eu tylwyth gan amlaf.Ystyriai Saunders Lewis fod y beirdd hyn a'u noddwyr yn cynrychioli'r diwylliant Cymraeg ar ei berffeithiaf. Mae ei feirniadaeth a dadansoddiad yn ei gyfrol Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (1931) ymhlith y mwyaf dylanwadol o'r gwaith ysgolheigaidd ar ganu Beirdd yr Uchelwyr.  Llyfryddiaeth Mae'r gyfres arloesol 'Cyfres Beirdd yr Uchelwyr', a gyhoeddir gan y Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd yn Aberystwyth, yn cynnwys gwaith rhai dwsinau o'r beirdd hyn a daw cyfrolau newydd allan yn rheolaidd. Ar y cyfnod yn gyffredinol, gweler hefyd:  D. J. Bowen, Barddoniaeth yr Uchelwyr (Caerdydd, 1957) Saunders Lewis, Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1931) Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1945) Gwyn Thomas, 'Beirdd yr Uchelwyr', yn Y Traddodiad Barddol (Caerdydd, 1976) Gweler hefyd Rhestr beirdd Cymraeg c.550\u20131600 Cyfeiriadau","629":"Beirdd yr Uchelwyr yw'r enw a ddefnyddir i gyfeirio at y dosbarth o feirdd proffesiynol a ganai i uchelwyr Cymru am gyfnod o dair canrif ar ddiwedd yr Oesoedd Canol a dechrau'r cyfnod modern. Daethant i'r amlwg ar \u00f4l i'r beirdd proffesiynol golli nawdd y tywysogion Cymreig yn sg\u00eel cwymp Llywelyn Ein Llyw Olaf yn 1282 a'r goresgyniad Seisnig. Roedd Beirdd y Tywysogion wedi canu i'r tywysog a'i lys (yn bennaf) ond canai'r to newydd i'r uchelwyr a etifeddasant gyfran o rym gweinyddol y tywysogion ar lefel lleol dan y gyfundrefn newydd. Am fod y cywydd yn gyfrwng mor nodweddiadol o'u gwaith cyfeirir atynt weithiau fel y Cywyddwyr, olynwyr y Gogynfeirdd, ond mae hyn yn gamarweiniol braidd am eu bod yn canu ar sawl mesur arall heblaw'r cywydd, gan gynnwys rhai o hoff fesurau Beirdd y Tywysogion. Cedwir gwaith dros 150 o'r beirdd hyn yn y llawysgrifau ac erys canran sylweddol o'u gwaith heb ei gyhoeddi.  Arolwg Canu mawl i'r uchelwyr a'u teuluoedd yw trwch cerddi Beirdd yr Uchelwyr, ond ceir nifer mawr o gerddi eraill yn ogystal ar bynciau amrywiol fel serch, natur, clera, ymryson barddol, dychan ac ati. Roedd rhai o'r beirdd yn perthyn i'r un dosbarth \u00e2'u noddwyr ac yn gyfarwydd iawn \u00e2'u byd, tra bod eraill yn gymharol ddistadl ac yn gorfod wynebu cystadleuaeth gan y Gl\u00ear i ennill eu bywoliaeth. O blith yr enwocaf o Feirdd yr Uchelwyr oedd Dafydd ap Gwilym, un o feistri mwyaf y canu serch yn Ewrop gyfan. Yn y 14g a'r ganrif olynol mae Iolo Goch a ganai i Owain Glynd\u0175r, Si\u00f4n Cent a feirniadai fawrion y byd yn hallt, Gutun Owain, Dafydd Nanmor, un o feistri mawr y canu mawl, Lewys Glyn Cothi a Dafydd ab Edmwnd yn sefyll allan. Mae beirdd mawr cyfnod y Tuduriaid yn cynnwys Tudur Aled, Gruffudd Hiraethog, Wiliam Ll\u0177n a Wiliam Cynwal. Dirywiodd y traddodiad barddol ar ddiwedd yr 16g, ond ni ddiflanodd yn llwyr tan ganol yr 17g pan gollwyd y nawdd draddodiadol gan yr ychydig feirdd broffesiynol olaf. O'r cyfnod hwn y tardda yr enghreifftiau cynharaf sydd genym o ganu beirdd benywaidd hefyd. Canai beirdd benywaidd, fel Gwerful Mechain, Gwerful Fychan, Gwenllian Ferch Rhirid Flaidd a Gwladus Hael, nad oedd yn rhan o'r dosbarth proffesiynol ond a ddysgodd farddoni gan eu tylwyth gan amlaf.Ystyriai Saunders Lewis fod y beirdd hyn a'u noddwyr yn cynrychioli'r diwylliant Cymraeg ar ei berffeithiaf. Mae ei feirniadaeth a dadansoddiad yn ei gyfrol Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (1931) ymhlith y mwyaf dylanwadol o'r gwaith ysgolheigaidd ar ganu Beirdd yr Uchelwyr.  Llyfryddiaeth Mae'r gyfres arloesol 'Cyfres Beirdd yr Uchelwyr', a gyhoeddir gan y Ganolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd yn Aberystwyth, yn cynnwys gwaith rhai dwsinau o'r beirdd hyn a daw cyfrolau newydd allan yn rheolaidd. Ar y cyfnod yn gyffredinol, gweler hefyd:  D. J. Bowen, Barddoniaeth yr Uchelwyr (Caerdydd, 1957) Saunders Lewis, Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1931) Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1945) Gwyn Thomas, 'Beirdd yr Uchelwyr', yn Y Traddodiad Barddol (Caerdydd, 1976) Gweler hefyd Rhestr beirdd Cymraeg c.550\u20131600 Cyfeiriadau","630":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad 1890  oedd yr wythfed ornest yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad. Chwaraewyd chwe g\u00eam rhwng 1 Chwefror a 15 Mawrth. Ymladdwyd hi gan Loegr, Iwerddon, Yr Alban, a Chymru.  Tabl Canlyniadau System sgorio Penderfynwyd canlyniad y gemau ar gyfer y tymor hwn ar y goliau a sgoriwyd. Dyfarnwyd g\u00f4l ar gyfer trosiad llwyddiannus ar \u00f4l cais, ar gyfer g\u00f4l adlam neu ar gyfer g\u00f4l o farc. Pe bai nifer y goliau'n gyfartal, byddai unrhyw geisiadau heb eu trosi yn cael eu cyfri i ganfod enillydd. Os nad oedd enillydd clir o gyfri'r ceisiadau, cyhoeddwyd bod yr ornest yn g\u00eam gyfartal.  Y gemau Cymru v. Yr Alban Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Charlie Thomas (Casnewydd), Arthur Gould (Casnewydd), Dickie Garrett (Penarth), Percy Lloyd (Llanelli), Evan James (Abertawe), William Stadden (Caerdydd), Frank Hill (Caerdydd) capt., Alexander Bland (Caerdydd), William Williams (Caerdydd), William Bowen (Abertawe), John Meredith (Abertawe), Walter Rice Evans (Abertawe), Jim Hannan (Casnewydd), Stephen Thomas (Llanelli) Yr Alban: Gregor MacGregor (Prifysgol Caergrawnt), Bill Maclagan (Albanwyr Llundain) capt., Henry Stevenson (Edinburgh Academicals), GR Wilson (Royal HSFP), Charles Orr (West of Scotland), Darsie Anderson (Albanwyr Llundain), W Auld  (West of Scotland), JD Boswell  (West of Scotland), A Dalaglish (Gala), A Duke (Royal HSFP), Frederick Goodhue (Albanwyr Llundain), MC McEwan (Edinburgh Academicals), I MacIntyre (Edinburgh Wands), Robert MacMillan (West of Scotland), JE Orr (West of Scotland)   Lloegr v. Cymru Lloegr: William Grant Mitchell (Richmond), Piercy Morrison (Prifysgol Caergrawnt), Andrew Stoddart (Blackheath) capt., James Valentine (Swinton), James Wright (Bradford), Francis Hugh Fox (Marlborough Nomads), Sammy Woods (Prifysgol Caergrawnt), John Dewhurst (Richmond), Richard Budworth (Blackheath), Frank Evershed (Burton), John Lawrence Hickson (Bradford), Arthur Robinson (Blackheath), John Rogers (Moseley), Froude Hancock (Blackheath), Frederick Lowrie (Batley) Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Charlie Thomas (Casnewydd), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Dickie Garrett (Penarth), Percy Lloyd (Llanelli), David Gwynn (Abertawe), William Stadden (Caerdydd), William Williams (Caerdydd), David William Evans (Caerdydd), William Bowen (Abertawe), John Meredith (Abertawe), Alexander Bland (Caerdydd), Willie Thomas (Cymry Llundain), Jim Hannan (Casnewydd), Stephen Thomas (Llanelli)   Yr Alban v. Iwerddon Yr Alban: Gregor MacGregor (Prifysgol Caergrawnt), Bill Maclagan (Albanwyr Llundain), Henry Stevenson (Edinburgh Academicals), GR Wilson (Royal HSFP), Charles Orr (West of Scotland), Darsie Anderson (Albanwyr Llundain), JD Boswell  (West of Scotland), A Duke (Royal HSFP), Frederick Goodhue (Albanwyr Llundain), HT Ker (Glasgow Acads), MC McEwan (Edinburgh Academicals) capt., I MacIntyre (Edinburgh Wands), Robert MacMillan (West of Scotland), DS Morton (West of Scotland), John Orr (West of Scotland) Iwerddon HP Gifford (Wanderers), RW Dunlop (Prifysgol Dulyn), RW Johnston (Prifysgol Dulyn), T Edwards (Landsdowne), RG Warren (Landsdowne) capt., AC McDonnell (Prifysgol Dulyn), WJN Davies (Besbrook), EF Doran (Landsdowne), EG Forrest (Wanderers), J Moffat (Belfast Albion), J Waites (Bective Rangers), R Stevenson (Dungannon), J Roche (Wanderers), HA Richey (Prifysgol Dulyn), JH O'Conner (Bective Rangers)   Iwerddon v. Cymru Iwerddon Dolway Walkington (C R Gogledd yr Iwerddon), RW Dunlop (Prifysgol Dulyn), RW Johnston (Prifysgol Dulyn), T Edwards (Landsdowne), RG Warren (Landsdowne) capt., AC McDonnell (Prifysgol Dulyn), J Moffat (Belfast Academy), HT Galbraith (Belfast Academy), J Waites (Bective Rangers), JH O'Conner (Bective Rangers), R Stevenson (Dungannon), J Roche (Wanderers), WJN Davis (Bessbrook), EF Doran (Landsdowne), LC Nash (Corc) Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Charlie Thomas (Casnewydd), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Dickie Garrett (Penarth), George Thomas (Casnewydd), David Gwynn (Abertawe), Hugh Ingledew (Caerdydd), Frank Hill (Caerdydd), David William Evans (Caerdydd), William Bowen (Abertawe), Alexander Bland (Caerdydd), Willie Thomas (Cymry Llundain), Jim Hannan (Casnewydd), \/;cTom Graham (Casnewydd), Rowley Thomas (Cymry Llundain)   Yr Alban v. Lloegr Yr Alban: Gregor MacGregor (Prifysgol Caergrawnt), Bill Maclagan (Albanwyr Llundain) capt., Henry Stevenson (Edinburgh Academicals), GR Wilson (Royal HSFP), Charles Orr (West of Scotland), Darsie Anderson (Albanwyr Llundain), JD Boswell (West of Scotland), A Dalglish (Gala), Frederick Goodhue (Albanwyr Llundain), HT Ker (Glasgow Acads), MC McEwan (Edinburgh Academicals), I MacIntyre (Edinburgh Wands), Robert MacMillan (West of Scotland), DS Morton West of Scotland, John Orr (West of Scotland) Lloegr: William Grant Mitchell (Richmond), Piercy Morrison (Prifysgol Caergrawnt), Randolph Aston (Prifysgol Caergrawnt), John Dyson (Huddersfield), Mason Scott (Northern), Francis Hugh Fox (Marlborough Nomads), Sammy Woods (Prifysgol Caergrawnt), Donald Jowett (Heckmondwike), Frank Evershed (Burton), John Lawrence Hickson (Bradford) capt., Arthur Robinson (Blackheath), John Rogers |John Rogers (Moseley), Harry Bedford (rygbi)|H Bedford (Morley), Edgar Holmes|E Holmes (Manningham) John Toothill (Bradford)   Lloegr v. Iwerddon Lloegr: William Grant Mitchell (Richmond), Piercy Morrison (Prifysgol Caergrawnt), Randolph Aston (Prifysgol Caergrawnt), Andrew Stoddart (Blackheath) capt., Mason Scott (Northern), William Spence |FW Spence (Birkenhead Park), Frank Evershed (Burton), John Lawrence Hickson (Bradford), Sammy Woods (Prifysgol Caergrawnt), John Toothill (Bradford), Donald Jowett (Heckmondwike), John Rogers (Mosley), H Bedford (Morley), Edgar Holmes|E Holmes (Manningham F.C.|Manningham), Arthur Robinson |A Robinson (Blackheath), Iwerddon: Dolway Walkington (C R Gogledd yr Iwerddon), RW Dunlop (Prifysgol Dulyn), RW Johnston (Prifysgol Dulyn), T Edwards (Landsdowne), Benjamin Tuke (Bective Rangers), RG Warren (Landsdowne) capt., JN Lytle (C R Gogledd yr Iwerddon), EG Forrest (Wanderers), J Waites (Bective Rangers), JH O'Conner (Bective Rangers), R Stevenson (Dungannon), J Roche (Wanderers), WJN Davis (Bessbrook), Victor Le Fanu (Landsdowne), LC Nash (Corc)  Llyfryddiaeth Godwin, Terry (1984). The International Rugby Championship 1883-1983. London: Willows Books. ISBN\u00a00-00-218060-X. Griffiths, John (1987). The Phoenix Book of International Rugby Records. London: Phoenix House. ISBN\u00a00-460-07003-7. Dolenni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 Hydref 2007. Cyrchwyd 2007-10-28. Cyfeiriadau","636":"Bardd a aned yn \"Nh\u0177 Uchaf\", fferm ym mhlwyf Llandderfel Sarnau, Sir Feirionnydd (de Gwynedd heddiw) oedd Gerallt Lloyd Owen (6 Tachwedd 1944 \u2013 15 Gorffennaf 2014). Roedd yn un o brif feistri'r gynghanedd ac yn feuryn ymryson barddol Radio Cymru, Talwrn y Beirdd. Bywyd cynnar Gerallt oedd yr ail fab i Henry Lloyd Owen (1906-1982), amaethwr a Swyddog Pla Cyngor Sir Feirionnydd ac yna Gwynedd, a Jane Ellen (Jin, 1905-1989), athrawes a fu hefyd yn cadw siop a llythyrdy'r Sarnau wedi i'r teulu symud yno i fyw i'w hen gartref hi, \"Broncaereini\", yn 1945 pan benodwyd Henry i'w swydd gyda Chyngor Sir Feirionnydd. Llwyd o'r Bryn a gyflwynodd y gynghanedd iddo, ei athro barddol cyntaf, a gallai Gerallt gyfansoddi englyn cywir yn ddeuddeg oed. Yna aeth at Ifan Rowlands y Gistfaen, Llandderfel i wella'i grefft. Derbyniodd Gerallt ei addysg yn Ysgol T\u0177 Tan Domen. Tra yn y chweched dosbarth dyrchafwyd y tad a symudodd y teulu i Gaernarfon, ond arhosodd Gerallt gyda'i fodryb yn y Sarnau i adolygu ar gyfer ei arholiadau 'lefel A', ond gwell ganddo astudio'r gynghanedd a darllen barddoniaeth ac ni chafodd y graddau angenrheidiol i fynd i'r brifysgol ac felly aeth i Goleg y Normal, Bangor lle derbyniodd Dystysgrif Athro yn 1966.Treuliodd gyfnod o bum mlynedd fel athro: Ysgol Gynradd, Ysgol Glyn D\u0175r (yr ysgol breifat Gymraeg a sefydlwyd ym Mhen-y-bont ar Ogwr gan y cenedlaetholwr brwd Trefor Morgan) ac Ysgol Gymraeg y Betws. Bu'n ysgrifennu comics i blant, gan gynnwys Llinos ac Yr Hebog. Sefydlodd Wasg Gwynedd ym 1972. Yn 1972 hefyd y priododd ag Alwena Jones o Ddeiniolen gan fyw yn Llandwrog, a chawsant dri o blant: Mirain, Bedwyr a Nest.  Ei waith llenyddol Er i'w gyfrol gyntaf, Ugain Oed a'i Ganiadau (Argraffty'r M.C., Caernarfon, 1966) gael ei gyhoeddi ym 1966, ni ddaeth yn ffigwr amlwg nes iddo gyhoeddi Cerddi'r Cywilydd ym 1972.Nodweddir ei farddoniaeth gan ymdeimlad cryf am Gymreictod a phwyslais ar etifeddiaeth y Cymry a'r angen i'w hamddiffyn. Gwelir hyn yn arbennig o eglur mewn cerddi fel yr awdl Cilmeri , am dranc Llywelyn ap Gruffudd, a'r gerdd Fy Ngwlad (Cerddi'r Cywilydd) am yr arwisgiad yng Nghaernarfon yn 1969 sy'n agor efo'r llinellau cofiadwy,  Wylit, wylit, Lywelyn, Wylit waed pe gwelit hyn. Ein calon gan estron \u0175r, Ein coron gan goncwerwr, A gwerin o ffafrgarwyr Llariaidd eu gw\u00ean lle'r oedd gw\u0177r.Ond mae gan ei awen agwedd bersonol hefyd, yn ei gerddi am gyfeillion a pherthnasau, a'i gariad amlwg at ei fro. Mae'n medru bod yn ffraeth yn ogystal, er enghraifft yn ei gerdd Trafferth mewn siop (yn y gyfrol Cilmeri) am gael gwrthod talu \u00e2 siec yn y Gymraeg yn siop Marks and Spencers, Llandudno, sy'n adleisio cerdd adnabyddus Dafydd ap Gwilym Trafferth mewn Tafarn. Cyhoeddodd hunangofiant ym 1999 dan y teitl Fy Nghawl Fy Hun.  Golygodd gylchgrawn y Coleg Normal (Y Normalydd), sawl cyfrol yn y gyfres Talwrn y Beirdd, a bu'n gyd-olygydd y cylchgrawn Barddas am gyfnod. Enillodd y Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bro Dwyfor 1975 gyda'i awdl Yr Afon ac yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 1982 gydai' awdl Cilmeri. Dymuniad y teulu oedd bod rhoddion er cof am Gerallt i'w gyfrannu i ymgyrch \u2018Ie\u2019 yr Alban. Llyfryddiaeth Gwasg Gwynedd gyhoeddodd ei ddwy gyfrol bwysicaf o farddoniaeth: Cerddi'r Cywilydd yn 1972 a Cilmeri a Cherddi Eraill yn 1991, a hefyd ei hunangofiant Fy Nghawl Fy Hun yn 1999. Cafwyd 4 argraffiad o Cerddi'r Cywilydd ac enillodd Cilmeri a Cherddi Eraill wobr Llyfr y Flwyddyn, 1992.  Ugain Oed a'i Ganiadau (1966) Cerddi'r Cywilydd (Gwasg Gwynedd, 1972) Cilmeri a cherddi eraill (Gwasg Gwynedd, 1991) Y G\u00e2n Olaf (Barddas, 2015) Hunangofiant Fy Nghawl Fy Hun (Gwasg Gwynedd, 1999) Cyfeiriadau","637":"Bardd a aned yn \"Nh\u0177 Uchaf\", fferm ym mhlwyf Llandderfel Sarnau, Sir Feirionnydd (de Gwynedd heddiw) oedd Gerallt Lloyd Owen (6 Tachwedd 1944 \u2013 15 Gorffennaf 2014). Roedd yn un o brif feistri'r gynghanedd ac yn feuryn ymryson barddol Radio Cymru, Talwrn y Beirdd. Bywyd cynnar Gerallt oedd yr ail fab i Henry Lloyd Owen (1906-1982), amaethwr a Swyddog Pla Cyngor Sir Feirionnydd ac yna Gwynedd, a Jane Ellen (Jin, 1905-1989), athrawes a fu hefyd yn cadw siop a llythyrdy'r Sarnau wedi i'r teulu symud yno i fyw i'w hen gartref hi, \"Broncaereini\", yn 1945 pan benodwyd Henry i'w swydd gyda Chyngor Sir Feirionnydd. Llwyd o'r Bryn a gyflwynodd y gynghanedd iddo, ei athro barddol cyntaf, a gallai Gerallt gyfansoddi englyn cywir yn ddeuddeg oed. Yna aeth at Ifan Rowlands y Gistfaen, Llandderfel i wella'i grefft. Derbyniodd Gerallt ei addysg yn Ysgol T\u0177 Tan Domen. Tra yn y chweched dosbarth dyrchafwyd y tad a symudodd y teulu i Gaernarfon, ond arhosodd Gerallt gyda'i fodryb yn y Sarnau i adolygu ar gyfer ei arholiadau 'lefel A', ond gwell ganddo astudio'r gynghanedd a darllen barddoniaeth ac ni chafodd y graddau angenrheidiol i fynd i'r brifysgol ac felly aeth i Goleg y Normal, Bangor lle derbyniodd Dystysgrif Athro yn 1966.Treuliodd gyfnod o bum mlynedd fel athro: Ysgol Gynradd, Ysgol Glyn D\u0175r (yr ysgol breifat Gymraeg a sefydlwyd ym Mhen-y-bont ar Ogwr gan y cenedlaetholwr brwd Trefor Morgan) ac Ysgol Gymraeg y Betws. Bu'n ysgrifennu comics i blant, gan gynnwys Llinos ac Yr Hebog. Sefydlodd Wasg Gwynedd ym 1972. Yn 1972 hefyd y priododd ag Alwena Jones o Ddeiniolen gan fyw yn Llandwrog, a chawsant dri o blant: Mirain, Bedwyr a Nest.  Ei waith llenyddol Er i'w gyfrol gyntaf, Ugain Oed a'i Ganiadau (Argraffty'r M.C., Caernarfon, 1966) gael ei gyhoeddi ym 1966, ni ddaeth yn ffigwr amlwg nes iddo gyhoeddi Cerddi'r Cywilydd ym 1972.Nodweddir ei farddoniaeth gan ymdeimlad cryf am Gymreictod a phwyslais ar etifeddiaeth y Cymry a'r angen i'w hamddiffyn. Gwelir hyn yn arbennig o eglur mewn cerddi fel yr awdl Cilmeri , am dranc Llywelyn ap Gruffudd, a'r gerdd Fy Ngwlad (Cerddi'r Cywilydd) am yr arwisgiad yng Nghaernarfon yn 1969 sy'n agor efo'r llinellau cofiadwy,  Wylit, wylit, Lywelyn, Wylit waed pe gwelit hyn. Ein calon gan estron \u0175r, Ein coron gan goncwerwr, A gwerin o ffafrgarwyr Llariaidd eu gw\u00ean lle'r oedd gw\u0177r.Ond mae gan ei awen agwedd bersonol hefyd, yn ei gerddi am gyfeillion a pherthnasau, a'i gariad amlwg at ei fro. Mae'n medru bod yn ffraeth yn ogystal, er enghraifft yn ei gerdd Trafferth mewn siop (yn y gyfrol Cilmeri) am gael gwrthod talu \u00e2 siec yn y Gymraeg yn siop Marks and Spencers, Llandudno, sy'n adleisio cerdd adnabyddus Dafydd ap Gwilym Trafferth mewn Tafarn. Cyhoeddodd hunangofiant ym 1999 dan y teitl Fy Nghawl Fy Hun.  Golygodd gylchgrawn y Coleg Normal (Y Normalydd), sawl cyfrol yn y gyfres Talwrn y Beirdd, a bu'n gyd-olygydd y cylchgrawn Barddas am gyfnod. Enillodd y Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bro Dwyfor 1975 gyda'i awdl Yr Afon ac yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 1982 gydai' awdl Cilmeri. Dymuniad y teulu oedd bod rhoddion er cof am Gerallt i'w gyfrannu i ymgyrch \u2018Ie\u2019 yr Alban. Llyfryddiaeth Gwasg Gwynedd gyhoeddodd ei ddwy gyfrol bwysicaf o farddoniaeth: Cerddi'r Cywilydd yn 1972 a Cilmeri a Cherddi Eraill yn 1991, a hefyd ei hunangofiant Fy Nghawl Fy Hun yn 1999. Cafwyd 4 argraffiad o Cerddi'r Cywilydd ac enillodd Cilmeri a Cherddi Eraill wobr Llyfr y Flwyddyn, 1992.  Ugain Oed a'i Ganiadau (1966) Cerddi'r Cywilydd (Gwasg Gwynedd, 1972) Cilmeri a cherddi eraill (Gwasg Gwynedd, 1991) Y G\u00e2n Olaf (Barddas, 2015) Hunangofiant Fy Nghawl Fy Hun (Gwasg Gwynedd, 1999) Cyfeiriadau","638":"Bardd a aned yn \"Nh\u0177 Uchaf\", fferm ym mhlwyf Llandderfel Sarnau, Sir Feirionnydd (de Gwynedd heddiw) oedd Gerallt Lloyd Owen (6 Tachwedd 1944 \u2013 15 Gorffennaf 2014). Roedd yn un o brif feistri'r gynghanedd ac yn feuryn ymryson barddol Radio Cymru, Talwrn y Beirdd. Bywyd cynnar Gerallt oedd yr ail fab i Henry Lloyd Owen (1906-1982), amaethwr a Swyddog Pla Cyngor Sir Feirionnydd ac yna Gwynedd, a Jane Ellen (Jin, 1905-1989), athrawes a fu hefyd yn cadw siop a llythyrdy'r Sarnau wedi i'r teulu symud yno i fyw i'w hen gartref hi, \"Broncaereini\", yn 1945 pan benodwyd Henry i'w swydd gyda Chyngor Sir Feirionnydd. Llwyd o'r Bryn a gyflwynodd y gynghanedd iddo, ei athro barddol cyntaf, a gallai Gerallt gyfansoddi englyn cywir yn ddeuddeg oed. Yna aeth at Ifan Rowlands y Gistfaen, Llandderfel i wella'i grefft. Derbyniodd Gerallt ei addysg yn Ysgol T\u0177 Tan Domen. Tra yn y chweched dosbarth dyrchafwyd y tad a symudodd y teulu i Gaernarfon, ond arhosodd Gerallt gyda'i fodryb yn y Sarnau i adolygu ar gyfer ei arholiadau 'lefel A', ond gwell ganddo astudio'r gynghanedd a darllen barddoniaeth ac ni chafodd y graddau angenrheidiol i fynd i'r brifysgol ac felly aeth i Goleg y Normal, Bangor lle derbyniodd Dystysgrif Athro yn 1966.Treuliodd gyfnod o bum mlynedd fel athro: Ysgol Gynradd, Ysgol Glyn D\u0175r (yr ysgol breifat Gymraeg a sefydlwyd ym Mhen-y-bont ar Ogwr gan y cenedlaetholwr brwd Trefor Morgan) ac Ysgol Gymraeg y Betws. Bu'n ysgrifennu comics i blant, gan gynnwys Llinos ac Yr Hebog. Sefydlodd Wasg Gwynedd ym 1972. Yn 1972 hefyd y priododd ag Alwena Jones o Ddeiniolen gan fyw yn Llandwrog, a chawsant dri o blant: Mirain, Bedwyr a Nest.  Ei waith llenyddol Er i'w gyfrol gyntaf, Ugain Oed a'i Ganiadau (Argraffty'r M.C., Caernarfon, 1966) gael ei gyhoeddi ym 1966, ni ddaeth yn ffigwr amlwg nes iddo gyhoeddi Cerddi'r Cywilydd ym 1972.Nodweddir ei farddoniaeth gan ymdeimlad cryf am Gymreictod a phwyslais ar etifeddiaeth y Cymry a'r angen i'w hamddiffyn. Gwelir hyn yn arbennig o eglur mewn cerddi fel yr awdl Cilmeri , am dranc Llywelyn ap Gruffudd, a'r gerdd Fy Ngwlad (Cerddi'r Cywilydd) am yr arwisgiad yng Nghaernarfon yn 1969 sy'n agor efo'r llinellau cofiadwy,  Wylit, wylit, Lywelyn, Wylit waed pe gwelit hyn. Ein calon gan estron \u0175r, Ein coron gan goncwerwr, A gwerin o ffafrgarwyr Llariaidd eu gw\u00ean lle'r oedd gw\u0177r.Ond mae gan ei awen agwedd bersonol hefyd, yn ei gerddi am gyfeillion a pherthnasau, a'i gariad amlwg at ei fro. Mae'n medru bod yn ffraeth yn ogystal, er enghraifft yn ei gerdd Trafferth mewn siop (yn y gyfrol Cilmeri) am gael gwrthod talu \u00e2 siec yn y Gymraeg yn siop Marks and Spencers, Llandudno, sy'n adleisio cerdd adnabyddus Dafydd ap Gwilym Trafferth mewn Tafarn. Cyhoeddodd hunangofiant ym 1999 dan y teitl Fy Nghawl Fy Hun.  Golygodd gylchgrawn y Coleg Normal (Y Normalydd), sawl cyfrol yn y gyfres Talwrn y Beirdd, a bu'n gyd-olygydd y cylchgrawn Barddas am gyfnod. Enillodd y Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Bro Dwyfor 1975 gyda'i awdl Yr Afon ac yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 1982 gydai' awdl Cilmeri. Dymuniad y teulu oedd bod rhoddion er cof am Gerallt i'w gyfrannu i ymgyrch \u2018Ie\u2019 yr Alban. Llyfryddiaeth Gwasg Gwynedd gyhoeddodd ei ddwy gyfrol bwysicaf o farddoniaeth: Cerddi'r Cywilydd yn 1972 a Cilmeri a Cherddi Eraill yn 1991, a hefyd ei hunangofiant Fy Nghawl Fy Hun yn 1999. Cafwyd 4 argraffiad o Cerddi'r Cywilydd ac enillodd Cilmeri a Cherddi Eraill wobr Llyfr y Flwyddyn, 1992.  Ugain Oed a'i Ganiadau (1966) Cerddi'r Cywilydd (Gwasg Gwynedd, 1972) Cilmeri a cherddi eraill (Gwasg Gwynedd, 1991) Y G\u00e2n Olaf (Barddas, 2015) Hunangofiant Fy Nghawl Fy Hun (Gwasg Gwynedd, 1999) Cyfeiriadau","640":"Dyma restr o ieithoedd India yn \u00f4l nifer y siaradwyr brodorol.  Rhestr o ieithoedd India yn \u00f4l nifer y siaradwyr yn India Rhestrir yr ieithoedd yn \u00f4l nifer y siaradwyr mamiaith. Yn 1991 roedd 19.4% o'r boblogaeth yn ddwyieithog a 7.2% yn dairieithog. [1] Archifwyd 2007-09-26 yn y Peiriant Wayback. Nid yw pobl sy'n deall neu'n siarad rhywfaint o iaith arall yn cael eu nodi yma.  Llai nag 1 miliwn o siaradwyr Llai na 100,000 o siaradwyr Amcangyfrifiadau etholog SIL o ieithoedd lleol:  Gaddi: 120,000 Pardhi: 119,700 Pardhan: 116,919 Churahi: 110,552 Sauria Paharia: 110,000 Kullu: 109,000 Dhanwar: 104,195 Bhattiyali: 102,252 Ladakhi: 102,000 Dungra Bhil: 100,000 Adiwasi Garasia: 100,000 Rajput Garasia: 100,000 Noiri: 100,000 Jaunsari: 97,000 Pnar: 84,000 Andh: 80,000 Mawchi: 76,000 Bishnupriya: 75,000 Duruwa: 75,000 Lodhi: 75,000 Bhadrawahi: 69,000 Magar Ddwyreiniol: 67,691 Balti: 67,000 Korwa: 66,000 Mahali: 66,000 Rana Tharu: 64,000 Paniya: 63,827 Rathwi Bareli: 63,700 Rawang: 60,536 Sansi: 60,000 Kachari: 59,000 Bazigar: 58,236 Agariya: 55,757 Kanjari: 55,386 Mal Paharia: 51,000 Poumei Naga: 51,000 Bodo Parja: 50,000 Hmar: 50,000 Juang: 50,000 Desiya Oriya: 50,000 Kinnauri: 48,778 Moinba: 46,000 Paite Chin: 45,000 Tase Naga: 45,000 Wancho Naga: 45,000 Braj Bhasha: 44,000 Buksa: 43,000 Sangtam Naga: 39,000 Lepcha: 38,000 Kudmali: 37,000 Yimchungru Naga: 37,000 Gowli: 35,000 Jennu Kurumba: 35,000 Nocte Naga: 35,000 Khirwar: 34,251 Betta Kurumba: 32,000 Chang Naga: 31,000 Dangaura Tharu: 31,000 Gadaba: 31,000 (Pottangi Ollar: 15,000; Bodo: 8,000; Mudhili: 8,000) Zeme Naga: 30,800 Naga Pidgin: 30,000 Nicobareg Car: 30,000 Kurichiya: 29,375 Mzieme Naga: 29,000 Chenchu: 28,754 Sikkimeg: 28,600 Limbu: 28,000 Majhwar: 27,958 Vaiphei: 27,791 Ravula: 27,413 Panjabi Orllewinol: 27,386 Deori: 26,900 Khoibu Naga: 25,600 Falam Chin: 25,367 Kanikkaran: 25,000 Khiamniungan Naga: 25,000 Maram Naga: 25,000 Tutsa Naga: 25,000 Sirmauri: 25,000 Arakaneg: 24,000 Chokri Naga: 24,000 Sholaga: 24,000 Thangal Naga: 23,600 Kamar: 23,456 Apatani: 23,000 Koch: 23,000 Khezha Naga: 23,000 Tiwa: 23,000 Mara Chin: 22,000 Rengma Naga Ddeheuol: 21,000 Shina: 21,000 Gowlan: 20,179 Kumarbhag Paharia: 20,179 Savara: 20,179 Matu Chin: 20,000 Liangmai Naga: 20,000 Sakechep: 20,000 Seraiki: 20,000 Sherpa: 20,000 Toto: 20,000 Khowar: 19,200 Biete: 19,000 Hajong: 19,000 Reli: 19,000 Manna-Dora: 18,964 Hrangkhol: 18,665 Bhunjia: 18,601 Farsi Orllewinol: 18,000 Mukha-Dora: 17,456 Maring Naga: 17,361 Pangwali: 17,000 Asuri: 16,596 Dhatki: 16,400 Malaryan: 16,068 Malavedan: 15,241 Gangte: 15,100 Konda-Dora: 15,000 Korra Koraga: 15,000 Mudu Koraga: 15,000 Nahali: 15,000 Pashto Ogleddol: 15,000 Ullatan: 14,846 Tamang Ddwyreiniol: 14,000 Anal: 13,853 Rengma Naga Gogleddol: 13,000 Pochuri Naga: 13,000 Muria Gorllewinol: 12,898 Muthuvan: 12,219 Zangskari: 12,006 Mirgan: 12,000 War: 12,000 Kaikadi: 11,846 Idu-Mishmi: 11,041 Pattani: 11,000 Changthang: 10,089 Degaru: 10,089 Muria Dwyreiniol: 10,089 Muria Gorllewinol Eithaf: 10,089 Hindi Creol Andaman: 10,000 Palya Bareli: 10,000 Birhor: 10,000 Lamkang: 10,000 Inpui Naga: 10,000 Bhotieg Spiti: 10,000 Vaagri Booli: 10,000 Llai na 10,000 o siaradwyr Zome: 9,112 Bondo: 9,000 Khamti: 8,879 Bhalay: 8,672 Digaro-Mishmi: 8,622 Paliyan: 8,615 Holiya: 8,000 Rongpo: 7,500 Malankuravan: 7,339 Mannan: 7,289 Pao: 7,223 Simte: 7,150 Nagarchal: 7,090 Chiru: 7,000 Miju-Mishmi: 6,500 Kinnauri a Harijan: 6,331 Sanscrit: 6,106 Turi: 6,054 Darlong: 6,000 Bhotieg Kinnauri: 6,000 Kurumba, Mullu: 6,000 Urali: 5,843 Sulung: 5,443 Chamari: 5,324 Bhatola: 5,045 Nicobareg Ddeheuol: 5,045 Aiton: 5,000 Balochi Dwyreiniol: 5,000 Kom: 5,000 Phake: 5,000 Katkari: 4,951 Maldivieg: 4,500 Chin, Bawm: 4,439 Manda: 4,036 Gahri: 4,000 Hruso: 4,000 Kupia: 4,000 Sajalong: 4,000 Naga, Moyon: 3,700 Naga, Chothe: 3,600 Thulung: 3,313 Naga, Monsang: 3,200 Malapandaram: 3,147 Sherdukpen: 3,100 Gata': 3,055 Brokskat: 3,000 Dzongkha: 3,000 Koireng: 3,000 Kurmukar: 3,000 Naga, Puimei: 3,000 Singpho: 3,000 Zyphe: 3,000 Rawat: 2,926 Byangsi: 2,829 Teressa: 2,767 Aimol: 2,643 Kurumba, Alu: 2,500 Bhotieg Stod: 2,500 Kudiya: 2,462 Bijori: 2,391 Kadar: 2,265 Nicobarese, Canol: 2,200 Shumcho: 2,174 Darmiya: 2,027 Chaura: 2,018 Kota: 2,000 Nihali: 2,000 Tinani: 2,000 Jangshung: 1,990 Chaudangsi: 1,825 Na: 1,500 Kanashi: 1,400 Naga, Kharam: 1,400 Bellari: 1,352 Khamba: 1,333 Merwari: 1,312 Mru: 1,231 Kinnauri, Chitkuli: 1,060 Bugun: 1,046 Rangkas: 1,014 Lohar, Gade: 1,009 Phudagi: 1,009 Lhomi: 1,000 Lisu: 1,000 Yakha: 1,000 Naga, Tarao: 870 Bateri: 800 Parenga: 767 Portiwgaleg Creol Korlai: 750 Lohar, Lahul: 750 Tukpa: 723 Indo-Portiwgaleg: 700 Toda: 600 Sunam: 558 Naga, Purum: 503 Chinali: 500 Varhadi-Nagpuri: 463 Dhimal: 450 Allar: 350 Ralte: 303 Jad: 300 Jarawa: 300 Koda: 300 Zakhring: 300 Majhi: 246 Aranadeg: 236 Pankhu: 234 Shom Peng: 223 Vishavan: 150 Hinduri: 138 Nahari: 108 Sentinel: 101 Mugom: 100 \u00d6nge: 96 Gurung Orllewinol: 82 Godwari: 61 Khamyang: 50 A-Pucikwar: 24","642":"G\u00eam i ddau sy'n cael ei chwarae ar fwrdd 8\u00d78 o sgwariau golau a thywyll yw gwyddbwyll. Nod Gwyddbwyll yw gosod Brenin y gwrthwynebydd mewn Siachmat. Ystyr Siachmat yw pan fod y Brenin yn methu osgoi cael ei gipio (neu ei ladd) y symudiad nesaf. Mae'n g\u00eam resymegol a thactegol ddwfn iawn, cymaint felly fel bod rhai yn disgrifio chwarae gwyddbwyll yn wyddoniaeth ac yn gelfyddyd. Mae tarddiad y g\u00eam mwy na thebyg yn India neu Tsieina hynafol, ac fe ledaenodd trwy Iran i Ewrop. Roedd \"Gwyddbwyll Gwenddoleu\" yn un o Dri Thlws ar Ddeg Ynys Prydain; pan osodwyd y darnau gwyddbwyll ar y bwrdd byddent yn chwarae eu hunain.G\u00eam fwrdd debyg o ran defnydd o lain siec ond llawer symlach ac haws ei chwarae yw draffts.  Strwythur Mae'r darnau'n cael eu gosod ar y bwrdd fel yn y llun, gyda'r Frenhines ar ei lliw ei hun \u2013 hynny yw Brenhines du ar sgw\u00e2r tywyll, Brenhines gwyn ar sgw\u00e2r golau. Gwyn sy'n symud gyntaf, ac mae'r chwaraewyr yn symud am yn ail tan fod naill ai Siachmat, neu chwaraewr yn ildio, neu'r ddau yn cytuno i g\u00eam gyfartal, neu'r g\u00eam yn gorffen fel Methmat. Defnyddir nodiant algebraidd yn y g\u00eam fodern i ddisgrifio a chofnodi g\u00eamau. Mae pob darn gwyddbwyll yn medru symud mewn ffordd wahanol, ac mae gan bob darn werth arbennig wrth chwarae, gan ddechrau gyda'r gwerinwr lleiaf pwerus. Mae darnau pob chwaraewr fel a ganlyn:  1 Teyrn (neu Brenin) (T) (Amhrisiadwy, ond tua 4 pwynt wrth chwarae); 1 Brenhines (B) (9 pwynt); 2 Castell (C) (5 pwynt); 2 Esgob (E) (3+ pwynt); 2 Marchog (M) (3 phwynt); 8 Gwerinwr (1 pwynt).Wedi dysgu sut i symud y darnau mae chwaraewyr gwyddbwyll yn mynd ati astudio:  Tactegau Gwyddbwyll; Agoriadau Gwyddbwyll.Mae gwyddbwyll yng Nghymru yn cael ei reoli gan Undeb Gwyddbwyll Cymru sy'n aelod o FIDE, Ffederasiwn Gwyddbwyll y Byd.  Gwyddbwyll Geltaidd Defnyddid y gair \"Gwyddbwyll\" (Gwezboell yn y Llydaweg, Fidchell yn y Wyddeleg) yn y Gymraeg cyn i'r g\u00eam bresennol ddod i Gymru (yn y Mabinogi er enghraifft). Cyfeirio at g\u00eam arall \u00e2 tharddiad Celtaidd iddi yr oeddid yn y llawysgrifau, g\u00eam tebycach i dawlbwrdd, a drafodir isod. Heddiw ceir gemau a elwir \"gwyddbwyll Geltaidd\" sy'n seiliedig ar yr ychydig wybodaeth sydd wedi goroesi yngl\u0177n \u00e2'r g\u00eam Fidchell  o Iwerddon a'r g\u00eam tawlbwrdd o Gymru. Mae'r rheolau yn hanu o gemau Tafl y Germaniaid. Yn wahanol i'r wyddbwyll fodern gonfensiynol, mae gwyddbwyll Geltaidd yn gwrthwynebu dau lu anghyfartal a chanddynt ddau amcan gwahanol. Mae'r brenin yn cael ei warchae yn ei gastell canolog, wedi ei amddiffyn gan wyth tywysog. Gyda chymorth y tywysogion mae'n ceisio dianc y gelynion trwy gyrraedd un o'r bedair cornel. Mae yna 16 o elynion, mewn pedwar gr\u0175p o bedwar. Maen nhw'n ceisio dal y brenin trwy ei flocio a rhwystro ei symudiadau.  Yr Oesoedd Canol Disgwylid i bob g\u0175r bonheddig gwerth ei halen geisio meistroli'r \"bedair camp ar hugain\", a rhestrir gwyddbwyll fel y gyntaf o'r campau hynny. Fe\u2019i crybwyllir hefyd yn y chwedlau cynharach, sef Breuddwyd Maxen, Breuddwyd Rhonabwy a Pheredur, ac mewn barddoniaeth. Mae'r cofnod cyntaf o'r gair yn y Gymraeg mewn cerdd fawl i Guhelyn Fardd (fl. tua 1100\u20131130).Yn ystod yr Oesoedd Canol, roedd y g\u00eam rydym heddiw'n ei galw'n 'wyddbwyll yn ei chlytiau, ond yn megis dechrau, wedi'i chyflwyno i Loegr gan y Normaniaid. Ymledodd yn eitha cyflym i bob rhan o gymdeithas erbyn diwedd yr Oesoedd Canol. Rhys Goch Eryri (c. 1365\u20131440) a gyflwynodd y gair \"s\u00efes\" yn un o'i gerddi. Yn y rhestr campau crybwyllir y ddau \u2013 s\u00efes a gwyddbwyll, sy'n ategu'r farn eu bod yn ddwy g\u00eam wahanol. Mae Lewys Glyn Cothi a Ieuan ap Rhydderch ill dau'n cyfeirio at \"at s\u00efes\" a bathiad gan Hywel Swrdwal yw \"siec mad\" sy\u2019n fenthyciad o\u2019r Saesneg check mate. Disgrifiad o Dawlbwrdd Roedd y tawlbwrdd yn un o'r anrhegion a roddai'r brenin i'w uchelwyr: ei ynadon llys a'i feirdd. Mae Guto\u2019r Glyn yn crybwyll y g\u00eam (ond nid gwyddbwyll), a chanodd yn ei foliant i Syr Rosier Cinast o'r Cnwcin:  Cofnododd Robert ap Ifan yn 1587 ddisgrifiad (a llun) o'r g\u00eam, gan ddweud ei fod yn cael ei chwarae ar fwrdd 11\u00d711 gyda 12\u00a0darn ar ochr y brenin a 24 ar ochr y gwrthwynebydd. Dyma'r hyn a sgwennodd:  Dylid chwarae'r g\u00eam gyda'r brenin yn y canol a deuddeg o ddynion o'i gwmpas, gyda dau-ddeg-pedwar o ddynion yn ceisio ei ddal. Gosodir y rhai hyn fel a ganlyn: chwech yng ngahanol pob ochr o'r bwrdd yn y chwe man canolig. Mae'r ddau berson yn symud y darnau. Os oes darn yn dod rhwng dau o ddarnau'r gwrthwynebwr yna mae'n marw, a theflir y darn allan o'r g\u00eam. Ond os yw'r brenin ei hun yn dod rhwng dau o ddarnau ei wrthwynebydd, yna os dywedwch \"Cym bwyll, gwylia dy frenin!\" cyn iddo symud i'r rhan honno (hy rhwng dau ddarn) ac os na all symud, yna mae'n cael ei ddal. Os yw eich gwrthwynebwr yn dweud \"Fi yw dy was!\" ac yn rhoi un o'i ddarnau rhwng dau o'ch darnau chi, yna ddaw dim drwg o hynny. Ac os yw'r brenin yn medru cyrraedd y linell..., mae'n ennill y g\u00eam.   Gwyddbwyll mewn Diwylliant Cymraeg Cyfoes Ceir cyfeiriad i'r g\u00eam gwyddbwyll fel cyffelybiaeth yn y g\u00e2n rap, Gwyddbwyll gan Y Tystion: oddi ar eu CD \"Rhaid i rhybweth Ddigwydd\" o 1997. Cafwyd hefyd fersiwn o'r g\u00e2n rhwng y gr\u0175p a'r cerddor enwog gyda'r Velvet Underground, John Cale yn y flwyddyn 2000. Oriel       Cyfeiriadau Darllen pellach Hooper, David a Whyld, Kenneth. The Oxford Companion to Chess (Gwasg Prifysgol Rhydychen, 1984). Dolenni allanol gwyddbwyll.com Gwefan gwyddbwyll Cymraeg \u00e2 rhyw 100 o chwaraewyr www.gemaugwyddbwyll.com Archifwyd 2019-05-10 yn y Peiriant Wayback. Gwefan \u00e2 miloedd o g\u00eamau Gwyddbwyll gyda nodiant Cymraeg]","643":"G\u00eam i ddau sy'n cael ei chwarae ar fwrdd 8\u00d78 o sgwariau golau a thywyll yw gwyddbwyll. Nod Gwyddbwyll yw gosod Brenin y gwrthwynebydd mewn Siachmat. Ystyr Siachmat yw pan fod y Brenin yn methu osgoi cael ei gipio (neu ei ladd) y symudiad nesaf. Mae'n g\u00eam resymegol a thactegol ddwfn iawn, cymaint felly fel bod rhai yn disgrifio chwarae gwyddbwyll yn wyddoniaeth ac yn gelfyddyd. Mae tarddiad y g\u00eam mwy na thebyg yn India neu Tsieina hynafol, ac fe ledaenodd trwy Iran i Ewrop. Roedd \"Gwyddbwyll Gwenddoleu\" yn un o Dri Thlws ar Ddeg Ynys Prydain; pan osodwyd y darnau gwyddbwyll ar y bwrdd byddent yn chwarae eu hunain.G\u00eam fwrdd debyg o ran defnydd o lain siec ond llawer symlach ac haws ei chwarae yw draffts.  Strwythur Mae'r darnau'n cael eu gosod ar y bwrdd fel yn y llun, gyda'r Frenhines ar ei lliw ei hun \u2013 hynny yw Brenhines du ar sgw\u00e2r tywyll, Brenhines gwyn ar sgw\u00e2r golau. Gwyn sy'n symud gyntaf, ac mae'r chwaraewyr yn symud am yn ail tan fod naill ai Siachmat, neu chwaraewr yn ildio, neu'r ddau yn cytuno i g\u00eam gyfartal, neu'r g\u00eam yn gorffen fel Methmat. Defnyddir nodiant algebraidd yn y g\u00eam fodern i ddisgrifio a chofnodi g\u00eamau. Mae pob darn gwyddbwyll yn medru symud mewn ffordd wahanol, ac mae gan bob darn werth arbennig wrth chwarae, gan ddechrau gyda'r gwerinwr lleiaf pwerus. Mae darnau pob chwaraewr fel a ganlyn:  1 Teyrn (neu Brenin) (T) (Amhrisiadwy, ond tua 4 pwynt wrth chwarae); 1 Brenhines (B) (9 pwynt); 2 Castell (C) (5 pwynt); 2 Esgob (E) (3+ pwynt); 2 Marchog (M) (3 phwynt); 8 Gwerinwr (1 pwynt).Wedi dysgu sut i symud y darnau mae chwaraewyr gwyddbwyll yn mynd ati astudio:  Tactegau Gwyddbwyll; Agoriadau Gwyddbwyll.Mae gwyddbwyll yng Nghymru yn cael ei reoli gan Undeb Gwyddbwyll Cymru sy'n aelod o FIDE, Ffederasiwn Gwyddbwyll y Byd.  Gwyddbwyll Geltaidd Defnyddid y gair \"Gwyddbwyll\" (Gwezboell yn y Llydaweg, Fidchell yn y Wyddeleg) yn y Gymraeg cyn i'r g\u00eam bresennol ddod i Gymru (yn y Mabinogi er enghraifft). Cyfeirio at g\u00eam arall \u00e2 tharddiad Celtaidd iddi yr oeddid yn y llawysgrifau, g\u00eam tebycach i dawlbwrdd, a drafodir isod. Heddiw ceir gemau a elwir \"gwyddbwyll Geltaidd\" sy'n seiliedig ar yr ychydig wybodaeth sydd wedi goroesi yngl\u0177n \u00e2'r g\u00eam Fidchell  o Iwerddon a'r g\u00eam tawlbwrdd o Gymru. Mae'r rheolau yn hanu o gemau Tafl y Germaniaid. Yn wahanol i'r wyddbwyll fodern gonfensiynol, mae gwyddbwyll Geltaidd yn gwrthwynebu dau lu anghyfartal a chanddynt ddau amcan gwahanol. Mae'r brenin yn cael ei warchae yn ei gastell canolog, wedi ei amddiffyn gan wyth tywysog. Gyda chymorth y tywysogion mae'n ceisio dianc y gelynion trwy gyrraedd un o'r bedair cornel. Mae yna 16 o elynion, mewn pedwar gr\u0175p o bedwar. Maen nhw'n ceisio dal y brenin trwy ei flocio a rhwystro ei symudiadau.  Yr Oesoedd Canol Disgwylid i bob g\u0175r bonheddig gwerth ei halen geisio meistroli'r \"bedair camp ar hugain\", a rhestrir gwyddbwyll fel y gyntaf o'r campau hynny. Fe\u2019i crybwyllir hefyd yn y chwedlau cynharach, sef Breuddwyd Maxen, Breuddwyd Rhonabwy a Pheredur, ac mewn barddoniaeth. Mae'r cofnod cyntaf o'r gair yn y Gymraeg mewn cerdd fawl i Guhelyn Fardd (fl. tua 1100\u20131130).Yn ystod yr Oesoedd Canol, roedd y g\u00eam rydym heddiw'n ei galw'n 'wyddbwyll yn ei chlytiau, ond yn megis dechrau, wedi'i chyflwyno i Loegr gan y Normaniaid. Ymledodd yn eitha cyflym i bob rhan o gymdeithas erbyn diwedd yr Oesoedd Canol. Rhys Goch Eryri (c. 1365\u20131440) a gyflwynodd y gair \"s\u00efes\" yn un o'i gerddi. Yn y rhestr campau crybwyllir y ddau \u2013 s\u00efes a gwyddbwyll, sy'n ategu'r farn eu bod yn ddwy g\u00eam wahanol. Mae Lewys Glyn Cothi a Ieuan ap Rhydderch ill dau'n cyfeirio at \"at s\u00efes\" a bathiad gan Hywel Swrdwal yw \"siec mad\" sy\u2019n fenthyciad o\u2019r Saesneg check mate. Disgrifiad o Dawlbwrdd Roedd y tawlbwrdd yn un o'r anrhegion a roddai'r brenin i'w uchelwyr: ei ynadon llys a'i feirdd. Mae Guto\u2019r Glyn yn crybwyll y g\u00eam (ond nid gwyddbwyll), a chanodd yn ei foliant i Syr Rosier Cinast o'r Cnwcin:  Cofnododd Robert ap Ifan yn 1587 ddisgrifiad (a llun) o'r g\u00eam, gan ddweud ei fod yn cael ei chwarae ar fwrdd 11\u00d711 gyda 12\u00a0darn ar ochr y brenin a 24 ar ochr y gwrthwynebydd. Dyma'r hyn a sgwennodd:  Dylid chwarae'r g\u00eam gyda'r brenin yn y canol a deuddeg o ddynion o'i gwmpas, gyda dau-ddeg-pedwar o ddynion yn ceisio ei ddal. Gosodir y rhai hyn fel a ganlyn: chwech yng ngahanol pob ochr o'r bwrdd yn y chwe man canolig. Mae'r ddau berson yn symud y darnau. Os oes darn yn dod rhwng dau o ddarnau'r gwrthwynebwr yna mae'n marw, a theflir y darn allan o'r g\u00eam. Ond os yw'r brenin ei hun yn dod rhwng dau o ddarnau ei wrthwynebydd, yna os dywedwch \"Cym bwyll, gwylia dy frenin!\" cyn iddo symud i'r rhan honno (hy rhwng dau ddarn) ac os na all symud, yna mae'n cael ei ddal. Os yw eich gwrthwynebwr yn dweud \"Fi yw dy was!\" ac yn rhoi un o'i ddarnau rhwng dau o'ch darnau chi, yna ddaw dim drwg o hynny. Ac os yw'r brenin yn medru cyrraedd y linell..., mae'n ennill y g\u00eam.   Gwyddbwyll mewn Diwylliant Cymraeg Cyfoes Ceir cyfeiriad i'r g\u00eam gwyddbwyll fel cyffelybiaeth yn y g\u00e2n rap, Gwyddbwyll gan Y Tystion: oddi ar eu CD \"Rhaid i rhybweth Ddigwydd\" o 1997. Cafwyd hefyd fersiwn o'r g\u00e2n rhwng y gr\u0175p a'r cerddor enwog gyda'r Velvet Underground, John Cale yn y flwyddyn 2000. Oriel       Cyfeiriadau Darllen pellach Hooper, David a Whyld, Kenneth. The Oxford Companion to Chess (Gwasg Prifysgol Rhydychen, 1984). Dolenni allanol gwyddbwyll.com Gwefan gwyddbwyll Cymraeg \u00e2 rhyw 100 o chwaraewyr www.gemaugwyddbwyll.com Archifwyd 2019-05-10 yn y Peiriant Wayback. Gwefan \u00e2 miloedd o g\u00eamau Gwyddbwyll gyda nodiant Cymraeg]","645":"Gwlad a gweriniaeth yn ne-orllewin Ewrop yw'r Weriniaeth Bortiwgalaidd neu Phortiwgal (Portiwgaleg: Portugal). Mae hi'n gorwedd rhwng Sbaen a'r Cefnfor Iwerydd ac mae'r ynysoedd Azores a Madeira hefyd yn rhan o'r wlad. Prifddinas Portiwgal yw Lisbon.  Daearyddiaeth Hanes Mae hanes Portiwgal yn y cyfnod cynnar yn rhan o hanes Penrhyn Iberia yn gyffredinol. Daw'r enw Portiwgal o'r enw Rhufeinig Portus Cale. Yn y cyfnod cyn dyfodiad y Rhufeiniad, poblogid yr ardal sydd yn awr yn ffurfio Portiwgal gan nifer o bobloedd wahanol, yn cynnwyd y Lwsitaniaid a'r Celtiaid. Ymwelodd y Ffeniciaid a'r Carthaginiaid a'r ardal, a bu rhan ohoni dan reolaeth Carthago am gyfnod. Ymgorfforwyd yr ardal yn yr Ymerodraeth Rufeinig wedi i Cathago gael ei gorchfygu; roedd talaith Rufeinig Lusitania, wedi 45 CC, yn cyfateb yn fras i'r wlad bresennol. Wedi diwedd yr ymerodraeth, meddiannwyd y wlad gan lwythau Almaenig megis y Suevi, Buri a'r Fisigothiaid. Wedi'r goresgyniad Islamaidd ar ddechrau'r 8g daeth yn rhan o Al Andalus. Ffurfiwyd tiriogaeth o'r enw Portiwgal yn 868, wedi i'r Cristioniogion ddechrau ad-ennill tir yn y Reconquista. Wedi buddigoliaeth dros y Mwslimiaid yn Ourique yn 1139, ffurfiwyd Teyrnas Portiwgal. Parhaodd yr ymladd yn erbyn y Mwslimiaid, ac yn 1249 cipiwyd yr Algarve gan y Cristionogion, gan sefydlu ffiniau presennol Portiwgal. Yn niwedd y 14g, hawliwyd coron Portiwgal gan frenin Castilla, ond bu gwrthryfel poblogaidd, a gorchfygwyd Castillia ym Mrwydr Aljubarrota gan Ioan o Aviz, a ddath yn Ioan I, brenin Portiwgal. Drod y blynyddoedd nesaf, bu gan Portiwgal ran flaenllaw yn y gwaith o fforio a gwladychu gwledydd tu allan i Ewrop. Yn 1415, meddiannodd Ceuta yng Ngogledd Affrica, ei gwladfa gyntaf; dilynwyd hyn gan feddiannu Madeira a'r Azores. Yn 1500, darganfuwyd Brasil gan Pedro \u00c1lvares Cabral, a'i hawliodd i goron Portiwgal, a deng mlynedd wedyn, cipiwyd Goa yn India, Ormuz yng Nghulfor Persia a Malacca yn yr hyn sy'n awr yn Maleisia. Cyrhaeddodd llongwyr Portiwgal cyn belled a Siapan ac efallai Awstralia. Wedi marwolaeth y brenin Sebastian heb aer mewn brwydr ym Moroco, hawliwyd ei orsedd gan Philip II, brenin Sbaen, a rhwng 1580 a 1640, roedd brenin Sbaen yn frenin Portiwgal hefyd, er ei bod yn parhau i gael ei hystyried fel teyrnas annibynnol. Yn 1640, bu gwrthryfel, a chyhoeddwyd Ioan IV yn frenin Portiwgal. O ddechrau'r 19g, dechreuodd grym Portiwgal edwino; daeth Brasil yn annibynnol yn 1822, er iddi feddiannu rhannau o Affrica yn nes ymlaen yn y ganrif, yn cynnwys y tiriogaethau sy'n awr yn wledydd Cabo Verde, S\u00e3o Tom\u00e9 a Pr\u00edncipe, Gini-Bissau, Angola a Mosambic. Wedi gwrthryfel yn Lisbon, dymchwelwyd y frenhiniaeth a sefydlwyd gweriniaeth ddemocrataidd yn 1910. Yn 1926, bu gwrthryfel milwrol a sefydlwyd llywodraeth filwrol a arweiniodd at unbennaeth Ant\u00f3nio de Oliveira Salazar. Collodd Portiwgal ei meddiannau yn India pan oresgynnwyd hwy gan fyddin India yn 1961. Tua dechrau'r 1960au hefyd y dechreuodd rhyfeloedd annibyniaeth yn Angola a Mosambic. Wedi gwrthryfel a adnabyddir fel y Chwyldro Carnasiwn yn 1974, rhoddwyd diwedd ar undennaeth a daeth Portiwgal yn wlad ddemocrataidd. Yn 1999, dychwelwyd Macau, yr olaf o'i meddiannau tramor, i Tsieina.  Gwleidyddiaeth Etholiadau ym Mhortiwgal Pobl o Bortiwgal Rhestr Wicidata:  Dolenni allanol (Portiwgaleg) Portal swyddogol y Llywodraeth Portiwgal (Portiwgaleg) Gwefan swyddogol y Senedd Portiwgal","646":"Gwlad a gweriniaeth yn ne-orllewin Ewrop yw'r Weriniaeth Bortiwgalaidd neu Phortiwgal (Portiwgaleg: Portugal). Mae hi'n gorwedd rhwng Sbaen a'r Cefnfor Iwerydd ac mae'r ynysoedd Azores a Madeira hefyd yn rhan o'r wlad. Prifddinas Portiwgal yw Lisbon.  Daearyddiaeth Hanes Mae hanes Portiwgal yn y cyfnod cynnar yn rhan o hanes Penrhyn Iberia yn gyffredinol. Daw'r enw Portiwgal o'r enw Rhufeinig Portus Cale. Yn y cyfnod cyn dyfodiad y Rhufeiniad, poblogid yr ardal sydd yn awr yn ffurfio Portiwgal gan nifer o bobloedd wahanol, yn cynnwyd y Lwsitaniaid a'r Celtiaid. Ymwelodd y Ffeniciaid a'r Carthaginiaid a'r ardal, a bu rhan ohoni dan reolaeth Carthago am gyfnod. Ymgorfforwyd yr ardal yn yr Ymerodraeth Rufeinig wedi i Cathago gael ei gorchfygu; roedd talaith Rufeinig Lusitania, wedi 45 CC, yn cyfateb yn fras i'r wlad bresennol. Wedi diwedd yr ymerodraeth, meddiannwyd y wlad gan lwythau Almaenig megis y Suevi, Buri a'r Fisigothiaid. Wedi'r goresgyniad Islamaidd ar ddechrau'r 8g daeth yn rhan o Al Andalus. Ffurfiwyd tiriogaeth o'r enw Portiwgal yn 868, wedi i'r Cristioniogion ddechrau ad-ennill tir yn y Reconquista. Wedi buddigoliaeth dros y Mwslimiaid yn Ourique yn 1139, ffurfiwyd Teyrnas Portiwgal. Parhaodd yr ymladd yn erbyn y Mwslimiaid, ac yn 1249 cipiwyd yr Algarve gan y Cristionogion, gan sefydlu ffiniau presennol Portiwgal. Yn niwedd y 14g, hawliwyd coron Portiwgal gan frenin Castilla, ond bu gwrthryfel poblogaidd, a gorchfygwyd Castillia ym Mrwydr Aljubarrota gan Ioan o Aviz, a ddath yn Ioan I, brenin Portiwgal. Drod y blynyddoedd nesaf, bu gan Portiwgal ran flaenllaw yn y gwaith o fforio a gwladychu gwledydd tu allan i Ewrop. Yn 1415, meddiannodd Ceuta yng Ngogledd Affrica, ei gwladfa gyntaf; dilynwyd hyn gan feddiannu Madeira a'r Azores. Yn 1500, darganfuwyd Brasil gan Pedro \u00c1lvares Cabral, a'i hawliodd i goron Portiwgal, a deng mlynedd wedyn, cipiwyd Goa yn India, Ormuz yng Nghulfor Persia a Malacca yn yr hyn sy'n awr yn Maleisia. Cyrhaeddodd llongwyr Portiwgal cyn belled a Siapan ac efallai Awstralia. Wedi marwolaeth y brenin Sebastian heb aer mewn brwydr ym Moroco, hawliwyd ei orsedd gan Philip II, brenin Sbaen, a rhwng 1580 a 1640, roedd brenin Sbaen yn frenin Portiwgal hefyd, er ei bod yn parhau i gael ei hystyried fel teyrnas annibynnol. Yn 1640, bu gwrthryfel, a chyhoeddwyd Ioan IV yn frenin Portiwgal. O ddechrau'r 19g, dechreuodd grym Portiwgal edwino; daeth Brasil yn annibynnol yn 1822, er iddi feddiannu rhannau o Affrica yn nes ymlaen yn y ganrif, yn cynnwys y tiriogaethau sy'n awr yn wledydd Cabo Verde, S\u00e3o Tom\u00e9 a Pr\u00edncipe, Gini-Bissau, Angola a Mosambic. Wedi gwrthryfel yn Lisbon, dymchwelwyd y frenhiniaeth a sefydlwyd gweriniaeth ddemocrataidd yn 1910. Yn 1926, bu gwrthryfel milwrol a sefydlwyd llywodraeth filwrol a arweiniodd at unbennaeth Ant\u00f3nio de Oliveira Salazar. Collodd Portiwgal ei meddiannau yn India pan oresgynnwyd hwy gan fyddin India yn 1961. Tua dechrau'r 1960au hefyd y dechreuodd rhyfeloedd annibyniaeth yn Angola a Mosambic. Wedi gwrthryfel a adnabyddir fel y Chwyldro Carnasiwn yn 1974, rhoddwyd diwedd ar undennaeth a daeth Portiwgal yn wlad ddemocrataidd. Yn 1999, dychwelwyd Macau, yr olaf o'i meddiannau tramor, i Tsieina.  Gwleidyddiaeth Etholiadau ym Mhortiwgal Pobl o Bortiwgal Rhestr Wicidata:  Dolenni allanol (Portiwgaleg) Portal swyddogol y Llywodraeth Portiwgal (Portiwgaleg) Gwefan swyddogol y Senedd Portiwgal","647":"Gwlad a gweriniaeth yn ne-orllewin Ewrop yw'r Weriniaeth Bortiwgalaidd neu Phortiwgal (Portiwgaleg: Portugal). Mae hi'n gorwedd rhwng Sbaen a'r Cefnfor Iwerydd ac mae'r ynysoedd Azores a Madeira hefyd yn rhan o'r wlad. Prifddinas Portiwgal yw Lisbon.  Daearyddiaeth Hanes Mae hanes Portiwgal yn y cyfnod cynnar yn rhan o hanes Penrhyn Iberia yn gyffredinol. Daw'r enw Portiwgal o'r enw Rhufeinig Portus Cale. Yn y cyfnod cyn dyfodiad y Rhufeiniad, poblogid yr ardal sydd yn awr yn ffurfio Portiwgal gan nifer o bobloedd wahanol, yn cynnwyd y Lwsitaniaid a'r Celtiaid. Ymwelodd y Ffeniciaid a'r Carthaginiaid a'r ardal, a bu rhan ohoni dan reolaeth Carthago am gyfnod. Ymgorfforwyd yr ardal yn yr Ymerodraeth Rufeinig wedi i Cathago gael ei gorchfygu; roedd talaith Rufeinig Lusitania, wedi 45 CC, yn cyfateb yn fras i'r wlad bresennol. Wedi diwedd yr ymerodraeth, meddiannwyd y wlad gan lwythau Almaenig megis y Suevi, Buri a'r Fisigothiaid. Wedi'r goresgyniad Islamaidd ar ddechrau'r 8g daeth yn rhan o Al Andalus. Ffurfiwyd tiriogaeth o'r enw Portiwgal yn 868, wedi i'r Cristioniogion ddechrau ad-ennill tir yn y Reconquista. Wedi buddigoliaeth dros y Mwslimiaid yn Ourique yn 1139, ffurfiwyd Teyrnas Portiwgal. Parhaodd yr ymladd yn erbyn y Mwslimiaid, ac yn 1249 cipiwyd yr Algarve gan y Cristionogion, gan sefydlu ffiniau presennol Portiwgal. Yn niwedd y 14g, hawliwyd coron Portiwgal gan frenin Castilla, ond bu gwrthryfel poblogaidd, a gorchfygwyd Castillia ym Mrwydr Aljubarrota gan Ioan o Aviz, a ddath yn Ioan I, brenin Portiwgal. Drod y blynyddoedd nesaf, bu gan Portiwgal ran flaenllaw yn y gwaith o fforio a gwladychu gwledydd tu allan i Ewrop. Yn 1415, meddiannodd Ceuta yng Ngogledd Affrica, ei gwladfa gyntaf; dilynwyd hyn gan feddiannu Madeira a'r Azores. Yn 1500, darganfuwyd Brasil gan Pedro \u00c1lvares Cabral, a'i hawliodd i goron Portiwgal, a deng mlynedd wedyn, cipiwyd Goa yn India, Ormuz yng Nghulfor Persia a Malacca yn yr hyn sy'n awr yn Maleisia. Cyrhaeddodd llongwyr Portiwgal cyn belled a Siapan ac efallai Awstralia. Wedi marwolaeth y brenin Sebastian heb aer mewn brwydr ym Moroco, hawliwyd ei orsedd gan Philip II, brenin Sbaen, a rhwng 1580 a 1640, roedd brenin Sbaen yn frenin Portiwgal hefyd, er ei bod yn parhau i gael ei hystyried fel teyrnas annibynnol. Yn 1640, bu gwrthryfel, a chyhoeddwyd Ioan IV yn frenin Portiwgal. O ddechrau'r 19g, dechreuodd grym Portiwgal edwino; daeth Brasil yn annibynnol yn 1822, er iddi feddiannu rhannau o Affrica yn nes ymlaen yn y ganrif, yn cynnwys y tiriogaethau sy'n awr yn wledydd Cabo Verde, S\u00e3o Tom\u00e9 a Pr\u00edncipe, Gini-Bissau, Angola a Mosambic. Wedi gwrthryfel yn Lisbon, dymchwelwyd y frenhiniaeth a sefydlwyd gweriniaeth ddemocrataidd yn 1910. Yn 1926, bu gwrthryfel milwrol a sefydlwyd llywodraeth filwrol a arweiniodd at unbennaeth Ant\u00f3nio de Oliveira Salazar. Collodd Portiwgal ei meddiannau yn India pan oresgynnwyd hwy gan fyddin India yn 1961. Tua dechrau'r 1960au hefyd y dechreuodd rhyfeloedd annibyniaeth yn Angola a Mosambic. Wedi gwrthryfel a adnabyddir fel y Chwyldro Carnasiwn yn 1974, rhoddwyd diwedd ar undennaeth a daeth Portiwgal yn wlad ddemocrataidd. Yn 1999, dychwelwyd Macau, yr olaf o'i meddiannau tramor, i Tsieina.  Gwleidyddiaeth Etholiadau ym Mhortiwgal Pobl o Bortiwgal Rhestr Wicidata:  Dolenni allanol (Portiwgaleg) Portal swyddogol y Llywodraeth Portiwgal (Portiwgaleg) Gwefan swyddogol y Senedd Portiwgal","651":"Mae Japan (Japaneg: \u65e5\u672c \u00a0ynganiad\u00a0Nihon; Nippon neu Nihon-koku; hefyd yn Gymraeg, Siapan) yn wlad sy'n cynnwys 6,852 o ynysoedd yn nwyrain Asia; y 4 fwyaf yw Honshu, Hokkaido, Kyushu, a Shikoku. Fe'i hamgylchynnir gan y Cefnfor Tawel (Taiheiy\u014d), Setonaikai a M\u00f4r Japan (Nihonkai). Gorwedda i'r de-ddwyrain o Rwsia, i'r dwyrain o Tsieina a Chorea ac i'r gogledd-ddwyrain o ynys Taiwan.  Geirdarddiad Ecsonym yw'r gair Japan a ddatblygodd trwy lwybrau masnach cynnar, yn debygol iawn o ynganiad Tseiniaidd Wu neu Mandarin cynnar o'r gair gwreiddiol Japaneg. Yr enw Japaneg ar y wlad yw Nihon, neu yn llai aml defnyddir yr hen enw Nippon. Mae gan y ddau enw yr un ystyr sef \"tarddiad yr haul\", a chaiff y ddau eu hysgrifennu gan ddefnyddio'r ddau kanji \u65e5\u672c. Ystyr y kanji cyntaf \u65e5 (Ni-) yw dydd neu haul; ystyr yr ail \u672c (-hon) yw gwraidd, tarddiad neu lyfr.  Dinasoedd Prifddinas Japan yw Tokyo (T\u014dky\u014d), canolbwynt wleidyddol ac economaidd y wlad. Ger Tokyo, mae dinas fawr Yokohama ynghyd \u00e2 rhannau helaeth o daleithiau cyfagos yn ffurfio Ardal Tokyo Fwyaf, un o ardaloedd dinesig mwyaf poblog y byd gyda phoblogaeth o tua 36 miliwn yn 2010 . Dinasoedd mawr eraill Japan yw Osaka, Nagoya, Sapporo, Kobe, Kyoto, Fukuoka, Kawasaki a Saitama.  Daearyddiaeth Mae 6,852 o ynysoedd yn Japan, a'r ynys fwyaf o ran maint a phoblogaeth yw Honsh\u016b sydd yn ymestyn ar hyd canolbarth y wlad. Mae tair ynys arall sy'n neilltuol o ran maint a phoblogaeth \u2013 Hokkaid\u014d yn y gogledd, Ky\u016bsh\u016b yn y de-orllewin a Shikoku yn y de. Mae Japan yn wlad fynyddig ac ychydig o wastadeddau sydd i'w cael sydd yn addas i fyw arnynt. Dyma'r rheswm dros y dwysedd poblogaeth uchel. Y copa uchaf yw Mynydd Fuji (\u5bcc\u58eb\u5c71 Fuji-san; 3776 m). Gan fod Japan yn rhan o'r Cylch T\u00e2n (y gadwyn o losgfynyddoedd o gwmpas y Cefnfor Tawel) ceir llawer o losgfynyddoedd, daeargrynfeydd a ffynhonnau poeth yn y wlad. Mae gan Japan 108 o losgfynyddoedd byw. Yn ystod yr ugeinfed ganrif, daeth sawl llosgfynydd newydd i'r golwg, gan gynnwys Sh\u014dwa-shinzan ar ynys Hokkaido a My\u014djin-sh\u014d oddi ar Greigiau Bayonnaise yn y Cefnfor Tawel. Mae daeargrynfeydd dinistriol, sy'n arwain yn aml at tswnami, yn digwydd sawl gwaith bob canrif. Bu farw dros 140,000 o bobl yn naeargryn Tokyo yn 1923.  Gwleidyddiaeth Mae Japan yn deyrnas seneddol. Ceir Tenno (\u5929\u7687Ymerawdwr) a senedd, system debyg iawn i'r hyn sydd yng ngwledydd Prydain. Shinzo Abe o'r Blaid Ddemocrataidd Ryddfrydol (neu'r LDP) ydy Prif Weinidog Japan ers Rhagfyr 2012.  Celf Y celfyddydau gweledol Tarddodd anime yn Japan, math o animeiddio gyda chryn ddylanwad manga arno. Ceir genre unigryw a marchnad enfawr ar ei gyfer ar ffurf gemau fideo hefyd, sydd wedi bod ers y 1980au. Cerddoriaeth Mae cerddoriaeth Japan yn amrywiol iawn, ac yn adlewyrchu'r hen a'r newydd; ceir llawer o hen offerynau fel y koto sy'n mynd yn \u00f4l i'r 9fed a'r 10g. Mae canu gwerin yn mynd nol i'r 17fed canrif. Dau o'u cyfansoddwr modern gora nhw yw Toru Takemitsu a Rentar\u014d Taki. Ers yr Ail Ryfel Byd mae cerddoriaeth America ac Ewrop wedi dylanwadu'n fawr ac mae carioci'n bwysig iawn ganddynt.  Economi Yn 2009 Japan oedd ail economi fwyaf y byd ar \u00f4l yr Unol Daleithiau. Mae bancio, yswiriant, eiddo diriaethol, masnach, trafnidiaeth, telathrebu ac adeiladwaith i gyd yn ddiwydiannau mawr. Mae gan Japan gynhwysedd sylweddol i gynhyrchu ar raddfa fawr, ac mae'n gartref i nifer o ddatblygiadau a newyddbethau technogol yn y meysydd moduro, electroneg, offer peiriannau, haearn a metelau anfferrus, llongau, sylweddau cemegol, tecstiliau a bwyd wedi eu prosesu. Mae'r sector gwasanaethau yn cyfri fel dros dri chwarter o'i CMC, llawer mwy nac amaethyddiaeth a gwneuthuriaeth. Gan fod prinder o adnoddau yn y wlad, mae'n rhaid mewnforio deunyddiau crai a mwynau fel olew a haearn. Mae'r wlad yn allforio cynhyrchion technologol, er enghraifft, ceir neu gynhyrchion trydanol a chemegol.  Poblogaeth Mae mwyafrif y bobl yn Japaneaid, a'r iaith swyddogol yw Japaneg. Yng ngogledd y wlad mae gr\u0175p o bobl a elwir yr Ainu yn byw. Pobl wreiddiol ardal gogledd-ddwyrain Siapan. Mae mwyafrif y tramorwyr sy'n byw yn Siapan yn dod o Frasil a Korea.  Rhanbarthau Gweinyddol Mae 47 talaith (Saesneg: Prefecture) yn ffurffio Japan, pob un \u00e2 llywodraethwr etholedig ynghyd \u00e2 deddfwrfa a biwrocratiaeth weinyddol. Mae taleithiau yn cyfuno i greu rhanbarth ac yn is-rannu i greu dinasoedd, trefi a phentrefi.  Gweler hefyd Aizuri-e: printiadau bloc pren Siapaneaidd Anime Gwisg ysgol Japan Cyfeiriadau","652":"Mae Japan (Japaneg: \u65e5\u672c \u00a0ynganiad\u00a0Nihon; Nippon neu Nihon-koku; hefyd yn Gymraeg, Siapan) yn wlad sy'n cynnwys 6,852 o ynysoedd yn nwyrain Asia; y 4 fwyaf yw Honshu, Hokkaido, Kyushu, a Shikoku. Fe'i hamgylchynnir gan y Cefnfor Tawel (Taiheiy\u014d), Setonaikai a M\u00f4r Japan (Nihonkai). Gorwedda i'r de-ddwyrain o Rwsia, i'r dwyrain o Tsieina a Chorea ac i'r gogledd-ddwyrain o ynys Taiwan.  Geirdarddiad Ecsonym yw'r gair Japan a ddatblygodd trwy lwybrau masnach cynnar, yn debygol iawn o ynganiad Tseiniaidd Wu neu Mandarin cynnar o'r gair gwreiddiol Japaneg. Yr enw Japaneg ar y wlad yw Nihon, neu yn llai aml defnyddir yr hen enw Nippon. Mae gan y ddau enw yr un ystyr sef \"tarddiad yr haul\", a chaiff y ddau eu hysgrifennu gan ddefnyddio'r ddau kanji \u65e5\u672c. Ystyr y kanji cyntaf \u65e5 (Ni-) yw dydd neu haul; ystyr yr ail \u672c (-hon) yw gwraidd, tarddiad neu lyfr.  Dinasoedd Prifddinas Japan yw Tokyo (T\u014dky\u014d), canolbwynt wleidyddol ac economaidd y wlad. Ger Tokyo, mae dinas fawr Yokohama ynghyd \u00e2 rhannau helaeth o daleithiau cyfagos yn ffurfio Ardal Tokyo Fwyaf, un o ardaloedd dinesig mwyaf poblog y byd gyda phoblogaeth o tua 36 miliwn yn 2010 . Dinasoedd mawr eraill Japan yw Osaka, Nagoya, Sapporo, Kobe, Kyoto, Fukuoka, Kawasaki a Saitama.  Daearyddiaeth Mae 6,852 o ynysoedd yn Japan, a'r ynys fwyaf o ran maint a phoblogaeth yw Honsh\u016b sydd yn ymestyn ar hyd canolbarth y wlad. Mae tair ynys arall sy'n neilltuol o ran maint a phoblogaeth \u2013 Hokkaid\u014d yn y gogledd, Ky\u016bsh\u016b yn y de-orllewin a Shikoku yn y de. Mae Japan yn wlad fynyddig ac ychydig o wastadeddau sydd i'w cael sydd yn addas i fyw arnynt. Dyma'r rheswm dros y dwysedd poblogaeth uchel. Y copa uchaf yw Mynydd Fuji (\u5bcc\u58eb\u5c71 Fuji-san; 3776 m). Gan fod Japan yn rhan o'r Cylch T\u00e2n (y gadwyn o losgfynyddoedd o gwmpas y Cefnfor Tawel) ceir llawer o losgfynyddoedd, daeargrynfeydd a ffynhonnau poeth yn y wlad. Mae gan Japan 108 o losgfynyddoedd byw. Yn ystod yr ugeinfed ganrif, daeth sawl llosgfynydd newydd i'r golwg, gan gynnwys Sh\u014dwa-shinzan ar ynys Hokkaido a My\u014djin-sh\u014d oddi ar Greigiau Bayonnaise yn y Cefnfor Tawel. Mae daeargrynfeydd dinistriol, sy'n arwain yn aml at tswnami, yn digwydd sawl gwaith bob canrif. Bu farw dros 140,000 o bobl yn naeargryn Tokyo yn 1923.  Gwleidyddiaeth Mae Japan yn deyrnas seneddol. Ceir Tenno (\u5929\u7687Ymerawdwr) a senedd, system debyg iawn i'r hyn sydd yng ngwledydd Prydain. Shinzo Abe o'r Blaid Ddemocrataidd Ryddfrydol (neu'r LDP) ydy Prif Weinidog Japan ers Rhagfyr 2012.  Celf Y celfyddydau gweledol Tarddodd anime yn Japan, math o animeiddio gyda chryn ddylanwad manga arno. Ceir genre unigryw a marchnad enfawr ar ei gyfer ar ffurf gemau fideo hefyd, sydd wedi bod ers y 1980au. Cerddoriaeth Mae cerddoriaeth Japan yn amrywiol iawn, ac yn adlewyrchu'r hen a'r newydd; ceir llawer o hen offerynau fel y koto sy'n mynd yn \u00f4l i'r 9fed a'r 10g. Mae canu gwerin yn mynd nol i'r 17fed canrif. Dau o'u cyfansoddwr modern gora nhw yw Toru Takemitsu a Rentar\u014d Taki. Ers yr Ail Ryfel Byd mae cerddoriaeth America ac Ewrop wedi dylanwadu'n fawr ac mae carioci'n bwysig iawn ganddynt.  Economi Yn 2009 Japan oedd ail economi fwyaf y byd ar \u00f4l yr Unol Daleithiau. Mae bancio, yswiriant, eiddo diriaethol, masnach, trafnidiaeth, telathrebu ac adeiladwaith i gyd yn ddiwydiannau mawr. Mae gan Japan gynhwysedd sylweddol i gynhyrchu ar raddfa fawr, ac mae'n gartref i nifer o ddatblygiadau a newyddbethau technogol yn y meysydd moduro, electroneg, offer peiriannau, haearn a metelau anfferrus, llongau, sylweddau cemegol, tecstiliau a bwyd wedi eu prosesu. Mae'r sector gwasanaethau yn cyfri fel dros dri chwarter o'i CMC, llawer mwy nac amaethyddiaeth a gwneuthuriaeth. Gan fod prinder o adnoddau yn y wlad, mae'n rhaid mewnforio deunyddiau crai a mwynau fel olew a haearn. Mae'r wlad yn allforio cynhyrchion technologol, er enghraifft, ceir neu gynhyrchion trydanol a chemegol.  Poblogaeth Mae mwyafrif y bobl yn Japaneaid, a'r iaith swyddogol yw Japaneg. Yng ngogledd y wlad mae gr\u0175p o bobl a elwir yr Ainu yn byw. Pobl wreiddiol ardal gogledd-ddwyrain Siapan. Mae mwyafrif y tramorwyr sy'n byw yn Siapan yn dod o Frasil a Korea.  Rhanbarthau Gweinyddol Mae 47 talaith (Saesneg: Prefecture) yn ffurffio Japan, pob un \u00e2 llywodraethwr etholedig ynghyd \u00e2 deddfwrfa a biwrocratiaeth weinyddol. Mae taleithiau yn cyfuno i greu rhanbarth ac yn is-rannu i greu dinasoedd, trefi a phentrefi.  Gweler hefyd Aizuri-e: printiadau bloc pren Siapaneaidd Anime Gwisg ysgol Japan Cyfeiriadau","653":"Nofel gan Manon Steffan Ros yw Llyfr Glas Nebo. Cyhoeddwyd y llyfr gan Y Lolfa yn 2018 i adolygiadau positif.Mae'r stori'n digwydd mewn byd \u00f4l-apocalyptaidd yn y wlad ger Nebo, pentref yn Arfon, Gwynedd.  Mae'r bachgen Si\u00f4n, ei fam Rowenna, a'i chwaer fach, Dwynwen, yn geisio goroesi ar \u00f4l Y Terfyn \u2013 yr hunllef a gafodd effaith ddychrynllyd ar drigolion yr ardal a thu hwnt. Dros gyfnod o flynyddoedd mae Si\u00f4n a Rowenna yn cofnodi eu hanes mewn llyfr nodiadau glas y daethon nhw o hyd iddo mewn t\u0177 yn Nebo. Cafodd y llyfr ei addasu yn sioe llwyfan gan Fr\u00e2n Wen yn 2020. Cyflwyniad Ysgrifennwyd Llyfr Glas Nebo gan Manon Steffan Ros. Enillodd  y nofel y Fedal Ryddiaith yn 2018 yn ogystal \u00e2 gwobr Llyfr y Flwyddyn yn 2019. Cawn hanes mam a mab yn ceisio goroesi ar \u00f4l y Terfyn \u2013 trychineb a gafodd effaith ddychrynllyd ar yr ardal a thu hwnt.  Teitl y nofel Daw teitl y nofel o\u2019r enw a roddodd Si\u00f4n ar ddyddiaduron ei fam ac yntau sef Llyfr Glas Nebo. Seliwyd yr enw ar y llyfrau hanesyddol Llyfr Du Caerfyrddin a Llyfr Coch Hergest yn ogystal \u00e2 \u2018i ardal sef Nebo, ger Llanllyfni. Crynodeb o\u2019r nofel  Cyfres o ddyddiaduron Si\u00f4n a\u2019i fam, Rowenna yw Llyfr Glas Nebo. Ysgrifenna Rowenna am fywyd cyn y Terfyn tra ysgrifenna Si\u00f4n am ei fywyd wedi\u2019r Terfyn. Syniad Rowenna yw cadw dyddiadur gan nad oes ganddi ragor i ddysgu i\u2019w mab.  Cyn y terfyn, fe weithia Rowenna mewn siop trin gwallt gyda Gaynor yn y \u201cSiswrn Arian\u201d. Roedd hi\u2019n byw yn un o fflatiau\u2019r cyngor tan iddi rentu hen d\u0177 anial Nancy Parry. Daw ei mab i\u2019r t\u0177 i gasglu\u2019r arian rent, ac er ei fod yn briod, datblygir perthynas rhamantus rhwng y ddau. Nid yw\u2019n cadw at ei addewidion pan feichioga Rowenna ac mae\u2019n dewis peidio \u00e2 chroesi\u2019r trothwy i weld Si\u00f4n ar ol iddo gael ei eni.   Yn 2018, pan oedd Si\u00f4n yn chwech oedd fe ddigwyddodd y trychineb. Ni chawn wybod beth oedd achos y Terfyn ond awgrymir bod ymosodiad terfysgol wedi digwydd ar yr orsaf b\u0175er yn Ynys M\u00f4n a bod y wlad mewn rhyfel niwclear.   Ar \u00f4l clywed am ffrwydradau America ar y radio, mae\u2019r ardal mewn panig. Llenwa Rowenna\u2019r garej gyda bwyd a nwyddau. Yna, fe ddiffodda\u2019r trydan. Pythefnos ar \u00f4l hynny, mentra  Rowenna i\u2019r dref  i weld beth sy\u2019n digwydd, gan adael Si\u00f4n gyda\u2019r cymdogion, Mr a Mrs Thorpe. Mae\u2019r dref yn wag ac ar chw\u00e2l wedi i bobl dorri mewn i\u2019r siopau i ddwyn pres a bwyd cyn ffoi at deulu a ffrindiau. Gw\u00eal Rowenna hen ffrind ysgol iddi, Dylan, sy\u2019n ei chynghori i ddychwelyd i\u2019w chartref yng nghanol nunlle a chloi\u2019r drws. Ar ei ffordd adref, llenwa Rowenna ei char \u00e2 llyfrau Cymraeg o\u2019r llyfrgell er nad yw\u2019n hoff o ddarllen o gwbl.  Pythefnos yn ddiweddarach, gwelant gwmwl tywyll uwchben Ynys M\u00f4n a s\u0175n taran. Cilia\u2019r gwlithod a\u2019r adar a chilia Rowenna a Si\u00f4n i\u2019r t\u0177 gan gloi bob drws a ffenestr. Ni all Mr a Mrs Thorpe wynebu ansicrwydd y dyfodol ac felly maen nhw\u2019n penderfynu gyrru tuag at Wylfa. Penderfyniad a fydd yn dod \u00e2\u2019u bywyd a\u2019u hofnau i ben.  Am fisoedd ar \u00f4l y cwmwl gwenwynig, mae Rowenna a Si\u00f4n yn gaeth i\u2019w gwl\u00e2u gyda salwch difrifol ac oni bai bod ganddynt dd\u0175r o\u2019r afon ni fydden nhw wedi goroesi. Wedi iddynt wella, dechreuant ail adeiladu eu bywydau gan fyw\u2019n hunangynhaliol. Maen nhw\u2019n tyfu llysiau, plannu coed, a dal anifeiliaid, megis llygod, cwningod a gwiwerod, mewn trap i wneud cawl. Un diwrnod fe \u00e2 Rowenna i\u2019r brif ffordd i ddwyn arwydd er mwyn gwneud caead i focs madarch. Dychryna pan w\u00eal ddyn yn beicio ar y ffordd sy\u2019n laswellt i gyd. Mae rhywun arall yn dal i fyw yn yr ardal.  Gadawa anrhegion i Si\u00f4n a hithau ar garreg y drws a daw\u2019r ddau\u2019n gariadon. Er hyn, nid yw\u2019n datgelu bodolaeth Gwion wrth Si\u00f4n. Fe ddiflanna Gwion dros nos, a ni \u0175yr Rowenna os yw\u2019n fyw neu\u2019n farw. Ni \u0175yr chwaith os yw\u2019n gwybod ei bod yn disgwyl ei fabi- Dwynwen. Yn dilyn cyngor gan Gwion, mae Rowenna yn dechrau torri i mewn i dai Nebo er mwyn casglu rhagor o nwyddau er mwyn goroesi. Nid yw\u2019n gadael i Si\u00f4n fentro ei hun i\u2019r tai gan fod cymaint o gyrff meirwon ynddynt ar \u00f4l y Terfyn. Mae gan Si\u00f4n feddwl y byd o Dwynwen. Fe garia hi mewn sling o gwmpas yr ardd a\u2019r pentref. Rhanna hefyd ei gyfrinach \u00e2 hi am Gwdig, y sgwarnog gyda dau wyneb. Daw bwlch anferth rhwng Si\u00f4n a Rowenna wedi marwolaeth Dwynwen a phrydera Rowenna bod Si\u00f4n am ei gadael. Clo\u2019r nofel yn llawn ansicrwydd wedi iddynt glywed s\u0175n hofrennydd a cheir heddlu a gwelant oleuadau ym M\u00f4n. Mae Si\u00f4n yn gyffrous bod rhywun am eu hachub tra teimla Rowenna bod Terfyn arall ar ei ffordd. Nid yw eisiau dychwelyd i\u2019w hen fyd diflas a phrysur.  Cymeriadau Rowenna Cyn y terfyn, fe weithia Rowenna mewn siop trin gwallt. Awgrymir ei bod wedi cael bywyd caled gan ei bod wedi bod yn byw mewn fflat cyngor ac nid oes ganddi rieni. Mae ei bywyd hi\u2019n arwynebol \u2013 tynna luniau ffug ar ei ff\u00f4n symudol er mwyn eu rhannu ar wefannau cymdeithasol a thro at win a sm\u00f4c i ymlacio. Ond ar \u00f4l clywed am ffrwydradau America, daw newid yn ei chymeriad. Yn ymarferol,  llenwa\u2019r garej  gyda bwyd a nwyddau, ac argraffa wybodaeth oddi ar y we am sut i fyw\u2019n hunangynhaliol. Wedi\u2019r Terfyn, mae hi\u2019n cario d\u0175r o\u2019r afon i sicrhau bod Si\u00f4n a hithau\u2019n goroesi salwch y cwmwl gwenwynig, fe ddysga Si\u00f4n sut i blannu llysiau a choed, a dalia anifeiliaid gwyllt mewn trap i wneud cawl \u00e2 hwy. ar ben hynny, mae hi\u2019n dwyn llyfrau o\u2019r llyfrgell er mwyn addysgu Si\u00f4n gan nad yw\u2019r ysgol yn bodoli bellach.   Mae hi\u2019n amddiffynnol iawn o\u2019i phlant. Mae hi\u2019n lladd Gwdig rhag ofn i\u2019w phlant weld y fath erchylltra ac nid yw\u2019n gadael i Si\u00f4n dorri mewn i dai Nebo oni bai ei bod hi\u2019n mynd yno o\u2019i flaen i sicrhau nad oes cyrff yn y tai. Caiff Rowenna sawl sgwrs gyda\u2019i mab ar ben y lean-to sy\u2019n dangos agosatrwydd anghyffredin rhwng mam a\u2019i phlentyn. Yn aml, mae Rowenna yn rhannu ei hatgofion am fywyd cyn y Terfyn gyda\u2019i mab.  Er hyn, mae gan Rowenna ei chyfrinachau. Nid yw\u2019n dweud wrth Si\u00f4n am fodolaeth Gwion ac mae yntau\u2019n rhy ifanc i gwestiynu sut y mae hi\u2019n feichiog. Wedi marwolaeth Dwynwen, mae Rowenna yn torri ei chalon ac fe achosa hyn densiwn rhwng Si\u00f4n a hithau.  Pan ddaw arwyddion bod yr hen fyd yn dychwelyd, digalonna Rowenna. Er bod y Terfyn wedi\u2019i heneiddio, teimla gryfder a phwrpas \u2013 nid yw eisiau dychwelyd i ddiflastod y byd modern.  Si\u00f4n Cyn y Terfyn, bachgen swil ac eiddil yw Si\u00f4n. Wedi\u2019r trychineb, mae\u2019n gorfod aeddfedu\u2019n sydyn a helpu ei fam i fyw\u2019n hunangynhaliol. Mae\u2019n fachgen deallus  ac mae wrth ei fodd yn darllen nofelau a\u2019r Beibl.  Gwelwn ochr sensitif iddo wrth iddo boeni am deimladau\u2019r llysiau yr oedd wedi\u2019u tyfu ac wrth iddo ofalu am Gwdig y sgwarnog. Ar ben hynny, mae o\u2019n ffeind iawn gyda\u2019i chwaer Dwynwen ac mae\u2019n gefn mawr i\u2019w fam wrth iddi roi genedigaeth iddi.  Mae Si\u00f4n yn mwynhau coginio yn ogystal ag adeiladu. Atgyweiria\u2019r t\u0177 pan fo\u2019r tywydd yn achosi problemau ac mae\u2019n adeiladu t\u0177 gwydr er mwyn tyfu rhagor o fwyd.  Ar \u00f4l marwolaeth Dwynwen, teimla gasineb am y tro cyntaf tuag at ei fam wedi i\u2019r ddau anghytuno am beth i ysgrifennu ar ei charreg fedd. Er ei chwilfrydedd pan glywa s\u0175n yr hofrennydd a\u2019r ceir heddlu, y mae o\u2019n addo aros gyda\u2019i fam pan ddychwela\u2019r byd modern.   Dwynwen Caiff Dwynwen Greta ei geni ar \u00f4l y Terfyn. Gwion yw ei thad \u2013dyn a w\u00eal Rowenna wrth ddwyn arwydd ar y brif ffordd i wneud caead bocs madarch. Penderfyna Rowenna gadw bodolaeth Gwion yn gyfrinach oddi wrth Si\u00f4n.   Fe wnaeth Si\u00f4n helpu\u2019i fam gyda genedigaeth ei chwaer, ac mae ganddo feddwl y byd ohoni. Mae o\u2019n darllen iddi, yn ei chario ar ei gefn wrth fynd am dro ac yn rhannu ei gyfrinach \u00e2 hi am Gwdig. Ymddangosa Dwynwen yn famol wrth iddi fwytho\u2019r sgwarnog bach.  Dirywia iechyd Dwynwen. Mae hi\u2019n wan ac mae ganddi beswch. Yn ddyflwydd oed, mae hi\u2019n marw a chaiff ei chladdu dan goeden afal yn yr ardd. Wedi marwolaeth Dwynwen, fe anghytuna Rowenna a Si\u00f4n am beth i ysgrifennu ar ei charreg fedd. Mae Si\u00f4n eisiau dyfyniad crefyddol ond mae Rowenna wedi colli ffydd yn Nuw ar \u00f4l colli ei merch fach.  Mr a Mrs Thorpe Prin gof sydd gan Si\u00f4n o\u2019u cymdogion Mr a Mrs Thorpe (David a Susan). Saeson ydynt ac mae ganddynt ddau o feibion sy\u2019n byw yn Llundain. Wedi\u2019r trydan ddiffodd, tyfa berthynas Rowenna gyda\u2019i chymdogion wrth iddynt warchod Si\u00f4n er mwyn iddi fynd i\u2019r dref. Penderfyna\u2019r ddau yrru tuag at Wylfa yn lle brwydro byw. Gadawant \u0175n i Rowenna i amddiffyn ei hun.  Nid yw Rowenna yn gadael i Si\u00f4n ddwyn nwyddau o\u2019r t\u0177, Sunningdale, ar \u00f4l iddynt adael.  Gaynor Gaynor yw ffrind pennaf Rowenna ac mae hi\u2019n ffigwr mamol yn ei bywyd. Gweithiau\u2019r ddwy yn y siop trin gwallt \u201cY Siswrn Arian\u201d. Mae Rowenna yn ffeind iawn efo Rowenna - cuddia greision a siocled i Si\u00f4n o dan y sinc a hi sy\u2019n perswadio mab Nancy Parry i rentu\u2019r t\u0177 yn Nebo i Rowenna. Yn deillio o\u2019i charedigrwydd tuag atynt, cwestiyna Si\u00f4n os bod Gaynor yn nain iddo. Wrth iddynt glywed ar y radio am  y ffrwydradau yn America, erfynia Rowenna arni i ddod i fyw at Si\u00f4n a hithau yn Nebo. Gwrthoda Gaynor ac ni wyddom os yw wedi goroesi neu beidio.   Gwion Caiff Rowenna fraw wrth weld Gwion yn beicio tuag ati ar y brif ffordd. Roedd hi wedi cymryd yn ganiataol nad oedd neb ar \u00f4l yn yr ardal. Er bod arni ofn ar y dechrau, teimla ryddhad cael siarad ag oedolyn arall. Cyflwyna Rowenna ei hun fel Greta a dyweda Gwion fod ganddo yntau deulu cyn y Terfyn. Symuda Gwion o d\u0177 i d\u0177 gan ddwyn bwyd a dillad.  Perswadia Rowenna i dorri mewn i dai Nebo ond rhybuddia hefyd bod cyrff mewn ambell i d\u0177 ar \u00f4l y cwmwl gwenwynig.  Rho Gwion far o siocled tywyll iddi i\u2019w roi i Si\u00f4n a daw\u2019r ddau\u2019n ffrindiau. Fe adawa Gwion anrhegion ar riniog eu drws yn rheolaidd ac mae Rowenna yn syrthio mewn cariad ag ef. Cara\u2019r ddau yn y twnnel tyfu yn ogystal \u00e2 th\u0177 Mr a Mrs Thorpe.  Syrthia Rowenna yn feichiog ond mae Gwion yn diflannu. Daw i\u2019r penderfyniad ei fod wedi marw gan nad yw eisiau wynebu ei fod wedi troi ei gefn arni.   Mab Nancy Parry Nid ydym yn gwybod beth yw enw tad Si\u00f4n dim ond ei fod yn fab i Nancy Parry. Roedd Nancy yn un o gwsmeriaid rheolaidd \u201cY Siswrn Arian\u201d, ac mae ei mab mewn penbleth beth i wneud \u00e2\u2019i th\u0177 yn Nebo ar \u00f4l iddi farw. Diolch i Gaynor, cytunwyd bod Rowenna yn rhentu\u2019r t\u0177.  Datblyga berthynas Rowenna \u00e2 mab Nancy pan ddaw yno i gasglu arian rent. Pan syrthia Rowenna yn feichiog, mae o\u2019n addo gadael ei wraig a\u2019i blant \u2013 ond nid yw\u2019n cadw at ei air. Wedi iddi eni Si\u00f4n, nid yw\u2019n camu dros y trothwy i weld ei fab. Dywed Rowenna bod Si\u00f4n wedi etifeddu dannedd cam ei dad.  Addasiad llwyfan o'r nofel Addaswyd y nofel yn ddrama lwyfan gan Manon Steffan Ros ar y cyd ag Elgan Rhys, un o gyfarwyddwyr cwmni\u2019r Fr\u00e2n W\u00ean. Elin Steele oedd cynllunydd y set a\u2019r gwisgoedd a Robin Edwards (R.Seiliog) oedd y cyfansoddwr.  Mewn partneriaeth \u00e2 Galeri, a gyda chefnogaeth ariannol gan Gyngor Celfyddydau Cymru, bu\u2019r cynhyrchiad yn teithio theatrau ar draws Cymru yng Ngwanwyn 2020.  Dechreuodd y daith yn Galeri, Caernarfon ar 31 Ionawr gan ymweld \u00e2 Phwllheli, Caerdydd, Aberhonddu, Aberystwyth, Rhosllannerchrugog, Gartholwg, Caerfyrddin, Pontardawe a Dyffryn Aeron. Daeth y daith i ben yn Pontio, Bangor ar y 6ed o Fawrth.   Tara Bethan oed yn actio Rowenna ac Eben James oedd yn actio Si\u00f4n. Yr actorion eraill oedd Ll\u0177r Edwards, Leah Gaffey a C\u00eat Haf. Defnyddiwyd pypedau i bortreadu Dwynwen a Gwdig, y sgwarnog.  Cyfieithiadau Fis Medi 2020, cyhoeddwyd cyfieithiad Pwyleg gan Marta Listewnik, dan y teitl Niebieska Ksi\u0119ga z Nebo. Disgwylir (2020) cyhoeddi cyfieithiad Saesneg gan yr actores ei hun hefyd. Gwobrau Enillydd y Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 2018 Rhestr Fer Gwobr Tir na n-Og 2019 Llyfr y Flwyddyn 2019 Cyfeiriadau","654":"Nofel gan Manon Steffan Ros yw Llyfr Glas Nebo. Cyhoeddwyd y llyfr gan Y Lolfa yn 2018 i adolygiadau positif.Mae'r stori'n digwydd mewn byd \u00f4l-apocalyptaidd yn y wlad ger Nebo, pentref yn Arfon, Gwynedd.  Mae'r bachgen Si\u00f4n, ei fam Rowenna, a'i chwaer fach, Dwynwen, yn geisio goroesi ar \u00f4l Y Terfyn \u2013 yr hunllef a gafodd effaith ddychrynllyd ar drigolion yr ardal a thu hwnt. Dros gyfnod o flynyddoedd mae Si\u00f4n a Rowenna yn cofnodi eu hanes mewn llyfr nodiadau glas y daethon nhw o hyd iddo mewn t\u0177 yn Nebo. Cafodd y llyfr ei addasu yn sioe llwyfan gan Fr\u00e2n Wen yn 2020. Cyflwyniad Ysgrifennwyd Llyfr Glas Nebo gan Manon Steffan Ros. Enillodd  y nofel y Fedal Ryddiaith yn 2018 yn ogystal \u00e2 gwobr Llyfr y Flwyddyn yn 2019. Cawn hanes mam a mab yn ceisio goroesi ar \u00f4l y Terfyn \u2013 trychineb a gafodd effaith ddychrynllyd ar yr ardal a thu hwnt.  Teitl y nofel Daw teitl y nofel o\u2019r enw a roddodd Si\u00f4n ar ddyddiaduron ei fam ac yntau sef Llyfr Glas Nebo. Seliwyd yr enw ar y llyfrau hanesyddol Llyfr Du Caerfyrddin a Llyfr Coch Hergest yn ogystal \u00e2 \u2018i ardal sef Nebo, ger Llanllyfni. Crynodeb o\u2019r nofel  Cyfres o ddyddiaduron Si\u00f4n a\u2019i fam, Rowenna yw Llyfr Glas Nebo. Ysgrifenna Rowenna am fywyd cyn y Terfyn tra ysgrifenna Si\u00f4n am ei fywyd wedi\u2019r Terfyn. Syniad Rowenna yw cadw dyddiadur gan nad oes ganddi ragor i ddysgu i\u2019w mab.  Cyn y terfyn, fe weithia Rowenna mewn siop trin gwallt gyda Gaynor yn y \u201cSiswrn Arian\u201d. Roedd hi\u2019n byw yn un o fflatiau\u2019r cyngor tan iddi rentu hen d\u0177 anial Nancy Parry. Daw ei mab i\u2019r t\u0177 i gasglu\u2019r arian rent, ac er ei fod yn briod, datblygir perthynas rhamantus rhwng y ddau. Nid yw\u2019n cadw at ei addewidion pan feichioga Rowenna ac mae\u2019n dewis peidio \u00e2 chroesi\u2019r trothwy i weld Si\u00f4n ar ol iddo gael ei eni.   Yn 2018, pan oedd Si\u00f4n yn chwech oedd fe ddigwyddodd y trychineb. Ni chawn wybod beth oedd achos y Terfyn ond awgrymir bod ymosodiad terfysgol wedi digwydd ar yr orsaf b\u0175er yn Ynys M\u00f4n a bod y wlad mewn rhyfel niwclear.   Ar \u00f4l clywed am ffrwydradau America ar y radio, mae\u2019r ardal mewn panig. Llenwa Rowenna\u2019r garej gyda bwyd a nwyddau. Yna, fe ddiffodda\u2019r trydan. Pythefnos ar \u00f4l hynny, mentra  Rowenna i\u2019r dref  i weld beth sy\u2019n digwydd, gan adael Si\u00f4n gyda\u2019r cymdogion, Mr a Mrs Thorpe. Mae\u2019r dref yn wag ac ar chw\u00e2l wedi i bobl dorri mewn i\u2019r siopau i ddwyn pres a bwyd cyn ffoi at deulu a ffrindiau. Gw\u00eal Rowenna hen ffrind ysgol iddi, Dylan, sy\u2019n ei chynghori i ddychwelyd i\u2019w chartref yng nghanol nunlle a chloi\u2019r drws. Ar ei ffordd adref, llenwa Rowenna ei char \u00e2 llyfrau Cymraeg o\u2019r llyfrgell er nad yw\u2019n hoff o ddarllen o gwbl.  Pythefnos yn ddiweddarach, gwelant gwmwl tywyll uwchben Ynys M\u00f4n a s\u0175n taran. Cilia\u2019r gwlithod a\u2019r adar a chilia Rowenna a Si\u00f4n i\u2019r t\u0177 gan gloi bob drws a ffenestr. Ni all Mr a Mrs Thorpe wynebu ansicrwydd y dyfodol ac felly maen nhw\u2019n penderfynu gyrru tuag at Wylfa. Penderfyniad a fydd yn dod \u00e2\u2019u bywyd a\u2019u hofnau i ben.  Am fisoedd ar \u00f4l y cwmwl gwenwynig, mae Rowenna a Si\u00f4n yn gaeth i\u2019w gwl\u00e2u gyda salwch difrifol ac oni bai bod ganddynt dd\u0175r o\u2019r afon ni fydden nhw wedi goroesi. Wedi iddynt wella, dechreuant ail adeiladu eu bywydau gan fyw\u2019n hunangynhaliol. Maen nhw\u2019n tyfu llysiau, plannu coed, a dal anifeiliaid, megis llygod, cwningod a gwiwerod, mewn trap i wneud cawl. Un diwrnod fe \u00e2 Rowenna i\u2019r brif ffordd i ddwyn arwydd er mwyn gwneud caead i focs madarch. Dychryna pan w\u00eal ddyn yn beicio ar y ffordd sy\u2019n laswellt i gyd. Mae rhywun arall yn dal i fyw yn yr ardal.  Gadawa anrhegion i Si\u00f4n a hithau ar garreg y drws a daw\u2019r ddau\u2019n gariadon. Er hyn, nid yw\u2019n datgelu bodolaeth Gwion wrth Si\u00f4n. Fe ddiflanna Gwion dros nos, a ni \u0175yr Rowenna os yw\u2019n fyw neu\u2019n farw. Ni \u0175yr chwaith os yw\u2019n gwybod ei bod yn disgwyl ei fabi- Dwynwen. Yn dilyn cyngor gan Gwion, mae Rowenna yn dechrau torri i mewn i dai Nebo er mwyn casglu rhagor o nwyddau er mwyn goroesi. Nid yw\u2019n gadael i Si\u00f4n fentro ei hun i\u2019r tai gan fod cymaint o gyrff meirwon ynddynt ar \u00f4l y Terfyn. Mae gan Si\u00f4n feddwl y byd o Dwynwen. Fe garia hi mewn sling o gwmpas yr ardd a\u2019r pentref. Rhanna hefyd ei gyfrinach \u00e2 hi am Gwdig, y sgwarnog gyda dau wyneb. Daw bwlch anferth rhwng Si\u00f4n a Rowenna wedi marwolaeth Dwynwen a phrydera Rowenna bod Si\u00f4n am ei gadael. Clo\u2019r nofel yn llawn ansicrwydd wedi iddynt glywed s\u0175n hofrennydd a cheir heddlu a gwelant oleuadau ym M\u00f4n. Mae Si\u00f4n yn gyffrous bod rhywun am eu hachub tra teimla Rowenna bod Terfyn arall ar ei ffordd. Nid yw eisiau dychwelyd i\u2019w hen fyd diflas a phrysur.  Cymeriadau Rowenna Cyn y terfyn, fe weithia Rowenna mewn siop trin gwallt. Awgrymir ei bod wedi cael bywyd caled gan ei bod wedi bod yn byw mewn fflat cyngor ac nid oes ganddi rieni. Mae ei bywyd hi\u2019n arwynebol \u2013 tynna luniau ffug ar ei ff\u00f4n symudol er mwyn eu rhannu ar wefannau cymdeithasol a thro at win a sm\u00f4c i ymlacio. Ond ar \u00f4l clywed am ffrwydradau America, daw newid yn ei chymeriad. Yn ymarferol,  llenwa\u2019r garej  gyda bwyd a nwyddau, ac argraffa wybodaeth oddi ar y we am sut i fyw\u2019n hunangynhaliol. Wedi\u2019r Terfyn, mae hi\u2019n cario d\u0175r o\u2019r afon i sicrhau bod Si\u00f4n a hithau\u2019n goroesi salwch y cwmwl gwenwynig, fe ddysga Si\u00f4n sut i blannu llysiau a choed, a dalia anifeiliaid gwyllt mewn trap i wneud cawl \u00e2 hwy. ar ben hynny, mae hi\u2019n dwyn llyfrau o\u2019r llyfrgell er mwyn addysgu Si\u00f4n gan nad yw\u2019r ysgol yn bodoli bellach.   Mae hi\u2019n amddiffynnol iawn o\u2019i phlant. Mae hi\u2019n lladd Gwdig rhag ofn i\u2019w phlant weld y fath erchylltra ac nid yw\u2019n gadael i Si\u00f4n dorri mewn i dai Nebo oni bai ei bod hi\u2019n mynd yno o\u2019i flaen i sicrhau nad oes cyrff yn y tai. Caiff Rowenna sawl sgwrs gyda\u2019i mab ar ben y lean-to sy\u2019n dangos agosatrwydd anghyffredin rhwng mam a\u2019i phlentyn. Yn aml, mae Rowenna yn rhannu ei hatgofion am fywyd cyn y Terfyn gyda\u2019i mab.  Er hyn, mae gan Rowenna ei chyfrinachau. Nid yw\u2019n dweud wrth Si\u00f4n am fodolaeth Gwion ac mae yntau\u2019n rhy ifanc i gwestiynu sut y mae hi\u2019n feichiog. Wedi marwolaeth Dwynwen, mae Rowenna yn torri ei chalon ac fe achosa hyn densiwn rhwng Si\u00f4n a hithau.  Pan ddaw arwyddion bod yr hen fyd yn dychwelyd, digalonna Rowenna. Er bod y Terfyn wedi\u2019i heneiddio, teimla gryfder a phwrpas \u2013 nid yw eisiau dychwelyd i ddiflastod y byd modern.  Si\u00f4n Cyn y Terfyn, bachgen swil ac eiddil yw Si\u00f4n. Wedi\u2019r trychineb, mae\u2019n gorfod aeddfedu\u2019n sydyn a helpu ei fam i fyw\u2019n hunangynhaliol. Mae\u2019n fachgen deallus  ac mae wrth ei fodd yn darllen nofelau a\u2019r Beibl.  Gwelwn ochr sensitif iddo wrth iddo boeni am deimladau\u2019r llysiau yr oedd wedi\u2019u tyfu ac wrth iddo ofalu am Gwdig y sgwarnog. Ar ben hynny, mae o\u2019n ffeind iawn gyda\u2019i chwaer Dwynwen ac mae\u2019n gefn mawr i\u2019w fam wrth iddi roi genedigaeth iddi.  Mae Si\u00f4n yn mwynhau coginio yn ogystal ag adeiladu. Atgyweiria\u2019r t\u0177 pan fo\u2019r tywydd yn achosi problemau ac mae\u2019n adeiladu t\u0177 gwydr er mwyn tyfu rhagor o fwyd.  Ar \u00f4l marwolaeth Dwynwen, teimla gasineb am y tro cyntaf tuag at ei fam wedi i\u2019r ddau anghytuno am beth i ysgrifennu ar ei charreg fedd. Er ei chwilfrydedd pan glywa s\u0175n yr hofrennydd a\u2019r ceir heddlu, y mae o\u2019n addo aros gyda\u2019i fam pan ddychwela\u2019r byd modern.   Dwynwen Caiff Dwynwen Greta ei geni ar \u00f4l y Terfyn. Gwion yw ei thad \u2013dyn a w\u00eal Rowenna wrth ddwyn arwydd ar y brif ffordd i wneud caead bocs madarch. Penderfyna Rowenna gadw bodolaeth Gwion yn gyfrinach oddi wrth Si\u00f4n.   Fe wnaeth Si\u00f4n helpu\u2019i fam gyda genedigaeth ei chwaer, ac mae ganddo feddwl y byd ohoni. Mae o\u2019n darllen iddi, yn ei chario ar ei gefn wrth fynd am dro ac yn rhannu ei gyfrinach \u00e2 hi am Gwdig. Ymddangosa Dwynwen yn famol wrth iddi fwytho\u2019r sgwarnog bach.  Dirywia iechyd Dwynwen. Mae hi\u2019n wan ac mae ganddi beswch. Yn ddyflwydd oed, mae hi\u2019n marw a chaiff ei chladdu dan goeden afal yn yr ardd. Wedi marwolaeth Dwynwen, fe anghytuna Rowenna a Si\u00f4n am beth i ysgrifennu ar ei charreg fedd. Mae Si\u00f4n eisiau dyfyniad crefyddol ond mae Rowenna wedi colli ffydd yn Nuw ar \u00f4l colli ei merch fach.  Mr a Mrs Thorpe Prin gof sydd gan Si\u00f4n o\u2019u cymdogion Mr a Mrs Thorpe (David a Susan). Saeson ydynt ac mae ganddynt ddau o feibion sy\u2019n byw yn Llundain. Wedi\u2019r trydan ddiffodd, tyfa berthynas Rowenna gyda\u2019i chymdogion wrth iddynt warchod Si\u00f4n er mwyn iddi fynd i\u2019r dref. Penderfyna\u2019r ddau yrru tuag at Wylfa yn lle brwydro byw. Gadawant \u0175n i Rowenna i amddiffyn ei hun.  Nid yw Rowenna yn gadael i Si\u00f4n ddwyn nwyddau o\u2019r t\u0177, Sunningdale, ar \u00f4l iddynt adael.  Gaynor Gaynor yw ffrind pennaf Rowenna ac mae hi\u2019n ffigwr mamol yn ei bywyd. Gweithiau\u2019r ddwy yn y siop trin gwallt \u201cY Siswrn Arian\u201d. Mae Rowenna yn ffeind iawn efo Rowenna - cuddia greision a siocled i Si\u00f4n o dan y sinc a hi sy\u2019n perswadio mab Nancy Parry i rentu\u2019r t\u0177 yn Nebo i Rowenna. Yn deillio o\u2019i charedigrwydd tuag atynt, cwestiyna Si\u00f4n os bod Gaynor yn nain iddo. Wrth iddynt glywed ar y radio am  y ffrwydradau yn America, erfynia Rowenna arni i ddod i fyw at Si\u00f4n a hithau yn Nebo. Gwrthoda Gaynor ac ni wyddom os yw wedi goroesi neu beidio.   Gwion Caiff Rowenna fraw wrth weld Gwion yn beicio tuag ati ar y brif ffordd. Roedd hi wedi cymryd yn ganiataol nad oedd neb ar \u00f4l yn yr ardal. Er bod arni ofn ar y dechrau, teimla ryddhad cael siarad ag oedolyn arall. Cyflwyna Rowenna ei hun fel Greta a dyweda Gwion fod ganddo yntau deulu cyn y Terfyn. Symuda Gwion o d\u0177 i d\u0177 gan ddwyn bwyd a dillad.  Perswadia Rowenna i dorri mewn i dai Nebo ond rhybuddia hefyd bod cyrff mewn ambell i d\u0177 ar \u00f4l y cwmwl gwenwynig.  Rho Gwion far o siocled tywyll iddi i\u2019w roi i Si\u00f4n a daw\u2019r ddau\u2019n ffrindiau. Fe adawa Gwion anrhegion ar riniog eu drws yn rheolaidd ac mae Rowenna yn syrthio mewn cariad ag ef. Cara\u2019r ddau yn y twnnel tyfu yn ogystal \u00e2 th\u0177 Mr a Mrs Thorpe.  Syrthia Rowenna yn feichiog ond mae Gwion yn diflannu. Daw i\u2019r penderfyniad ei fod wedi marw gan nad yw eisiau wynebu ei fod wedi troi ei gefn arni.   Mab Nancy Parry Nid ydym yn gwybod beth yw enw tad Si\u00f4n dim ond ei fod yn fab i Nancy Parry. Roedd Nancy yn un o gwsmeriaid rheolaidd \u201cY Siswrn Arian\u201d, ac mae ei mab mewn penbleth beth i wneud \u00e2\u2019i th\u0177 yn Nebo ar \u00f4l iddi farw. Diolch i Gaynor, cytunwyd bod Rowenna yn rhentu\u2019r t\u0177.  Datblyga berthynas Rowenna \u00e2 mab Nancy pan ddaw yno i gasglu arian rent. Pan syrthia Rowenna yn feichiog, mae o\u2019n addo gadael ei wraig a\u2019i blant \u2013 ond nid yw\u2019n cadw at ei air. Wedi iddi eni Si\u00f4n, nid yw\u2019n camu dros y trothwy i weld ei fab. Dywed Rowenna bod Si\u00f4n wedi etifeddu dannedd cam ei dad.  Addasiad llwyfan o'r nofel Addaswyd y nofel yn ddrama lwyfan gan Manon Steffan Ros ar y cyd ag Elgan Rhys, un o gyfarwyddwyr cwmni\u2019r Fr\u00e2n W\u00ean. Elin Steele oedd cynllunydd y set a\u2019r gwisgoedd a Robin Edwards (R.Seiliog) oedd y cyfansoddwr.  Mewn partneriaeth \u00e2 Galeri, a gyda chefnogaeth ariannol gan Gyngor Celfyddydau Cymru, bu\u2019r cynhyrchiad yn teithio theatrau ar draws Cymru yng Ngwanwyn 2020.  Dechreuodd y daith yn Galeri, Caernarfon ar 31 Ionawr gan ymweld \u00e2 Phwllheli, Caerdydd, Aberhonddu, Aberystwyth, Rhosllannerchrugog, Gartholwg, Caerfyrddin, Pontardawe a Dyffryn Aeron. Daeth y daith i ben yn Pontio, Bangor ar y 6ed o Fawrth.   Tara Bethan oed yn actio Rowenna ac Eben James oedd yn actio Si\u00f4n. Yr actorion eraill oedd Ll\u0177r Edwards, Leah Gaffey a C\u00eat Haf. Defnyddiwyd pypedau i bortreadu Dwynwen a Gwdig, y sgwarnog.  Cyfieithiadau Fis Medi 2020, cyhoeddwyd cyfieithiad Pwyleg gan Marta Listewnik, dan y teitl Niebieska Ksi\u0119ga z Nebo. Disgwylir (2020) cyhoeddi cyfieithiad Saesneg gan yr actores ei hun hefyd. Gwobrau Enillydd y Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 2018 Rhestr Fer Gwobr Tir na n-Og 2019 Llyfr y Flwyddyn 2019 Cyfeiriadau","656":"Cefnfor yr Iwerydd yw'r ail-fwyaf o gefnforoedd y byd, gydag arwynebedd o tua 106,460,000 square kilometre (41,100,000\u00a0mi\u00a0sgw). Mae'n gorchuddio tua 20 y cant o arwynebedd y Ddaear a thua 29 y cant o'i arwynebedd d\u0175r. Mae'n gwahanu'r \"Hen Fyd\" o'r \"Byd Newydd\" yn llygad yr Ewropead . Mae Cefnfor yr Iwerydd yn meddiannu basn hirgul, si\u00e2p S sy'n ymestyn yn hydredol rhwng Ewrop ac Affrica i'r dwyrain, ac America i'r gorllewin. Fel un gydran o'r Cefnfor Byd, mae wedi'i gysylltu yn y gogledd \u00e2 Chefnfor yr Arctig, \u00e2'r Cefnfor Tawel yn y de-orllewin, Cefnfor India yn y de-ddwyrain, a'r Cefnfor Deheuol yn y de (mae diffiniadau eraill yn disgrifio'r Iwerydd fel un sy'n ymestyn tua'r de i Antarctica). Rhennir Cefnfor yr Iwerydd yn ddwy ran, gan y Gwrth-gerrynt Cyhydeddol, gyda Gogledd Cefnfor yr Iwerydd a De Cefnfor yr Iwerydd tua 8\u00b0 N.Mae archwiliadau gwyddonol o F\u00f4r yr Iwerydd yn cynnwys alldaith Challenger, alldaith Meteor yr Almaen, Arsyllfa Ddaear Lamont-Doherty Prifysgol Columbia a Swyddfa Hydrograffig Llynges yr Unol Daleithiau. Geirdarddiad Mae'r ymddangosiad cyntaf o'r gair yn y Gymraeg yn bur fodern: 1913, ond mae M\u00f4r Werydd yn llawer h\u0177n, gyda'r cofnod cyntaf i'w gael yn dyddio'n \u00f4l i 1548. Daw'r gair Saesneg Atlantic, fodd bynnag, o'r Groeg Atlantik\u00f4i pel\u00e1gei (neu \u1f08\u03c4\u03bb\u03b1\u03bd\u03c4\u03b9\u03ba\u1ff7 \u03c0\u03b5\u03bb\u03ac\u03b3\u03b5\u03b9), lle mae'r enw'n cyfeirio at y duw Atlas. Maint a data Diffiniodd y Sefydliad Hydrograffig Rhyngwladol (IHO) derfynau'r cefnforoedd a'r moroedd ym 1953, ond mae rhai o'r diffiniadau hyn wedi'u diwygio ers hynny ac nid yw rhai yn cael eu defnyddio gan amrywiol awdurdodau, sefydliadau a gwledydd, gweler er enghraifft Llyfr Ffeithiau'r Byd y CIA. Yn gyfatebol, mae maint a nifer y cefnforoedd a'r moroedd yn amrywio. Mae Cefnfor yr Iwerydd wedi'i ffinio \u00e2'r gorllewin gan Ogledd a De America. Mae'n cysylltu \u00e2 Chefnfor yr Arctig trwy Culfor Denmarc, M\u00f4r yr Ynys Las, M\u00f4r Norwy a M\u00f4r Barents. I'r dwyrain, ffiniau'r cefnfor yw Ewrop: Culfor Gibraltar (lle mae'n cysylltu \u00e2 M\u00f4r y Canoldir - un o'i foroedd ymylol - ac, yn ei dro, y M\u00f4r Du, y mae'r ddau ohonynt hefyd yn cyffwrdd ag Asia) a Affrica. Yn y de-ddwyrain, mae'r M\u00f4r Iwerydd yn llifo i Gefnfor India. Mae Meridian 20\u00b0 y Dwyrain, sy'n rhedeg i'r de o Cape Agulhas i Antarctica yn diffinio'i ffin. Yn niffiniad 1953 mae'n ymestyn i'r de i Antarctica, tra mewn mapiau diweddarach mae Cefnfor y De yn ffinio ag ef ar paralel 60\u00b0. Mae gan yr Iwerydd arfordiroedd afreolaidd wedi'u mewnoli gan nifer o gilfachau, gwlff a moroedd. Ymhlith y rhain mae M\u00f4r y Baltig, y M\u00f4r Du, M\u00f4r y Carib\u00ee, Culfor Davis , Culfor Denmarc, rhan o Dramwyfa Drake, Gwlff Mecsico, M\u00f4r Labrador, M\u00f4r y Canoldir , M\u00f4r y Gogledd, M\u00f4r Norwy, bron pob un o F\u00f4r Scotia, a llednentydd eraill. Gan gynnwys y moroedd ymylol hyn, mae morlin M\u00f4r yr Iwerydd yn mesur 111,866\u00a0km (69,510\u00a0mi) o'i gymharu \u00e2 135,663\u00a0km (84,297\u00a0mi) ar gyfer y M\u00f4r Tawel.Gan gynnwys ei foroedd ymylol, mae M\u00f4r yr Iwerydd yn gorchuddio arwynebedd o 106,460,000\u00a0km   neu 23.5% o'r cefnfor byd-eang ac mae ganddo gyfaint o 310,410,900\u00a0km   neu 23.3% o gyfanswm cyfaint cefnforoedd y ddaear. Ac eithrio ei foroedd ymylol, mae M\u00f4r yr Iwerydd yn gorchuddio 81,760,000\u00a0km   ac mae ganddo gyfaint o 305,811,900\u00a0km. Mae Gogledd yr Iwerydd yn cwmpasu 41,490,000\u00a0km   (11.5%) a De'r Iwerydd 40,270,000\u00a0km (11.1%). Y dyfnder ar gyfartaledd yw 3,646\u00a0m (11,962\u00a0tr) a'r dyfnder mwyaf, y Milwaukee Deep yn Ffos Puerto Rico, yw 8,376\u00a0m (27,480\u00a0ft).   Bathymetreg Dominyddir bathymetreg Cefnfor yr Iwerydd gan gyfres o fynyddoedd tanfor o'r enw Crib Canol yr Iwerydd (MAR). Mae'n rhedeg o 87\u00b0 G neu 300\u00a0km (190\u00a0mi) i'r de o Begwn y Gogledd i Ynys Bouvet is-Artig ar 54\u00b0 S.  Crib Canol yr Iwerydd (MAR) Mae'r MAR (Mid-Atlantic Ridge) yn rhannu'r Iwerydd yn hydredol (longitudinally) yn ddau hanner, ac ym mhob un ohonynt mae cyfres o fasnau wedi'u hamffinio gan gribau eilaidd, transverse. Mae'r MAR yn cyrraedd dros 2,000m (6,600tr) ar hyd y rhan fwyaf o'i hyd, ond mae namau trawsnewid mwy mewn dau le yn tarfu arno: Ffos Romanche ger y Cyhydedd a Pharth Torri Gibbs ar 53\u00b0 N. Mae'r MAR yn rhwystr i dd\u0175r gwaelod, ond ar y ddau ddiffyg hyn gall ceryntau d\u0175r dwfn basio o un ochr i'r llall. Mae'r MAR yn codi 2\u20133\u00a0km (1.2\u20131.9\u00a0mi) uwchben llawr y cefnfor o'i amgylch a'i ddyffryn rhwyg (rift valley) yw'r ffin ddargyfeiriol rhwng platiau Gogledd America ac Ewrasia yng Ngogledd yr Iwerydd a phlatiau De America ac Affrica yn Ne'r Iwerydd. Mae'r MAR yn cynhyrchu llosgfynyddoedd basaltig yn Eyjafjallaj\u00f6kull, Gwlad yr I\u00e2, a lafa gobennydd ar lawr y cefnfor. Mae dyfnder y d\u0175r ar frig y grib yn llai na 2,700\u00a0m (1,500 o yn y rhan fwyaf o leoedd, tra bod gwaelod y grib dair gwaith mor ddwfn. Llawr y cefnfor Mae silffoedd cyfandirol yr Iwerydd yn llydan oddi ar Newfoundland, de America fwyaf deheuol, a gogledd-ddwyrain Ewrop. Yng ngorllewin yr Iwerydd mae llwyfannau carbonad yn dominyddu ardaloedd mawr, er enghraifft, Llwyfandir Blake a Bermuda Rise. Mae M\u00f4r yr Iwerydd wedi'i amgylchynu gan ymylon goddefol (passive margins)ac eithrio mewn ychydig o lefydd lle mae ymylon gweithredol yn ffurfio ffosydd dwfn: Ffos Puerto Rico (8,376\u00a0m neu 27,480\u00a0tr, dyfnder mwyaf) yn ffos orllewinol yr Iwerydd a Ffos De Sandwich ( 8,264\u00a0m neu 27,113\u00a0ft ) yn Ne'r Iwerydd. Mae yna nifer o geunentydd tanfor oddi ar ogledd-ddwyrain Gogledd America, gorllewin Ewrop, a gogledd-orllewin Affrica. Mae rhai o'r ceunentydd hyn yn ymestyn ar hyd y codiadau cyfandirol ac ymhellach i'r gwastadeddau affwysol fel sianeli m\u00f4r dwfn.Ym 1922 digwyddodd eiliad hanesyddol mewn cartograffeg ac eigioneg. Defnyddiodd yr USS Stewart Darganfyddwr Dyfnder Sonig y llynges i dynnu map parhaus ar draws gwely M\u00f4r yr Iwerydd. Mae'r syniad o sonar yn syml gyda guriadau (neu 'bylsiau') yn cael eu hanfon o'r llong, ac sydd yn eu tro'n bownsio oddi ar lawr y cefnfor, yna'n dychwelyd i'r llong. Credir bod llawr y cefnfor dwfn yn weddol wastad gyda dyfnderoedd achlysurol, gwastadeddau affwysol, ffosydd, gwythiennau, basnau, llwyfandir, ceunentydd, a mynyddoedd guyot. Ceir silffoedd amrywiol ar hyd ymylon y cyfandiroedd (oddeutu 11% o'r dopograffeg waelod) heb lawer o sianeli dwfn wedi'u torri ar draws y codiad cyfandirol. Y dyfnder cymedrig rhwng 60 \u00b0 N a 60 \u00b0 S yw 3,730\u00a0m (12,240\u00a0tr), neu'n agos at y cyfartaledd ar gyfer y cefnfor byd-eang, gyda dyfnder moddol rhwng 4,000 a 5,000\u00a0m (13,000 a 16,000\u00a0tr).Yn Ne'r Iwerydd mae Crib Walvis a Rio Grande Rise yn ffurfio rhwystrau i geryntau cefnfor. Mae'r Laurentian Abyss i'w gael oddi ar arfordir dwyreiniol Canada.  Nodweddion d\u0175r Mae tymeredd d\u0175r wyneb (sy'n amrywio yn \u00f4l lledred, systemau cyfredol, a'r tymor) yn amrywio o dan \u22122\u00a0\u00b0C (28\u00a0\u00b0F) i dros 30\u00a0\u00b0C (86\u00a0\u00b0F) . Mae'r tymereddau uchaf yn digwydd i'r gogledd o'r cyhydedd, a gwelir isafswm gwerthoedd yn y rhanbarthau pegynol. Yn y lledredau canol, arwynebedd yr amrywiadau tymheredd uchaf, gall y gwerthoedd amrywio 7\u20138\u00a0\u00b0C (13\u201314\u00a0\u00b0F) . Rhwng mis Hydref a mis Mehefin mae'r wyneb fel arfer wedi'i orchuddio \u00e2 rhew m\u00f4r ym M\u00f4r Labrador, Culfor Denmarc, a M\u00f4r Baltig. Mae effaith Coriolis yn cylchredeg d\u0175r Gogledd yr Iwerydd i gyfeiriad clocwedd, ond mae d\u0175r De'r Iwerydd yn cylchredeg yn wrthglocwedd. Mae llanw'r de yng Nghefnfor yr Iwerydd yn lled-ddyddiol; hynny yw, mae dwy lanw uchel yn digwydd bob 24 awr lleuad. Mewn lledredau uwch na 40\u00b0 i'r Gogledd mae rhywfaint o osciliad o'r dwyrain i'r gorllewin, a elwir yn osciliad Gogledd yr Iwerydd .  Halltedd Ar gyfartaledd, yr Iwerydd yw'r cefnfor mwyaf hallt; mae halltedd y d\u0175r wyneb yn y cefnfor agored yn amrywio o 33 i 37 rhan y fil (3.3\u20133.7%) yn \u00f4l m\u00e0s ac mae'n amrywio yn \u00f4l lledred a thymor. Mae anweddiad, dyodiad, mewnlif afon a thoddi i\u00e2 m\u00f4r yn dylanwadu ar werthoedd halltedd yr wyneb. Er bod y gwerthoedd halltedd isaf ychydig i'r gogledd o'r cyhydedd (oherwydd glawiad trofannol trwm), yn gyffredinol, mae'r gwerthoedd isaf yn y lledredau uchel ac ar hyd arfordiroedd lle mae afonydd mawr yn mynd i mewn. Mae'r gwerthoedd halltedd uchaf i'w cael ar oddeutu 25 \u00b0 gogledd a de, mewn rhanbarthau isdrofannol gyda glawiad isel ac anweddiad uchel.  Hinsawdd Mae hinsawdd yn cael ei ddylanwadu gan dymheredd dyfroedd yr wyneb a cheryntau d\u0175r yn ogystal \u00e2 gwyntoedd. Oherwydd gallu mawr y cefnfor i storio a rhyddhau gwres, mae hinsoddau morwrol yn fwy cymedrol ac mae ganddynt amrywiadau tymhorol llai eithafol na hinsoddau mewndirol. Gellir brasamcanu dyodiad o ddata tywydd arfordirol a thymheredd yr aer o dymheredd y d\u0175r. Y cefnforoedd yw prif ffynhonnell y lleithder atmosfferig a geir trwy anweddiad. Mae parthau hinsoddol yn amrywio yn \u00f4l lledred; mae'r parthau cynhesaf yn ymestyn ar draws M\u00f4r yr Iwerydd i'r gogledd o'r cyhydedd. Mae'r parthau oeraf mewn lledredau uchel, gyda'r rhanbarthau oeraf yn cyfateb i'r ardaloedd sydd wedi'u gorchuddio \u00e2 rhew m\u00f4r. Mae ceryntau cefnfor yn dylanwadu ar yr hinsawdd trwy gludo dyfroedd cynnes ac oer i ranbarthau eraill. Mae'r gwyntoedd sy'n cael eu hoeri neu eu cynhesu wrth chwythu dros y ceryntau hyn yn dylanwadu ar ardaloedd tir cyfagos. Credir bod gan Ffrwd y Gwlff a'i estyniad gogleddol tuag at Ewrop, Drifft Gogledd yr Iwerydd rywfaint o ddylanwad ar yr hinsawdd. Er enghraifft, mae Llif y Gwlff yn helpu tymereddau cymedrol y gaeaf ar hyd arfordir de-ddwyrain Gogledd America, gan ei gadw'n gynhesach yn y gaeaf ar hyd yr arfordir nag ardaloedd mewndirol. Mae Llif y Gwlff hefyd yn cadw tymereddau eithafol rhag digwydd ar Benrhyn Florida. Yn y lledredau uwch, mae Drifft Gogledd yr Iwerydd, yn cynhesu'r awyrgylch dros y cefnforoedd, gan gadw Ynysoedd Prydain a gogledd-orllewin Ewrop yn ysgafn ac yn gymylog, ac nid yn oer iawn yn y gaeaf fel lleoliadau eraill ar yr un lledred uchel. Mae'r ceryntau d\u0175r oer yn cyfrannu at niwl trwm oddi ar arfordir dwyrain Canada (ardal Grand Banks Newfoundland) ac arfordir gogledd-orllewin Affrica. Yn gyffredinol, mae gwyntoedd yn cludo lleithder ac aer dros y tir.  Peryglon naturiol Bob gaeaf, mae'r Icelandic Low yn cynhyrchu llawer o stormydd. Mae mynyddoedd i\u00e2 i'w cael fel arfer rhwng dechrau Chwefror a diwedd Gorffennaf ar draws y lonydd llongau ger Grand Banks Newfoundland. Mae'r tymor i\u00e2 yn hirach yn y rhanbarthau pegynol, ond nid oes llawer o longau yn yr ardaloedd hynny. Mae corwyntoedd yn berygl yn rhannau gorllewinol Gogledd yr Iwerydd yn ystod yr haf a'r hydref. Oherwydd y wind shear cryf a chyson a Pharth Cydgyfeirio Rhyngddiwylliannol gwan, mae seiclonau trofannol De'r Iwerydd yn brin.  Daeareg a thectoneg platiau Mae gan Cefnfor yr Iwerydd gramen gefnforol maffig trwchus sy'n cynnwys basalt a gabbro sydd wedi'i orchuddio \u00e2 chlai m\u00e2n, llaid a siliceous ooze ar y gwastadedd affwysol. Mae'r ymylon cyfandirol a'r silff gyfandirol yn nodi dwysedd is. Mae'r gramen gefnforol hynaf yn yr Iwerydd hyd at 145 miliwn o flynyddoedd CP ac wedi'i lleoli oddi ar arfordir gorllewinol Affrica ac arfordir dwyreiniol Gogledd America, neu ar y naill ochr i Dde'r Iwerydd.Mewn sawl man, mae'r silff gyfandirol a'r llethr cyfandirol wedi'u gorchuddio \u00e2 haenau gwaddodol trwchus. Er enghraifft, ar ochr Gogledd America i'r cefnfor, mae dyddodion carbonad mawr wedi'u ffurfio mewn dyfroedd bas cynnes fel Florida a'r Bahamas, tra bod tywod a silt yn gyffredin mewn ardaloedd o silffoedd bas fel Banc Georges. Cludwyd tywod bras, clogfeini a chreigiau i rai ardaloedd, megis oddi ar arfordir Nova Scotia neu Gwlff Maine yn ystod oesoedd i\u00e2'r Pleistosen.   Canol yr Iwerydd Dechreuwyd chwalu Pangea yng Nghanol yr Iwerydd, rhwng Gogledd America a Gogledd-orllewin Affrica, lle agorodd basnau rhwyg yn ystod y Triasig Hwyr a'r Jwrasig Cynnar. Yn ystod y cyfnod hwn hefyd codwyd ymchwydd cyntaf Mynyddoedd yr Atlas. Mae'r union amseriad yn ddadleuol gydag amcangyfrifon yn amrywio o 200 i 170\u00a0Ma. Roedd agor Cefnfor yr Iwerydd yn cyd-daro \u00e2 chwalfa gychwynnol y Pangea gor-gyfandirol, a gychwynnwyd gan ffrwydrad Talaith Magmatig Canol yr Iwerydd (CAMP), un o'r ardaloedd igneaidd mwyaf helaeth a swmpus a welwyd erioed yn hanes y Ddaear sy'n gysylltiedig gyda'r digwyddiad difodiant Triasig-Jwrasig, un o ddigwyddiadau difodiant mawr y Ddaear.Caeodd ffurfiant Isthmus Canol America y Central American Seaway ar ddiwedd y Pliocene 2.8 Ma yn \u00f4l. Arweiniodd ffurfio'r isthmws at fudo a difodiant llawer o anifeiliaid a oedd yn byw ar y tir, a elwir yn \"Gyfnewidfa Fawr America\", ond arweiniodd cau'r m\u00f4r at \"Sgism Fawr America\" wrth iddo effeithio ar geryntau cefnfor, halltedd a thymheredd M\u00f4r yr Iwerydd a'r M\u00f4r Tawel. Daeth organebau morol ar ddwy ochr yr isthmws yn ynysig a naill ai'n dargyfeirio neu'n diflannu. Gogledd yr Iwerydd Yn ddaearegol, Gogledd yr Iwerydd yw'r ardal sydd wedi'i hamffinio i'r de gan ddau ymyl cyfun, Newfoundland ac Iberia, ac i'r gogledd gan Fasn Ewrasiaidd yr Arctig. Dilynwyd agoriad Gogledd yr Iwerydd ymylon ei ragflaenydd yn agos iawn, sef Cefnfor Iapetus, gan ledaenu o Ganol yr Iwerydd mewn chwe cham: Iberia\u2013Newfoundland, Porcupine\u2013Gogledd America, Ewrasia\u2013Yr Ynys Las, Ewrasia\u2013Gogledd America. Mae systemau taenu gweithredol ac anweithredol yn yr ardal hon yn cael eu nodi gan y rhyngweithio gyda hotspot Gwlad yr I\u00e2. Arweiniodd ymledu ar lan y m\u00f4r at ymestyn y gramen a ffurfiannau cafnau a basnau gwaddodol.  Dechreuodd y lledaenu a'r gwasgaru yma agor M\u00f4r Labrador tua 61 miliwn o flynyddoedd CP, gan barhau tan 36 miliwn o flynyddoedd CP. Mae daearegwyr yn gwahaniaethu dau gam magmatig: mae'r naill o 62 i 58 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l yn rhagflaenu gwahanu'r Ynys Las o ogledd Ewrop a'r llall rhwng 56 i 52 miliwn o flynyddoedd CP wrth i'r gwahanu ddigwydd. Dechreuodd Gwlad yr I\u00e2 ffurfio 62 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l. Mae llawer iawn o basalt a ffrwydrodd yn y cyfnod hwn i'w gael ar Ynys Baffin, yr Ynys Las, Ynysoedd Ffaro'r Alban, gyda chwympiadau lludw yng Ngorllewin Ewrop yn gweithredu fel marciwr stratigraffig. Achosodd agor Gogledd yr Iwerydd godiad sylweddol o gramen gyfandirol ar hyd yr arfordir. Er enghraifft, er gwaethaf basalt 7 km o drwch, Cae Gunnbjorn yn Nwyrain yr Ynys Las yw'r pwynt uchaf ar yr ynys, wedi'i ddyrchafu'n cymaint fel bod y creigiau gwaddodol Mesos\u00f6ig h\u0177n yn ei waelod i'w gweld, yn debyg i hen gaeau lafa uwchben creigiau gwaddodol yn Ynysoedd Heledd gorllewin yr Alban.  De'r Iwerydd Torrodd Gorllewin Gondwana (De America ac Affrica) yn y cyfnod Cretasaidd Cynnar i ffurfio De'r Iwerydd. Nodwyd sut mae'r ddau gyfandir yn ffitio'n daclus ar y mapiau cynharaf a oedd yn cynnwys De'r Iwerydd.  Fodd bynnag, mae'r ffit godidog yma wedi profi'n broblemus ac mae ail-greu diweddarach wedi cyflwyno amryw barthau dadffurfiad ar hyd y traethlinau i ddarparu ar gyfer y toriad gogleddol. Mae rhwygiadau ac anffurfiannau rhyng-gyfandirol hefyd wedi'u cyflwyno i isrannu'r ddau blat cyfandirol yn is-blatiau.  Hanes Esblygodd bodau dynol yn Affrica; yn gyntaf trwy ffrydio oddi wrth epaod eraill tua 7 miliwn o flynyddoedd CP; gan datblygu offer carreg tua 2.6 miliwn o flynyddoedd CP (mCP); i esblygu o'r diwedd fel bodau dynol modern tua 200 mCP. Mae'r dystiolaeth gynharaf ar gyfer yr ymddygiad cymhleth yma wedi'i darganfod ar hyd arfordir De Affrica. Yn ystod y camau rhewlifol diweddaraf, cafodd gwastatiroedd tanddwr Banc Agulhas eu dinoethi gan godi'n uwch na lefel y m\u00f4r, a gan ymestyn arfordir De Affrica ymhellach i'r de fesul cannoedd o gilometrau.  Goroesodd poblogaeth fach o fodau dynol modern - llai na mil yn \u00f4l pob tebyg - drwy'r rhewlifau a hynny drwy addasu i'r amrywiaeth a gynigir gan y gwastadeddau Palaeo-Agulhas hyn. Mae'r GCFR wedi'i gyfyngu i'r gogledd gan Wregys Cape Fold ac arweiniodd yr ardal cyfyngedig i'r de ohono at ddatblygu rhwydweithiau cymdeithasol y daeth technolegau cymhleth Oes y Cerrig i'r amlwg yma. Felly mae hanes dynol yn cychwyn ar arfordiroedd De Affrica lle roedd parth rhynglanwol yn llawn pysgod cregyn, morloi ffwr, pysgod ac adar y m\u00f4r - a'r cwbwl yn darparu ffynonellau protein angenrheidiol.  Gwelir tarddiad Affricanaidd yr ymddygiad modern hwn gan engrafiadau 70,000 mCP yn Ogof Blombos, De Affrica.  Economi Mae M\u00f4r yr Iwerydd wedi cyfrannu'n sylweddol at ddatblygiad ac economi'r gwledydd cyfagos. Ar wah\u00e2n i brif lwybrau cludo a chyfathrebu trawsatlantig, mae M\u00f4r yr Iwerydd yn cynnig digonedd o ddyddodion petroliwm yng nghreigiau gwaddodol silffoedd y cyfandir. Mae M\u00f4r yr Iwerydd yn gyforiog o feysydd petroliwm a nwy, pysgod, mamaliaid morol ( morloi a morfilod), agregau tywod a graean, dyddodion placer a cherrig gwerthfawr. Ceir aur hefyd, milltir neu ddwy o dan y d\u0175r ar wely'r cefnfor, fodd bynnag, mae'r dyddodion hefyd wedi'u gorchuddio \u00e2 chraig y mae'n rhaid ei gloddio drwyddo. Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw ffordd gost-effeithiol i fwyngloddio neu dynnu aur o'r cefnfor i wneud elw. Mae cytuniadau rhyngwladol amrywiol yn ceisio lleihau llygredd a achosir gan fygythiadau amgylcheddol megis gollyngiadau olew, malurion morol, gollwng gwastraff ymbelydrol a llosgi gwastraff gwenwynig ar y m\u00f4r.  Pysgodfeydd Ceir mwy o bysgod ym M\u00f4r yr Iwerydd nag unrhyw gefnfor arall. Mae'r ardaloedd mwyaf cynhyrchiol i'r pysgotwr yn cynnwys Grand Banks Newfoundland, Silff yr Alban, Banc Georges oddi ar Cape Cod, Banciau Bahama, y dyfroedd o amgylch Gwlad yr I\u00e2, M\u00f4r Iwerddon, Bae Fundy, Banc Dogger M\u00f4r y Gogledd, ayb. Fodd bynnag, trawsnewidiwyd y pysgodfeydd yn sylweddol ers y 1950au a bellach mae llawer o'r dalfeydd mwyaf yn dirywio'n gyflym. Dim ond yng Nghefnfor India a Gorllewin y M\u00f4r Tawel y ceir gr\u0175p sy'n \"tueddu i gynyddu ers 1950\".  Materion amgylcheddol Rhywogaethau sydd mewn perygl Ymhlith y rhywogaethau morol sydd mewn perygl mae'r manatee, morloi, llewod y m\u00f4r, crwbanod a morfilod. Gall pysgota gyda rhwyd enfawr ladd dolffiniaid, albatrosiaid ac adar m\u00f4r eraill (adar y garn, auks), gan gyflymu dirywiad y stoc pysgod a chyfrannu at anghydfodau rhyngwladol. Gwastraff a llygredd Mae \"llygredd morol\" yn derm generig ar gyfer mynd i mewn i'r cefnfor o gemegau neu ronynnau a allai fod yn beryglus. Y tramgwyddwyr mwyaf yw afonydd a gyda hwy mae llawer o gemegau gwrtaith amaethyddol yn ogystal \u00e2 da byw a gwastraff dynol. Mae gormodedd o gemegau sy'n disbyddu ocsigen yn arwain at hypocsia a marwolaeth.Mae malurion morol, a elwir hefyd yn \"sbwriel morol\", yn disgrifio gwastraff a gr\u00ebwyd gan bobl ac sy'n arnofio mewn d\u0175r. Tuedda'r malurion cefnforol hyn i gronni ar yr arfordiroedd, gan olchi i'r lan yn aml lle mae'n cael ei alw'n \"sbwriel traeth\". Amcangyfrifir bod yr \"ardal sbwriel morol Gogledd yr Iwerydd\" gannoedd o gilometrau ar draws o ran maint.Mae pryderon llygredd eraill yn cynnwys gwastraff amaethyddol a threfol. Daw llygredd trefol o ddwyrain yr Unol Daleithiau, de Brasil, a dwyrain yr Ariannin; llygredd olew ym M\u00f4r y Carib\u00ee, Gwlff Mecsico, Llyn Maracaibo, M\u00f4r y Canoldir, a M\u00f4r y Gogledd; a gwastraff diwydiannol a llygredd carthion trefol yn y M\u00f4r Baltig, M\u00f4r y Gogledd a M\u00f4r y Canoldir. Roedd awyren USAF C-124 o Dover Air Force Base, Delaware yn cario tri bom niwclear dros Gefnfor yr Iwerydd pan gollodd b\u0175er. Gollyngodd y criw ddau fom niwclear dros fwrdd y llong ac maent ar wely'r m\u00f4r hyd heddiw (2021). Newid yn yr hinsawdd Mae gweithgaredd corwynt Gogledd yr Iwerydd wedi cynyddu dros y degawdau diwethaf oherwydd cynnydd yn nhymheredd wyneb y m\u00f4r (SST) mewn lledredau trofannol, newidiadau y gellir eu priodoli naill ai i Osgiliad Multidecadal naturiol yr Iwerydd (AMO) neu i newid hinsawdd anthropogenig.  Nododd adroddiad yn 2005 fod cylchrediad gwrthdroadol meridional yr Iwerydd (AMOC) wedi arafu 30% rhwng 1957 a 2004. Pe bai'r AMO yn gyfrifol am amrywioldeb tymheredd y dwr, byddai'r AMOC wedi cynyddu mewn cryfder, ac mae'n debyg nad yw hynny'n wir. Ar ben hynny, mae'n amlwg o ddadansoddiadau ystadegol o seiclonau trofannol blynyddol nad yw'r newidiadau hyn yn dangos multidecadal cyclicity. Felly, mae'n rhaid i'r newidiadau hyn yn yn nhymheredd wyneb y m\u00f4r gael eu hachosi gan weithgareddau dynol. Cyfeiriadau Darllen pellach Winchester, Simon (2010). Atlantic: A Vast Ocean of a Million Stories. HarperCollins UK. ISBN\u00a0978-0-00-734137-5. Dolenni allanol Cefnfor yr Iwerydd . Cartage.org.lb. \"Map o Arfordir yr Iwerydd yng Ngogledd America o Fae Chesapeake i Florida\" o 1639 trwy Lyfrgell Ddigidol y Byd","659":"Mae Ras Rhwyfo'r Her Geltaidd (fel arfer, \"Celtic Challenge\" ar lafar) yn ras rwyfo 150\u00a0km (96 milltir) o dref Arklow yn yr Iwerddon i Aberystwyth yng Nghymru. Mae'n ddigwyddiad bob dwy flynedd sydd fel arfer yn cael ei gynnal ar y dydd Sadwrn cyntaf ym mis Mai. Mae criwiau o Gymru, Iwerddon, Lloegr a chyn belled \u00e2'r Almaen yn cystadlu. Prif drefnwyr yr Her yng Nghymru yw Clwb Rhwyfo Aberystwyth.  Disgrifiad Mae'r ras ar agor i bob cwch 4-rhwyf gyda llyw. Ni dderbynnir unrhyw seddi llithro na rigwyr allanol. Y cofnodion dosbarth arferol yw Cychod Hir Celtaidd, cwch hir Sir Benfro, sgiff Arfordir Dwyrain Iwerddon, cwch dosbarth Gwyddelig Iwerddon gyfan ac amrywiaeth o sgiffiau Tafwys. Mae pob criw yn cynnwys 12 o bobl, felly mae strategaethau newid criw yn hanfodol. Mae categori Dynion H\u0177n ynghyd \u00e2 chategor\u00efau Merched H\u0177n, Cyn-filwyr, Cymysg ac Amrywiol.  Hanes Ym 1989 rhwyfodd criw o fad achub Aberystwyth o Arklow i Aberystwyth i godi arian ar gyfer Ap\u00eal Sganiwr Ysbyty Bronglais, gan godi swm o oddeutu \u00a34,000, gan gymryd ymhell dros 22 awr i gwblhau'r cwrs. Yn 1991 gwnaeth criw'r Bad Achub ras noddedig arall o Arklow i Aberystwyth gan godi arian tuag at yr Orsaf Bad Achub newydd yn Aberystwyth. O'r ddwy groesfan noddedig hon o Arklow y lluniwyd y syniad ar gyfer Her Geltaidd. Yn 1993 cynhaliwyd y ras Rhwyfo Her Geltaidd gyntaf gan ddechrau o Arklow ac yn gorffen yn Aberystwyth ac ers hynny mae'r her wedi digwydd ym 1995, 1997, 1999, 2002, 2006 a 2008. Cafodd digwyddiad 2001 ei ganslo oherwydd Clwy traed a gennau ac i yn 2002 Cymerodd 14 o griwiau ran. Canslwyd her 2004 oherwydd tywydd gwael. Roedd gan 2006 17 ymgais. Yn 2008 cwblhawyd rhaglen ddogfen o Her Geltaidd 2008, o'r enw 'Croesi'r Wyddeleg' gan Rob Garwood yn 2009.  Her Geltaidd 2012 Dechreuodd Her Geltaidd 2012 am 4:00 pm ddydd Sadwrn, 5 Mai 2012. Roedd yr amodau\u2019n arw trwy gydol y noson gyntaf ac o\u2019r 23 o griwiau a gymerodd ran yn y digwyddiad, dim ond 12 a gwblhaodd y groesfan, gyda sawl t\u00eem yn cael eu gorfodi i ymddeol o\u2019r ras. Roedd mwyafrif y tyniadau a dynnwyd yn \u00f4l oherwydd nifer o salwch m\u00f4r, tra bod criwiau eraill yn tynnu allan oherwydd problemau gyda chychod cynnal, un achos o lenwr coll ac un RIB atalnodedig (cwch chwyddadwy \u00e2 chnewyllyn anhyblyg). Y t\u00eem cyntaf i groesi'r llinell derfyn yn Aberystwyth oedd t\u00eem dynion Aberdyfi, gydag amser o 17 awr, 50 munud a 4 eiliad. Y t\u00eem Cymysg cyntaf i orffen oedd Foyle RC o Moville, Co. Donegal, Iwerddon. Y t\u00eem merched cyntaf i gyflawni'r her oedd Merched Arklow. Cwblhaodd t\u00eem merched Sant Mihangel y ras hefyd. Er gwaethaf amodau garw'r m\u00f4r a'r gwynt, cwblhaodd criw newyddian o Sir Amwythig y groesfan mewn dim ond swil o 26 awr. Consensws cyffredinol ymhlith cymuned rhwyfo m\u00f4r Cymru ac Iwerddon oedd mai Her Geltaidd 2012 oedd yr anoddaf hyd yn hyn, gydag aelod o'r t\u00eem buddugol o Aberdyfi yn disgrifio'r profiad fel \"fel rhwyfo i fyny'r bryn trwy goncrit\".  Her Geltaidd 2014 Yn 2014 bu i 20 t\u00eem gymryd rhan yn yr Her. Gydag 13 ohonynt yn dimoedd o Gymru a'r gweddill o'r Iwerddon a Lloegr.  Gefeillio Bu llwyddiant a'r cydweithio a hwyl a grewyd gan rwyfwyr a threfnwyr y Celtic Challenge yn sail ar gyfer creu Perthynas Gyfeillgarwch, neu gefeillio rhwng Cyngor Tref Aberystwyth a Chyngor Arklow yn 2016. Gweler Hefyd Cymdeithas Rhwyfo M\u00f4r Cymru Dolenni Facebook Celtic Challenge erthygl yn The Telegraph, 2006 Clwb Rhwyfo Aberystwyth 'Rhwyfo Cymru' - cymdeithas rhwyfo Cymru Cyfeiriadau","660":"Mae Ras Rhwyfo'r Her Geltaidd (fel arfer, \"Celtic Challenge\" ar lafar) yn ras rwyfo 150\u00a0km (96 milltir) o dref Arklow yn yr Iwerddon i Aberystwyth yng Nghymru. Mae'n ddigwyddiad bob dwy flynedd sydd fel arfer yn cael ei gynnal ar y dydd Sadwrn cyntaf ym mis Mai. Mae criwiau o Gymru, Iwerddon, Lloegr a chyn belled \u00e2'r Almaen yn cystadlu. Prif drefnwyr yr Her yng Nghymru yw Clwb Rhwyfo Aberystwyth.  Disgrifiad Mae'r ras ar agor i bob cwch 4-rhwyf gyda llyw. Ni dderbynnir unrhyw seddi llithro na rigwyr allanol. Y cofnodion dosbarth arferol yw Cychod Hir Celtaidd, cwch hir Sir Benfro, sgiff Arfordir Dwyrain Iwerddon, cwch dosbarth Gwyddelig Iwerddon gyfan ac amrywiaeth o sgiffiau Tafwys. Mae pob criw yn cynnwys 12 o bobl, felly mae strategaethau newid criw yn hanfodol. Mae categori Dynion H\u0177n ynghyd \u00e2 chategor\u00efau Merched H\u0177n, Cyn-filwyr, Cymysg ac Amrywiol.  Hanes Ym 1989 rhwyfodd criw o fad achub Aberystwyth o Arklow i Aberystwyth i godi arian ar gyfer Ap\u00eal Sganiwr Ysbyty Bronglais, gan godi swm o oddeutu \u00a34,000, gan gymryd ymhell dros 22 awr i gwblhau'r cwrs. Yn 1991 gwnaeth criw'r Bad Achub ras noddedig arall o Arklow i Aberystwyth gan godi arian tuag at yr Orsaf Bad Achub newydd yn Aberystwyth. O'r ddwy groesfan noddedig hon o Arklow y lluniwyd y syniad ar gyfer Her Geltaidd. Yn 1993 cynhaliwyd y ras Rhwyfo Her Geltaidd gyntaf gan ddechrau o Arklow ac yn gorffen yn Aberystwyth ac ers hynny mae'r her wedi digwydd ym 1995, 1997, 1999, 2002, 2006 a 2008. Cafodd digwyddiad 2001 ei ganslo oherwydd Clwy traed a gennau ac i yn 2002 Cymerodd 14 o griwiau ran. Canslwyd her 2004 oherwydd tywydd gwael. Roedd gan 2006 17 ymgais. Yn 2008 cwblhawyd rhaglen ddogfen o Her Geltaidd 2008, o'r enw 'Croesi'r Wyddeleg' gan Rob Garwood yn 2009.  Her Geltaidd 2012 Dechreuodd Her Geltaidd 2012 am 4:00 pm ddydd Sadwrn, 5 Mai 2012. Roedd yr amodau\u2019n arw trwy gydol y noson gyntaf ac o\u2019r 23 o griwiau a gymerodd ran yn y digwyddiad, dim ond 12 a gwblhaodd y groesfan, gyda sawl t\u00eem yn cael eu gorfodi i ymddeol o\u2019r ras. Roedd mwyafrif y tyniadau a dynnwyd yn \u00f4l oherwydd nifer o salwch m\u00f4r, tra bod criwiau eraill yn tynnu allan oherwydd problemau gyda chychod cynnal, un achos o lenwr coll ac un RIB atalnodedig (cwch chwyddadwy \u00e2 chnewyllyn anhyblyg). Y t\u00eem cyntaf i groesi'r llinell derfyn yn Aberystwyth oedd t\u00eem dynion Aberdyfi, gydag amser o 17 awr, 50 munud a 4 eiliad. Y t\u00eem Cymysg cyntaf i orffen oedd Foyle RC o Moville, Co. Donegal, Iwerddon. Y t\u00eem merched cyntaf i gyflawni'r her oedd Merched Arklow. Cwblhaodd t\u00eem merched Sant Mihangel y ras hefyd. Er gwaethaf amodau garw'r m\u00f4r a'r gwynt, cwblhaodd criw newyddian o Sir Amwythig y groesfan mewn dim ond swil o 26 awr. Consensws cyffredinol ymhlith cymuned rhwyfo m\u00f4r Cymru ac Iwerddon oedd mai Her Geltaidd 2012 oedd yr anoddaf hyd yn hyn, gydag aelod o'r t\u00eem buddugol o Aberdyfi yn disgrifio'r profiad fel \"fel rhwyfo i fyny'r bryn trwy goncrit\".  Her Geltaidd 2014 Yn 2014 bu i 20 t\u00eem gymryd rhan yn yr Her. Gydag 13 ohonynt yn dimoedd o Gymru a'r gweddill o'r Iwerddon a Lloegr.  Gefeillio Bu llwyddiant a'r cydweithio a hwyl a grewyd gan rwyfwyr a threfnwyr y Celtic Challenge yn sail ar gyfer creu Perthynas Gyfeillgarwch, neu gefeillio rhwng Cyngor Tref Aberystwyth a Chyngor Arklow yn 2016. Gweler Hefyd Cymdeithas Rhwyfo M\u00f4r Cymru Dolenni Facebook Celtic Challenge erthygl yn The Telegraph, 2006 Clwb Rhwyfo Aberystwyth 'Rhwyfo Cymru' - cymdeithas rhwyfo Cymru Cyfeiriadau","661":"Mae'r erthygl yma am y wlad. Am y dalaith o'r Unol Daleithiau, gweler Georgia (talaith UDA)Gwlad ar lannau dwyreiniol y M\u00f4r Du yn y Cawcasws yw Georgia. Roedd hi'n rhan o'r Undeb Sofietaidd cyn ennill ei hannibyniaeth ym 1991. Y gwledydd cyfagos yw Rwsia i'r gogledd, Twrci i'r de-orllewin, Armenia i'r de ac Aserbaijan i'r dwyrain. Rhwng 1990 a 1995, yr enw swyddogol ar y wlad oedd Gweriniaeth Georgia. Tbilisi yw prifddinas y wlad. Cenedl-wladwriaeth ddemocrataidd unedol yw Georgia ac mae treftadaeth hanesyddol a diwyllianol hynafol ganddi. \u00c2 gwareiddiad Georgaidd yn \u00f4l mor bell \u00e2 thair mil o flynyddoedd. Yn ddiwylliannol ac yn hanesyddol, ystyrir Georgia yn rhan o Ewrop; fodd bynnag mae dosbarthu'r wlad fel un Ewropeaidd neu beidio yn dibynnu ar y ffynhonnell. Weithiau fe'i gelwir yn genedl draws-gyfandirol sy'n rhannol yn Ewrop ac yn rhannol yn Asia.  Daearyddiaeth Hanes Cynnar Georgia tan 1991 Gelwid Georgia Colchis ac Iberia gan y Groegwyr. Roedd y wlad yn frenhiniaeth sefydlog yn y canrifoedd CC. Yma oedd cartref y Cnu Aur a geisiodd Jason a'i Argonautiaid.  Daeth y wlad dan y Rhufeinwyr fel \"cleient\" am 400 mlynedd. Wedi derbyn cristnogaeth tyfodd yn wlad annibynnol. Ildiodd y wlad i'r Arabiaid yn y 7ed ganrif am gyfnod, Yn AD 813, tywysog Ashot I dechreodd y dynasti Bagrationi a barhaodd am 1,000 mlynedd. Unodd gorllewin a dwyrain Georgia dan Bagrat V (1027\u201372). Erbyn y 12ed ganrif roedd Georgia yn rheoli dros Armenia, arfordir gogledd Twrci a rhan o Aserbaijan, dyma'r \"Oes Aur\" dan y brenin David a'i Wyres y Frenhines Tamar. Cymerwyd Tblisi  yn 1226 gan y Brenin Kwarezmid (Persiaid) Mingburnu cyn syrthio i'r Mongoliaid yn 1236 ac ailfeddianwyd y wlad dan Timur yn 1386 a 1404. O'r 16g ymlaen rhannwyd Georgia rhwng Byzantium a Persia.  Arhosodd dan Persia tan i'r brenin Heraclius II dod i rym fel brenin annibynnol yn 1762. Ugain mlynedd ar \u00f4l i Heraclius dod yn frenin daeth dylanwad y Rwsiaid yn gryfach, sefyllfa a barodd ddwy ganrif tan 1991 \u2013 heblaw cyfnod byrhoedlog 1918-21. O fewn ffiniau y Georgia presennol mae tiroedd a roddodd i Georgia gan y Rwsiaid (ond bod nhw i gyd wedi dod dan Georgia yn y 12ed ganrif hefyd.)  Hanes Diweddar Ar 9 Ebrill, 1991 yn syth ar \u00f4l datgymalu'r USSR, cyhoeddodd Georgia ei hannibyniaeth. Ar 26 Mai, 1991 etholwyd Zviad  yn Arlywydd ond cododd coup d'\u00e9tat rhwng 22 Rhagfyr 1991 a 6 Ionawr 1992 gyda rhyfel cartref a barodd hyd at 1995. Dychwelodd Eduard Shevardnadze yn ei \u00f4\u00f4l i Georgia yn 1992 ac etholwyd ef yn Arlywydd yn 1995. Yn fuan wedyn dechreuodd dwy ranbarth o'r wlad: sef Abkhazia a De Ossetia gweryla \u00e2'r llywodraeth ganolog a throdd cweryl yn ymladd. Roedd Rwsia'n ochri gyda'r ddwy ranbarth a oedd yn ceisio eu hanibyniaeth eu hunain. Llwyddodd y ddwy i gael lled-annibyniaeth oddi wrth Georgia. Yn y rhyfel hyn, lladwyd dros 250,000 o Georgiaid yn y ddwy ranbarth. Yn 2003, yn dilyn twyll yn yr etholiadau, gwthiwyd Shevardnadze (a etholwyd yn 2000) o'r neilltu gan Chwyldro'r Rhosod ac etholwyd Mikheil Saakashvili yn ei le yn 2004. Gan fod y wlad wedi ochri gyda Chechniya yn yr Ail Ryfel Chechen, dirywiodd ei pherthynas gyda Rwsia. Ar yr un pryd, dechreuodd yr Unol Daleithiau ei harfogi. Ar 8 Awst, 2008, rholiodd tanciau Rwsia i mewn i Dde Ossetia ac Abkhazia mewn Rhyfel De Ossetia gan ymosod o'r awyr ar fyddin Georgia. Ar 12 Awst cytunodd Arlywydd Rwsia, sef Dmitri Medvedev, ac Arlywydd Ffrainc, sef Nicolas Sarkozy, ar gynllun heddwch chwe phwynt. Cytunodd Arlywydd Georgia gyda'r chwe phwynt:  Dim troi at drais na chymorth treisgar gwledydd eraill. Rhoi'r gorau i'r ymladd o'r ddwy ochor. Caniat\u00e1u cymorth dyngarol. Milwyr Georgia i symud yn \u00f4l i'w gwersylloedd arferol. Milwyr Rwsia i symud yn \u00f4l i ble roeddent cyn y gwrthdaro. Agor trafodaethau rhyngwladol i sicrhau heddwch a diogelwch pobol y ddwy ranbarth. Diwylliant Economi Gweler hefyd Abkhazia Cawcasws De Ossetia Undeb Sofietaidd","664":"Ysgol Uwchradd ym Mangor, Gwynedd yw Ysgol Friars, ac un o ysgolion hynaf Cymru.  Hanes Sefydliad 1557 Sefydlwyd yr ysgol gan Geoffrey Glyn, doethur yn y gyfraith oedd wedi ei fagu ar Ynys M\u00f4n, ac ar \u00f4l addysg dda, wedi dilyn gyrfa lwyddiannus yn y gyfraith yn Llundain.   Roedd t\u0177'r Brodyr Duon wedi bodoli ym Mangor ers y 13g, yn dilyn athrawiaeth Dominic, ond yn oes diddymu\u2019r mynachlogydd, daeth ei gyfnod i ben ym 1538. Roedd Geoffrey Glyn wedi prynu\u2019r safle gyda\u2019r bwriad o sefydlu ysgol ramadeg yno. Yn ei ewyllys dyddiedig 8 Gorffennaf 1557, gadawodd yr eiddo ynghyd ag eiddo cysylltiedig er mwyn ffurfio cronfa gwaddol i gynnal yr ysgol, er mwyn sefydlu\u2019r ysgol. Gadawodd yr eiddo hwn i'w frawd, William Glyn, Esgob Bangor a Maurice Griffith, Esgob Rochester, gyda'r bwraid y buasent hwythau yn sefydlu'r ysgol yn \u00f4l ei ewyllys. Ond bu farw'r ddau ohonynt y flwyddyn dilynol, gan drosglwyddo'r dymuniad yn eu tro i William Garrard, William Petre a Simon Lowe. Er bod yr ysgol wedi bod yn cyfarfod yn y ddinas cyn hyn, cr\u00ebwyd yr ysgol yn swyddogol pan dderbyniodd breinlythyr gan Elisabeth I ym 1561. Yn ffurfiol, enw\u2019r ysgol oedd The free grammar school of Geoffrey Glyn, Doctor of Laws, ond oherwydd y cysylltiad agos ac amlwg gyda th\u0177\u2019r Brodyr, fe\u2019i adwaenwyd yn gyffredin fel ysgol \"Friars\". Roedd y breinlythyr yn sefydlu Deon a Chabidwl Eglwys Gadeiriol Bangor fel corfforaeth i lywodraethu\u2019r ysgol. Ym 1568, mabwysiadwyd ystadudau\u2019r ysgol, yn seiliedig ar ystatudau ysgol Bury St. Edmunds yn Suffolk. Sefydlwyd yr ysgol i roi addysg ramadeg i fechgyn y tlodion. Yn yr oes honno, addysg yn y clasuron, Lladin a Groeg, yn unig a roddwyd. Ac mae\u2019n debygol nad y tlodion go iawn fuasai wedi elwa o\u2019r fath addysg, ond plant y dosbarth canol a fuasai efallai yn paratoi at y weinidogaeth neu\u2019r gyfraith, fel Geoffrey Glyn ei hunan. Cynhaliwyd yr ysgol gan yr incwm o\u2019r gwaddol a adawyd gen Geoffrey Glyn a chymwynaswyr eraill, sef rhenti ar dir yn Southwark, Llundain a Chroesoswallt yn bennaf.  Parhaodd yr ysgol yn hen gartref y Brodyr Duon ar lannau\u2019r Afon Adda am dros ddwy ganrif.  Yr ail adeilad, 1789 Dan nawdd John Warren, Esgob Bangor \u2013 cymeriad lliwgar a dadleuol \u2013 penderfynwyd trosglwyddo\u2019r ysgol i safle gwell, ychydig ymhellach o\u2019r  afon. Cyllidwyd hyn yn rhannol trwy gau\u2019r ysgol ym 1786, a chronni\u2019r incwm blynyddol er mwyn cael digon i adeiladu ysgol newydd. Adeiladwyd yr ysgol newydd am \u00a32,076 12s 5\u00bdd, ac fe'i hagorwyd ym 1789 ar safle ychydig yn nes at y Stryd Fawr, yn agos at y Ffordd Glynne presennol. Yn y cyfnod hwn, datblygodd y cwricwlwm i gynnwys mathemateg, ysgrifennu  a rhai pynciau eraill mwy cyfarwydd i ddisgyblion heddiw. Bu llanw a thrai yn hanes yr ysgol yn y cyfnodau\u2019n dilyn. Ffynnodd yn fuan wedi\u2019r symud safle. Dan brifathrawiaeth Totton yng nghanol y 19g, dirywiodd  enw\u2019r ysgol a cholli disgyblion nes gorfod cau ym 1861. Ail-agorwyd yr ysgol ym 1866 dan brifathro newydd, Lewis Lloyd, ac yn y cyfnod hwn daethpwyd \u00e2 chorff llywodraethol newydd, seciwlar, i ddisodli\u2019r Deon a Chabidwl. Ym 1881, bu epidemig o\u2019r teiffoid ym Mangor, a gorfodwyd i\u2019r ysgol symud i Benmaenmawr i osgoi\u2019r effaith. Roedd cyflwr gwaelod y dyffryn, yn enwedig yn agos i\u2019r afon, yn afiach yn yr oes honno, ac fe fu i\u2019r achlysur beri i\u2019r ysgol ystyried symud at leoliad mwy addas. Yn y cyfnod hwn, hefyd, daeth Deddf Addysg Ganolradd Gymreig i rym, gan greu trefn wladwriaethol ar gyfer addysg yng Nghymru. Er bod ambell i ysgol elusen a phreifat wedi ei heithrio o\u2019r drefn, ac ambell un wedi dadlau o blaid eithrio Friars, daeth Ysgol Friars i fod yn rhan o\u2019r drefn ysgolion y wladwriaeth, dan reolaeth Cyngor Sir Gaernarfon.  Y drydydd adeilad, 1900 Gyda chyfraniadau gan Gyngor Sir Gaernarfon, gwerthiant yr hen safle yng ngwaelod y ddinas ac ap\u00eal gyhoeddus am gyfraniadau, adeiladwyd ysgol newydd ar safle Ffriddoedd am gost o \u00a311,600. Dyluniwyd yr adeilad gan benseiri Douglas & Minishull, ac fe\u2019i adeiladwyd o galchfaen a thywodfaen gan  Mri. James Hamilton a\u2019i Fab. Gosodwyd y seiliau gan Watkin Herbert Williams, Esgob Bangor ar 12 Ebrill 1899 ac fe agorwyd yr adeilad newydd ym mis Rhagfyr 1900. Wrth symud at Ffriddoedd, y bwriad oedd symud at ardal wledig allan o\u2019r ddinas. Wedi\u2019r haint teiffoid a\u2019r pryder yn gyffredinol am gyflwr afiach dyffryn Adda, roedd ardal Ffriddoedd yn cael ei weld fel amgylchedd mwy iachus i\u2019r ysgol. Ond roedd y ddinas wrthi'n ymestyn tu hwnt i\u2019w ffiniau traddodiadol. Er mwyn gwarchod mymryn o\u2019r amgylchfyd gwledig wrth i weddill yr ardal ddatblygu, ym 1955 prynodd Dr. R. L. Archer, a fu unwaith yn Gadeirydd y Llywodraethwyr, llain o dir gyferbyn \u00e2'r ysgol a\u2019i roi i\u2019r ysgol gyda\u2019r bwriad y cedwir y tir hwn, \"Llain Dr. Archer\", yn fytholwyrdd. Ym 1957 trefnwyd sawl achlysur i gofnodi ac i ddathlu pedwar canmlwyddiant yr ysgol. Gosodwyd ffenestri gwydr lliw yn yr adeilad i gofnodi\u2019r achlysur.  Ad-drefnu 1971 Hyd at 1971, ysgol ramadeg i fechgyn yn unig fuodd Ysgol Friars. Fel ysgol ramadeg, roedd rhaid pasio\u2019r arholiad 11+ cyn cael mynediad i\u2019r ysgol ac roedd hynny\u2019n cyfyngu\u2019r mynediad i\u2019r mwyaf academaidd. Ond ym 1971, cafwyd ail-drefnu sylweddol, pryd y daeth tair ysgol uwchradd at ei gilydd -  Ysgol Friars, Ysgol Sirol y Genethod (sef ysgol ramadeg arall), ac ysgol Deiniol (ysgol eilradd fodern gymysg). Daeth y tair ysgol at ei gilydd i ffurfio un ysgol gyfun, dan yr enw Friars. Sefydlwyd yr ysgol i ddechrau ar dri safle. Defnyddiwyd safle hen ysgol y genethod (safle Tryfan) fel ffrwd iaith Gymraeg i\u2019r blynyddoedd isaf, a hen adeilad Friars (safle Ffriddoedd) fel ffrwd iaith Saesneg i\u2019r blynyddoedd isaf. Daeth y blynyddoedd uwch at ei gilydd mewn adeiladau newydd a adeiladwyd am \u00a3300,000 ar safle newydd yn Eithinog. Cafwyd ail-drefnu pellach ym 1978. Gwahanwyd y ffrwd iaith Gymraeg i ffurfio ysgol 11-18 newydd, Ysgol Tryfan, ar safle Tryfan. Daeth ysgol Friars i fod yn ysgol cyfrwng Saesneg yn bennaf ar ddau safle, Ffriddoedd ac Eithinog. Oherwydd arferion adeiladu\u2019r 1960au, roedd rhaid ailadeiladu bron y cyfan o adeiladau Eithinog. Dros gyfnod fe wellwyd ac ehangwyd y rhain er mwyn uno\u2019r holl ysgol ar safle Eithinog erbyn 1999. Yn y flwyddyn honno, trosglwyddwyd safle Friars, Ffriddoedd i Goleg Menai ac mae\u2019n parhau i\u2019w ddefnyddio ar gyfer addysg.  Dathlu 450 mlynedd Cynhaliwyd Gwasanaeth o Ddiolchgarwch a Choffadwriaeth yn Eglwys Gadeiriol Bangor yn Ebrill 2007 i gofnodi 450 mlynedd o Ysgol Friars. [1]  Yr ysgol fodern Ers 1999, mae\u2019r ysgol bresennol wedi eu huno ar un safle yn Eithinog. Mae\u2019n ysgol gyfun, oedran 11-18,  gyda 1200 o ddisgyblion o Fangor ac ardal eang o gwmpas. Y prifathro presennol yw Neil Foden.  Olion a chreiriau Mae olion yr hen safleodd i\u2019w gweld yng ngwaelod y ddinas mewn enwau strydoedd: Rhodfa Friars, Ffordd Glynne, ac adeiladau: Teras Friars, T\u0177 Glyn. Ar dai yn Ffordd Glynne mae plac yn cofnodi lleoliad ysgol 1789. Mae\u2019r breinlythyr a roddwyd gan Elisabeth I i\u2019w gweld yn Eglwys Gadeiriol Bangor. Mae adeilad Ffriddoedd yn parhau i sefyll ac wedi ei ddynodi yn Adeilad Rhestredig Graddfa II. Defnyddir yn helaeth gan Goleg Menai. Am ran helaeth o oes yr ysgol, cynhaliwyd ei gostau rhedeg gan renti ar dir yn Southwark, Llundain. Mae ysgol gynradd yn sefyll ar ran o\u2019r tir hwnnw heddiw \u2013 ac yn cofnodi\u2019r cysylltiad trwy ei henw, sef  \"Friars Primary School\".  Symbolau Lliwiau\u2019r ysgol yw du a melyn, y du yn adlewyrchu gwisg y brodyr duon. Eryr du gyda dau ben ar gefndir melyn yw arfbais yr ysgol. Daw\u2019r arfbais o deulu Glyn o Glynllifon, gan dybio bod Geoffrey Glyn wedi perthyn i\u2019r teulu hwnnw. Ond camgymeriad oedd hwn: doedd gan Geoffrey Glyn ddim cysylltiad \u00e2 Glynllifon; tri chyfrwy oedd ei arfbais yntau. Er hyn, mae\u2019r eryr deuben wedi goroesi. Yr arwyddair gyda\u2019r arfbais yn Lladin  yw Foedere Fraterno- \u201cYmlaen \u00e2\u2019r brodyr\u201d \u2013 gan gyfeirio unwaith eto at y brodyr duon. Mae\u2019r symbolau hyn, a welwyd ar un adeg ar gapiau a blaserau bechgyn yr ysgol ramadeg, i\u2019w gweld heddiw ar grysau polo a chrysau chwys.  Cyn-ddisgyblion nodedig Gweler hefyd y categori Pobl addysgwyd yn Ysgol Friars, BangorWilliam Ambrose (Emrys) - gweinidog a bardd Smart Arridge - p\u00eal-droediwr rhyngwladol Cymreig Dewi Bebb \u2013 chwaraewr rygbi rhyngwladol Hugh David \u2013 actor a chyfarwyddwr teledu David Ffrangcon Davies - cantor opera John Edward Daniel - ysgolhaig a gwleidydd Gwenan Edwards \u2013 cyflwynydd teledu William R. P. George - cyfreithiwr, bardd a gwleidydd Tony Gray - chwaraewr a hyfforddwr rygbi rhyngwladol Dewi Llwyd - newyddiadurwr a darlledwr Iwan Llwyd - prifardd Llion Williams - actor George Osborne Morgan - Aelod Seneddol John Morris-Jones \u2013 ysgolhaig a bardd Aneurin Owen - ysgolhaig a chyfieithydd Goronwy Owen \u2013 bardd alltud Huw Wheldon \u2013 darlledwr a phennaeth y BBC Ysgolion Cynradd yn Nalgylch yr Ysgol Ysgol Glanadda Ysgol Glancegin Ysgol Babanod Coedmawr Ysgol y Garnedd Ysgol y Felinheli Ysgol Hirael Ysgol Y Faenol Ysgol Llandygai Ysgol Cae Top Ysgol Ein Harglwyddes Llyfryddiaeth Barber, H. & Lewis, H. (1901), The History of Friars School, Jarvis & Foster, Bangor. Clarke, M.L. (1955). 'The Elizabethan Statutes of Friars School, Bangor', Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, Cyfrol 16, tud 25-28. Griffith, W.P. (1988), 'Some Passing Thoughts on the Early History of Friars School, Bangor', Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, Cyfrol 49, tud 117-150 Jones, E.W. & Haworth, J. (Eds.) (1957) The Dominican, Friars School Clifford M. Jones (Gol.) (2007), Friars School, Bangor 1557-2007: The Effect of the Reformation on Education in North Wales Dolenni Allanol Gwefan yr Ysgol Adeilad Friars, Ffriddoedd (Cymdeithas Ddinesig Bangor) Ysgol Friars yn Southwark Archifwyd 2018-12-21 yn y Peiriant Wayback.","665":"Ysgol Uwchradd ym Mangor, Gwynedd yw Ysgol Friars, ac un o ysgolion hynaf Cymru.  Hanes Sefydliad 1557 Sefydlwyd yr ysgol gan Geoffrey Glyn, doethur yn y gyfraith oedd wedi ei fagu ar Ynys M\u00f4n, ac ar \u00f4l addysg dda, wedi dilyn gyrfa lwyddiannus yn y gyfraith yn Llundain.   Roedd t\u0177'r Brodyr Duon wedi bodoli ym Mangor ers y 13g, yn dilyn athrawiaeth Dominic, ond yn oes diddymu\u2019r mynachlogydd, daeth ei gyfnod i ben ym 1538. Roedd Geoffrey Glyn wedi prynu\u2019r safle gyda\u2019r bwriad o sefydlu ysgol ramadeg yno. Yn ei ewyllys dyddiedig 8 Gorffennaf 1557, gadawodd yr eiddo ynghyd ag eiddo cysylltiedig er mwyn ffurfio cronfa gwaddol i gynnal yr ysgol, er mwyn sefydlu\u2019r ysgol. Gadawodd yr eiddo hwn i'w frawd, William Glyn, Esgob Bangor a Maurice Griffith, Esgob Rochester, gyda'r bwraid y buasent hwythau yn sefydlu'r ysgol yn \u00f4l ei ewyllys. Ond bu farw'r ddau ohonynt y flwyddyn dilynol, gan drosglwyddo'r dymuniad yn eu tro i William Garrard, William Petre a Simon Lowe. Er bod yr ysgol wedi bod yn cyfarfod yn y ddinas cyn hyn, cr\u00ebwyd yr ysgol yn swyddogol pan dderbyniodd breinlythyr gan Elisabeth I ym 1561. Yn ffurfiol, enw\u2019r ysgol oedd The free grammar school of Geoffrey Glyn, Doctor of Laws, ond oherwydd y cysylltiad agos ac amlwg gyda th\u0177\u2019r Brodyr, fe\u2019i adwaenwyd yn gyffredin fel ysgol \"Friars\". Roedd y breinlythyr yn sefydlu Deon a Chabidwl Eglwys Gadeiriol Bangor fel corfforaeth i lywodraethu\u2019r ysgol. Ym 1568, mabwysiadwyd ystadudau\u2019r ysgol, yn seiliedig ar ystatudau ysgol Bury St. Edmunds yn Suffolk. Sefydlwyd yr ysgol i roi addysg ramadeg i fechgyn y tlodion. Yn yr oes honno, addysg yn y clasuron, Lladin a Groeg, yn unig a roddwyd. Ac mae\u2019n debygol nad y tlodion go iawn fuasai wedi elwa o\u2019r fath addysg, ond plant y dosbarth canol a fuasai efallai yn paratoi at y weinidogaeth neu\u2019r gyfraith, fel Geoffrey Glyn ei hunan. Cynhaliwyd yr ysgol gan yr incwm o\u2019r gwaddol a adawyd gen Geoffrey Glyn a chymwynaswyr eraill, sef rhenti ar dir yn Southwark, Llundain a Chroesoswallt yn bennaf.  Parhaodd yr ysgol yn hen gartref y Brodyr Duon ar lannau\u2019r Afon Adda am dros ddwy ganrif.  Yr ail adeilad, 1789 Dan nawdd John Warren, Esgob Bangor \u2013 cymeriad lliwgar a dadleuol \u2013 penderfynwyd trosglwyddo\u2019r ysgol i safle gwell, ychydig ymhellach o\u2019r  afon. Cyllidwyd hyn yn rhannol trwy gau\u2019r ysgol ym 1786, a chronni\u2019r incwm blynyddol er mwyn cael digon i adeiladu ysgol newydd. Adeiladwyd yr ysgol newydd am \u00a32,076 12s 5\u00bdd, ac fe'i hagorwyd ym 1789 ar safle ychydig yn nes at y Stryd Fawr, yn agos at y Ffordd Glynne presennol. Yn y cyfnod hwn, datblygodd y cwricwlwm i gynnwys mathemateg, ysgrifennu  a rhai pynciau eraill mwy cyfarwydd i ddisgyblion heddiw. Bu llanw a thrai yn hanes yr ysgol yn y cyfnodau\u2019n dilyn. Ffynnodd yn fuan wedi\u2019r symud safle. Dan brifathrawiaeth Totton yng nghanol y 19g, dirywiodd  enw\u2019r ysgol a cholli disgyblion nes gorfod cau ym 1861. Ail-agorwyd yr ysgol ym 1866 dan brifathro newydd, Lewis Lloyd, ac yn y cyfnod hwn daethpwyd \u00e2 chorff llywodraethol newydd, seciwlar, i ddisodli\u2019r Deon a Chabidwl. Ym 1881, bu epidemig o\u2019r teiffoid ym Mangor, a gorfodwyd i\u2019r ysgol symud i Benmaenmawr i osgoi\u2019r effaith. Roedd cyflwr gwaelod y dyffryn, yn enwedig yn agos i\u2019r afon, yn afiach yn yr oes honno, ac fe fu i\u2019r achlysur beri i\u2019r ysgol ystyried symud at leoliad mwy addas. Yn y cyfnod hwn, hefyd, daeth Deddf Addysg Ganolradd Gymreig i rym, gan greu trefn wladwriaethol ar gyfer addysg yng Nghymru. Er bod ambell i ysgol elusen a phreifat wedi ei heithrio o\u2019r drefn, ac ambell un wedi dadlau o blaid eithrio Friars, daeth Ysgol Friars i fod yn rhan o\u2019r drefn ysgolion y wladwriaeth, dan reolaeth Cyngor Sir Gaernarfon.  Y drydydd adeilad, 1900 Gyda chyfraniadau gan Gyngor Sir Gaernarfon, gwerthiant yr hen safle yng ngwaelod y ddinas ac ap\u00eal gyhoeddus am gyfraniadau, adeiladwyd ysgol newydd ar safle Ffriddoedd am gost o \u00a311,600. Dyluniwyd yr adeilad gan benseiri Douglas & Minishull, ac fe\u2019i adeiladwyd o galchfaen a thywodfaen gan  Mri. James Hamilton a\u2019i Fab. Gosodwyd y seiliau gan Watkin Herbert Williams, Esgob Bangor ar 12 Ebrill 1899 ac fe agorwyd yr adeilad newydd ym mis Rhagfyr 1900. Wrth symud at Ffriddoedd, y bwriad oedd symud at ardal wledig allan o\u2019r ddinas. Wedi\u2019r haint teiffoid a\u2019r pryder yn gyffredinol am gyflwr afiach dyffryn Adda, roedd ardal Ffriddoedd yn cael ei weld fel amgylchedd mwy iachus i\u2019r ysgol. Ond roedd y ddinas wrthi'n ymestyn tu hwnt i\u2019w ffiniau traddodiadol. Er mwyn gwarchod mymryn o\u2019r amgylchfyd gwledig wrth i weddill yr ardal ddatblygu, ym 1955 prynodd Dr. R. L. Archer, a fu unwaith yn Gadeirydd y Llywodraethwyr, llain o dir gyferbyn \u00e2'r ysgol a\u2019i roi i\u2019r ysgol gyda\u2019r bwriad y cedwir y tir hwn, \"Llain Dr. Archer\", yn fytholwyrdd. Ym 1957 trefnwyd sawl achlysur i gofnodi ac i ddathlu pedwar canmlwyddiant yr ysgol. Gosodwyd ffenestri gwydr lliw yn yr adeilad i gofnodi\u2019r achlysur.  Ad-drefnu 1971 Hyd at 1971, ysgol ramadeg i fechgyn yn unig fuodd Ysgol Friars. Fel ysgol ramadeg, roedd rhaid pasio\u2019r arholiad 11+ cyn cael mynediad i\u2019r ysgol ac roedd hynny\u2019n cyfyngu\u2019r mynediad i\u2019r mwyaf academaidd. Ond ym 1971, cafwyd ail-drefnu sylweddol, pryd y daeth tair ysgol uwchradd at ei gilydd -  Ysgol Friars, Ysgol Sirol y Genethod (sef ysgol ramadeg arall), ac ysgol Deiniol (ysgol eilradd fodern gymysg). Daeth y tair ysgol at ei gilydd i ffurfio un ysgol gyfun, dan yr enw Friars. Sefydlwyd yr ysgol i ddechrau ar dri safle. Defnyddiwyd safle hen ysgol y genethod (safle Tryfan) fel ffrwd iaith Gymraeg i\u2019r blynyddoedd isaf, a hen adeilad Friars (safle Ffriddoedd) fel ffrwd iaith Saesneg i\u2019r blynyddoedd isaf. Daeth y blynyddoedd uwch at ei gilydd mewn adeiladau newydd a adeiladwyd am \u00a3300,000 ar safle newydd yn Eithinog. Cafwyd ail-drefnu pellach ym 1978. Gwahanwyd y ffrwd iaith Gymraeg i ffurfio ysgol 11-18 newydd, Ysgol Tryfan, ar safle Tryfan. Daeth ysgol Friars i fod yn ysgol cyfrwng Saesneg yn bennaf ar ddau safle, Ffriddoedd ac Eithinog. Oherwydd arferion adeiladu\u2019r 1960au, roedd rhaid ailadeiladu bron y cyfan o adeiladau Eithinog. Dros gyfnod fe wellwyd ac ehangwyd y rhain er mwyn uno\u2019r holl ysgol ar safle Eithinog erbyn 1999. Yn y flwyddyn honno, trosglwyddwyd safle Friars, Ffriddoedd i Goleg Menai ac mae\u2019n parhau i\u2019w ddefnyddio ar gyfer addysg.  Dathlu 450 mlynedd Cynhaliwyd Gwasanaeth o Ddiolchgarwch a Choffadwriaeth yn Eglwys Gadeiriol Bangor yn Ebrill 2007 i gofnodi 450 mlynedd o Ysgol Friars. [1]  Yr ysgol fodern Ers 1999, mae\u2019r ysgol bresennol wedi eu huno ar un safle yn Eithinog. Mae\u2019n ysgol gyfun, oedran 11-18,  gyda 1200 o ddisgyblion o Fangor ac ardal eang o gwmpas. Y prifathro presennol yw Neil Foden.  Olion a chreiriau Mae olion yr hen safleodd i\u2019w gweld yng ngwaelod y ddinas mewn enwau strydoedd: Rhodfa Friars, Ffordd Glynne, ac adeiladau: Teras Friars, T\u0177 Glyn. Ar dai yn Ffordd Glynne mae plac yn cofnodi lleoliad ysgol 1789. Mae\u2019r breinlythyr a roddwyd gan Elisabeth I i\u2019w gweld yn Eglwys Gadeiriol Bangor. Mae adeilad Ffriddoedd yn parhau i sefyll ac wedi ei ddynodi yn Adeilad Rhestredig Graddfa II. Defnyddir yn helaeth gan Goleg Menai. Am ran helaeth o oes yr ysgol, cynhaliwyd ei gostau rhedeg gan renti ar dir yn Southwark, Llundain. Mae ysgol gynradd yn sefyll ar ran o\u2019r tir hwnnw heddiw \u2013 ac yn cofnodi\u2019r cysylltiad trwy ei henw, sef  \"Friars Primary School\".  Symbolau Lliwiau\u2019r ysgol yw du a melyn, y du yn adlewyrchu gwisg y brodyr duon. Eryr du gyda dau ben ar gefndir melyn yw arfbais yr ysgol. Daw\u2019r arfbais o deulu Glyn o Glynllifon, gan dybio bod Geoffrey Glyn wedi perthyn i\u2019r teulu hwnnw. Ond camgymeriad oedd hwn: doedd gan Geoffrey Glyn ddim cysylltiad \u00e2 Glynllifon; tri chyfrwy oedd ei arfbais yntau. Er hyn, mae\u2019r eryr deuben wedi goroesi. Yr arwyddair gyda\u2019r arfbais yn Lladin  yw Foedere Fraterno- \u201cYmlaen \u00e2\u2019r brodyr\u201d \u2013 gan gyfeirio unwaith eto at y brodyr duon. Mae\u2019r symbolau hyn, a welwyd ar un adeg ar gapiau a blaserau bechgyn yr ysgol ramadeg, i\u2019w gweld heddiw ar grysau polo a chrysau chwys.  Cyn-ddisgyblion nodedig Gweler hefyd y categori Pobl addysgwyd yn Ysgol Friars, BangorWilliam Ambrose (Emrys) - gweinidog a bardd Smart Arridge - p\u00eal-droediwr rhyngwladol Cymreig Dewi Bebb \u2013 chwaraewr rygbi rhyngwladol Hugh David \u2013 actor a chyfarwyddwr teledu David Ffrangcon Davies - cantor opera John Edward Daniel - ysgolhaig a gwleidydd Gwenan Edwards \u2013 cyflwynydd teledu William R. P. George - cyfreithiwr, bardd a gwleidydd Tony Gray - chwaraewr a hyfforddwr rygbi rhyngwladol Dewi Llwyd - newyddiadurwr a darlledwr Iwan Llwyd - prifardd Llion Williams - actor George Osborne Morgan - Aelod Seneddol John Morris-Jones \u2013 ysgolhaig a bardd Aneurin Owen - ysgolhaig a chyfieithydd Goronwy Owen \u2013 bardd alltud Huw Wheldon \u2013 darlledwr a phennaeth y BBC Ysgolion Cynradd yn Nalgylch yr Ysgol Ysgol Glanadda Ysgol Glancegin Ysgol Babanod Coedmawr Ysgol y Garnedd Ysgol y Felinheli Ysgol Hirael Ysgol Y Faenol Ysgol Llandygai Ysgol Cae Top Ysgol Ein Harglwyddes Llyfryddiaeth Barber, H. & Lewis, H. (1901), The History of Friars School, Jarvis & Foster, Bangor. Clarke, M.L. (1955). 'The Elizabethan Statutes of Friars School, Bangor', Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, Cyfrol 16, tud 25-28. Griffith, W.P. (1988), 'Some Passing Thoughts on the Early History of Friars School, Bangor', Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, Cyfrol 49, tud 117-150 Jones, E.W. & Haworth, J. (Eds.) (1957) The Dominican, Friars School Clifford M. Jones (Gol.) (2007), Friars School, Bangor 1557-2007: The Effect of the Reformation on Education in North Wales Dolenni Allanol Gwefan yr Ysgol Adeilad Friars, Ffriddoedd (Cymdeithas Ddinesig Bangor) Ysgol Friars yn Southwark Archifwyd 2018-12-21 yn y Peiriant Wayback.","666":"Ysgol Uwchradd ym Mangor, Gwynedd yw Ysgol Friars, ac un o ysgolion hynaf Cymru.  Hanes Sefydliad 1557 Sefydlwyd yr ysgol gan Geoffrey Glyn, doethur yn y gyfraith oedd wedi ei fagu ar Ynys M\u00f4n, ac ar \u00f4l addysg dda, wedi dilyn gyrfa lwyddiannus yn y gyfraith yn Llundain.   Roedd t\u0177'r Brodyr Duon wedi bodoli ym Mangor ers y 13g, yn dilyn athrawiaeth Dominic, ond yn oes diddymu\u2019r mynachlogydd, daeth ei gyfnod i ben ym 1538. Roedd Geoffrey Glyn wedi prynu\u2019r safle gyda\u2019r bwriad o sefydlu ysgol ramadeg yno. Yn ei ewyllys dyddiedig 8 Gorffennaf 1557, gadawodd yr eiddo ynghyd ag eiddo cysylltiedig er mwyn ffurfio cronfa gwaddol i gynnal yr ysgol, er mwyn sefydlu\u2019r ysgol. Gadawodd yr eiddo hwn i'w frawd, William Glyn, Esgob Bangor a Maurice Griffith, Esgob Rochester, gyda'r bwraid y buasent hwythau yn sefydlu'r ysgol yn \u00f4l ei ewyllys. Ond bu farw'r ddau ohonynt y flwyddyn dilynol, gan drosglwyddo'r dymuniad yn eu tro i William Garrard, William Petre a Simon Lowe. Er bod yr ysgol wedi bod yn cyfarfod yn y ddinas cyn hyn, cr\u00ebwyd yr ysgol yn swyddogol pan dderbyniodd breinlythyr gan Elisabeth I ym 1561. Yn ffurfiol, enw\u2019r ysgol oedd The free grammar school of Geoffrey Glyn, Doctor of Laws, ond oherwydd y cysylltiad agos ac amlwg gyda th\u0177\u2019r Brodyr, fe\u2019i adwaenwyd yn gyffredin fel ysgol \"Friars\". Roedd y breinlythyr yn sefydlu Deon a Chabidwl Eglwys Gadeiriol Bangor fel corfforaeth i lywodraethu\u2019r ysgol. Ym 1568, mabwysiadwyd ystadudau\u2019r ysgol, yn seiliedig ar ystatudau ysgol Bury St. Edmunds yn Suffolk. Sefydlwyd yr ysgol i roi addysg ramadeg i fechgyn y tlodion. Yn yr oes honno, addysg yn y clasuron, Lladin a Groeg, yn unig a roddwyd. Ac mae\u2019n debygol nad y tlodion go iawn fuasai wedi elwa o\u2019r fath addysg, ond plant y dosbarth canol a fuasai efallai yn paratoi at y weinidogaeth neu\u2019r gyfraith, fel Geoffrey Glyn ei hunan. Cynhaliwyd yr ysgol gan yr incwm o\u2019r gwaddol a adawyd gen Geoffrey Glyn a chymwynaswyr eraill, sef rhenti ar dir yn Southwark, Llundain a Chroesoswallt yn bennaf.  Parhaodd yr ysgol yn hen gartref y Brodyr Duon ar lannau\u2019r Afon Adda am dros ddwy ganrif.  Yr ail adeilad, 1789 Dan nawdd John Warren, Esgob Bangor \u2013 cymeriad lliwgar a dadleuol \u2013 penderfynwyd trosglwyddo\u2019r ysgol i safle gwell, ychydig ymhellach o\u2019r  afon. Cyllidwyd hyn yn rhannol trwy gau\u2019r ysgol ym 1786, a chronni\u2019r incwm blynyddol er mwyn cael digon i adeiladu ysgol newydd. Adeiladwyd yr ysgol newydd am \u00a32,076 12s 5\u00bdd, ac fe'i hagorwyd ym 1789 ar safle ychydig yn nes at y Stryd Fawr, yn agos at y Ffordd Glynne presennol. Yn y cyfnod hwn, datblygodd y cwricwlwm i gynnwys mathemateg, ysgrifennu  a rhai pynciau eraill mwy cyfarwydd i ddisgyblion heddiw. Bu llanw a thrai yn hanes yr ysgol yn y cyfnodau\u2019n dilyn. Ffynnodd yn fuan wedi\u2019r symud safle. Dan brifathrawiaeth Totton yng nghanol y 19g, dirywiodd  enw\u2019r ysgol a cholli disgyblion nes gorfod cau ym 1861. Ail-agorwyd yr ysgol ym 1866 dan brifathro newydd, Lewis Lloyd, ac yn y cyfnod hwn daethpwyd \u00e2 chorff llywodraethol newydd, seciwlar, i ddisodli\u2019r Deon a Chabidwl. Ym 1881, bu epidemig o\u2019r teiffoid ym Mangor, a gorfodwyd i\u2019r ysgol symud i Benmaenmawr i osgoi\u2019r effaith. Roedd cyflwr gwaelod y dyffryn, yn enwedig yn agos i\u2019r afon, yn afiach yn yr oes honno, ac fe fu i\u2019r achlysur beri i\u2019r ysgol ystyried symud at leoliad mwy addas. Yn y cyfnod hwn, hefyd, daeth Deddf Addysg Ganolradd Gymreig i rym, gan greu trefn wladwriaethol ar gyfer addysg yng Nghymru. Er bod ambell i ysgol elusen a phreifat wedi ei heithrio o\u2019r drefn, ac ambell un wedi dadlau o blaid eithrio Friars, daeth Ysgol Friars i fod yn rhan o\u2019r drefn ysgolion y wladwriaeth, dan reolaeth Cyngor Sir Gaernarfon.  Y drydydd adeilad, 1900 Gyda chyfraniadau gan Gyngor Sir Gaernarfon, gwerthiant yr hen safle yng ngwaelod y ddinas ac ap\u00eal gyhoeddus am gyfraniadau, adeiladwyd ysgol newydd ar safle Ffriddoedd am gost o \u00a311,600. Dyluniwyd yr adeilad gan benseiri Douglas & Minishull, ac fe\u2019i adeiladwyd o galchfaen a thywodfaen gan  Mri. James Hamilton a\u2019i Fab. Gosodwyd y seiliau gan Watkin Herbert Williams, Esgob Bangor ar 12 Ebrill 1899 ac fe agorwyd yr adeilad newydd ym mis Rhagfyr 1900. Wrth symud at Ffriddoedd, y bwriad oedd symud at ardal wledig allan o\u2019r ddinas. Wedi\u2019r haint teiffoid a\u2019r pryder yn gyffredinol am gyflwr afiach dyffryn Adda, roedd ardal Ffriddoedd yn cael ei weld fel amgylchedd mwy iachus i\u2019r ysgol. Ond roedd y ddinas wrthi'n ymestyn tu hwnt i\u2019w ffiniau traddodiadol. Er mwyn gwarchod mymryn o\u2019r amgylchfyd gwledig wrth i weddill yr ardal ddatblygu, ym 1955 prynodd Dr. R. L. Archer, a fu unwaith yn Gadeirydd y Llywodraethwyr, llain o dir gyferbyn \u00e2'r ysgol a\u2019i roi i\u2019r ysgol gyda\u2019r bwriad y cedwir y tir hwn, \"Llain Dr. Archer\", yn fytholwyrdd. Ym 1957 trefnwyd sawl achlysur i gofnodi ac i ddathlu pedwar canmlwyddiant yr ysgol. Gosodwyd ffenestri gwydr lliw yn yr adeilad i gofnodi\u2019r achlysur.  Ad-drefnu 1971 Hyd at 1971, ysgol ramadeg i fechgyn yn unig fuodd Ysgol Friars. Fel ysgol ramadeg, roedd rhaid pasio\u2019r arholiad 11+ cyn cael mynediad i\u2019r ysgol ac roedd hynny\u2019n cyfyngu\u2019r mynediad i\u2019r mwyaf academaidd. Ond ym 1971, cafwyd ail-drefnu sylweddol, pryd y daeth tair ysgol uwchradd at ei gilydd -  Ysgol Friars, Ysgol Sirol y Genethod (sef ysgol ramadeg arall), ac ysgol Deiniol (ysgol eilradd fodern gymysg). Daeth y tair ysgol at ei gilydd i ffurfio un ysgol gyfun, dan yr enw Friars. Sefydlwyd yr ysgol i ddechrau ar dri safle. Defnyddiwyd safle hen ysgol y genethod (safle Tryfan) fel ffrwd iaith Gymraeg i\u2019r blynyddoedd isaf, a hen adeilad Friars (safle Ffriddoedd) fel ffrwd iaith Saesneg i\u2019r blynyddoedd isaf. Daeth y blynyddoedd uwch at ei gilydd mewn adeiladau newydd a adeiladwyd am \u00a3300,000 ar safle newydd yn Eithinog. Cafwyd ail-drefnu pellach ym 1978. Gwahanwyd y ffrwd iaith Gymraeg i ffurfio ysgol 11-18 newydd, Ysgol Tryfan, ar safle Tryfan. Daeth ysgol Friars i fod yn ysgol cyfrwng Saesneg yn bennaf ar ddau safle, Ffriddoedd ac Eithinog. Oherwydd arferion adeiladu\u2019r 1960au, roedd rhaid ailadeiladu bron y cyfan o adeiladau Eithinog. Dros gyfnod fe wellwyd ac ehangwyd y rhain er mwyn uno\u2019r holl ysgol ar safle Eithinog erbyn 1999. Yn y flwyddyn honno, trosglwyddwyd safle Friars, Ffriddoedd i Goleg Menai ac mae\u2019n parhau i\u2019w ddefnyddio ar gyfer addysg.  Dathlu 450 mlynedd Cynhaliwyd Gwasanaeth o Ddiolchgarwch a Choffadwriaeth yn Eglwys Gadeiriol Bangor yn Ebrill 2007 i gofnodi 450 mlynedd o Ysgol Friars. [1]  Yr ysgol fodern Ers 1999, mae\u2019r ysgol bresennol wedi eu huno ar un safle yn Eithinog. Mae\u2019n ysgol gyfun, oedran 11-18,  gyda 1200 o ddisgyblion o Fangor ac ardal eang o gwmpas. Y prifathro presennol yw Neil Foden.  Olion a chreiriau Mae olion yr hen safleodd i\u2019w gweld yng ngwaelod y ddinas mewn enwau strydoedd: Rhodfa Friars, Ffordd Glynne, ac adeiladau: Teras Friars, T\u0177 Glyn. Ar dai yn Ffordd Glynne mae plac yn cofnodi lleoliad ysgol 1789. Mae\u2019r breinlythyr a roddwyd gan Elisabeth I i\u2019w gweld yn Eglwys Gadeiriol Bangor. Mae adeilad Ffriddoedd yn parhau i sefyll ac wedi ei ddynodi yn Adeilad Rhestredig Graddfa II. Defnyddir yn helaeth gan Goleg Menai. Am ran helaeth o oes yr ysgol, cynhaliwyd ei gostau rhedeg gan renti ar dir yn Southwark, Llundain. Mae ysgol gynradd yn sefyll ar ran o\u2019r tir hwnnw heddiw \u2013 ac yn cofnodi\u2019r cysylltiad trwy ei henw, sef  \"Friars Primary School\".  Symbolau Lliwiau\u2019r ysgol yw du a melyn, y du yn adlewyrchu gwisg y brodyr duon. Eryr du gyda dau ben ar gefndir melyn yw arfbais yr ysgol. Daw\u2019r arfbais o deulu Glyn o Glynllifon, gan dybio bod Geoffrey Glyn wedi perthyn i\u2019r teulu hwnnw. Ond camgymeriad oedd hwn: doedd gan Geoffrey Glyn ddim cysylltiad \u00e2 Glynllifon; tri chyfrwy oedd ei arfbais yntau. Er hyn, mae\u2019r eryr deuben wedi goroesi. Yr arwyddair gyda\u2019r arfbais yn Lladin  yw Foedere Fraterno- \u201cYmlaen \u00e2\u2019r brodyr\u201d \u2013 gan gyfeirio unwaith eto at y brodyr duon. Mae\u2019r symbolau hyn, a welwyd ar un adeg ar gapiau a blaserau bechgyn yr ysgol ramadeg, i\u2019w gweld heddiw ar grysau polo a chrysau chwys.  Cyn-ddisgyblion nodedig Gweler hefyd y categori Pobl addysgwyd yn Ysgol Friars, BangorWilliam Ambrose (Emrys) - gweinidog a bardd Smart Arridge - p\u00eal-droediwr rhyngwladol Cymreig Dewi Bebb \u2013 chwaraewr rygbi rhyngwladol Hugh David \u2013 actor a chyfarwyddwr teledu David Ffrangcon Davies - cantor opera John Edward Daniel - ysgolhaig a gwleidydd Gwenan Edwards \u2013 cyflwynydd teledu William R. P. George - cyfreithiwr, bardd a gwleidydd Tony Gray - chwaraewr a hyfforddwr rygbi rhyngwladol Dewi Llwyd - newyddiadurwr a darlledwr Iwan Llwyd - prifardd Llion Williams - actor George Osborne Morgan - Aelod Seneddol John Morris-Jones \u2013 ysgolhaig a bardd Aneurin Owen - ysgolhaig a chyfieithydd Goronwy Owen \u2013 bardd alltud Huw Wheldon \u2013 darlledwr a phennaeth y BBC Ysgolion Cynradd yn Nalgylch yr Ysgol Ysgol Glanadda Ysgol Glancegin Ysgol Babanod Coedmawr Ysgol y Garnedd Ysgol y Felinheli Ysgol Hirael Ysgol Y Faenol Ysgol Llandygai Ysgol Cae Top Ysgol Ein Harglwyddes Llyfryddiaeth Barber, H. & Lewis, H. (1901), The History of Friars School, Jarvis & Foster, Bangor. Clarke, M.L. (1955). 'The Elizabethan Statutes of Friars School, Bangor', Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, Cyfrol 16, tud 25-28. Griffith, W.P. (1988), 'Some Passing Thoughts on the Early History of Friars School, Bangor', Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, Cyfrol 49, tud 117-150 Jones, E.W. & Haworth, J. (Eds.) (1957) The Dominican, Friars School Clifford M. Jones (Gol.) (2007), Friars School, Bangor 1557-2007: The Effect of the Reformation on Education in North Wales Dolenni Allanol Gwefan yr Ysgol Adeilad Friars, Ffriddoedd (Cymdeithas Ddinesig Bangor) Ysgol Friars yn Southwark Archifwyd 2018-12-21 yn y Peiriant Wayback.","669":"Mamal dof mawr yw ceffyl (Equus ferus caballus) sy'n perthyn i deulu'r Equidae. Gelwir y fenyw yn \"gaseg\", y gwryw yn \"stalwyn\" neu'n \"farch\" a'r ceffyl ifanc yn \"ebol\". Esblygodd dros gyfnod o 45 i 55\u00a0miliwn o flynyddoedd o fod yn greadur aml-garn i fod yn anifail uncarn cymharol fawr ei faint. Yr enw torfol yw \"gre o geffylau\".  Einioes Yn ddibynol ar y brid a'r amgylchedd, gall y ceffyl modern fyw i fod yn 25 neu'n 30\u00a0mlwydd oed. Mae eithriadau prin yn byw am 40 mlynedd neu ragor. Cofnodwyd fod ceffyl o'r enw \"Old Billy\" yn y 19g wedi byw am 62 o flynyddoedd a chredir fod 'Sugar Puff' wedi byw am 56. Hanes y ceffyl Mae\u2019n debyg i geffylau gael eu dofi gynta tua 3,500 \u2013 4,000CC ar stepdiroedd eang gorllewin Asia - yn yr ardal sy\u2019n cyfateb heddiw i\u2019r Wcrain. Am fod marchogi ceffylau yn rhoi cymaint o fantais i rywun \u2013 i deithio\u2019n gyflym, ac yn enwedig i ryfela, fe ledodd yr arfer o\u2019u defnyddio yn sydyn iawn i bob cyfeiriad \u2013 i ganolbarth Ewrop, gogledd Affrica a\u2019r Dwyrain Canol. Tua\u2019r un adeg roedd y Mongoliaid yn dofi\u2019r math o geffyl gwyllt oedd i\u2019w gael yn nwyrain Asia. Buont yn hynod effeithiol yn manteisio ar geffylau yn y Oesoedd Canol pan sefydlon nhw, dan Genghis Khan, ymerodraeth anferth yn ymestyn o Hwngari i Corea. Erbyn tua 2,000CC ceir lluniau o Mesopotamia, Rwsia a sawl lle arall o geffylau yn tynnu cerbydau rhyfel dwy olwyn i ryfela. Yn y Beibl mae Llyfr Samiwel yn son am fintai\u2019r Philistiaid o 6,000 o farchogion a marchogion Eifftaidd aeth ar \u00f4l Moses a\u2019r Iddewon. Erbyn yr Oes Haearn ceid ceffylau bychain \u201cCeltaidd\u201d, rhagflaenwyr y merlod mynydd Cymreig, ac addolid Epona \u2013 duwies y ceffylau o'r hon y tarddodd y Fari Lwyd bresennol. Mae gan stalwyn mwy o ddanedd na gaseg. Mae yna drost 75 miliwn o gefylau dros y byd.  Mae gan geffyl gof gwell na elifant .Mae  dannedd ceffylau yn cymryd mwy o le yn ei pen na ymennydd.  Crefydd a Mytholeg Dim rhyfedd felly, bod ceffylau yn chwara rhan bwysig iawn yng nghrefyddau a mytholeg y cyfnodau cynnar, gyda cheffylau arbennig iawn yn cael eu marchogi gan rai o\u2019r duwiau a\u2019r arwyr. Er enghraifft fe fyddai ceffylau gwyn adeiniog yn tynnu cerbyd Poseidon, duw m\u00f4r y Groegiaid, drwy\u2019r tonnau ac roedden nhw\u2019n medru codi i\u2019r awyr a hedfan drwy\u2019r cymylau. Pegasus oedd enw prif geffyl Poseidon. Mi ydan ni'n parhau heddiw i alw trochion y tonnau yn \"gesig gwynion\" a \"meirch y m\u00f4r\". Mae yna amryw o greaduriaid mytholegol ceffylaidd eraill hefyd \u2013 bob un efo\u2019i bwerau arbenig ei hun, fel yr uncorn, a\u2019r sentawr \u2013 oedd yn \u00bd dyn a \u00bd ceffyl. Roedd gan y Celtiaid dduwies geffylau, \"Epona\" oedd ei henw i\u2019r Galiaid a \"Rhiannon\" i\u2019r hen Frythoniaid. Cysylltir Rhiannon \u00e2 ffrwythlondeb y cnydau ac fe\u2019i portreadir bron bob amser yn cario basged o ffrwythau ac yn marchogi caseg wen oedd ag ebol wrth ei thraed. Gallai\u2019r dduwies iachau pobol; er mwyn sicrhau hynny, byddai pobl yn aberthu i ffynhonnau iachusol oedd yn dwyn ei henw. Fe welwn lun mawr o gaseg wen Rhiannon wedi ei gerfio i ochor un o fryniau sialc y Downs yn Uffingdon yn ne Lloegr. Yn y cyfnod cyn-Gristnogol, am nad oedd gan y Rhufeiniaid ddim byd oedd yn cyfateb i Epona neu Rhiannon, duwies y ceffylau, fe\u2019i mabwysiadwyd ganddyn nhw fel un o\u2019u duwiesau eu hunnain \u2013 yr unig un o\u2019r duwiau Celtaidd i gael eu mabwysiadu yn ddigyfnewid gan y Rhufeiniaid. Fe barhaodd ambell adlais o Rhiannon i\u2019n ll\u00ean gwerin diweddar ni. Ydach chi\u2019n gyfarwydd \u00e2\u2019r hen arfer, pan welwch chi geffyl gwyn, o boeri ar lawr a d\u2019eud: \"Lwc i mi a lwc i ti a lwc i\u2019r ceffyl gwyn?\" A be am y Fari Lwyd \u2013 yn mynd o gwmpas tafarndai ar nos Ystwyll yn ei chynfas wen? A hefyd \u2013 a dyma ichi adlais o gyswllt Rhiannon \u00e2 ffrwythlondeb y cnydau \u2013 pan dorrid yr ysgub \u0177d ola, a\u2019i phlethu\u2019n hardd i ddwad a hi i\u2019r t\u0177, onid y \"Gaseg Fedi\" oedd hi\u2019n cael \u2019i galw?         Canol Oesoedd Fe welwn yng Nghyfraith Hywel Dda pa mor uchel oedd parch y Cymru at eu ceffylau ac mae canmoliaeth aruthrol i ambell un yn yr hen gywyddau Canol Oesol \u2013 yn enwedig pan oedd rywun eisiau menthyg stalwyn i\u2019w gesyg. Mae cwpled Tudur Aled yn y 16g yn enhraifft:  Llygaid fel dwy ellygen Llymion byw\u2019n llamu\u2019n i ben.yn y Cyfreithiau, disgrifir y ceffyl marchogaeth, y pynfarch a'r ceffyl gwaith a dynnai gar llusg neu og. Fel arfer gwaith yr ychain oedd tynnu'r aradr a rhaid oedd aros tan y 18g i'r wedd geffylau eu disodli. Canmola Gerallt Gymro yn 1188 \"geffylau Powys\" \u00e2 gwaed Sbaenaidd ynddynt. O'r rhain, a groeswyd \u00e2 meirch Arabaidd o'r Croesgadau y disgynnodd y cob Cymreig. Roedd \u2019na gryn ymwybyddiaeth o bwysigrwydd bridio gofalus o linach dda. E. e., adeg y Croesgadau fe fewnforiwyd ceffylau Arabaidd hardd i wledydd Prydain, a rhwng yr 11-16g fe ddylanwadodd y rhain yn gryf ar ddatblygiad y Cobiau a\u2019r merlod Cymreig. Fe nododd Gerallt Gymro yn y 12g bod ceffylau o Sbaen wedi cael eu defnyddio i wella\u2019r br\u00eed lleol ym Mhowys. Dan Harri'r 8fed gwaharddwyd ceffylau bychain, a thebyg mai codi'r gwaharddiad hwnnw gan Elisabeth 1af a boblogeiddiodd yr enwau Bess a Queen ar gesyg oddi ar hynny. Yn 1740 gwaharddwyd ceffylau bychain o'r caeau rasio a phan ryddhawyd un ohonynt, stalwyn o'r enw Merlin, ar fryniau Rhiwabon, enwyd ei ddisgynyddion, a'u math, yn ferlynnod, merlod, merliwn a. y. b. Bu llawer o ddatblygu ar ferlod a chobiau trwy'r 19g ar gyfer marchogaeth a thynnu cerbydau ysgafn. Roedd galw mawr hefyd am ferlod i'r pyllau glo a chobiau'n geffylau gwaith yn yr ucheldiroedd. Sefydlwyd y Llyfr Gre Cymreig yn 1901 gyda phedair adran:  A \u2013 merlod mynydd bychain; B \u2013 merlod; C \u2013 merlod o fath y cob; D \u2013 cobiau, oll o bwys ac enwogrwydd rhyngwladol erbyn heddiw. Ceffylau gwedd Roedd y ceffyl gwedd yn eithriadol o bwysig yn hanes amaethyddiaeth y wlad \u2013 yn tarddu\u2019n wreiddiol o\u2019r Oesoedd Canol pan ddatblygwyd ceffylau mawr, anferth a chryf i gario marchogion arfog i ryfel efo gymaint o bwysau o arfwisg haearn nes bod angen winsh i godi\u2019r marchog ar gefn ei geffyl. Cafwyd defnydd newydd i\u2019r ceffylau mawrion yn y 18g. Dyma gyfnod cychwyn a thwf y Chwyldro Diwydiannol pan oedd diwydiant a masnach yn cynnyddu\u2019n aruthrol, a hefyd poblogaeth y wlad \u2013 yn enwedig y boblogaeth drefol a diwydiannol. Gan fod angen bwydo pawb roedd angen cynhyrchu llawer iawn mwy o\u2019r tir, ac fe arweiniodd hynny at chwyldro mewn amaethyddaeth hefyd. A dyna pryd, ymysg y torreth o newidiadau mewn dulliau amaethyddol ddigwyddodd yn sg\u00eel hynny, y daeth y ceffyl gwedd i\u2019r adwy i dynnu aradrau a throliau ac i wneud hynny yn llawer mwy effeithiol a chyflymach na\u2019r ychain a oedd wedi bod wrthi ar hyd y canrifoedd cyn hynny. Roedd y galw cynyddol am geffylau trymion i dynnu wageni strydoedd yn ysgogiad arall i amaethwyr fagu ceffylau gwedd a chwiliai porthmyn a dilars am barau neu bedwaroedd oedd yn cyd-fynd o ran maint, lliw a phatrwm ar gyfer gwahanol gwmn\u00efau a bragdai a. y. b. I wella'r stoc llogid stalwyni pedigri o bob cwr o'r deyrnas gan Gymdeithasau Sirol i'w harddangos mewn sioeau ac yna eu gyrru ar gylchdeithiau rheolaidd i wasanaethu cesyg y fro. Allforid llawer o geffylau ifainc i ddinasoedd Lloegr ar y rheilffyrdd a gwrthgyferbynnir effaith economaidd y ceffylau'n gadael a'r arian yn dod i mewn i'r cyfnod diweddarach pan ddeuai tractorau i mewn a'r arian yn mynd allan. Ar ddechrau'r 20g roedd dros 175,000 o geffylau gwedd yng Nghymru ac yn y 1900au roedd \u2019na fwy o geffylau gwedd na fuodd erioed cyn hynny \u2013 na wedyn chwaith. Roedd tua 70,000 o geffylau gwedd yng Nghymru hyd yn oed ar ddiwedd y 1930au. Gyrrwyd niferoedd mawr ohonynt i Ffrainc yn 1914\u201318, pan ddaethant eto'n geffylau rhyfel \u2013 i dynnu offer brwydro ayb. Buan y cwympodd eu niferoedd wedyn wrth i\u2019r tractor ddod yn boblogaidd \u2013 doedd dim ond ryw 10,000 o geffylau gwaith ddiwedd y 1950au. Dim ond rhai ugeiniau sy\u2019 ar \u00f4l erbyn hyn, i\u2019w defnyddio mewn cystadleuthau aredig a\u2019u harddangos mewn sioeau, wedi eu trimio \u00e2 rubanau lliwgar a'u rhawn wedi ei blethu.  Bridiau o Gymru Ceir sawl brid o geffylau Cymreig, gan gynnwys y Cob Cymreig a'r Merlyn mynydd Cymreig. Yn y gorffennol, roedd y merlod hyn yn olygfa gyffredin ar fryniau Cymru, o Eryri i Frycheiniog. Erbyn heddiw ceir y canran mwyaf ohonynt yn Eryri, rhannau o ganolbarth Cymru a Bannau Brycheiniog. Amcangyfrifir fod tua 400-500 o ferlod mynydd Cymreig ar fryniau gogledd Cymry, yn Eryri yn bennaf, gyda tua eu hanner i'w cael ar y Carneddau. Mae'r merlyn mynydd yn chwarae rhan bwysig mewn cadwraeth. Nid yw'n bwyta grug a blodau gwyllt, fel mae defaid yn wneud, ac felly mae'n cadw cynefin adar gwyllt.   Rasio ceffylau yng Nghymru Mae rasio ceffylau yn dyddio o'r cyfnod Celtaidd ac yr oedd yn ddull pwysig i arddangos doniau'r meirch yn ffeiriau'r canoloesoedd. Daeth yn sbort pwysig ymysg uchelwyr y 18g ac yn gyfrwng iddynt arddangos eu cyfoeth a'u statws trwy fetio a magu ceffylau pedigri drudfawr. Roedd rasio merlod a chobiau yn boblogaidd ymysg ffermwyr a bugeiliaid Ceredigion a sonnir am Nans o'r Glyn, y ferlen gyffredin a drechodd redwyr o lawer gwell pedigri yn y 19g. Uchafbwynt Ffair Geffylau Cymreig fawr Barnet yn y 19g oedd ras geffylau'r porthmyn Cymreig. Cynhelir y \"Grand National\" Gymreig heddiw ar gae rasio Cas-gwent (Chepstow). Cododd rasio trotian, yn Nhregaron a mannau eraill o'r arfer o arddangos cobiau'n uchelgamu. Daeth cystadleuthau marchogaeth yn boblogaidd mewn sioeau amaethyddol a bu cynnydd mawr ym mhoblogrwydd merlota yn hanner ola'r 20g.  Gofyn march \/ stalwyn ac ymadroddion eraill Ceir cryn amrywiaeth yn yr eirfa a ddefnyddir i ddisgrifio ysfa caseg pan fo hi mewn gwres ag angen stalwyn. Yng Ngogledd Cymru dywedir ei bod yn \"gofyn stalwyn\" neu'n \"marchio\" (\"marchu\" mewn rhai ardaloedd). Ym Nyffryn tanat, Powys, dywedir ei bod \"yn marchu\" ac \"ym Mrycheiniog\", mae'r gaseg \"yn marcha\". Yng ngogledd Maldwyn, defnyddir \"gofyn stalwyn\/march\/ceffyl\", ac mae hyn yn dangos fod cryn amrywiaeth oddi fewn i un ardal fechan. Yn yr hen Sir Fflint, dywedir fod y gaseg \"eisiau stalwyn\", yr un patrwm a chyda tharw \u2013 \"eisiau tarw\" ddywedir hefyd. Ceir \"mofyn march\" ym Morgannwg a de-orllewin Brycheiniog, ac maent hwythau'n cadw i'r un patrwm ac a wnant gyda tharw \u2013 \"mofyn tarw\" a ddywedant. Ond ceir gair anghyffredin yn ardal Aberangell, Llanbrynmair a Chaerwys ym Maldwyn: \"yn wynedd\", a fersiwn o'r term hwn a ddefnyddir yn ne Ceredigion a de Penfro: \"yn wynen' neu 'yn wyner\". Mewn un lle yng Nghwm Llynfell (Gorllewin Morgannwg) ceir amrywiad arall: \"yn wynad\".  Ceffylau lled wyllt Merlod y CarneddauGre o geffylau wedi eu lleoli yn bennaf ar Gwm Llafar a Chwm Caseg.  Merlod Crawcwellt TrawsfynyddTyddyn Du, Tyddyn Mawr ac Adwy Deg oedd yn bridio rhain ar y Crawcwellt ger Trawsfynydd cyn belled yn \u00f4l a\u2019r \u201940au o leiaf, fel merlod pyllau glo. Roedd y borfa a\u2019r tir uchel yn cyfrannu at eu maint bychan ac yn eu gwneud yn ddelfrydol i\u2019r pyllau. Byddent yn eu hel unwaith y flwyddyn i\u2019w didoli er mwyn gwerthu a hynny trwy ddefnyddio Pont y Grible a\u2019i chanllawiau fel corlan i\u2019r pwrpas - ni fu i\u2019r un ohonynt neidio dros y bont! Mae\u2019n debyg mai mecaneiddio a dirywiad y diwydiant glo ddaeth a\u2019r angen i ben ac iddynt wedyn fynd yn wyllt [fferal] dros amser gan nad oedd marchnad iddynt. Mae'n bryder gan rai fod nifer fawr ar gyfartaledd o stalwyni yn y gre. Ceffyl fel bwyd Bu cig y ceffyl yn amrywio, pendilio yn wir, yn ei boblogrwydd ac amhoblogrwydd drwy\u2019r oesoedd ac o wlad i wlad. Dyma ffilm Path\u00e9 hanesyddol o agweddau ac arferion Prydeinig at y fasnach cig ceffyl yn y blynyddoedd llwm ar \u00f4l y rhyfel yn 1948: http:\/\/www.youtube.com\/watch?v=7gaZdHLB5tY [2]  Gweler hefyd Cymdeithas y Merlod a'r Cobiau Cymreig Marchog Merlyn Cyfeiriadau","670":"Llenor crefyddol a chyfieithydd oedd Ellis Wynne (7 Mawrth 1671 - 13 Gorffennaf 1734). Mae'n adnabyddus fel awdur Gweledigaethau y Bardd Cwsc, a ystyrir yn un o glasuron rhyddiaith Gymraeg.  Bywgraffiad Ganed Ellis Wynne yn y Lasynys (neu'r Lasynys Fawr), ffermdy sylweddol rhwng Talsarnau a Harlech, yn yr hen Sir Feirionnydd (de Gwynedd), yn fab i Edward Wynne o blasdy Glyn Cywarch (heb fod ymhell o'r Lasynys). Roedd yn deulu o fan uchelwyr gyda chysylltiad \u00e2 theulu Brogyntyn, ger Croesoswallt. Trwy ei daid Elis Wyn roedd Ellis Wynne yn perthyn i John Jones, Maesygarnedd, un o'r rhai a lofnododd warant dienyddio'r brenin Siarl I o Loegr. Yn wahanol i John Jones o Faesygarnedd, yr oedd Ellis Wynne yn frenhinwr pybyr. Mae manylion ei yrfa yn ansicr, ond ymddengys iddo dreulio cyfnod yn Ysgol Ramadeg Amwythig. Mae cerdd Ladin gan Wynne yn awgrymu cysylltiad ag Ysgol Ramadeg Biwmares yn ogystal. Aeth i Rydychen lle graddiodd ar y 1af o Fawrth 1692, yn 21 oed. Mae'n bosibl ei fod wedi cwrdd \u00e2'r athrylith amlddawn Edward Lhuyd tra oedd yno. Ym Medi 1698 priododd \u00e2'i wraig gyntaf, Lowri Wynne o Foel-y-glo, Meirionnydd. Cafodd ei ordeinio'n offeiriad a diacon yn eglwys gadeiriol Bangor yn Rhagfyr 1704. Daeth yn rheithor plwyfi Llanbedr a Llandanwg yn 1705 ac wedyn cafodd ofalaeth Llanfair, ger Harlech, yn 1710. Yn 1711 priododd \u00e2'i ail wraig, Lowri Lloyd o Hafod Lwyfog (ger Aberglaslyn) a symudodd i'r Lasynys eto lle bu fyw am weddill ei oes. Bu farw y 13 Gorffenanf 1734 a'i claddu yn eglwys Llanfair.  Gwaith llenyddol Cyfieithodd Ellis Wynne Rheol Buchedd Sanctaidd (o waith Saesneg Jeremy Taylor) yn 1701 ac argraffiad o'r Llyfr Gweddi Gyffredin yn 1710. Fodd bynnag, ei brif waith llenyddol yw'r testun rhyddiaith Gweledigaethau y Bardd Cwsc (Gweledigaethau'r Bardd Cwsg) (1703), sy'n seiledig yn fras ar gyfieithiadau Saesneg Roger L'Estrange a John Stevens o'r llyfr Los Sue\u00f1os ('Y Breuddwydion') gan y Sbaenwr Don Francisco de Quevedo (1580-1645). Mae'r bardd yn gweld tair gweledigaeth fel mae'n mordwyo drwy'r byd (Gweledigaeth cwrs y Byd), drwy angau (Gweledigaeth Angeu yn ei Frenhinllys isa) a thrwy uffern (Gweledigaeth Uffern). Fe'i hebryngir gan angel ar y ddaear ac mewn uffern a chan Meistr Cwsc ym Mrenhinllys isa Angau. Mae'r gwaith yn darlunio taith pechadur o'r byd hwn drwy angau at uffern. Llyfr bwrlesg a ysgrifennwyd mewn Cymraeg naturiol a choeth sy'n mynegi safbwynt brenhinwr ac eglwyswr ar gyflwr y wlad yn ei oes yw'r Gweledigaethau. Mae'n dangos meistrolaeth yr awdur ar Gymraeg clasurol yn ogystal \u00e2 Chymraeg llafar y cyfnod ar ei mwyaf rhywiog. Gweledigaeth o Lys Angau a geir yno, ac mae'n bosibl fod Wynne wedi bwriadu ail gyfrol ar Lys Paradwys yn olyniant iddo. Yn ogystal \u00e2 disgrifiadau llawn dychymyg o Uffern a dychan deifiol, ceir fel gwrthgyferbyniad trawiadol ddarnau o ryddiaith swynol iawn, yn arbennig yr agoriad enwog sy'n disgrifio'r wlad o gwmpas Harlech trwy sbienddrych yr awdur. Roedd Ellis yn gasglwr a chop\u00efydd llawysgrifau Cymreig yn ogystal. Un o'r llawysgrifau a gafodd oedd un yn cynnwys nifer o gerddi darogan, gan gynnwys rhai a dadogwyd ar \"Y Bardd Cwsg\" (Rhys Fardd). Nid ysgrifennodd lawer o farddoniaeth ond mae un o'i gerddi, 'Gadel Tir', a geir ar ddiwedd ail ran Gweledigaethau'r Bardd Cwsg yn glasur bach sydd wedi ennill ei lle mewn sawl blodeugerdd Gymraeg. Ysgrifennodd y beirdd Si\u00f4n Rhydderch a Robert Humphrey gywyddau iddo. Cyfansoddodd sawl emyn yn ogystal. Yr enwocaf yw'r un sy'n cychwyn gyda'r llinell 'Myfi yw'r Adgyfodiad Mawr.'  Llyfryddiaeth Gwaith Ellis Wynne Cafwyd sawl argraffiad o'r Gweledigaethau, e.e. gan D. Silvan Evans (Caerfyrddin, 1842, 1865) a Syr John Morris-Jones (Bangor, 1898). Y diweddaraf yw:  Aneirin Lewis (gol.), Gweledigaethau y Bardd Cwsc (Gwasg Prifysgol Cymru, 1960)Cafwyd adargraffiad o'r Rheol Buchedd Sanctaidd gan Wasg Prifysgol Cymru yn 1928. Ceir testun hwylus o'r gerdd 'Gadel Tir' yn Blodeugerdd Rhydychen o Farddoniaeth Gymraeg (gol. Thomas Parry).  Llyfryddiaeth R. M. Jones, Angau Ellis Wynne (Aberystwyth, 1968) Gwyn Thomas, 'Ellis Wynne, y Lasynys' yn Gw\u0177r Ll\u00ean y Ddeunawfed Ganrif (Llandyb\u00efe, 1966) Gwyn Thomas, Y Bardd Cwsg a'i Gefndir (Caerdydd, 1971). Astudiaeth gynhwysfawr. Gwyn Thomas, Ellis Wynne (Cyfres Writers of Wales, 1984) Gwyn Thomas, 'Gweledigaethau y Bardd Cwsg: The Visions of the Sleeping Bard (1703)'. Zeitschrift f\u00fcr celtische Philologie 52 (2001): 200\u201310. Cyfeiriadau","671":"Llenor crefyddol a chyfieithydd oedd Ellis Wynne (7 Mawrth 1671 - 13 Gorffennaf 1734). Mae'n adnabyddus fel awdur Gweledigaethau y Bardd Cwsc, a ystyrir yn un o glasuron rhyddiaith Gymraeg.  Bywgraffiad Ganed Ellis Wynne yn y Lasynys (neu'r Lasynys Fawr), ffermdy sylweddol rhwng Talsarnau a Harlech, yn yr hen Sir Feirionnydd (de Gwynedd), yn fab i Edward Wynne o blasdy Glyn Cywarch (heb fod ymhell o'r Lasynys). Roedd yn deulu o fan uchelwyr gyda chysylltiad \u00e2 theulu Brogyntyn, ger Croesoswallt. Trwy ei daid Elis Wyn roedd Ellis Wynne yn perthyn i John Jones, Maesygarnedd, un o'r rhai a lofnododd warant dienyddio'r brenin Siarl I o Loegr. Yn wahanol i John Jones o Faesygarnedd, yr oedd Ellis Wynne yn frenhinwr pybyr. Mae manylion ei yrfa yn ansicr, ond ymddengys iddo dreulio cyfnod yn Ysgol Ramadeg Amwythig. Mae cerdd Ladin gan Wynne yn awgrymu cysylltiad ag Ysgol Ramadeg Biwmares yn ogystal. Aeth i Rydychen lle graddiodd ar y 1af o Fawrth 1692, yn 21 oed. Mae'n bosibl ei fod wedi cwrdd \u00e2'r athrylith amlddawn Edward Lhuyd tra oedd yno. Ym Medi 1698 priododd \u00e2'i wraig gyntaf, Lowri Wynne o Foel-y-glo, Meirionnydd. Cafodd ei ordeinio'n offeiriad a diacon yn eglwys gadeiriol Bangor yn Rhagfyr 1704. Daeth yn rheithor plwyfi Llanbedr a Llandanwg yn 1705 ac wedyn cafodd ofalaeth Llanfair, ger Harlech, yn 1710. Yn 1711 priododd \u00e2'i ail wraig, Lowri Lloyd o Hafod Lwyfog (ger Aberglaslyn) a symudodd i'r Lasynys eto lle bu fyw am weddill ei oes. Bu farw y 13 Gorffenanf 1734 a'i claddu yn eglwys Llanfair.  Gwaith llenyddol Cyfieithodd Ellis Wynne Rheol Buchedd Sanctaidd (o waith Saesneg Jeremy Taylor) yn 1701 ac argraffiad o'r Llyfr Gweddi Gyffredin yn 1710. Fodd bynnag, ei brif waith llenyddol yw'r testun rhyddiaith Gweledigaethau y Bardd Cwsc (Gweledigaethau'r Bardd Cwsg) (1703), sy'n seiledig yn fras ar gyfieithiadau Saesneg Roger L'Estrange a John Stevens o'r llyfr Los Sue\u00f1os ('Y Breuddwydion') gan y Sbaenwr Don Francisco de Quevedo (1580-1645). Mae'r bardd yn gweld tair gweledigaeth fel mae'n mordwyo drwy'r byd (Gweledigaeth cwrs y Byd), drwy angau (Gweledigaeth Angeu yn ei Frenhinllys isa) a thrwy uffern (Gweledigaeth Uffern). Fe'i hebryngir gan angel ar y ddaear ac mewn uffern a chan Meistr Cwsc ym Mrenhinllys isa Angau. Mae'r gwaith yn darlunio taith pechadur o'r byd hwn drwy angau at uffern. Llyfr bwrlesg a ysgrifennwyd mewn Cymraeg naturiol a choeth sy'n mynegi safbwynt brenhinwr ac eglwyswr ar gyflwr y wlad yn ei oes yw'r Gweledigaethau. Mae'n dangos meistrolaeth yr awdur ar Gymraeg clasurol yn ogystal \u00e2 Chymraeg llafar y cyfnod ar ei mwyaf rhywiog. Gweledigaeth o Lys Angau a geir yno, ac mae'n bosibl fod Wynne wedi bwriadu ail gyfrol ar Lys Paradwys yn olyniant iddo. Yn ogystal \u00e2 disgrifiadau llawn dychymyg o Uffern a dychan deifiol, ceir fel gwrthgyferbyniad trawiadol ddarnau o ryddiaith swynol iawn, yn arbennig yr agoriad enwog sy'n disgrifio'r wlad o gwmpas Harlech trwy sbienddrych yr awdur. Roedd Ellis yn gasglwr a chop\u00efydd llawysgrifau Cymreig yn ogystal. Un o'r llawysgrifau a gafodd oedd un yn cynnwys nifer o gerddi darogan, gan gynnwys rhai a dadogwyd ar \"Y Bardd Cwsg\" (Rhys Fardd). Nid ysgrifennodd lawer o farddoniaeth ond mae un o'i gerddi, 'Gadel Tir', a geir ar ddiwedd ail ran Gweledigaethau'r Bardd Cwsg yn glasur bach sydd wedi ennill ei lle mewn sawl blodeugerdd Gymraeg. Ysgrifennodd y beirdd Si\u00f4n Rhydderch a Robert Humphrey gywyddau iddo. Cyfansoddodd sawl emyn yn ogystal. Yr enwocaf yw'r un sy'n cychwyn gyda'r llinell 'Myfi yw'r Adgyfodiad Mawr.'  Llyfryddiaeth Gwaith Ellis Wynne Cafwyd sawl argraffiad o'r Gweledigaethau, e.e. gan D. Silvan Evans (Caerfyrddin, 1842, 1865) a Syr John Morris-Jones (Bangor, 1898). Y diweddaraf yw:  Aneirin Lewis (gol.), Gweledigaethau y Bardd Cwsc (Gwasg Prifysgol Cymru, 1960)Cafwyd adargraffiad o'r Rheol Buchedd Sanctaidd gan Wasg Prifysgol Cymru yn 1928. Ceir testun hwylus o'r gerdd 'Gadel Tir' yn Blodeugerdd Rhydychen o Farddoniaeth Gymraeg (gol. Thomas Parry).  Llyfryddiaeth R. M. Jones, Angau Ellis Wynne (Aberystwyth, 1968) Gwyn Thomas, 'Ellis Wynne, y Lasynys' yn Gw\u0177r Ll\u00ean y Ddeunawfed Ganrif (Llandyb\u00efe, 1966) Gwyn Thomas, Y Bardd Cwsg a'i Gefndir (Caerdydd, 1971). Astudiaeth gynhwysfawr. Gwyn Thomas, Ellis Wynne (Cyfres Writers of Wales, 1984) Gwyn Thomas, 'Gweledigaethau y Bardd Cwsg: The Visions of the Sleeping Bard (1703)'. Zeitschrift f\u00fcr celtische Philologie 52 (2001): 200\u201310. Cyfeiriadau","677":"Ar 14 Hydref 1066, trechodd llu o Normaniaid dan arweiniad Gwilym (Wilam), Dug Normandi, y Saeson ym Mrwydr Hastings. Glaniodd Gwilym a'i w\u0177r yn Pevensey, ger Hastings, ar \u00f4l hwylio o Normandi. Roedd Gwilym am hawlio coron Lloegr ac roedd yn benderfynol o'i chipio a rheoli teyrnas Lloegr. Wynebodd y Normaniaid a'r Saeson ei gilydd ar Fryn Senlac, ger Hastings, ac yno yr ymladdwyd un o'r brwydrau enwocaf erioed. Yn y frwydr, lladdwyd brenin Lloegr, Harold II, a daeth Gwilym yn frenin Lloegr yn ei le, gan ddod yn Gwilym I. Dominyddwyd y frwydr gan dactegau'r Normaniaid. Defnyddiasant eu gw\u0177r saeth a'u marchogion i dorri drwy rengoedd milwyr traed y fyddin Seisnig, a ddibynai bron yn llwyr ar filwyr traed yn absenoldeb saethwyr a heb lawer o farchogion. Bu colledion trwm ar y ddwy ochr. Saethwyd y brenin Harold yn ei lygad, ac fe'i lladdwyd.Er bod gwrthryfeloedd a gwrthwynebiad wedi bod yn nodweddion yn nheyrnasiad Wiliam, roedd ei fuddugoliaeth gadarn yn Hastings yn garreg filltir bwysig yn ei goncwest o Loegr. Mae rhai haneswyr yn amcangyfrif bod tua 2,000 o\u2019r goresgynwyr Normanaidd wedi marw adeg y frwydr ond bod dwywaith cymaint o Saeson wedi marw. Sefydlodd Wiliam fynachlog ar safle\u2019r frwydr, gyda\u2019r allor uchaf yn eglwys y fynachlog yn cael ei leoli yn yr union fan lle bu Harold farw.Ar \u00f4l ennill y frwydr daeth Gwilym yn frenin Lloegr a dechreuodd cyfnod newydd yn hanes Prydain. Coffeir Brwydr Hastings ym mrodwaith enwog Bayeux.  Cefndir Pan fu farw Edward y Cyffeswr ar 5 Ionawr 1066 nid oedd ganddo unrhyw etifedd i'w olynu, ac o ganlyniad cynigiodd sawl ymgeisydd eu hawl ar goron Lloegr. Serch hynny, olynwyd Edward yn syth gan Iarll Wessex, sef Harold Godwinson. Etholwyd Harold yn frenin gan Senedd Lloegr, sef y Witenagemot (Witan) a choronwyd ef gan Ealdred, Archesgob Caerefrog. Wynebodd Harold her i'w frenhiniaeth yn syth gan ddau reolwr pwerus oedd yn gymdogion iddo. Yr un cyntaf oedd Dug Gwilym o Normandi, a oedd yn honni bod coron Lloegr wedi cael ei addo iddo gan y Brenin Edward, a bod Harold yntau hefyd wedi tyngu llw i gytuno \u00e2\u2019r trefniant hwn. Roedd Harald Hardrada, Brenin Norwy, hefyd yn cyflwyno ei gais am y goron yn Lloegr. Seiliwyd ei gais ar gytundeb rhwng ei ragflaenydd, Magnus Dda, ac un o frenhinoedd cynharach Lloegr, sef Harthacnut. Yn \u00f4l y cytundeb hwnnw, petai naill neu\u2019r llall yn marw, byddai\u2019r llall yn etifeddu Lloegr a Norwy. Penderfynodd Wiliam a Harald Hardrada yn syth eu bod yn mynd i drefnu lluoedd a llongau ar gyfer lansio goresgyniadau yn annibynnol ar ei gilydd. Treuliodd y Brenin Harold gyfnod sylweddol yng nghanol 1066 ar yr arfordir deheuol gyda byddin fawr a fflyd o longau yn barod am oresgyniad Wiliam. Roedd nifer sylweddol o\u2019i filwyr yn filisia oedd angen cynaeafu eu cnydau, ac felly ar 8 Medi penderfynodd Harold ei fod am ryddhau\u2019r milisia a\u2019r fflyd o\u2019u dyletswyddau. Wedi iddo glywed bod Harald Hardrada, Brenin Norwy, a\u2019i gefnogwyr wedi ymosod ar ogledd Lloegr, rhuthrodd Harold Godwinson a\u2019i fyddin i gwrdd \u00e2 nhw, gan gasglu lluoedd ychwanegol ar y ffordd, a rhoddwyd syrpreis i'r Norwyaid. O ganlyniad trechwyd Harald ym Mrwydr Pont Stamford ar 25 Medi. Lladdwyd Harald Hardrada a\u2019i gefnogwr, Tostig, sef brawd Harold Godwinson, a dioddefodd y Norwyaid lawer o golledion, gan mai ond 24 o\u2019r 300 o longau a gychwynnodd o Norwy oedd eu hangen i gludo\u2019r rhai a oroesodd yn \u00f4l yno. Dioddefodd y Saeson lawer o golledion hefyd, ac roedd byddin Harold wedi ei gwanhau yn ddirfawr.Yn y cyfamser, aeth Wiliam ati i gasglu fflyd fawr at ei gilydd ynghyd \u00e2 byddin o Normandi a gweddill Ffrainc, gan gynnwys lluoedd o Lydaw a Fflandrys. Treuliodd bron i naw mis yn paratoi, oherwydd bu'n rhaid iddo gynllunio ac adeiladu fflyd o\u2019r newydd.Wedi trechu ei frawd Tostig a Harald Hardrada yn y gogledd, gadawodd Harold Godwinson lawer o\u2019i luoedd yn y gogledd, gan gynnwys Morcar ac Edwin. Gorymdeithiodd gweddill ei fyddin yn \u00f4l am dde Lloegr er mwyn delio \u00e2'r bygythiad Normanaidd oedd ar y gorwel.Er bod Harold wedi ceisio rhoi syrpreis i'r Normaniaid, adroddwyd gan ysb\u00efwyr Wiliam bod y Saeson ar eu ffordd yn \u00f4l i'r de. Arweiniodd Wiliam ei fyddin o\u2019i gastell a symud tuag at y gelyn. Penderfynodd Harold gymryd safle amddiffynol ar ben Bryn Senlac (sef Battle, Dwyrain Sussex heddiw). Tactegau Dechreuodd y frwydr gyda\u2019r saethwyr Normanaidd yn saethu i fyny\u2019r bryn at y Saeson, oedd wedi creu mur o dariannau amddiffynol ar ben Bryn Senlac. Ond nid oedd hon yn dacteg effeithiol iawn. Roedd prinder saethwyr gan y Saeson yn rhwystr i'r saethwyr Normanaidd, oherwydd nid oedd digon o saethau i'w casglu a\u2019u hail-ddefnyddio.  Wedi ymosodiad y saethwyr, gorchmynodd Wiliam y picellwyr ymlaen er mwyn ymosod ar y Saeson. Cyfarfu\u2019r Normaniaid \u00e2 llu o daflegrau, oedd yn cynnwys gwawyffyn, bwyeill a cherrig, ond nid saethau. Methodd milwyr traed Wiliam dorri mur y tariannau oedd gan filwyr Harold, ac felly anfonwyd y cafalri i'w cefnogi. Er hynny, methodd y cafalri hefyd dorri\u2019r mur, ac felly gorfodwyd lluoedd Wiliam i encilio. Rhoddwyd y bai ar yr uned o Lydaw oedd ar y chwith i Wiliam. Lledaenwyd si hefyd bod Wiliam wedi cael ei ladd ac ychwanegodd hyn at ddryswch y sefyllfa. Dechreuodd lluoedd y Saeson ruthro ar \u00f4l y gelyn Normanaidd oedd yn ceisio ffoi, ond marchogodd Wiliam drwy ganol ei luoedd, er mwyn dangos ei wyneb gan waeddi ei fod dal yn fyw. Penderfynodd Dug Normandi lansio gwrth-ymosodiad yn erbyn y lluoedd Seisnig oedd yn rhedeg ar eu holau; ceisiodd rhai o\u2019r Saeson ymgynnull ar ben bryn bach cyfagos cyn cael eu gormesu.Nid oes neb yn si\u0175r ai bwriad tactegau\u2019r Saeson oedd rhedeg ar \u00f4l y gelyn Normanaidd ar orchymyn Harold, ynteu ai tacteg byr-rybudd oedd hon. Mae Brodwaith Bayeux yn dangos bod marwolaeth brodyr Harold, sef Gyrth a Leofwine, wedi digwydd cyn yr ymladd ar y bryn bach cyfagos. Gall hyn fod yn dystiolaeth mai\u2019r ddau frawd a arweiniodd y dacteg i redeg ar \u00f4l y gelyn.Mae\u2019n ddigon posib bod seibiant wedi bod yn yr ymladd ar ddechrau\u2019r prynhawn gan fod angen toriad i gael gorffwys a bwyd. Mae'n ddigon posib hefyd bod angen amser ychwanegol ar Wiliam i weithredu tactegau newydd. Petai\u2019r Normaniaid yn medru anfon cafalri yn erbyn y mur tariannau ac yna denu\u2019r Saeson i redeg ar eu holau, gellid creu hollt yn llinell amddiffynol y Saeson.  Er ei bod yn ddigon posib nad oedd y tactegau esgus ffoi wedi torri\u2019r llinellau, mae'n ddigon posib eu bod wedi gwasgaru'r teuluwyr yn y mur o dariannau. Disodlwyd y teuluwyr, sef aelodau o warchodlu brenhinol Harold, gan aelodau\u2019r \u2018fyrd\u2019, sef y milisia Seisnig cyn cyfnod y Normaniaid, ac felly ailgryfhawyd y mur o dariannau. Mae\u2019n edrych yn debyg bod saethwyr wedi cael eu defnyddio eto cyn ac yn ystod yr ymosodiad gan y cafalri a\u2019r milwyr traed o dan arweiniad Wiliam. Nid oes modd gwybod faint o ymosodiadau a lansiwyd gan y Normaniaid yn erbyn llinellau\u2019r Saeson, ond mae rhai cofnodion yn dangos tactegau\u2019r Normaniaid a\u2019r Saeson yn ystod y brwydro yn y prynhawn. Yn \u00f4l cofnod Carmen, dywedir bod dau geffyl wedi cael eu lladd tra'r oedd Wiliam yn eu marchogaeth, ond yn \u00f4l adroddiad Wiliam o Poitier bu farw tri cheffyl. Marwolaeth Harold Mae\u2019n debyg bod Harold wedi marw yn ddiweddarach yn y frwydr, er bod adroddiadau gwahanol yn gwrthddweud ei gilydd. Mae Wiliam o Poitier yn cofnodi ei farwolaeth heb amlinellu manylion ynghylch sut digwyddodd hynny.  Mae Tapestri Bayeux yn dangos ffigwr yn dal saeth sydd yn ei lygad, wrth ymyl milwr sy'n disgyn wrth iddo gael ei drywanu gan gleddyf. Uwchlaw'r ddau ffigwr mae'r gosodiad \u2018Yma, mae\u2019r Brenin Harold yn cael ei ladd\u2019. Nid yw\u2019n glir pa ffigwr yw Harold, ynteu a yw\u2019n cyfeirio at y ddau ffigwr. Mae\u2019r adroddiad cynharaf, mwyaf traddodiadol, yn s\u00f4n am Harold yn marw oherwydd saeth yn ei lygad, ac yn dyddio o\u2019r 1080au. Ysgrifennwyd yr adroddiad hwn am y Normaniaid gan fynach Eidalaidd, Amatus Montecassino. Yn \u00f4l adroddiad Wiliam o Malmesbury cafodd Harold ei ladd gan saeth a drywanodd ei lygad ac a aeth yn syth i'w ymennydd, a bod Harold wedi cael ei anafu gan farchog ar yr un adeg y digwyddodd hyn. Yn sgil marwolaeth Harold gadawyd lluoedd y Saeson heb arweinydd ac fe ddechreuodd y lluoedd chwalu a gwahanu. Fe wnaeth llawer ffoi, ond fe wnaeth milwyr y llys brenhinol grynhoi o gwmpas corff Harold ac ymladd tan y diwedd. Dechreuodd y Normaniaid redeg ar \u00f4l y lluoedd Seisnig oedd yn ffoi, a heblaw am ymateb milwyr ar safle a adnabuwyd fel \u2018Malfosse\u2019, daeth y frwydr i ben. Gweler hefyd Daniaid Normaniaid Cyfeiriadau","679":"Dinas ar lan y M\u00f4r Baltig yng ngogledd-orllewin Rwsia yw St Petersburg ((\u00a0ynganiad\u00a0); Rwsieg \u0421\u0430\u043d\u043a\u0442\u2013\u041f\u0435\u0442\u0435\u0440\u0431\u0443\u0440\u0433 \/ Sankt-Peterb\u00farg; Petrograd \/ \u041f\u0435\u0442\u0440\u043e\u0433\u0440\u0430\u0434 1914\u201324, Leningrad \/ \u041b\u0435\u043d\u0438\u043d\u0433\u0440\u0430\u0434 1924\u201391). Sefydlwyd gan Pedr Fawr. Hi oedd prifddinas Rwsia yn ystod y 18g a'r 19g ac ail ddinas fwyaf Rwsia erbyn 21g. Yn \u00f4l y cyfrifiad diwethaf, roedd dros 5,351,935 (1 Ionawr 2018) o bobl yn byw yno. Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar Afon Neva, ym mhen Gwlff y Ffindir ar y M\u00f4r Baltig. Hi yw dinas fwyaf gogleddol y byd sydd a dros filiwn o drigolion. Fel porthladd Rwsiaidd pwysig ar y M\u00f4r Baltig, mae'n cael ei llywodraethu fel dinas ffederal. Yn 2018 ymwelodd dros 15\u00a0miliwn o dwristiaid \u00e2'r ddinas. Hanes   Sefydlwyd y ddinas fel \"ffenestr ar y Gorllewin\" gan Pedr Fawr ar 27 Mai 1703, pan osodwyd sylfaen Caer Pedr a Phawl ganddo. Ddechrau'r un mis, roedd y Rwsiaid wedi cipio'r ardal (Ingria) a chaer Nyen (hefyd Nyenschanz) oddi wrth Sweden. Rhoddodd yr enw \"St Petersburg\" arni ar \u00f4l enw ei nawddsant, yr apostol Sant Pedr. Yn y cyfnod hwnnw ceir hefyd enw Iseldireg ar y ddinas, Sankt Piter Bourgh neu St Petersburch, gan fod Pedr Fawr yn byw ac yn astudio yn Amsterdam a Zaandam am beth amser ym 1697. Sefydlwyd y dref ger olion y gaer Swedaidd ychydig nes at aber Afon Neva. Adeiladwyd y dref yn ystod rhyfel a'r adeilad cyntaf i'w godi oedd Caer Pedr a Phawl, gyda'r ddinas yn cael ei hadeiladu o'i chwmpas gan beirianyddion o'r Almaen a wahoddwyd i Rwsia gan Pedr. Sefydlwyd y ddinas fel prifddinas newydd Rwsia. Gan ei bod ar arfordir y M\u00f4r Baltig roedd hi'n gyswllt pwysig i wledydd y gorllewin yn ogystal \u00e2 bod yn borthladd milwrol pwysig iawn gyda chaer Kronstadt yn ei hamddiffyn.  Daeth el\u00eet y wlad i fyw i St Petersburg ac erbyn heddiw mae llawer o'u plasdai yn y ddinas. Y mwyaf o'r rhain oedd Palas y Gaeaf a adeiladwyd gan Elisabeth o Rwsia rhwng 1754 a 1762. Lleolir Amgueddfa Genedlaethol yr Hermitage yno heddiw. Rhyddhaodd Alexander II y taeogion ym 1861 ac o ganlyniad daeth llawer o bobl tlawd i'r ddinas. Ond roedd diwydiant yn llwyddiannus hefyd. Yn ogystal \u00e2 hynny, roedd y ddinas yn ganolfan ddiwylliannol y wlad, gyda llawer o arlunwyr ac awduron yn byw yno. Bu syniadau sosialaidd yn boblogaidd yn y ddinas ymysg deallusion ac yn St Petersburg y dechreuodd Chwyldro Rwsia 1905.  Y Rhyfel Byd Cyntaf Ar 18 \/ 31 Awst 1914 yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf newidiodd tsar Nicolas II enw'r ddinas i \"Petrograd\" am fod \"St Petersburg\" yn swnio'n rhy Almaeneg. Ym 1917 dechreuodd Chwyldro Rwsia, ac o ganlyniad daeth rheolaeth y Tsar i ben a Gwrthryfel Rwsia yn dechrau. Roedd hinsawdd gwleidyddol y ddinas yn ansefydlog iawn ac felly symudodd Lenin, arweinwr y Bolsieficiaid y brifddinas o Petrograd i Moscfa. Ers hynny Moscfa yw prifddinas Rwsia. Ar 26 Ionawr 1924, tair blynedd ar \u00f4l i Lenin farw, ailenwyd y ddinas unwaith eto i \"Leningrad\".  Yr Ail Ryfel Byd Yn ystod yr Ail Ryfel Byd gwarchaewyd Leningrad o 8 Medi 1941 tan 27 Ionawr 1944 gan fyddin yr Almaen. Yn ystod yr adeg hon daeth nwyddau dros i\u00e2 Llyn Ladoga am gyfnod, ond bu farw dros filiwn o drigolion y ddinas o newyn. Profodd Gwarchae Leningrad yn un o warchaeau hiraf, mwyaf dinistriol a mwyaf angheuol unrhyw ddinas fawr mewn hanes modern. Fe ynyswyd y ddinas oddi wrth gyflenwadau bwyd ac eithrio'r rhai a ddarperir ar draws Llyn Ladoga, a weithiai pan oedd y llyn wedi rhewi'n unig. Lladdwyd mwy na miliwn o sifiliaid, yn bennaf o newyn. Dihangodd llawer o bobl eraill neu symudwyd hwy, felly diboblogwyd y ddinas. Ar 1 Mai 1945 enwodd Joseph Stalin, yn ei Orchymyn Goruchaf Rhif 20, Leningrad, ochr yn ochr \u00e2 Stalingrad, Sevastopol, ac Odessa, yn \"arwr-ddinasoedd\" y rhyfel. Pasiwyd deddf yn cydnabod teitl anrhydeddus \"Arwr-ddinas\" ar 8 Mai 1965 (20fed pen-blwydd y fuddugoliaeth yn y Rhyfel Mawr Gwladgarol), yn ystod oes Brezhnev. Dyfarnodd Presidium Goruchaf  yr Undeb Sofietaidd Leningrad fel Arwr-ddinas Urdd Lenin a medal y Seren Aur \"am wrthwynebiad arwrol y ddinas a dycnwch goroeswyr y Gwarchae\". Gosodwyd yr Obelisk yr Arwr-ddinas yn ei lle ym mis Ebrill 1985. Newidwyd enw'r ddinas i St Petersburg, ei henw gwreiddiol, ar 6 Medi 1991 ar \u00f4l cwymp yr Undeb Sofietaidd.  Enwau'r ddinas Daearyddiaeth Arwynebedd canol dinas Saint Petersburg yw 605.8 km2 (233.9 milltir sgw\u00e2r) ac mae'r ardal ehangach (neu'r ardal ffederal) yn 1,439 km2 (556 metr sgw\u00e2r), sy'n cynnwys wyth deg un o 'okrugs' trefol, naw 'tref ddinesig' - (Kolpino, Krasnoye Selo, Kronstadt, Lomonosov, Pavlovsk, Petergof, Pushkin, Sestroretsk, Zelenogorsk) - a 21 o 'aneddiadau trefol'. Mae Petersburg wedi'i lleoli ar iseldiroedd ar hyd glannau Bae Neva, Gwlff y Ffindir, ac ynysoedd delta'r afon. Y mwyaf yw Ynys Vasilyevsky (ar wah\u00e2n i'r ynys artiffisial rhwng camlas Obvodny a Fontanka, a Kotlin ym Mae Neva), Petrogradsky, Dekabristov a Krestovsky. Mae'r Karelian Isthmus, i'r gogledd o'r ddinas, yn ardal dwristaidd boblogaidd. Yn y de mae Saint Petersburg yn croesi'r Klint Baltig-Ladoga ac yn cwrdd \u00e2 Llwyfandir Izhora. Mae drychiad Saint Petersburg yn amrywio o lefel y m\u00f4r i'w bwynt uchaf o 175.9 m (577 tr) ar Fryn Orekhovaya ym Mryniau Duderhof  yn y de. Nid yw rhan o diriogaeth y ddinas i'r gorllewin o Liteyny Prospekt yn uwch na 4 m (13 tr) uwch lefel y m\u00f4r, ac mae wedi dioddef o lifogydd dro ar ol tro. Mae llifogydd yn Saint Petersburg yn cael eu hachosi gan un don hir yn y M\u00f4r Baltig, a achosir gan amodau meteorolegol, gwyntoedd a dyfroedd bas Bae Neva. Digwyddodd y llifogydd mwyaf trychinebus ym 1824 (4.21 m neu 13 tr 10 uwchlaw lefel y m\u00f4r), pan ddinistriwyd dros 300 o adeiladau. Er mwyn atal llifogydd, mae Argae Saint Petersburg wedi'i adeiladu. Y llyn mwyaf yw Sestroretsky Razliv yn y gogledd, ac yna Lakhtinsky Razliv, Llynnoedd Suzdal a llynnoedd llai eraill. Oherwydd ei lleoliad gogleddol  (60 \u00b0 N) mae hyd y dydd yn Petersburg yn amrywio ar draws tymhorau, ac yn amrywio o 5 awr 53 munud i 18 awr 50 munud. Gelwir cyfnod o ganol mis Mai i ganol mis Gorffennaf pan fydd cyfnos yn para trwy'r nos yn \"nosweithiau gwyn\". Mae Saint Petersburg tua 165 km (103 milltir) o'r ffin \u00e2'r Ffindir, wedi'i gysylltu \u00e2 hi ar briffordd yr M10.  Enwogion Rhestr Wicidata:","680":"Dinas ar lan y M\u00f4r Baltig yng ngogledd-orllewin Rwsia yw St Petersburg ((\u00a0ynganiad\u00a0); Rwsieg \u0421\u0430\u043d\u043a\u0442\u2013\u041f\u0435\u0442\u0435\u0440\u0431\u0443\u0440\u0433 \/ Sankt-Peterb\u00farg; Petrograd \/ \u041f\u0435\u0442\u0440\u043e\u0433\u0440\u0430\u0434 1914\u201324, Leningrad \/ \u041b\u0435\u043d\u0438\u043d\u0433\u0440\u0430\u0434 1924\u201391). Sefydlwyd gan Pedr Fawr. Hi oedd prifddinas Rwsia yn ystod y 18g a'r 19g ac ail ddinas fwyaf Rwsia erbyn 21g. Yn \u00f4l y cyfrifiad diwethaf, roedd dros 5,351,935 (1 Ionawr 2018) o bobl yn byw yno. Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar Afon Neva, ym mhen Gwlff y Ffindir ar y M\u00f4r Baltig. Hi yw dinas fwyaf gogleddol y byd sydd a dros filiwn o drigolion. Fel porthladd Rwsiaidd pwysig ar y M\u00f4r Baltig, mae'n cael ei llywodraethu fel dinas ffederal. Yn 2018 ymwelodd dros 15\u00a0miliwn o dwristiaid \u00e2'r ddinas. Hanes   Sefydlwyd y ddinas fel \"ffenestr ar y Gorllewin\" gan Pedr Fawr ar 27 Mai 1703, pan osodwyd sylfaen Caer Pedr a Phawl ganddo. Ddechrau'r un mis, roedd y Rwsiaid wedi cipio'r ardal (Ingria) a chaer Nyen (hefyd Nyenschanz) oddi wrth Sweden. Rhoddodd yr enw \"St Petersburg\" arni ar \u00f4l enw ei nawddsant, yr apostol Sant Pedr. Yn y cyfnod hwnnw ceir hefyd enw Iseldireg ar y ddinas, Sankt Piter Bourgh neu St Petersburch, gan fod Pedr Fawr yn byw ac yn astudio yn Amsterdam a Zaandam am beth amser ym 1697. Sefydlwyd y dref ger olion y gaer Swedaidd ychydig nes at aber Afon Neva. Adeiladwyd y dref yn ystod rhyfel a'r adeilad cyntaf i'w godi oedd Caer Pedr a Phawl, gyda'r ddinas yn cael ei hadeiladu o'i chwmpas gan beirianyddion o'r Almaen a wahoddwyd i Rwsia gan Pedr. Sefydlwyd y ddinas fel prifddinas newydd Rwsia. Gan ei bod ar arfordir y M\u00f4r Baltig roedd hi'n gyswllt pwysig i wledydd y gorllewin yn ogystal \u00e2 bod yn borthladd milwrol pwysig iawn gyda chaer Kronstadt yn ei hamddiffyn.  Daeth el\u00eet y wlad i fyw i St Petersburg ac erbyn heddiw mae llawer o'u plasdai yn y ddinas. Y mwyaf o'r rhain oedd Palas y Gaeaf a adeiladwyd gan Elisabeth o Rwsia rhwng 1754 a 1762. Lleolir Amgueddfa Genedlaethol yr Hermitage yno heddiw. Rhyddhaodd Alexander II y taeogion ym 1861 ac o ganlyniad daeth llawer o bobl tlawd i'r ddinas. Ond roedd diwydiant yn llwyddiannus hefyd. Yn ogystal \u00e2 hynny, roedd y ddinas yn ganolfan ddiwylliannol y wlad, gyda llawer o arlunwyr ac awduron yn byw yno. Bu syniadau sosialaidd yn boblogaidd yn y ddinas ymysg deallusion ac yn St Petersburg y dechreuodd Chwyldro Rwsia 1905.  Y Rhyfel Byd Cyntaf Ar 18 \/ 31 Awst 1914 yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf newidiodd tsar Nicolas II enw'r ddinas i \"Petrograd\" am fod \"St Petersburg\" yn swnio'n rhy Almaeneg. Ym 1917 dechreuodd Chwyldro Rwsia, ac o ganlyniad daeth rheolaeth y Tsar i ben a Gwrthryfel Rwsia yn dechrau. Roedd hinsawdd gwleidyddol y ddinas yn ansefydlog iawn ac felly symudodd Lenin, arweinwr y Bolsieficiaid y brifddinas o Petrograd i Moscfa. Ers hynny Moscfa yw prifddinas Rwsia. Ar 26 Ionawr 1924, tair blynedd ar \u00f4l i Lenin farw, ailenwyd y ddinas unwaith eto i \"Leningrad\".  Yr Ail Ryfel Byd Yn ystod yr Ail Ryfel Byd gwarchaewyd Leningrad o 8 Medi 1941 tan 27 Ionawr 1944 gan fyddin yr Almaen. Yn ystod yr adeg hon daeth nwyddau dros i\u00e2 Llyn Ladoga am gyfnod, ond bu farw dros filiwn o drigolion y ddinas o newyn. Profodd Gwarchae Leningrad yn un o warchaeau hiraf, mwyaf dinistriol a mwyaf angheuol unrhyw ddinas fawr mewn hanes modern. Fe ynyswyd y ddinas oddi wrth gyflenwadau bwyd ac eithrio'r rhai a ddarperir ar draws Llyn Ladoga, a weithiai pan oedd y llyn wedi rhewi'n unig. Lladdwyd mwy na miliwn o sifiliaid, yn bennaf o newyn. Dihangodd llawer o bobl eraill neu symudwyd hwy, felly diboblogwyd y ddinas. Ar 1 Mai 1945 enwodd Joseph Stalin, yn ei Orchymyn Goruchaf Rhif 20, Leningrad, ochr yn ochr \u00e2 Stalingrad, Sevastopol, ac Odessa, yn \"arwr-ddinasoedd\" y rhyfel. Pasiwyd deddf yn cydnabod teitl anrhydeddus \"Arwr-ddinas\" ar 8 Mai 1965 (20fed pen-blwydd y fuddugoliaeth yn y Rhyfel Mawr Gwladgarol), yn ystod oes Brezhnev. Dyfarnodd Presidium Goruchaf  yr Undeb Sofietaidd Leningrad fel Arwr-ddinas Urdd Lenin a medal y Seren Aur \"am wrthwynebiad arwrol y ddinas a dycnwch goroeswyr y Gwarchae\". Gosodwyd yr Obelisk yr Arwr-ddinas yn ei lle ym mis Ebrill 1985. Newidwyd enw'r ddinas i St Petersburg, ei henw gwreiddiol, ar 6 Medi 1991 ar \u00f4l cwymp yr Undeb Sofietaidd.  Enwau'r ddinas Daearyddiaeth Arwynebedd canol dinas Saint Petersburg yw 605.8 km2 (233.9 milltir sgw\u00e2r) ac mae'r ardal ehangach (neu'r ardal ffederal) yn 1,439 km2 (556 metr sgw\u00e2r), sy'n cynnwys wyth deg un o 'okrugs' trefol, naw 'tref ddinesig' - (Kolpino, Krasnoye Selo, Kronstadt, Lomonosov, Pavlovsk, Petergof, Pushkin, Sestroretsk, Zelenogorsk) - a 21 o 'aneddiadau trefol'. Mae Petersburg wedi'i lleoli ar iseldiroedd ar hyd glannau Bae Neva, Gwlff y Ffindir, ac ynysoedd delta'r afon. Y mwyaf yw Ynys Vasilyevsky (ar wah\u00e2n i'r ynys artiffisial rhwng camlas Obvodny a Fontanka, a Kotlin ym Mae Neva), Petrogradsky, Dekabristov a Krestovsky. Mae'r Karelian Isthmus, i'r gogledd o'r ddinas, yn ardal dwristaidd boblogaidd. Yn y de mae Saint Petersburg yn croesi'r Klint Baltig-Ladoga ac yn cwrdd \u00e2 Llwyfandir Izhora. Mae drychiad Saint Petersburg yn amrywio o lefel y m\u00f4r i'w bwynt uchaf o 175.9 m (577 tr) ar Fryn Orekhovaya ym Mryniau Duderhof  yn y de. Nid yw rhan o diriogaeth y ddinas i'r gorllewin o Liteyny Prospekt yn uwch na 4 m (13 tr) uwch lefel y m\u00f4r, ac mae wedi dioddef o lifogydd dro ar ol tro. Mae llifogydd yn Saint Petersburg yn cael eu hachosi gan un don hir yn y M\u00f4r Baltig, a achosir gan amodau meteorolegol, gwyntoedd a dyfroedd bas Bae Neva. Digwyddodd y llifogydd mwyaf trychinebus ym 1824 (4.21 m neu 13 tr 10 uwchlaw lefel y m\u00f4r), pan ddinistriwyd dros 300 o adeiladau. Er mwyn atal llifogydd, mae Argae Saint Petersburg wedi'i adeiladu. Y llyn mwyaf yw Sestroretsky Razliv yn y gogledd, ac yna Lakhtinsky Razliv, Llynnoedd Suzdal a llynnoedd llai eraill. Oherwydd ei lleoliad gogleddol  (60 \u00b0 N) mae hyd y dydd yn Petersburg yn amrywio ar draws tymhorau, ac yn amrywio o 5 awr 53 munud i 18 awr 50 munud. Gelwir cyfnod o ganol mis Mai i ganol mis Gorffennaf pan fydd cyfnos yn para trwy'r nos yn \"nosweithiau gwyn\". Mae Saint Petersburg tua 165 km (103 milltir) o'r ffin \u00e2'r Ffindir, wedi'i gysylltu \u00e2 hi ar briffordd yr M10.  Enwogion Rhestr Wicidata:","682":"Mae'r erthygl hon yn cyfeirio at Fwrdeistref Dinas Brwsel, am y ddinas ei hun gweler Brwsel.Dinas Brwsel (Ffrangeg: Bruxelles-Ville neu Ville de Bruxelles, Iseldireg: Stad Brussel) yw bwrdeistref fwyaf a phrifddinas Gwlad Belg. Mae hefyd yn ganolfan hanesyddol bwysig ac yn cwmpasu'r cyrion gogleddol sy'n ffinio \u00e2 bwrdeistrefi Fflandrys. Dyma ganolfan weinyddol yr Undeb Ewropeaidd, ac fe'i gelwir yn aml, yn \"brifddinas yr UE\". Mae ei phoblogaeth oddeutu 185,103 (1 Ionawr 2020). Mae Dinas Brwsel yn fwrdeistref sy'n cynnwys y dref hanesyddol ganolog a rhai ardaloedd ychwanegol o fewn Rhanbarth-Brifddinas Brwsel fwyaf, sef Haren, Laeken, a Neder-Over-Heembeek i'r gogledd, yn ogystal \u00e2 Avenue Louise \/ Louizalaan a'r Bois parc de la Cambre \/ Ter Kamerenbos i'r de.  Cyfanswm ei harwynebedd yw 32.61 km2 (12.59 metr sgw\u00e2r) sy'n rhoi dwysedd poblogaeth o 5,475 o drigolion fesul cilomedr sgw\u00e2r (14,180 \/ sgw\u00e2r mi). Yn 2007, roedd tua 50,000 o bobl nad oeddent yn Wlad Belg wedi'u cofrestru yn Ninas Brwsel. Fel pob un o fwrdeistrefi Brwsel, mae dwyieithrwydd (Ffrangeg-Iseldireg) yn norm, a'r ddwy iaith o'r un statws gyfreithiol.  Geirdarddiad Ceir 79 cofnod o enw'r ardal mewn ffurfiau gwahanol hyd at 1219 pan ddefnyddiwyd y sillafiad a ddefnyddiwn heddiw. Mae'r defnydd cyntaf o'r enw'n ymddangos gyntaf yn 966, sef Bruocsella (copi o'r bymthegfed ganrif, Maastricht); Bruocesll yn yr 11g, Brucselle yn 1047; Brvsela yn 1062 a Brosele yn 1088.Mae'n fwya na thebyg mai tarddiad Germanaidd sydd i'r enw Brwsel, ond mynegir gwahaniaethau ar union natur yr elfennau Germanaidd sylfaenol. Mae Maurits Gysseling o'r farn bod yr elfen Brus- (Bruc-) yn cynrychioli'r br\u014dka Germanaidd - \u201ccors\u201d, a'r ail elfen -sel (-selles) yw'r terfyniad Germanaidd sali- \u201cannedd un ystafell\u201d, fel a geir yn yr enwau Gell-ifor a llyfr-gell. Yn \u00f4l y sosioieithydd Michel de Coster, mae enw Brwsel wedi'i tarddu o'r gair Celtaidd bruoc neu bruco sy'n golygu lle prysur a chorsiog, a'r terfyniad Lladin 'cella' sy'n golygu'r teml (mae yma olion teml Rhufeinig) fel a geir yn yr enw Ystrad Marchell. Ffiniau Ar y dechrau, diffiniwyd Dinas Brwsel yn syml, sef yr ardal o fewn ail reng o waliau Brwsel, y cylch bach modern. Wrth i'r ddinas dyfu, tyfodd y pentrefi cyfagos hefyd, gan dyfu i fod yn ddinas gyfagos, er bod y llywodraethau lleol yn rheoli eu rhannau nhw eu hunain. Comisiynwyd adeiladu Avenue Louise \/ Louizalaan ym 1847 fel rhodfa goffa wedi'i ffinio \u00e2 choed castan a fyddai'n caniat\u00e1u mynediad hawdd i ardal hamdden boblogaidd y Bois de la Cambre \/ Ter Kamerenbos. Fodd bynnag, dadleuodd tref Ixelles (a oedd ar y pryd ar wah\u00e2n i Frwsel) yn  ffyrnig yn erbyn y prosiect; bwriedwyd i'r rhodfa fynd drwy  Ixelles. Ar \u00f4l blynyddoedd o drafodaethau di-ffrwyth, ymgorfforodd Brwsel o'r diwedd y band cul o dir sydd ei angen ar gyfer y rhodfa ynghyd \u00e2'r Bois de la Cambre ei hun ym 1864.  Ardaloedd O fewn y Pentagon Y Rhanbarth Canolog Mae Brwsel wedi'i leoli yng nghanol 'Ynys' Saint-G\u00e9ry \/ Sint-Goriks, a ffurfiwyd gan afon Senne' adeiladwyd y gorthwr cyntaf arni tua 979. Heddiw, mae'r gymdogaeth o amgylch Halles Saint-G\u00e9ry \/ Sint-Gorikshallen, cyn farchnad dan do, yn un o ardaloedd ffasiynol y brifddinas. Yn yr Ardal Ganolog hon (Ffrangeg: Quartier du Center, Iseldireg: Centrumwijk), mae rhai o olion waliau cyntaf Brwsel o'r 13g, a amgylchynodd yr ardal rhwng y porthladd cyntaf ar y Senne, yr hen eglwys Roman\u00e9sg (a ddisodlwyd yn ddiweddarach gan Eglwys Gadeiriol Gothig Brabantine Sant Mihangel a St Gudula), a chyn balas Coudenberg.  Yng nghanol y triongl hwn mae'r Grand Place (prif sgw\u00e2r Brwsel); ardal \u00celot Sacr\u00e9, sy'n cymryd ei enw o'i wrthwynebiad i ddymchwel adeiladau hynafol, ei hun wedi'i chroesi gan Orielau Brenhinol Saint-Hubert; ardal Saint-Jacques \/ Sint-Jacobs, a groesawodd y pererinion ar eu ffordd i Santiago de Compostela; yn ogystal ag adeilad Cyfnewidfa Stoc Brwsel, a adeiladwyd ar safle hen leiandy.         Yr Ardal Frenhinol Enwir yr Ardal Frenhinol (Ffrangeg: Quartier Royal, Iseldireg: Koninklijke Wijk neu Koningswijk) oherwydd ei bod yn gartref i:  Place Royale \/ Koningsplein (\"Sgw\u00e2r Brenhinol\" neu \"Sgw\u00e2r y Brenin\"), a adeiladwyd o dan Charles-Alexander o Lorraine ar fryn Coudenberg, ar safle hen Balas Dugiaid Brabant. Mae rhai lefelau sylfaen yn dal i fodoli, Palas Brenhinol Brwsel, sy'n wynebu Parc Brwsel, a T\u0177 Seneddol Gwlad Belg (Palas y Genedl).Islaw'r Ardal Frenhinol mae'r Orsaf Ganolog a Mont des Arts \/ Kunstberg lle mae Llyfrgell Frenhinol Gwlad Belg, Archif Ffilm Frenhinol Gwlad Belg (Cinematek), Canolfan Celfyddydau Cain Brwsel, yr Amgueddfa Sinema, yr Amgueddfa Offerynnau Cerdd (MIM) , mae Amgueddfa BELvue, ac Amgueddfeydd Brenhinol Celfyddydau Cain Gwlad Belg.        Ardal Sablon\/Zavel O'r Place Royale \/ Koningsplein, mae Rue de la R\u00e9gence \/ Regentschapsstraat yn croesi Ardal Sablon \/ Zavel (Ffrangeg: Quartier des Sablons, Iseldireg: Zavelwijk), sy'n cynnwys: sgw\u00e2r Grand Sablon \/ Grote Zavel (\"Sablon Mawr\") yn y gogledd-orllewin a sgw\u00e2r a gardd Petit Sablon \/ Kleine Zavel (\"Sablon Bach\") llai yn y de-ddwyrain, wedi'i rhannu gan Eglwys Ein Harglwydd Bendigedig y Sablon. Mae'n ardal swanclyd, lle cynhelir marchnad hen bethau a lle mae gan werthwyr celf a siopau moethus eraill eu busnesau. Heb fod ymhell oddi yno roedd yr Art Nouveau Maison du Peuple \/ Volkshuis gan y pensaer enwog Victor Horta, hyd nes iddo gael ei ddymchwel ym 1965. Mae'r Sablon hefyd yn gartref i Balas Egmont ac Ystafell wydr Frenhinol Brwsel.        Ardal Marolles\/Marollen Yng nghysgod y Palas Cyfiawnder enfawr mae hen Ardal Marolles \/ Marollen (Ffrangeg: Quartier des Marolles, Iseldireg: Marollenwijk, na ddylid ei gymysgu \u00e2'r Marolle sy'n ddim ond 7 stryd). O'r Place de la Chapelle \/ Kapellemarkt i'r Place du Jeu de Balle \/ Vossenplein, ar hyd Rue Haute \/ Hogestraat a Rue Blaes \/ Blaestraat, mae siopau ail-law a phoblogaidd wedi bod ers rhai blynyddoedd wedi ildio i siopau hen bethau, sy'n newid sylweddol o fewn y gymdogaeth. Adeiladwyd y Cit\u00e9 Hellemans, enghraifft hynod o gyfadeiladau tai ar y cyd o ddechrau'r 20g, ar safle nifer o cul-de-sacs y gymdogaeth. Mae Rue Haute, un o'r strydoedd hiraf a hynaf yn y ddinas, yn dilyn cwrs hen ffordd Gallo-Rufeinig, ac yn rhedeg ar hyd Ysbyty Sant Pedr, a adeiladwyd ym 1935 ar safle ysbyty gwahangleifion, ac yn dod i ben ym Mhorth Halle, unig oroeswr y gyfres o gatiau a oedd yn caniat\u00e1u pasio i mewn drwy ail reng o waliau Brwsel.        Ardal Midi\u2013Lemonnier District (neu: Ardal Stalingrad) Saif yng nghanol Ardal Midi-Lemonnier (Ffrangeg: Quartier Midi-Lemonnier, Iseldireg: Lemmonier - Zuidwijk), lle mae Sgw\u00e2r Rouppe heddiw. Roedd yma orsaf reilffordd yn y lleoliad hwn - sy'n egluro Rhodfa lled anarferol  bresennol Stalingrad, sy'n mynd o'r sgw\u00e2r i'r gylchffordd fach, a gliriwyd o'i reilffyrdd ers sefydlu Gorsaf De-Brwsel, a adeiladwyd y tu allan i'r Pentagon yn 1869. Oherwydd hyn, weithiau gelwir y gymdogaeth yn Ardal Stalingrad (Ffrangeg: Quartier Stalingrad, Iseldireg: Stalingradwijk). Ar yr un pryd, yn dilyn gorchuddio'r Senne, gwelwyd adeiladu rhodfeydd mawreddog canolog, gan gynnwys Maurice Lemonnier Boulevard, sydd wedi'i ffinio \u00e2 Sgw\u00e2r Fontainas a Sgw\u00e2r Anneessens (lleoliad yr hen Farchnad), yn ogystal \u00e2 chan y Palas Midi. Bob bore Sul, mae ardal Midi yn cynnal yr ail farchnad fwyaf yn Ewrop.      Ardal Senne\/Zenne (neu Ardal Dansaert) Mae crefftwyr wedi meddiannu'r tiroedd llaith a chorsiog o amgylch Rue de la Senne \/ Zennestraat a Rue des Fabriques \/ Fabriekstraat ers yr Oesoedd Canol. Roedd braich o'r afon yn croesi amddiffynfeydd yr ail reng o waliau ar lefel Porth Ninove a'r Petite \u00c9cluse \/ Kleine Sluis, a wasanaethodd fel porthladd tan y 1960au. Yn ddiweddarach, sefydlodd diwydiannau bach a llawer o fragdai crefftus (sydd bellach wedi diflannu) yn yr ardal. Mae eu hanes yn dal i fod yn amlwg yn enwau Rue du Houblon \/ Hopstraat (\"Stryd Hopys\") a Rue du Vieux March\u00e9 aux Grains \/ Oude Graanmarktstraat (\"Hen Stryd y Grawn \").  Mae'r Tour \u00e0 Plomb, a ddefnyddiwyd i weithgynhyrchu bwledi plwm ar gyfer hela, a Rue de la Poudri\u00e8re \/ Kruitmolenstraat (\"Stryd y Powdwr Gwn\"), hefyd yn tystio i weithgareddau blaenorol y gymdogaeth. Wedi'i esgeuluso ers amser maith o ganlyniad i adleoli busnesau y tu allan i ganol y ddinas, mae Ardal Senne \/ Zenne (Ffrangeg: Quartier de la Senne, Iseldireg: Zennewijk) ers ychydig flynyddoedd mae nifer o adeiladau diwydiannol segur wedi cael eu troi'n fflatiau. Mae'r ardal o amgylch Rue Antoine Dansaert \/ Antoine Dansaertstraat wedi dod yn ardal ffasiynol ac mae'n denu poblogaeth iau, mwy cefnog, a Iseldireg yn bennaf. Nid yw'r sefyllfa newydd hon, sy'n arwain at godi rhenti, heb broblemau i drigolion llai ffodus y gymdogaeth.       Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol Dinas Brwsel Gwegam Grand-Place Brwsel","684":"Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth, yw llyfrgell adnau cyfreithiol cenedlaethol Cymru ac mae'n cael ei chynnal dan nawdd Llywodraeth Cymru. Hon yw'r Llyfrgell fwyaf yng Nghymru, gyda dros 6.5 miliwn o lyfrau a chyfnodolion, a'r casgliadau mwyaf o archifau, portreadau, mapiau a delweddau ffotograffig yng Nghymru. Mae'r Llyfrgell hefyd yn gartref i Archif Sgrin a Sain Genedlaethol Cymru, Archif Wleidyddol Cymru, Archif Lenyddol Cymru, a'r casgliad mwyaf cynhwysfawr o bortreadau a phrintiau topograffyddol yng Nghymru. Fel y brif lyfrgell ac archif ymchwil yng Nghymru ac fel un o lyfrgelloedd ymchwil mwyaf y Deyrnas Gyfunol, mae'r Llyfrgell Genedlaethol yn aelod o Lyfrgelloedd Ymchwil y DG (RLUK) a Chonsortiwm Llyfrgelloedd Ymchwil Ewrop (CERL). Yn \u00f4l ei Siartr, amcanion y Llyfrgell Genedlaethol yw \"casglu, diogelu a rhoi mynediad at bob math a ffurf ar wybodaeth gofnodedig, yn enwedig mewn perthynas \u00e2 Chymru a Chenedl y Cymry a phobloedd Celtaidd eraill, er budd y cyhoedd, gan gynnwys y rhai sy\u2019n ymroi i ymchwil a dysg\".Mae'r Llyfrgell ar agor chwe diwrnod yr wythnos ac mae mynediad i'r holl arddangosfeydd am ddim. Gellir chwilio holl ddaliadau a gweld nifer o gasgliadau diddorol y Llyfrgell ar eu gwefan. Hanes Sefydlwyd y Llyfrgell yn 1907 wedi ymgyrch hir a phoblogaidd a gychwynwyd yn Eisteddfod Genedlaethol Yr Wyddgrug 1873. Yn 1905, gwnaeth Llywodraeth y DG addewid i sefydlu Llyfrgell ac Amgueddfa Genedlaethol i Gymru, a sefydlwyd pwyllgor gan y Cyfrin-Gyngor i benderfynu ar leoliad y ddau sefydliad. Cefnogodd David Lloyd George, a ddaeth wedi hynny yn Brif Weinidog, yr ymdrech i sefydlu'r Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth, a dewiswyd y dref honno fel lleoliad iddi dros Gaerdydd, yn rhannol oherwydd bod eisoes yno gasgliad ar ei chyfer yn y Coleg. Roedd Syr John Williams, meddyg a chasglwr llyfrau, hefyd wedi rhoi gwybod y byddai yn cyflwyno ei gasgliad (yn arbennig, casgliad llawysgrifau Peniarth) i'r llyfrgell pe byddai wedi ei lleoli yn Aberystwyth. Yn ogystal \u00e2 hynny, cyfrannodd \u00a320,000 tuag at y gwaith o adeiladu a sefydlu'r Llyfrgell. Dewiswyd Caerdydd yn lleoliad i'r Amgueddfa Genedlaethol. Codwyd arian tuag y Llyfrgell a'r Amgueddfa Genedlaethol trwy danysgrifiadau y gweithwyr, a oedd yn anarferol yn achos sefydliadau o'r fath. Yn \u00f4l amcangyfrif y Llyfrgellydd Cenedlaethol cynaf, John Ballinger, roedd bron i 110,000 o gyfranwyr. Sefydlwyd y Llyfrgell trwy Siartr Frenhinol ar 19 Mawrth 1907. Roedd y Siartr yn nodi pe byddai'r Llyfrgell Genedlaethol yn cael ei symud o Aberystwyth, yna byddai'r llawysgrifau a roddwyd iddi gan Syr John Williams yn cael eu symud i Goleg y Brifysgol. Cyflwynwyd Siartr Frenhinol newydd yn 2006. Rhoddwyd statws adnau cyfreithiol i Lyfrgell Genedlaethol Cymru o dan Ddeddf Hawlfraint 1911. Yn y lle cyntaf, fodd bynnag, deunydd a oedd o ddiddordeb Cymreig neu Geltaidd y gallai'r Llyfrgell ei hawlio yn achos cyhoeddiadau drud neu argraffiad cyfyngedig. Yn 1987, cafodd yr olaf o'r cyfyngiadau hyn eu codi gan wneud statws adnau cyfreithiol Llyfrgell Genedlaethol Cymru yr un peth \u00e2 Llyfrgell Bodleian, Llyfrgell Prifysgol Caergrawnt, Llyfrgell Coleg y Drindod, Dulyn a Llyfrgell Genedlaethol yr Alban. Yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn 1913 y defnyddiwyd Dosbarthiad Llyfrgell y Gyngres am y tro cyntaf mewn unrhyw lyfrgell yn y Deyrnas Gyfunol. Cedwir rhai o'r llawysgrifau Cymreig pwysicaf yn Adran Llawysgrifau a Chofysgrifau'r llyfrgell, gan gynnwys Llyfr Du Caerfyrddin, Llyfr Taliesin, Llyfr Gwyn Rhydderch, Y Llyfr Du o'r Waun a Llawysgrif Hendregadredd Yn ogystal \u00e2'r casgliadau uchod, lleolir yr Archif Wleidyddol Cymreig ac Archif Genedlaethol Sgr\u00een a Sain Cymru yno hefyd.Ar 26 Ebrill 2013, cafwyd t\u00e2n yn atic estyniad y Llyfrgell newydd. Gwac\u00e4wyd yr holl staff o'r adeilad a bu'r frigad d\u00e2n wrthi'n ddyfal yn diffodd y t\u00e2n.  Yr Ogof Wrth i ryfel yn Ewrop ddod yn fwy tebygol o 1938 ymlaen, adeiladwyd lloches rhag bomiau\u2019r Natsiaid i rai o gasgliadau mwyaf gwerthfawr Llundain ar dir Llyfrgell Genedlaethol Cymru.\u00a0 Yn ystod y flwyddyn cyn yr Ail Ryfel Byd adeiladwyd twnel i mewn i\u2019r graig y mae\u2019r Llyfrgell yn sefyll arni, rhyw 200 llath o\u2019r Llyfrgell ei hun.\u00a0 Rhwng 1940 ac 1945 storiwyd rhai o drysorau Cymru yn yr ogof fechan hon ar fryn Penglais.\u00a0 Wedi\u2019r Rhyfel dychwelwyd y trysorau hyn i\u2019w storfeydd priodol yn Aberystwyth a Llundain. Mae\u2019r ogof wedi bod yn wag ers 1945 ond mae modd gweld y fynedfa o hyd ar y llwybr sy\u2019n arwain o\u2019r Llyfrgell at Ffordd Llanbadarn.  Cell Faraday Mae\u2019r Llyfrgell Genedlaethol yn storio gwybodaeth mewn pob math o gyfryngau, yn cynnwys rhaglenni teledu a radio, ffilmiau, a thapiau sain.\u00a0 Mewn stordy arbennig o\u2019r enw Cell Faraday mae deunyddiau o\u2019r math hyn yn cael eu cadw.\u00a0 Yn yr ystafell hon mae\u2019r welydd a\u2019r nenfwd wedi cael eu gorchuddio \u00e2 chopr er mwyn gwarchod y tapiau rhag effeithiau niweidiol meysydd electro-magnetig. Cafodd effeithiau\u2019r meysydd hyn eu darganfod gan wyddonydd o\u2019r enw Michael Faraday, a dyna pam y gelwir y math yma o stordy yn Gell Faraday. Prif Lyfrgellyddion John Ballinger (1909\u20131930) William Llewelyn Davies (1930\u20131952) Thomas Parry (1953\u20131958) E. D. Jones (1958\u20131969) David Jenkins (1969\u20131979) R. Geraint Gruffydd (1980\u20131985) Brynley F. Roberts (1985\u20131994) J. Lionel Madden (1994\u20131998) Andrew Green (1998\u20132013) Aled Gruffydd Jones (2013-15) Linda Tomos (2015-2019) Pedr ap Llwyd (Ebrill 2019-) Casgliadau'r Llyfrgell Mae casgliadau Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn cynnwys dros 6.5 miliwn o gyfrolau printiedig, yn cynnwys y llyfr cyntaf a argraffwyd yn yr iaith Gymraeg, Yny lhyvyr hwnn (1546).Yn ogystal \u00e2 chasgliadau llyfrau printiedig, mae tua 25,000 o lawysgrifau ymhlith ei daliadau. Mae casgliadau archifol y Llyfrgell yn cynnwys yr Archif Wleidyddol Gymreig ac Archif Sgrin a Sain Genedlaethol Cymru. Mae'r Llyfrgell hefyd yn cadw mapiau, ffotograffau, darluniau, tirluniau a phrintiau topograffydol, cylchgronau a phapurau newydd. Yn 2010, roedd casgliad Llawysgrifau Peniarth a The Life Story of David Lloyd George ymysg y deg arysgrif cyntaf ar Restr Cof y Byd y DG, cofnod UNESCO o dreftadaeth ddogfennol o arwyddoc\u00e2d diwylliannol. Mae datblygiad y casgliadau yn canolbwyntio ar ddeunydd perthnasol i bobl Cymru, rhai yn yr iaith Gymraeg ac adnoddau ar gyfer astudiaethau Celtaidd, ond cesglir deunyddiau eraill at ddibenion addysg ac ymchwil llenyddol a gwyddonol. Fel llyfrgell adnau cyfreithiol, mae gan y Llyfrgell hawl i wneud cais am gopi o bob llyfr a gyhoeddir yn y Deyrnas Gyfunol ac Iwerddon. Mae hyn wedi caniat\u00e1u i'r Llyfrgell i gasglu llyfrau Cymraeg, Gwyddeleg a Gaeleg modern ar gyfer ei chasgliad Celtaidd. Yn ategol i'r deunydd sydd wedi'i dderbyn trwy adnau cyfreithiol, mae'r Llyfrgell yn datblygu ei chasgliadau trwy bwrcasu a chyfnewid, a derbyn rhoddion a chymynroddion. Gellir chwilio trwy gasgliadau'r Llyfrgell gan ddefnyddio ei chatalog arlein. Mae daliadau'r Llyfrgell hefyd i'w canfod yng nghatalogau y Llyfrgell Ewropeaidd a Copac.  Llawysgrifau Mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn cadw nifer o lawysgrifau unigryw a phwysig, yn cynnwys Llyfr Du Caerfyrddin (y llawysgrif gynharaf sy'n gyfan gwbl yn y Gymraeg), Llyfr Taliesin, Llawysgrif Hendregadredd, a gwaith Geoffrey Chaucer. Mae tua tri chant o lawysgrifau canoloesol yng nghasgliadau'r Llyfrgell: tua chant ohonynt yn y Gymraeg.  Mae'r casgliad llawysgrifau yn gyfuniad o gasgliadau a ddaeth i'r Llyfrgell yn ei dyddiau cynnar, gan gynnwys llawysgrifau Hengwrt-Peniarth, Mostyn, Llanstephan, Panton, Cwrtmawr, Wrecsam ac Aberdar. Catalogwyd y llawysgrifau Cymraeg yn y casgliadau hyn gan Dr J. Gwenogvryn Evans yn ei adroddiadau ar lawysgrifau yn yr iaith Gymraeg i'r Comisiwn Llawysgrifau Hanesyddol.  Mynediad Agored a chydweithio \u00e2 Wikimedia Yn Ebrill 2012, gwnaed penderfyniad polisi blaenllaw iawn: nad oedd y Llyfrgell yn hawlio perchnogaeth yr hawlfraint mewn atgynhyrchiadau digidol. Golygai hyn fod yr hawliau sydd ynghlwm wrth gweithiau'n adlewyrchu statws hawlfraint y gwaith gwreiddiol (h.y. fod y gweithiau gwreiddiol sydd yn y parth cyhoeddus (e.e. lluniau ar Flickr) i barhau yn y parth cyhoeddus yn eu ffurf digidol. Mae'r llyfrgell wedi cymhwyso'r polisi hwn i brosiectau ers hynny gan gynnwys \"DIGIDO\", Prosiect Papurau Newydd Cymru Arlein a \"Cymru 1914\". Mae'r Llyfrgell hefyd yn parhau i ddiweddaru gwybodaeth am hawliau prosiectau a gwbwlhawyd cyn 2012, sy'n waith aruthrol, oherwydd y cyfoeth o weithiau sydd yn y Llyfrgell. Yn Chwefror 2013 treialwyd 50 o ddelweddau o Fynwy, sydd allan o hawlfraint. Y llun cyntaf a uwchlwythwyd oedd: Abaty Tintern o Bulpud y Diafol. Crewyd templad i \"ddal\" y lluniau sy'n cyfieithu'n otomatig i nifer o ieithoedd. Ym Mawrth 2013 partnerodd y Llyfrgell gyda Wikimedia'r Iseldiroedd, y DU, Ffrainc ac Europeana, fel partner diwylliannol, gan eu cefnogi i greu offer toolset i uwchlwytho torfol delweddau a chlipiau sain o'r GLAMs (acronym am 'Galeriau, Llyfrgelloedd, Archifdai a Mwy') i Gomin Wicimedia. Hefyd yn 2013, enillodd y Llyfrgell wobr Wikimedia: GLAM y flwyddyn: a nodwyd mai'r Llyfrgell ydyw'r \"corff mwyaf ysbrydoledig yn y Deyrnas Unedig, sydd hefyd wedi arbrofi gyda chyhoeddi delweddau'n rhydd, yn agored ac am ddim; a hefyd am eu gwaith yn datblygu offer uwchlwytho torfol.\" Cydnabyddodd Wikimedia UK hefyd mai 'dyma'r corff sy'n fwyaf triw i nodau ac  amcanion WMUK yng Nghymru.' Yn Ionawr 2015, penododd y Llyfrgell Wicipediwr Preswyl mewn partneriaeth \u00e2 Wikimedia UK gyda'r nod o feithrin perthynas gynaliadwy rhwng y sefydliad a phrosiectau Wiki. Dyma'r cyfnod preswyl hiraf yn hanes y swyddogaeth Wicipediwr Preswyl, sy'n arwydd o'i lwyddiant yn y Llyfrgell Genedlaethol.  Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol y llyfrgell Mapiau Degwm Cymru - Lleoedd Cymru Papurau Newydd Cymru Arlein Cylchgronau Cymru","687":"Dinas anferth yng ngogledd-ddwyrain India, a phrifddinas talaith Gorllewin Bengal, yw Kolkata ((\u00a0ynganiad\u00a0) hen enw  tan 2001: Calcutta). Yn \u00f4l cyfrifiad India 2011, Kolkata yw'r seithfed ddinas fwyaf poblog India, gyda phoblogaeth o 4,496,694 (2011) miliwn o drigolion o fewn terfynau'r ddinas, a phoblogaeth o dros 14,950,000 (2016) miliwn o drigolion yn Ardal Fetropolitan Kolkata, sy'n golygu mai hi yw'r drydedd fwyaf yn India. Wedi'i lleoli ar lan ddwyreiniol Afon Hooghly, mae'r ddinas oddeutu 80 cilomedr (50 milltir) i'r gorllewin o'r ffin \u00e2 Bangladesh. Dyma brif ganolbwynt busnes, masnachol ac ariannol Dwyrain India a phrif borthladd Gogledd-ddwyrain India, yn ogystal \u00e2 bod ag economi drefol trydydd-fwyaf India. Ymhlith Cymry enwog y ddinas mae'r ieithydd William Jones (28 Medi 1746 \u2013 27 Ebrill 1794), mab y mathemategydd bydenwog William Jones (mathemategydd).  Mae Kolkata yn gartref i 9,600 miliwnydd a 4 biliwnydd gyda chyfoeth o dros $ 290 biliwn yn 2017.Yn \u00f4l cyfrifiad India 2011, Kolkata yw'r seithfed ddinas fwyaf poblog India, gyda phoblogaeth o XXX miliwn o drigolion o fewn terfynau'r ddinas, a phoblogaeth o dros 14,950,000 (2016) miliwn o drigolion yn Ardal Fetropolitan Kolkata, sy'n golygu mai hi yw'r drydedd fwyaf yn India. Porthladd Kolkata yw porthladd  hynaf India a'i hunig borthladd safonol mawr. Gelwir Kolkata yn \"brifddinas ddiwylliannol India\" oherwydd pensaerniaeth hynafol ac unigryw y ddinas. Daearyddiaeth Mae'r ddinas yn gorwedd ar lan ddwyreiniol Afon Hooghly (yn swyddogol, nid yw tref anferth Howrah \u00e2'i slymiau, ar y lan orllewinol, yn rhan o ddinas Kolkata ei hun).  Drychiad y ddinas yw 1.5\u20139 m (5-30 tr). Gwlyptir oedd llawer o'r ddinas yn wreiddiol a gafodd ei adennill dros ddegawdau i ddarparu ar gyfer poblogaeth gynyddol. Dynodwyd yr ardaloedd heb eu datblygu, sy'n weddill, a elwir yn Wlyptiroedd Dwyrain Kolkata, yn \"wlyptir o bwysigrwydd rhyngwladol\" gan Gonfensiwn Ramsar (1975). Yn yr un modd \u00e2'r rhan fwyaf o'r Gwastadedd Indo-Gangetig, mae'r pridd a'r d\u0175r o darddiad llifwaddodol yn bennaf. Mae Kolkata wedi'i lleoli dros \"fasn Bengal\", basn trydyddol pericratonig. Hinsawdd Hinsawdd wlyb a sych drofannol sydd gan Kolkata, ac mae wedi'i dynodi'n 'Aw' o dan ddosbarthiad hinsawdd K\u00f6ppen. Yn \u00f4l adroddiad Rhaglen Ddatblygu'r Cenhedloedd Unedig, mae ei barth gwynt a seiclon yn \"risg difrod uchel iawn\".Y tymheredd cymedrig blynyddol yw 26.8 \u00b0 C (80.2 \u00b0 F) a'r tymeredd cymedrig misol yw 19-30 \u00b0 C (66-86 \u00b0 F). Mae hafau (Mawrth - Mehefin) yn boeth a llaith, gyda thymheredd yn y 30au isel Celsius; yn ystod cyfnodau sych, mae'r tymeredd uchaf weithiau'n uwch na 40 \u00b0 C (104 \u00b0 F) ym Mai a Mehefin. Mae'r gaeaf yn para am oddeutu dau fis a hanner, gydag isafbwyntiau tymhorol yn gostwng i 9\u201311 \u00b0 C (48-52 \u00b0 F) yn Rhagfyr a Ionawr. Mai yw'r mis poethaf, gyda'r tymereddau dyddiol yn amrywio rhwng 27-37 \u00b0 C (81-99 \u00b0 F); Mae gan Ionawr, y mis oeraf, dymheredd sy'n amrywio o 12-23 \u00b0 C (54-73 \u00b0 F). Y tymheredd uchaf a gofnodwyd yw 43.9 \u00b0 C (111.0 \u00b0 F), a'r isaf yw 5 \u00b0 C (41 \u00b0 F). Mae'r gaeaf yn dywydd ysgafn a chyffyrddus iawn dros y ddinas trwy gydol y tymor hwn. Yn aml, ym mis Ebrill - Mehefin, bydd y ddinas yn cael ei tharo gan law trwm neu sgoliau llychlyd sy'n cael eu dilyn gan stormydd mellt a tharanau neu stormydd gwair, gan ddod \u00e2 rhyddhad oeri o'r lleithder cyffredinol. Mae'r stormydd taranau hyn yn ddarfudol eu natur, ac fe'u gelwir yn lleol fel kal b\u00f4ishakhi (\u0995\u09be\u09b2\u09ac\u09c8\u09b6\u09be\u0996\u09c0), neu \"Nor'westers\" yn Saesneg. Glawiad Ym Mehefin a Medi mae'r Monswn yn chwipio gryfaf gan arllwys y rhan fwyaf o'i lawiad blynyddol o tua 1,850 mm (73 i modfedd). Mae'r cyfanswm glawiad misol uchaf yn digwydd yng Ngorffennaf ac Awst. Yn ystod y misoedd hyn yn aml mae glaw yngoblyn o drwm, am ddyddiau, ac yn dod \u00e2 rhuthr bywyd i ben, i drigolion y ddinas. Mae'r ddinas yn derbyn 2,107 awr o heulwen y flwyddyn, gyda'r rhan fwyaf o olau haul yn digwydd yn Ebrill. Mae Kolkata wedi cael ei daro gan sawl seiclon; mae'r gwaethaf o'r rhain yn cynnwys seiclonau 1737 a 1864 a laddodd filoedd o bobl.  Yn fwy diweddar, achosodd Seiclon Aila yn 2009 a Seiclon Amphan yn 2020 ddifrod eang i Kolkata trwy ddod \u00e2 gwyntoedd trychinebus a glawiad cenllif. Llygredd Mae llygredd yn bryder mawr yn Kolkata. O 2008 ymlaen, roedd crynodiad blynyddol sylffwr deuocsid a nitrogen deuocsid o fewn safonau ansawdd aer amgylchynol cenedlaethol India, ond roedd lefelau deunydd gronynnol crog yn uchel, gangynyddu am bum mlynedd yn olynol, gan achosi mwrllwch a smog. Mae llygredd aer difrifol yn y ddinas wedi achosi cynnydd mewn anhwylderau anadlol sy'n gysylltiedig \u00e2 llygredd, fel canser yr ysgyfaint. Hanes Yn \u00f4l safonau India, nid yw Kolkata'n ddinas hen iawn. Cafodd ei sefydlu tua 300 mlynedd yn \u00f4l gan y Prydeinwyr. Hyd 1911 Calcutta oedd prifddinas yr India Brydeinig. Yn 1686 rhoddodd y Prydeinwyr y gorau i fyw yn ei bost masnachu yn Hooghly, 36\u00a0km i fyny'r afon, a symudasant i dri phentref bach - Sutanati, Govindpur a Kalikata. Y pentref olaf a roddodd ei enw i'r ddinas. Yn 1696 codwyd caer fach ar safle BBD Bagh ac yn 1698 rhoddodd \u0175yr Aurangzeb ganiat\u00e2d swyddogol i'r Prydeinwyr fyw yno. Tyfodd y pentrefi'n dref bur sylweddol fesul dipyn. Yn 1756 ymosododd Nawab Murshidabad ar y dref. Dihangodd y mwyafrif o'r trigolion Prydeinig ond daliwyd rhai ohonynt a'u carcharu mewn selar ddanddaear lle bu farw nifer dros nos; dyma'r Twll Du Calcutta enwog. Yn 1757 cipiodd Clive o India y dref yn \u00f4l a threfniwyd heddwch \u00e2'r nawab. Yn ddiweddarqch yn yr un flwyddyn cododd Siraj-ud-daula yn erbyn y Prydeinwyr ond gorchfygwyd ef a'i gynghreiriaid Ffrengig ym mrwydr dynghedfennol Plassey. Mewn canlyniad codwy caer newydd, gryfach o lawer, a gwnaethpwyd Calcutta'n brifddinas India. Tyfodd yn gyflym yn hanner cyntaf y 19g. Ym mlynyddoedd olaf y Raj roedd Calcutta yn ganolfan bwysig i ymyrchwyr dros annibyniaeth i India ac felly symudwyd y brifddinas i Ddelhi. Ar \u00f4l annibyniaeth daeth nifer o ffoadurion o ddwyrain Bengal (Bangladesh heddiw) i Galcutta. Mae nifer o bobl o'r cefn gwlad yn symud i'r ddinas bob blwyddyn hefyd ac mae'r boblogaeth yn cynyddu mewn canlyniad. Erbyn heddiw mae gor-boblogaeth yn broblem anferth yn y ddinas. \"Kolkata\" fu'r enw mewn Bengaleg erioed, ond yn 2001 newidiwyd yr enw yn swyddogol o \"Calcutta\" i \"Kolkata\".  Atyniadau Ymhlith atyniadau Kolkata gellid crybwyll Amgueddfa India a Teml Kalighat, Pont Howrah, y Maidan (parc), y Gerddi Botanegol a'r Farchnad Newydd. Yng nghanol y ddinas rhan o'r awyrgylch yw'r hen adeiladau crand o gyfnod y Raj, er enghraifft swyddfeydd llywodraeth Gorllewin Bengal ar sgw\u00e2r hanesyddol BBD Bagh (Sgw\u00e2r Dalhousie).  Enwogion William Jones, ieithydd Rabindranath Tagore Y Fam Teresa Dolenni allanol Cofforaeth Ddinesig Kolkata Kolkata City Information spanish Archifwyd 2013-06-07 yn y Peiriant Wayback. Kolkata City Information Archifwyd 2014-02-01 yn y Peiriant Wayback. Awdurdod Datblygu Dinesig Kolkata Popeth am y ddinas Llywodraeth Gorllewin Bengal Map o'r ddinas Gwybodaeth ymarferol, Map, Dolenni, Lluniau & Ryseitiau bwyd Y Tywydd heddiw yn Kolkata Albym Lluniau gan aelodau o luoedd arfog UDA, 1945 Archifwyd 2008-05-12 yn y Peiriant Wayback. Lluniau o Calcutta @ Flickr Kolkata: Dinas Palasau Calcuttaweb: arweiniad cynhwysfawr i'r ddinas Calcutta heddiw Map rhyngweithredol o'r ddinas yn Google Maps API Archifwyd 2007-02-21 yn y Peiriant Wayback.","688":"Dinas anferth yng ngogledd-ddwyrain India, a phrifddinas talaith Gorllewin Bengal, yw Kolkata ((\u00a0ynganiad\u00a0) hen enw  tan 2001: Calcutta). Yn \u00f4l cyfrifiad India 2011, Kolkata yw'r seithfed ddinas fwyaf poblog India, gyda phoblogaeth o 4,496,694 (2011) miliwn o drigolion o fewn terfynau'r ddinas, a phoblogaeth o dros 14,950,000 (2016) miliwn o drigolion yn Ardal Fetropolitan Kolkata, sy'n golygu mai hi yw'r drydedd fwyaf yn India. Wedi'i lleoli ar lan ddwyreiniol Afon Hooghly, mae'r ddinas oddeutu 80 cilomedr (50 milltir) i'r gorllewin o'r ffin \u00e2 Bangladesh. Dyma brif ganolbwynt busnes, masnachol ac ariannol Dwyrain India a phrif borthladd Gogledd-ddwyrain India, yn ogystal \u00e2 bod ag economi drefol trydydd-fwyaf India. Ymhlith Cymry enwog y ddinas mae'r ieithydd William Jones (28 Medi 1746 \u2013 27 Ebrill 1794), mab y mathemategydd bydenwog William Jones (mathemategydd).  Mae Kolkata yn gartref i 9,600 miliwnydd a 4 biliwnydd gyda chyfoeth o dros $ 290 biliwn yn 2017.Yn \u00f4l cyfrifiad India 2011, Kolkata yw'r seithfed ddinas fwyaf poblog India, gyda phoblogaeth o XXX miliwn o drigolion o fewn terfynau'r ddinas, a phoblogaeth o dros 14,950,000 (2016) miliwn o drigolion yn Ardal Fetropolitan Kolkata, sy'n golygu mai hi yw'r drydedd fwyaf yn India. Porthladd Kolkata yw porthladd  hynaf India a'i hunig borthladd safonol mawr. Gelwir Kolkata yn \"brifddinas ddiwylliannol India\" oherwydd pensaerniaeth hynafol ac unigryw y ddinas. Daearyddiaeth Mae'r ddinas yn gorwedd ar lan ddwyreiniol Afon Hooghly (yn swyddogol, nid yw tref anferth Howrah \u00e2'i slymiau, ar y lan orllewinol, yn rhan o ddinas Kolkata ei hun).  Drychiad y ddinas yw 1.5\u20139 m (5-30 tr). Gwlyptir oedd llawer o'r ddinas yn wreiddiol a gafodd ei adennill dros ddegawdau i ddarparu ar gyfer poblogaeth gynyddol. Dynodwyd yr ardaloedd heb eu datblygu, sy'n weddill, a elwir yn Wlyptiroedd Dwyrain Kolkata, yn \"wlyptir o bwysigrwydd rhyngwladol\" gan Gonfensiwn Ramsar (1975). Yn yr un modd \u00e2'r rhan fwyaf o'r Gwastadedd Indo-Gangetig, mae'r pridd a'r d\u0175r o darddiad llifwaddodol yn bennaf. Mae Kolkata wedi'i lleoli dros \"fasn Bengal\", basn trydyddol pericratonig. Hinsawdd Hinsawdd wlyb a sych drofannol sydd gan Kolkata, ac mae wedi'i dynodi'n 'Aw' o dan ddosbarthiad hinsawdd K\u00f6ppen. Yn \u00f4l adroddiad Rhaglen Ddatblygu'r Cenhedloedd Unedig, mae ei barth gwynt a seiclon yn \"risg difrod uchel iawn\".Y tymheredd cymedrig blynyddol yw 26.8 \u00b0 C (80.2 \u00b0 F) a'r tymeredd cymedrig misol yw 19-30 \u00b0 C (66-86 \u00b0 F). Mae hafau (Mawrth - Mehefin) yn boeth a llaith, gyda thymheredd yn y 30au isel Celsius; yn ystod cyfnodau sych, mae'r tymeredd uchaf weithiau'n uwch na 40 \u00b0 C (104 \u00b0 F) ym Mai a Mehefin. Mae'r gaeaf yn para am oddeutu dau fis a hanner, gydag isafbwyntiau tymhorol yn gostwng i 9\u201311 \u00b0 C (48-52 \u00b0 F) yn Rhagfyr a Ionawr. Mai yw'r mis poethaf, gyda'r tymereddau dyddiol yn amrywio rhwng 27-37 \u00b0 C (81-99 \u00b0 F); Mae gan Ionawr, y mis oeraf, dymheredd sy'n amrywio o 12-23 \u00b0 C (54-73 \u00b0 F). Y tymheredd uchaf a gofnodwyd yw 43.9 \u00b0 C (111.0 \u00b0 F), a'r isaf yw 5 \u00b0 C (41 \u00b0 F). Mae'r gaeaf yn dywydd ysgafn a chyffyrddus iawn dros y ddinas trwy gydol y tymor hwn. Yn aml, ym mis Ebrill - Mehefin, bydd y ddinas yn cael ei tharo gan law trwm neu sgoliau llychlyd sy'n cael eu dilyn gan stormydd mellt a tharanau neu stormydd gwair, gan ddod \u00e2 rhyddhad oeri o'r lleithder cyffredinol. Mae'r stormydd taranau hyn yn ddarfudol eu natur, ac fe'u gelwir yn lleol fel kal b\u00f4ishakhi (\u0995\u09be\u09b2\u09ac\u09c8\u09b6\u09be\u0996\u09c0), neu \"Nor'westers\" yn Saesneg. Glawiad Ym Mehefin a Medi mae'r Monswn yn chwipio gryfaf gan arllwys y rhan fwyaf o'i lawiad blynyddol o tua 1,850 mm (73 i modfedd). Mae'r cyfanswm glawiad misol uchaf yn digwydd yng Ngorffennaf ac Awst. Yn ystod y misoedd hyn yn aml mae glaw yngoblyn o drwm, am ddyddiau, ac yn dod \u00e2 rhuthr bywyd i ben, i drigolion y ddinas. Mae'r ddinas yn derbyn 2,107 awr o heulwen y flwyddyn, gyda'r rhan fwyaf o olau haul yn digwydd yn Ebrill. Mae Kolkata wedi cael ei daro gan sawl seiclon; mae'r gwaethaf o'r rhain yn cynnwys seiclonau 1737 a 1864 a laddodd filoedd o bobl.  Yn fwy diweddar, achosodd Seiclon Aila yn 2009 a Seiclon Amphan yn 2020 ddifrod eang i Kolkata trwy ddod \u00e2 gwyntoedd trychinebus a glawiad cenllif. Llygredd Mae llygredd yn bryder mawr yn Kolkata. O 2008 ymlaen, roedd crynodiad blynyddol sylffwr deuocsid a nitrogen deuocsid o fewn safonau ansawdd aer amgylchynol cenedlaethol India, ond roedd lefelau deunydd gronynnol crog yn uchel, gangynyddu am bum mlynedd yn olynol, gan achosi mwrllwch a smog. Mae llygredd aer difrifol yn y ddinas wedi achosi cynnydd mewn anhwylderau anadlol sy'n gysylltiedig \u00e2 llygredd, fel canser yr ysgyfaint. Hanes Yn \u00f4l safonau India, nid yw Kolkata'n ddinas hen iawn. Cafodd ei sefydlu tua 300 mlynedd yn \u00f4l gan y Prydeinwyr. Hyd 1911 Calcutta oedd prifddinas yr India Brydeinig. Yn 1686 rhoddodd y Prydeinwyr y gorau i fyw yn ei bost masnachu yn Hooghly, 36\u00a0km i fyny'r afon, a symudasant i dri phentref bach - Sutanati, Govindpur a Kalikata. Y pentref olaf a roddodd ei enw i'r ddinas. Yn 1696 codwyd caer fach ar safle BBD Bagh ac yn 1698 rhoddodd \u0175yr Aurangzeb ganiat\u00e2d swyddogol i'r Prydeinwyr fyw yno. Tyfodd y pentrefi'n dref bur sylweddol fesul dipyn. Yn 1756 ymosododd Nawab Murshidabad ar y dref. Dihangodd y mwyafrif o'r trigolion Prydeinig ond daliwyd rhai ohonynt a'u carcharu mewn selar ddanddaear lle bu farw nifer dros nos; dyma'r Twll Du Calcutta enwog. Yn 1757 cipiodd Clive o India y dref yn \u00f4l a threfniwyd heddwch \u00e2'r nawab. Yn ddiweddarqch yn yr un flwyddyn cododd Siraj-ud-daula yn erbyn y Prydeinwyr ond gorchfygwyd ef a'i gynghreiriaid Ffrengig ym mrwydr dynghedfennol Plassey. Mewn canlyniad codwy caer newydd, gryfach o lawer, a gwnaethpwyd Calcutta'n brifddinas India. Tyfodd yn gyflym yn hanner cyntaf y 19g. Ym mlynyddoedd olaf y Raj roedd Calcutta yn ganolfan bwysig i ymyrchwyr dros annibyniaeth i India ac felly symudwyd y brifddinas i Ddelhi. Ar \u00f4l annibyniaeth daeth nifer o ffoadurion o ddwyrain Bengal (Bangladesh heddiw) i Galcutta. Mae nifer o bobl o'r cefn gwlad yn symud i'r ddinas bob blwyddyn hefyd ac mae'r boblogaeth yn cynyddu mewn canlyniad. Erbyn heddiw mae gor-boblogaeth yn broblem anferth yn y ddinas. \"Kolkata\" fu'r enw mewn Bengaleg erioed, ond yn 2001 newidiwyd yr enw yn swyddogol o \"Calcutta\" i \"Kolkata\".  Atyniadau Ymhlith atyniadau Kolkata gellid crybwyll Amgueddfa India a Teml Kalighat, Pont Howrah, y Maidan (parc), y Gerddi Botanegol a'r Farchnad Newydd. Yng nghanol y ddinas rhan o'r awyrgylch yw'r hen adeiladau crand o gyfnod y Raj, er enghraifft swyddfeydd llywodraeth Gorllewin Bengal ar sgw\u00e2r hanesyddol BBD Bagh (Sgw\u00e2r Dalhousie).  Enwogion William Jones, ieithydd Rabindranath Tagore Y Fam Teresa Dolenni allanol Cofforaeth Ddinesig Kolkata Kolkata City Information spanish Archifwyd 2013-06-07 yn y Peiriant Wayback. Kolkata City Information Archifwyd 2014-02-01 yn y Peiriant Wayback. Awdurdod Datblygu Dinesig Kolkata Popeth am y ddinas Llywodraeth Gorllewin Bengal Map o'r ddinas Gwybodaeth ymarferol, Map, Dolenni, Lluniau & Ryseitiau bwyd Y Tywydd heddiw yn Kolkata Albym Lluniau gan aelodau o luoedd arfog UDA, 1945 Archifwyd 2008-05-12 yn y Peiriant Wayback. Lluniau o Calcutta @ Flickr Kolkata: Dinas Palasau Calcuttaweb: arweiniad cynhwysfawr i'r ddinas Calcutta heddiw Map rhyngweithredol o'r ddinas yn Google Maps API Archifwyd 2007-02-21 yn y Peiriant Wayback.","689":"Yn \u00f4l Mynegai Byd-eang WIN-Gallup International ar bwnc crefyddoldeb ac anffyddiaeth yn 2012,mae 79% o drigolion Wsbecistan a gymerodd ran yn yr arolwg yn ystyried eu hunain yn grefyddol\u00a0a 18% yn nodi eu bod naill ai ddim yn grefyddol neu'n\u00a0anffyddwyr argyhoeddedig, a 3% wedi dewis peidio ymateb.Ar 1 Mehefin 2010 roedd 2 225 o sefydliadau crefyddol wedi eu cofrestru yn y wlad, o 16 o grefyddau neu enwadau gwahanol: Y cyfnod Sofietaidd Anffyddiaeth wladwriaethol oedd polisi swyddogol yr Undeb Sofietaidd a gwledydd Marcsaidd\u2013Leninaidd eraill. Defnyddiodd yr Undeb Sofietaidd y gair gosateizm, sef talfyriad o \"wladwriaeth\" (gosudarstvo) ac \"anffyddiaeth\" (ateizm), i gyfeirio at y polisi o ddifeddiannu eiddo oddi ar grwpiau crefyddol, cyhoeddi propaganda gwrth-grefyddol, ac hyrwyddo anffyddiaeth yn y system addysg.\u00a0Erbyn diwedd y 1980au, llwyddodd yr awdurdodau Sofietaidd i gwtogi crefydd yn Wsbecistan drwy gael gwared ar ei harwyddion allanol: cau mosgiau\u00a0a madrasas,\u00a0gwahardd testunau a llenyddiaeth grefyddol, ac atal arweinwyr crefyddol a chynulleidfaoedd nas caniateir gan y llywodraeth. Ers annibyniaeth Datganai Erthygl 61 yng nghyfansoddiad Wsbecistan taw gwladwriaeth seciwlar yw'r wlad a bod sefydliadau crefyddol wedi eu gwahanu oddi ar y wladwriaeth ac yn gyfartal o flaen y gyfraith. Nid oes gan y wladwriaeth yr hawl i ymyrryd mewn arferion cymdeithasau crefyddol. Yn sgil cwymp yr Undeb Sofietaidd yn y 1990au cynnar, dechreuodd grwpiau mawr o genhadon Islamaidd, yn bennaf o Sawdi Arabia a Thwrci, daenu syniadau Swffi ac Wahabi yn y wlad. Ym 1992, yn nhref Namangan, meddiannwyd adeilad llywodraethol gan Fwslimiaid radicalaidd\u00a0oedd wedi eu haddysgu mewn\u00a0prifysgolion yn Sawdi Arabia, ac yn mynnu bod yr Arlywydd Karimov yn datgan gwladwriaeth Islamaidd yn Wsbecistan ac yn cyflwyno sharia yn system gyfreithiol. Gorchfygwyd y gwrthryfel gan y llywodraeth, a bu'n rhaid i'r arweinwyr Islamaidd ffoi i Affganistan a Phacistan.\u00a0Yn 1992 a 1993, cafodd tua 50 o genhadon o Sawdi Arabia eu halltudio o'r wlad. Bu'n rhaid i'r cenhadon Swffi hefyd\u00a0roi terfyn ar eu gweithgareddau yn y wlad. Islam Trigai mwy o Fwslimiaid\u00a0Sunni\u00a0yn y wlad na Shia. Daethpwyd\u00a0Islam\u00a0i hynafiaid yr Wsbeciaid yn ystod yr 8g gan oresgyniadau'r\u00a0Arabiaid\u00a0yng Nghanolbarth Asia. Enillodd\u00a0Islam droedle yn ne Tyrcestan\u00a0a lledaenodd yn raddol tua'r gogledd. Yn y 14g, cododd\u00a0Timur\u00a0nifer o adeiladau crefyddol, gan gynnwys Mosg\u00a0Bibi-Khanym. Adeiladodd hefyd feddrod\u00a0Ahmed Yesevi, Swffi Tyrcig dylanwadol a daenodd Swff\u00efaeth ymhlith y nomadiaid. Taenwyd hefyd Islam ymhlith yr Wsbeciaid yn sgil tr\u00f6edigaeth Uzbeg Khan\u00a0gan Ibn Abdul Hamid, sayyid o Bukhara a sh\u00eec o'r urdd\u00a0Yasavi. Hyrwyddodd\u00a0Uzbeg ei grefydd newydd ymhlith y Llu Euraidd a llwyddodd i feithrin rhwydwaith o genhadon Islamaidd ar draws Canolbarth Asia. Yn y tymor hir, trwy Islam fe lwyddodd y khan i orchfygu brwydrau rhwng gwahanol bleidiau'r Llu Euraidd ac i sefydlogi ei lywodraeth. Yn ystod y cyfnod Sofietaidd, cafodd arferion Islamaidd a dealltwriaeth y boblogaeth o'r grefydd eu dirdynnu gan y llywodraeth ym Moscfa. O'r dirywiad hwn ymgododd ideolegau Islamaidd amrywiol ymhlith Mwslimiaid Canolbarth Asia. Hyrwyddodd y llywodraeth ymgyrchoedd gwrth-grefyddol a chafodd mudiadau Islamaidd y tu allan i reolaeth y wladwriaeth eu cosbi'n llym.\u00a0Ar ben hynny, cafodd nifer o Wsbeciaid eu Rwsieiddio ac felly colli eu crefydd. Caewyd nifer o fosgiau, a bu'r boblogaeth yn dioddef alltudiaeth ar raddfa eang dan lywodraeth\u00a0Stalin. Er i sawl un ragfynegi cynnydd mewn ffwndamentaliaeth Islamaidd yn sgil cwymp yr Undeb Sofietaidd, rhywbeth yn debycach i ailddarganfod y ffydd oedd y canlyniad. Yn \u00f4l adroddiad gan Ganolfan Ymchwil Pew, mae\u00a096.3% o boblogaeth y wlad yn Fwslimiaid. Cristnogaeth Cyn dyfodiad Islam, trigai yn y diriogaeth a elwir heddiw Wsbecistan cymunedau o Gristnogion Dwyreiniol, gan gynnwys Asyriaid (yn hanesyddol Nestoriaid) a Jacobiaid (yn hanesyddol\u00a0gysylltiedig \u00e2\u00a0miaphysitiaeth). Rhwng y 7g a'r 14g sefydlwyd cymunedau Nestoraidd, drwy ymdrech eithriadol gan genhadon, yn yr ardal. Adeiladwyd canolfannau Cristnogol yn\u00a0Bukhara ac yn Samarcand. Ymhlith yr arteffactau sydd wedi cael eu darganfod yng Nghanolbarth Asia mae llawer o ddarnau arian \u00e2 chroesau arnynt o gwmpas Bukhara, y mwyafrif ohonynt yn dyddio o ddiwedd y 7g a dechrau'r 8g. Mae\u00a0mwy o ddarnau arian gyda symbolau Cristnogol arnynt wedi cael eu darganfod ger Bukhara nag unrhyw le arall yng Nghanolbarth Asia, gan annog yr awgrym mai Cristnogaeth oedd crefydd y rheolwyr lleol neu hyd yn oed y grefydd wladwriaethol. Rhoddir nifer o ddyddiadau ar gyfer penodi esgob cyntaf Samarcand, gan gynnwys Ahai (410-415), Shila (505-523), Yeshuyab II (628-643) a Saliba-Zakha (712-728). Yn ystod y cyfnod hwn cyn y goresgyniad Arabaidd, Cristnogaeth oedd y grefydd fwyaf pwerus yn y diriogaeth ond am Zoroastriaeth. Bu\u00a0Marco Polo, a gyrhaeddodd Khanbaliq yn 1275, yn cwrdd \u00e2 Nestoriaid mewn llawer o wahanol leoedd ar ei deithiau, gan gynnwys Canolbarth Asia. Disgrifia\u00a0Polo adeiladu eglwys fawr sy'n ymroddedig i Ioan Fedyddiwr yn Samarcand i ddathlu drosi'r Chaghatayid khan yn Gristion. Wedi'r\u00a0goresgyniad Arabaidd, bu'n rhaid i Nestoriaid dalu treth y pen a godir yn gyfnewid am y fraint o gadw eu crefydd, a chawsant eu hatal rhag adeiladu eglwysi newydd a dangos y groes Gristnogol yn gyhoeddus. O ganlyniad i hyn a chyfyngiadau eraill, trodd rhai ohonynt yn Fwslimiaid. Dirywiodd y boblogaeth Gristnogol o ganlyniad i ffactorau eraill, gan gynnwys\u00a0y pla a effeithiodd ar ardal Yeti Su tua 1338-1339, a'r manteision economaidd i'r rhai oedd am droi'n Fwslimiaid ar hyd Ffordd y Sidan. Sonir Ruy Gonzalez de Clavijo, llysgennad Sbaen i lys Timur, am Nestoriaid, Cristnogion Armenaidd, a Christnogion Groegaidd yn Samarcand ym 1404. Fodd bynnag, o ganlyniad i erledigaeth dan deyrnasiad \u0175yr Timur, Ulugh Beg (1409-1449), fe gafodd y cymunedau Cristnogol oedd yn weddill eu difa'n gyfan gwbl.Dychwelodd Gristnogaeth i'r ardal yn sgil y goncwest Rwsiaidd ym 1867, pan godwyd eglwysi Uniongred mewn dinasoedd mawr ar gyfer setlwyr Rwsiaidd a swyddogion y fyddin.  Heddiw mae'r rhan fwyaf o Gristnogion yn Wsbecistan yn\u00a0Rwsiaid sy'n ymarfer Cristnogaeth Uniongred. Yn ogystal mae yno gymunedau o Babyddion, yn bennaf o dras\u00a0Bwylaidd. Mae'r\u00a0Eglwys Gatholig yn Wsbecistan yn rhan o'r Eglwys Babyddol ryngwladol sydd dan arweiniad y Pab yn Rhufain. Mae presenoldeb yn y wlad gan sawl urdd gan gynnwys y\u00a0Ffransisiaid a chenhadon y Fam Teresa.  Mae llai nac un y cant o boblogaeth y wlad yn\u00a0Brotestaniaid. Mae gan yr Eglwys Lwtheraidd Efengylaidd saith o blwyfi yn y wlad, a'r esgobaeth yn Tashkent.\u00a0Amcangyfrifir yn 2015 bod rhyw 10,000 o Gristnogion o dras Fwslimaidd yn Wsbecistan, a'r mwyafrif ohonynt yn perthyn i gymunedau efengylaidd neu garismatig.  Iddewiaeth Trigai tua 5000 o Iddewon yn Wsbecistan yn y flwyddyn 2007, sy'n cyfateb i 0.2% o'r holl boblogaeth.\u00a0Dim ond lleiafrif bach o Iddewon Bukhara sydd\u00a0wedi aros yn Uzbekistan ers cwymp yr Undeb Sofietaidd.  Bah\u00e1'\u00ed Lleolir chwech o gymunedau Bah\u00e1'\u00ed\u00a0cofrestredig yn ninasoedd Tashkent, Bukhara, Samarcand, Navoi, a Jizzakh ac yn nhalaith Ahangaran.\u00a0Ar 17 Tachwedd 2009 cafodd\u00a0Sepehr Taheri, dinasydd Pryeinig o dras Iranaidd a oedd yn briod i wraig Wsbecaidd ac a fu'n byw yn Tashkent ers 1990, ei alltudio o'r wlad yn sgil ei ganfod yn euog o bregethu'r ffydd Bah\u00e1'\u00ed. Ar\u00a024 Medi 2009 cafodd Bah\u00e1'\u00ed arall, Timur Chekparbayev, ei alltudio am broselyteiddio plant mor ifanc ag 16 mlwydd oed ac hynny heb ganiat\u00e2d yr awdurdodau nac ychwaith rhieni'r plant, sydd yn groes i gyfraith Wsbecistan. Hind\u0175aeth Mae un garfan o'r mudiad Hind\u0175aidd Hare Crishna wedi ei chofrestru yn Wsbecistan.  Bwdhaeth Mae nifer o greiriau Bwdhaidd wedi cael eu darganfod yn Wsbecistan, sy'n dangos arfer eang y grefydd honno yn oes yr henfyd.  Zoroastriaeth Mae Zoroastriaeth, y grefydd sy'n rhagflaenu presenoldeb Islam yn Wsbecistan, yn goroesi yn y wlad hyd heddiw a chanddi 7,400 o ddilynwyr.Mae rhai Zoroastriaid yn Wsbecistan yn dal i arfer y ddefod buro gan d\u00e2n wedi'r seremoni briodas. Cerdda'r priodfab a'r briodferch teirgwaith o amgylch y t\u00e2n ger t\u0177'r g\u0175r ifanc i buro eu \"hanadl budr\". Wedi'r ddefod, c\u00e2i'r g\u0175r cario ei wraig i mewn i'r t\u0177 i gyflawni'r briodas.  Anffyddiaeth Yn \u00f4l arolwg WIN-Gallup International yn 2012, roedd 2% o'r ymatebwyr o Wsbecistan yn anffyddwyr argyhoeddedig. Cyfeiriadau","692":"Nofelydd a bardd oedd Thomas Llewelyn Jones (11 Hydref 1915 \u2013 9 Ionawr 2009), a ysgrifennai fel T. Llew Jones. Bu'n ysgrifennu am dros hanner canrif, ac mae'n un o awduron llyfrau plant mwyaf poblogaidd a chynhyrchiol Cymru.  Bywgraffiad Ganed ef ym Mhentre-cwrt, Sir Gaerfyrddin. Mynychodd Ysgol Gynradd Capel Graig ac Ysgol Ramadeg Llandysul. Bu'n athro ac yna'n brifathro am 35 mlynedd yn Ysgol Gynradd Tre-groes ac yna yn Ysgol Gynradd Coed-y-Bryn ger Llandysul. Daeth i amlygrwydd fel bardd pan enillodd Gadair yn Eisteddfod Glyn Ebwy (1958) ac eto y flwyddyn ganlynol yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caernarfon 1959. Er iddo barhau i farddoni, daeth yn fwyaf adnabyddus fel awdur nofelau plant. Mae ambell lyfr yn seiliedig ar gymeriadau hanesyddol fel Barti Ddu a Twm Si\u00f4n Cati. Cyhoeddodd dros 50 o lyfrau i gyd, y rhan fwyaf yn nofelau ond ambell un ffeithiol hefyd, megis Ofnadwy Nos, sef hanes llongddrylliad y Royal Charter. Addaswyd nifer o'i lyfrau ar gyfer teledu a chyfieithwyd nifer i'r Saesneg ac ambell un i ieithoedd eraill, megis Llydaweg. Rhoddwyd gradd MA er anrhydedd iddo gan Brifysgol Cymru ym 1977, ac enillodd Wobr Mary Vaughan Jones am ei gyfraniad at lenyddiaeth blant. Ym mis Mawrth 2005, bron yn 90 oed, enillodd y gadair yn Eisteddfod Cymdeithas Ceredigion. Roedd T. Llew Jones hefyd yn ymwneud \u00e2 gwyddbwyll. Roedd yn un o'r rhai wnaeth arwain ymgyrch lwyddiannus i weld Undeb Gwyddbwyll Cymru yn torri'n rhydd o Ffederasiwn Gwyddbwyll Prydain (fel yr oedd bryd hynny) ac yn ymuno \u00e2 FIDE fel aelod annibynnol ym 1970. Roedd hyn yn galluogi i Gymru gystadlu fel gwlad ar ei phen ei hun yn yr Olympiad Gwyddbwyll, a bu T. Llew yn rheolwr t\u00eem Cymru yn Olympiad Nice, 1974. Sefydlodd a rhedodd Gymdeithas Gwyddbwyll Dyfed, ei chynghrair, Clwb Gwyddbwyll Aberteifi, a Chyngres Agored Dyfed. Pan fu farw, yr oedd yn Is-lywydd Undeb Gwyddbwyll Cymru, ac yn Llywydd am Oes Cynghrair Gwyddbwyll Dyfed. Sefydlodd T. Llew hefyd gylchgrawn Y Ddraig, a bu'n olygydd ar y cylchgrawn wrth iddo dyfu o fod yn gylchlythyr Cymdeithas Gwyddbwyll Dyfed i fod yn gylchgrawn gwyddbwyll Cymru yn ystod y 1970au. Mae hefyd wedi ysgrifennu llyfr yn y Gymraeg ar wyddbwyll gyda'i fab, Iolo. Roedd yn dad i'r gwleidydd Emyr Llewelyn, y chwaraewr gwyddbwyll rhyngwladol Iolo Ceredig Jones ac Eira Prosser. Yn 2012, enwyd ysgol gynradd newydd, Ysgol T Llew Jones, ym Mrynhoffnant ger Llandysul, ar ei \u00f4l. Roedd yr ysgol yn cymryd lle pedair ysgol Blaenporth, Glynarthen, Rhydlewis a Phontgarreg. Llyfryddiaeth Llyfrau gan T. Llew Jones Llyfrau a olygwyd gan T. Llew Jones Cerddi Gwlad ac Ysgol (Gwasg Aberystwyth, 1957) Ail Gerddi Isfoel: Yngh\u0177d \u00e2 Hunangofiant Byr (Gwasg Gomer, 1965) Y Gwron o Dalgarreg: Cyfrol Deyrnged i'r Diweddar T. Ll. Stephens (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1967) Alun Cilie, Cerddi Pentalar (Gwasg Gomer, 1976) D. S. Jones, Hud yr Hydref: Cerddi D. S. Jones, Llanfarian (Gwasg Gomer, 1976) Dafydd Jones (Isfoel), Cyfoeth Awen Isfoel (Gwasg Gomer, 1981) William Crwys Williams, Cerddi Bardd y Werin: Detholiad o Farddoniaeth Crwys (Gwasg Gomer, 1994) Geiriau a Gerais (Gwasg Gomer, 2006) [blodeugerdd o farddoniaeth] Llyfrau a addaswyd i'r Gymraeg gan T. Llew Jones Robert Louis Stevenson, Ynys y Trysor (Gwasg Mynydd Mawr, 1986) Jules Verne, Rownd y Byd mewn 80 Diwrnod (Gwasg Gomer, 1986) Kevin Crossley-Holland, Storm (Gwasg Gomer, 1987) Christopher Maynard, Popeth am Ysbrydion (Gwasg Gomer, 1987) Dyan Sheldon, C\u00e2n y Morfilod (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) Mauri Kunnas, Santa (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) John Ryan, Jona Ym Mol y Morfil (Gwasg Cambria, 1994) Alison Morgan, Lladron Defaid (Gwasg Gomer, 2001) Casgliadau gan olygyddion eraill Y M\u00f4r yn eu Gwaed, gol. Si\u00e2n Lewis (Gwasg Gomer, 1997) [detholiad o rannau o'i nofelau cyffrous] Trysorfa T. Llew Jones, gol. Tudur Dylan Jones (Gwasg Gomer, 2004) Y Fro Eithinog: Casgliad o Gerddi T. Llew Jones, gol. Idris Reynolds (Gwasg Gomer, 2015) Cryno-ddisgiau Lleuad yn Olau: Chwedlau Traddodiadol o Gymru, Tachwedd 2003, ail-gyhoeddwyd Chwefror 2005  (Tympan) Llyfrau am T. Llew Jones Si\u00e2n Teifi, Cyfaredd y Cyfarwydd: Astudiaeth o Fywyd a Gwaith y Prifardd T. Llew Jones (Gwasg Cambria, 1982) Cyfrol Deyrnged y Prifardd T. Llew Jones, gol. Gwynn ap Gwilym (Cyhoeddiadau Barddas, 1982) Bro a Bywyd: T. Llew Jones, gol. Jon Meirion Jones (Cyhoeddiadau Barddas, 2010) Idris Reynolds, Tua'r Gorllewin ... Cofiant T. Llew Jones (Cyhoeddiadau Barddas, 2011) Cyfeiriadau","693":"Nofelydd a bardd oedd Thomas Llewelyn Jones (11 Hydref 1915 \u2013 9 Ionawr 2009), a ysgrifennai fel T. Llew Jones. Bu'n ysgrifennu am dros hanner canrif, ac mae'n un o awduron llyfrau plant mwyaf poblogaidd a chynhyrchiol Cymru.  Bywgraffiad Ganed ef ym Mhentre-cwrt, Sir Gaerfyrddin. Mynychodd Ysgol Gynradd Capel Graig ac Ysgol Ramadeg Llandysul. Bu'n athro ac yna'n brifathro am 35 mlynedd yn Ysgol Gynradd Tre-groes ac yna yn Ysgol Gynradd Coed-y-Bryn ger Llandysul. Daeth i amlygrwydd fel bardd pan enillodd Gadair yn Eisteddfod Glyn Ebwy (1958) ac eto y flwyddyn ganlynol yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caernarfon 1959. Er iddo barhau i farddoni, daeth yn fwyaf adnabyddus fel awdur nofelau plant. Mae ambell lyfr yn seiliedig ar gymeriadau hanesyddol fel Barti Ddu a Twm Si\u00f4n Cati. Cyhoeddodd dros 50 o lyfrau i gyd, y rhan fwyaf yn nofelau ond ambell un ffeithiol hefyd, megis Ofnadwy Nos, sef hanes llongddrylliad y Royal Charter. Addaswyd nifer o'i lyfrau ar gyfer teledu a chyfieithwyd nifer i'r Saesneg ac ambell un i ieithoedd eraill, megis Llydaweg. Rhoddwyd gradd MA er anrhydedd iddo gan Brifysgol Cymru ym 1977, ac enillodd Wobr Mary Vaughan Jones am ei gyfraniad at lenyddiaeth blant. Ym mis Mawrth 2005, bron yn 90 oed, enillodd y gadair yn Eisteddfod Cymdeithas Ceredigion. Roedd T. Llew Jones hefyd yn ymwneud \u00e2 gwyddbwyll. Roedd yn un o'r rhai wnaeth arwain ymgyrch lwyddiannus i weld Undeb Gwyddbwyll Cymru yn torri'n rhydd o Ffederasiwn Gwyddbwyll Prydain (fel yr oedd bryd hynny) ac yn ymuno \u00e2 FIDE fel aelod annibynnol ym 1970. Roedd hyn yn galluogi i Gymru gystadlu fel gwlad ar ei phen ei hun yn yr Olympiad Gwyddbwyll, a bu T. Llew yn rheolwr t\u00eem Cymru yn Olympiad Nice, 1974. Sefydlodd a rhedodd Gymdeithas Gwyddbwyll Dyfed, ei chynghrair, Clwb Gwyddbwyll Aberteifi, a Chyngres Agored Dyfed. Pan fu farw, yr oedd yn Is-lywydd Undeb Gwyddbwyll Cymru, ac yn Llywydd am Oes Cynghrair Gwyddbwyll Dyfed. Sefydlodd T. Llew hefyd gylchgrawn Y Ddraig, a bu'n olygydd ar y cylchgrawn wrth iddo dyfu o fod yn gylchlythyr Cymdeithas Gwyddbwyll Dyfed i fod yn gylchgrawn gwyddbwyll Cymru yn ystod y 1970au. Mae hefyd wedi ysgrifennu llyfr yn y Gymraeg ar wyddbwyll gyda'i fab, Iolo. Roedd yn dad i'r gwleidydd Emyr Llewelyn, y chwaraewr gwyddbwyll rhyngwladol Iolo Ceredig Jones ac Eira Prosser. Yn 2012, enwyd ysgol gynradd newydd, Ysgol T Llew Jones, ym Mrynhoffnant ger Llandysul, ar ei \u00f4l. Roedd yr ysgol yn cymryd lle pedair ysgol Blaenporth, Glynarthen, Rhydlewis a Phontgarreg. Llyfryddiaeth Llyfrau gan T. Llew Jones Llyfrau a olygwyd gan T. Llew Jones Cerddi Gwlad ac Ysgol (Gwasg Aberystwyth, 1957) Ail Gerddi Isfoel: Yngh\u0177d \u00e2 Hunangofiant Byr (Gwasg Gomer, 1965) Y Gwron o Dalgarreg: Cyfrol Deyrnged i'r Diweddar T. Ll. Stephens (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1967) Alun Cilie, Cerddi Pentalar (Gwasg Gomer, 1976) D. S. Jones, Hud yr Hydref: Cerddi D. S. Jones, Llanfarian (Gwasg Gomer, 1976) Dafydd Jones (Isfoel), Cyfoeth Awen Isfoel (Gwasg Gomer, 1981) William Crwys Williams, Cerddi Bardd y Werin: Detholiad o Farddoniaeth Crwys (Gwasg Gomer, 1994) Geiriau a Gerais (Gwasg Gomer, 2006) [blodeugerdd o farddoniaeth] Llyfrau a addaswyd i'r Gymraeg gan T. Llew Jones Robert Louis Stevenson, Ynys y Trysor (Gwasg Mynydd Mawr, 1986) Jules Verne, Rownd y Byd mewn 80 Diwrnod (Gwasg Gomer, 1986) Kevin Crossley-Holland, Storm (Gwasg Gomer, 1987) Christopher Maynard, Popeth am Ysbrydion (Gwasg Gomer, 1987) Dyan Sheldon, C\u00e2n y Morfilod (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) Mauri Kunnas, Santa (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) John Ryan, Jona Ym Mol y Morfil (Gwasg Cambria, 1994) Alison Morgan, Lladron Defaid (Gwasg Gomer, 2001) Casgliadau gan olygyddion eraill Y M\u00f4r yn eu Gwaed, gol. Si\u00e2n Lewis (Gwasg Gomer, 1997) [detholiad o rannau o'i nofelau cyffrous] Trysorfa T. Llew Jones, gol. Tudur Dylan Jones (Gwasg Gomer, 2004) Y Fro Eithinog: Casgliad o Gerddi T. Llew Jones, gol. Idris Reynolds (Gwasg Gomer, 2015) Cryno-ddisgiau Lleuad yn Olau: Chwedlau Traddodiadol o Gymru, Tachwedd 2003, ail-gyhoeddwyd Chwefror 2005  (Tympan) Llyfrau am T. Llew Jones Si\u00e2n Teifi, Cyfaredd y Cyfarwydd: Astudiaeth o Fywyd a Gwaith y Prifardd T. Llew Jones (Gwasg Cambria, 1982) Cyfrol Deyrnged y Prifardd T. Llew Jones, gol. Gwynn ap Gwilym (Cyhoeddiadau Barddas, 1982) Bro a Bywyd: T. Llew Jones, gol. Jon Meirion Jones (Cyhoeddiadau Barddas, 2010) Idris Reynolds, Tua'r Gorllewin ... Cofiant T. Llew Jones (Cyhoeddiadau Barddas, 2011) Cyfeiriadau","694":"Nofelydd a bardd oedd Thomas Llewelyn Jones (11 Hydref 1915 \u2013 9 Ionawr 2009), a ysgrifennai fel T. Llew Jones. Bu'n ysgrifennu am dros hanner canrif, ac mae'n un o awduron llyfrau plant mwyaf poblogaidd a chynhyrchiol Cymru.  Bywgraffiad Ganed ef ym Mhentre-cwrt, Sir Gaerfyrddin. Mynychodd Ysgol Gynradd Capel Graig ac Ysgol Ramadeg Llandysul. Bu'n athro ac yna'n brifathro am 35 mlynedd yn Ysgol Gynradd Tre-groes ac yna yn Ysgol Gynradd Coed-y-Bryn ger Llandysul. Daeth i amlygrwydd fel bardd pan enillodd Gadair yn Eisteddfod Glyn Ebwy (1958) ac eto y flwyddyn ganlynol yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caernarfon 1959. Er iddo barhau i farddoni, daeth yn fwyaf adnabyddus fel awdur nofelau plant. Mae ambell lyfr yn seiliedig ar gymeriadau hanesyddol fel Barti Ddu a Twm Si\u00f4n Cati. Cyhoeddodd dros 50 o lyfrau i gyd, y rhan fwyaf yn nofelau ond ambell un ffeithiol hefyd, megis Ofnadwy Nos, sef hanes llongddrylliad y Royal Charter. Addaswyd nifer o'i lyfrau ar gyfer teledu a chyfieithwyd nifer i'r Saesneg ac ambell un i ieithoedd eraill, megis Llydaweg. Rhoddwyd gradd MA er anrhydedd iddo gan Brifysgol Cymru ym 1977, ac enillodd Wobr Mary Vaughan Jones am ei gyfraniad at lenyddiaeth blant. Ym mis Mawrth 2005, bron yn 90 oed, enillodd y gadair yn Eisteddfod Cymdeithas Ceredigion. Roedd T. Llew Jones hefyd yn ymwneud \u00e2 gwyddbwyll. Roedd yn un o'r rhai wnaeth arwain ymgyrch lwyddiannus i weld Undeb Gwyddbwyll Cymru yn torri'n rhydd o Ffederasiwn Gwyddbwyll Prydain (fel yr oedd bryd hynny) ac yn ymuno \u00e2 FIDE fel aelod annibynnol ym 1970. Roedd hyn yn galluogi i Gymru gystadlu fel gwlad ar ei phen ei hun yn yr Olympiad Gwyddbwyll, a bu T. Llew yn rheolwr t\u00eem Cymru yn Olympiad Nice, 1974. Sefydlodd a rhedodd Gymdeithas Gwyddbwyll Dyfed, ei chynghrair, Clwb Gwyddbwyll Aberteifi, a Chyngres Agored Dyfed. Pan fu farw, yr oedd yn Is-lywydd Undeb Gwyddbwyll Cymru, ac yn Llywydd am Oes Cynghrair Gwyddbwyll Dyfed. Sefydlodd T. Llew hefyd gylchgrawn Y Ddraig, a bu'n olygydd ar y cylchgrawn wrth iddo dyfu o fod yn gylchlythyr Cymdeithas Gwyddbwyll Dyfed i fod yn gylchgrawn gwyddbwyll Cymru yn ystod y 1970au. Mae hefyd wedi ysgrifennu llyfr yn y Gymraeg ar wyddbwyll gyda'i fab, Iolo. Roedd yn dad i'r gwleidydd Emyr Llewelyn, y chwaraewr gwyddbwyll rhyngwladol Iolo Ceredig Jones ac Eira Prosser. Yn 2012, enwyd ysgol gynradd newydd, Ysgol T Llew Jones, ym Mrynhoffnant ger Llandysul, ar ei \u00f4l. Roedd yr ysgol yn cymryd lle pedair ysgol Blaenporth, Glynarthen, Rhydlewis a Phontgarreg. Llyfryddiaeth Llyfrau gan T. Llew Jones Llyfrau a olygwyd gan T. Llew Jones Cerddi Gwlad ac Ysgol (Gwasg Aberystwyth, 1957) Ail Gerddi Isfoel: Yngh\u0177d \u00e2 Hunangofiant Byr (Gwasg Gomer, 1965) Y Gwron o Dalgarreg: Cyfrol Deyrnged i'r Diweddar T. Ll. Stephens (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1967) Alun Cilie, Cerddi Pentalar (Gwasg Gomer, 1976) D. S. Jones, Hud yr Hydref: Cerddi D. S. Jones, Llanfarian (Gwasg Gomer, 1976) Dafydd Jones (Isfoel), Cyfoeth Awen Isfoel (Gwasg Gomer, 1981) William Crwys Williams, Cerddi Bardd y Werin: Detholiad o Farddoniaeth Crwys (Gwasg Gomer, 1994) Geiriau a Gerais (Gwasg Gomer, 2006) [blodeugerdd o farddoniaeth] Llyfrau a addaswyd i'r Gymraeg gan T. Llew Jones Robert Louis Stevenson, Ynys y Trysor (Gwasg Mynydd Mawr, 1986) Jules Verne, Rownd y Byd mewn 80 Diwrnod (Gwasg Gomer, 1986) Kevin Crossley-Holland, Storm (Gwasg Gomer, 1987) Christopher Maynard, Popeth am Ysbrydion (Gwasg Gomer, 1987) Dyan Sheldon, C\u00e2n y Morfilod (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) Mauri Kunnas, Santa (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) John Ryan, Jona Ym Mol y Morfil (Gwasg Cambria, 1994) Alison Morgan, Lladron Defaid (Gwasg Gomer, 2001) Casgliadau gan olygyddion eraill Y M\u00f4r yn eu Gwaed, gol. Si\u00e2n Lewis (Gwasg Gomer, 1997) [detholiad o rannau o'i nofelau cyffrous] Trysorfa T. Llew Jones, gol. Tudur Dylan Jones (Gwasg Gomer, 2004) Y Fro Eithinog: Casgliad o Gerddi T. Llew Jones, gol. Idris Reynolds (Gwasg Gomer, 2015) Cryno-ddisgiau Lleuad yn Olau: Chwedlau Traddodiadol o Gymru, Tachwedd 2003, ail-gyhoeddwyd Chwefror 2005  (Tympan) Llyfrau am T. Llew Jones Si\u00e2n Teifi, Cyfaredd y Cyfarwydd: Astudiaeth o Fywyd a Gwaith y Prifardd T. Llew Jones (Gwasg Cambria, 1982) Cyfrol Deyrnged y Prifardd T. Llew Jones, gol. Gwynn ap Gwilym (Cyhoeddiadau Barddas, 1982) Bro a Bywyd: T. Llew Jones, gol. Jon Meirion Jones (Cyhoeddiadau Barddas, 2010) Idris Reynolds, Tua'r Gorllewin ... Cofiant T. Llew Jones (Cyhoeddiadau Barddas, 2011) Cyfeiriadau","696":"Diwylliant arbennig y Cymry Cymraeg yw diwylliant Cymraeg. Mae'n rhan hanfodol o ddiwylliant Cymru ac yn rhan hefyd o hanes Y Wladfa ym Mhatagonia, a chymunedau eraill yn y byd sydd yn cynnwys ymfudwyr o Gymru a'u disgynyddion sy'n Gymraeg eu hiaith. Mae ganddo rai nodweddion sy'n gyffredin i ddiwylliant y gwledydd Celtaidd eraill hefyd.  Hanes y diwylliant Cymraeg yng Nghymru  O enedigaeth y genedl Gymreig yn Oesoedd Canol Cynnar hyd at y cyfnod modern cynnar, y Gymraeg oedd iaith y werin a'u diwylliant traddodiadol yng Nghymru, ac eithrio ambell cymuned ranbarthol, er enghraifft Ffleminiaid de Penfro, y dosbarthiadau llywodraethol megis y Normaniaid a'r bendefigaeth Eingl-Gymreig, a'r dysgedigion a gyfathrebant drwy gyfrwng y Lladin. Er gwaethaf gorchfygiad milwrol, gwleidyddol a chyfreithiol y Cymry gan y Saeson ers sawl canrif, goroesodd y diwylliant brodorol heb i'r Cymry colli eu hunaniaeth. Y Gymraeg oedd prif iaith y wlad nes y 19g, a pharhaodd draddodiadau, mytholeg, a chof gwlad ymhlith y werin. Meddai'r hanesydd Rees Davies ei fod yn bosib taw tra-arglwyddiaeth y Sais sydd i ddiolch am gryfhau hunaniaeth ddiwylliannol y Cymry, ac felly'r diwylliant Cymraeg, gan iddi greu Prydeindod sydd yn gyfystyr \u00e2 Seisnigrwydd, ac felly sicrhau arwahanrwydd diwylliannau'r Cymry, yr Albanwyr a'r Gwyddelod. Traddodir y llwyddiant diwylliannol hwn gan drydydd pennill yr anthem genedlaethol: \"Os treisiodd y gelyn fy ngwlad tan ei droed,Mae heniaith y Cymry mor fyw ag erioed,Ni luddiwyd yr awen gan erchyll law brad,Na thelyn berseiniol fy ngwlad.\" Adeg twf yr eglwysi anghydffurfiol yn ystod y 19g, daethant yn ganolbwynt bywyd Cymraeg. Ymysg y llu o weithgareddau cymdeithasol a drefnwyd gan y capeli ceid eisteddfodau, corau a theithiau gwib. Ond erbyn diwedd y 19eg ganrif roedd poblogaeth ddiwydiannol ag arian yn eu pocedi nawr yn gallu talu am adloniant. Darparwyd difyrrwch ar gyfer unigolion gan fusnesau, yn theatr, yn drefi gwyliau, ac yna'n ffilm, radio a theledu. Tanseiliwyd lle'r eglwysi Cymraeg wrth wraidd cymdeithas gan yr adloniant newydd hudolus. Ers dechrau'r 20g cyrhaeddai diwylliant Eingl-Americanaidd bob cwr o'r ddaear drwy ffilm, radio a theledu gan gystadlu ag adloniant a diwylliant traddodiadol y cartref a'r gymuned leol. Sefydlwyd rhai mudiadau cenedlaethol Cymraeg eu cyfrwng yn ystod yr 20g, sydd i raddau yn llenwi'r bwlch a adawyd wrth i weithgaredd cymdeithasol yr eglwysi ddihoeni. Mudiad yr Urdd a ffurfiwyd ym 1922 yw'r pwysicaf o'r rhain. Mae Merched y Wawr a'r Ffermwyr Ifainc hefyd yn fudiadau o bwys yn cynnal gweithgaredd trwy gyfrwng y Gymraeg. Ceir nifer o fudiadau cenedlaethol eraill Cymraeg megis Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, Cymdeithas Edward Llwyd, a'r Gymdeithas Wyddonol. Sefydlwyd Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion ym 1751 gan Forrisiaid M\u00f4n yn gymdeithas lenyddol i amddiffyn y Gymraeg. Er i ddiwylliant y bobl oroesi, cafodd ei Seisnigo yn raddol ac yna'n sylweddol yn sgil cynnydd yn y niferoedd o siaradwyr Saesneg yn y 19g a'r 20g. Daeth hyn o ganlyniad i gyfnod hir o imperialaeth ddiwylliannol ar y cyd \u00e2 darostyngiad gwleidyddol, ac ymddangosai'r profiad Cymreig yn rhywbeth o fodel i goloneiddwyr a llywodraethwyr yr Ymerodraeth Brydeinig. Er bod Cymry'r 21g yn meddu ar rywfaint o ymreolaeth yn y Gymru ddatganoledig, gwelir rhagor o Seisnigo drwy fewnfudo a dirywiad y Gymraeg yn ffurfiau ar neo-wladychiaeth. Bu mewnfudiad anferth o bobl ddi-Gymraeg, y mwyafrif ohonynt yn Saeson, i ardaloedd Cymraeg yn yr 20g, ac o ganlyniad c\u00e2i'r diwylliant cynhenid ei ymyleiddio ar y cyd \u00e2'r effeithiau economaidd a chymdeithasol ar draul y bobl leol. Siaredir yr iaith Gymraeg yn rhugl gan ryw 15% o boblogaeth Cymru yn \u00f4l cyfrifiad 2011, a'r Saesneg yw iaith y mwyafrif helaeth o Gymry di-Gymraeg. Mae nifer o Gymry, Cymraeg a Saesneg eu hiaith fel ei gilydd, yn pryderu am ragor o Seisnigo ac Americaneiddio yng Nghymru ac effeithiau globaleiddio ar ddiwylliant cynhenid y wlad. Fodd bynnag, mae diwylliant Cymraeg yn parhau'n fyw fel iaith yr aelwyd, y capel a'r eglwys, y gymuned a'r gweithle ar draws y Fro Gymraeg ac ymhlith cymunedau Cymraeg yn ardaloedd Saesneg Cymru drwy addysg Gymraeg a mentrau iaith lleol. Mae siaradwyr Cymraeg, a dysgwyr, o bob cwr y wlad yn ymgasglu mewn eisteddfodau, gwyliau Cymraeg a digwyddiadau tebyg megis Tafwyl. Plant y Cymry Cymraeg sydd yn hawlio\u2019r mudiad ieuenctid mwyaf ei faint yn Ewrop, Urdd Gobaith Cymru, a sefydlwyd gan Syr Ifan ab Owen Edwards yn 1922. Ei nod yw rhoi cyfle i\u2019r ifanc i fyw bywyd Cymraeg a Chymreig. Cynhelir Eisteddfod yr Urdd bob G\u0175yl y Gwanwyn, a gwersylloedd haf yn Llangrannog a Glan-llyn.  Y Cymry ar wasgar Y Wladfa Mae cymuned fechan o ddisgynyddion i Gymry Cymraeg wedi goroesi yn y Wladfa, ym Mhatagonia, yr Ariannin. Siaradir Cymraeg ym Mhatagonia ers 1865 pan aeth gr\u0175p o ymsefydlwyr o Gymru yno i fyw, gan chwilio am fywyd gwell. O\u2019r 153 sefydlwyr cyntaf ym Mhatagonia, credwyd fod agos i 50,000 o bobl yn y Famwlad \u00e2 threftadaeth Gymreig heddiw, a 5,000 ohonynt yn siaradwyr Cymraeg. Yr eisteddfod Mae gan eisteddfodau le canolog yn niwylliant y Gymraeg. Wedi nychdod yr hen gyfundrefn eisteddfodol yn y canrifoedd wedi'r Deddfau Uno adnewyddwyd yr eisteddfod gyda chyfarfodydd taleithiol yn ystod y 19eg ganrif. Sefydlwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yn y 1860au ond defnyddiwyd mwy a mwy o Saesneg yn yr Eisteddfod Genedlaethol gyda threigl y blynyddoedd. Erbyn 1931 Saesneg oedd prif iaith y llwyfan, y beirniadaethau a seremon\u00efau gorsedd y Beirdd, sefyllfa annerbyniol i lawer. Gwnaethpwyd y Gymraeg yn iaith swyddogol yr Eisteddfod ym 1937 ond parhau gwnaeth y defnydd o'r Saesneg ar lwyfan yr eisteddfod ym 1952 pan gyflwynwyd y Rheol Gymraeg yn caniat\u00e1u defnyddio'r Gymraeg yn unig ar lwyfan yr Eisteddfod (heblaw mewn rhai anerchiadau gan westeion gwadd). Mae'r Rheol Gymraeg hithau'n bwnc llosg sydd wedi peri i rai awdurdodau lleol atal eu cyfraniad ariannol tuag at yr Eisteddfod Genedlaethol. Beirniedir yr Eisteddfod Genedlaethol am safon anwastad y llenyddiaeth a wobrwyir. Ar y llaw arall clodforir yr Eisteddfod am ei bod yn \u0175yl ddiwylliannol i'r werin, am roi llwyfan cenedlaethol i artistiaid, am feithrin barddoni, ac am hybu dysgu Cymraeg. Trefnir eisteddfodau gan gymdeithasau megis yr Urdd, Mudiad y Ffermwyr Ifainc, ac Undeb Cenedlaethol y Glowyr. Cynhelir rhai eisteddfodau taleithiol o hyd, megis eisteddfod Pontrhydfendigaid ac ambell i eisteddfod drefol neu bentrefol, ond nid oes cymaint o fri ar y rhain ag a fu ac nid yw'r capeli'n trefnu eisteddfodau fel ag y buont ychwaith. Cynhelir eisteddfodau yn hanesyddol gan gymuendau'r Cymry ar wasgar yng Ngogledd America, Awstralia, a gwledydd eraill, ac wrth gwrs yn y Wladfa. Mae rhai eisteddfodau tramor yn parhau hyd heddiw, er bod nifer ohonynt wedi colli'r elfen Gymraeg.  Cerddoriaeth \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Llenyddiaeth Ac eithrio llenyddiaeth glasurol, llenyddiaeth Gymraeg yw'r hynaf yn Ewrop. Mae gan y Gymraeg draddodiad cyfoethog o lenyddiaeth sy'n dyddio o'r chweched ganrif hyd heddiw.  Ffilm Mae ffilm Gymraeg yn mynd yn \u00f4l i Y Chwarelwr yn 1935, ffilm ddu a gwyn, gyda thrac sain Cymraeg ar riliau ar wah\u00e2n, yn dangos agweddau bywyd chwarelwr ym Mlaenau Ffestiniog, yn cynnwys ei fywyd cartref, gwaith a'r capel. Cafodd ei chynhyrchu gan Syr Ifan ab Owen Edwards, sylfaenydd yr Urdd, a'i hysgrifennu a'i chyfarwyddo gan John Ellis Williams. Cafodd y ffilm ei dangos mewn nifer o sinem\u00e2u cludadwy ar hyd a lled Cymru rhwng 1935 ac 1940, ac roedd hi'n llwyddiannus iawn yn y Gogledd. Dywedwyd mewn llythyr yn Y Cymro ym Mawrth 1936:  Mewn byd lle mae'r ffilmiau Saesneg yn cael eu perffeithio, teimlad rhyfedd oedd eistedd i lawr i edrych ar blentyn cyntaf-anedig y sinema Gymraeg. Pan sylweddolir fod y 'talkie' Americanaidd wedi bod mewn bri ers tua deuddeng mlynedd a'r ffilm ddistaw o flaen hynny rhaid cyfaddef bod rhywbeth o'i le pan sylweddolir fod Cymru wedi gorfod aros tan 1935 am enedigaeth ffilm genedlaethol. Un o'r ffilmiau Cymraeg enwocaf yw Hedd Wyn (1992) gan Paul Turner. Cafodd ei henwebu am Oscar yn y categori ffilm iaith dramor orau yn 1994. Derbyniodd Hedd Wyn llawer o gymeradwyaeth nid yn unig yng Nghymru gan ei fod yn hybu'r Gymraeg, ond ar draws y byd am ei thechnegau ffilm a'i them\u00e2u dwfn. Yr unig ffilm Gymraeg arall i gael ei henwebu am Oscar yw Solomon & Gaenor (1999), hanes Iddew ifanc (Ioan Gruffudd) yn ystod terfysgoedd gwrth-Semitaidd yng Nghymru yn 1911.  Y cyfryngau Cymraeg Yn gyffredinol mae datblygiadau technolegol yn y cyfryngau cyfathrebu wedi hyrwyddo'r Saesneg yng Nghymru, fel ag yn y byd yn gyffredinol. Galluogai'r dechnoleg newydd, yn bapur newydd ac yna'n radio, teledu a'r rhyngrwyd, i'r Saesneg dreiddio i aelwydydd Cymraeg, lle na chlywsid erioed Saesneg gynt. Dylanwadai'r radio a'r teledu, a gyrhaeddai aelwydydd Prydain gyfan, ar agwedd ac arferion gwrandawyr a gwylwyr. Ym mhob un o'r cyfryngau newydd fe geisiai rhai sicrhau bod y Gymraeg yn ennill ei phlwyf yn wyneb y gystadleuaeth Saesneg, weithiau'n llwyddiannus ac weithiau'n aflwyddiannus. Mae'r wasg Gymraeg a darlledu yn Gymraeg ar y radio wedi hen sefydlu yng Nghymru, a phresenoldeb y Gymraeg ar y rhyngrwyd wedi tyfu yn y 2000au. Mae teledu Cymraeg yn cael ei ddominyddu gan S4C, yr unig sianel Gymraeg.  Gweler hefyd Cenedlaetholdeb Cymreig Diwylliant Saesneg Cymru Hanes siaradwyr, tiriogaeth a statws y Gymraeg Y Pethe Tafodieithoedd y Gymraeg Cyfeiriadau","697":"Diwylliant arbennig y Cymry Cymraeg yw diwylliant Cymraeg. Mae'n rhan hanfodol o ddiwylliant Cymru ac yn rhan hefyd o hanes Y Wladfa ym Mhatagonia, a chymunedau eraill yn y byd sydd yn cynnwys ymfudwyr o Gymru a'u disgynyddion sy'n Gymraeg eu hiaith. Mae ganddo rai nodweddion sy'n gyffredin i ddiwylliant y gwledydd Celtaidd eraill hefyd.  Hanes y diwylliant Cymraeg yng Nghymru  O enedigaeth y genedl Gymreig yn Oesoedd Canol Cynnar hyd at y cyfnod modern cynnar, y Gymraeg oedd iaith y werin a'u diwylliant traddodiadol yng Nghymru, ac eithrio ambell cymuned ranbarthol, er enghraifft Ffleminiaid de Penfro, y dosbarthiadau llywodraethol megis y Normaniaid a'r bendefigaeth Eingl-Gymreig, a'r dysgedigion a gyfathrebant drwy gyfrwng y Lladin. Er gwaethaf gorchfygiad milwrol, gwleidyddol a chyfreithiol y Cymry gan y Saeson ers sawl canrif, goroesodd y diwylliant brodorol heb i'r Cymry colli eu hunaniaeth. Y Gymraeg oedd prif iaith y wlad nes y 19g, a pharhaodd draddodiadau, mytholeg, a chof gwlad ymhlith y werin. Meddai'r hanesydd Rees Davies ei fod yn bosib taw tra-arglwyddiaeth y Sais sydd i ddiolch am gryfhau hunaniaeth ddiwylliannol y Cymry, ac felly'r diwylliant Cymraeg, gan iddi greu Prydeindod sydd yn gyfystyr \u00e2 Seisnigrwydd, ac felly sicrhau arwahanrwydd diwylliannau'r Cymry, yr Albanwyr a'r Gwyddelod. Traddodir y llwyddiant diwylliannol hwn gan drydydd pennill yr anthem genedlaethol: \"Os treisiodd y gelyn fy ngwlad tan ei droed,Mae heniaith y Cymry mor fyw ag erioed,Ni luddiwyd yr awen gan erchyll law brad,Na thelyn berseiniol fy ngwlad.\" Adeg twf yr eglwysi anghydffurfiol yn ystod y 19g, daethant yn ganolbwynt bywyd Cymraeg. Ymysg y llu o weithgareddau cymdeithasol a drefnwyd gan y capeli ceid eisteddfodau, corau a theithiau gwib. Ond erbyn diwedd y 19eg ganrif roedd poblogaeth ddiwydiannol ag arian yn eu pocedi nawr yn gallu talu am adloniant. Darparwyd difyrrwch ar gyfer unigolion gan fusnesau, yn theatr, yn drefi gwyliau, ac yna'n ffilm, radio a theledu. Tanseiliwyd lle'r eglwysi Cymraeg wrth wraidd cymdeithas gan yr adloniant newydd hudolus. Ers dechrau'r 20g cyrhaeddai diwylliant Eingl-Americanaidd bob cwr o'r ddaear drwy ffilm, radio a theledu gan gystadlu ag adloniant a diwylliant traddodiadol y cartref a'r gymuned leol. Sefydlwyd rhai mudiadau cenedlaethol Cymraeg eu cyfrwng yn ystod yr 20g, sydd i raddau yn llenwi'r bwlch a adawyd wrth i weithgaredd cymdeithasol yr eglwysi ddihoeni. Mudiad yr Urdd a ffurfiwyd ym 1922 yw'r pwysicaf o'r rhain. Mae Merched y Wawr a'r Ffermwyr Ifainc hefyd yn fudiadau o bwys yn cynnal gweithgaredd trwy gyfrwng y Gymraeg. Ceir nifer o fudiadau cenedlaethol eraill Cymraeg megis Undeb Cenedlaethol y Cymdeithasau Cymraeg, Cymdeithas Edward Llwyd, a'r Gymdeithas Wyddonol. Sefydlwyd Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion ym 1751 gan Forrisiaid M\u00f4n yn gymdeithas lenyddol i amddiffyn y Gymraeg. Er i ddiwylliant y bobl oroesi, cafodd ei Seisnigo yn raddol ac yna'n sylweddol yn sgil cynnydd yn y niferoedd o siaradwyr Saesneg yn y 19g a'r 20g. Daeth hyn o ganlyniad i gyfnod hir o imperialaeth ddiwylliannol ar y cyd \u00e2 darostyngiad gwleidyddol, ac ymddangosai'r profiad Cymreig yn rhywbeth o fodel i goloneiddwyr a llywodraethwyr yr Ymerodraeth Brydeinig. Er bod Cymry'r 21g yn meddu ar rywfaint o ymreolaeth yn y Gymru ddatganoledig, gwelir rhagor o Seisnigo drwy fewnfudo a dirywiad y Gymraeg yn ffurfiau ar neo-wladychiaeth. Bu mewnfudiad anferth o bobl ddi-Gymraeg, y mwyafrif ohonynt yn Saeson, i ardaloedd Cymraeg yn yr 20g, ac o ganlyniad c\u00e2i'r diwylliant cynhenid ei ymyleiddio ar y cyd \u00e2'r effeithiau economaidd a chymdeithasol ar draul y bobl leol. Siaredir yr iaith Gymraeg yn rhugl gan ryw 15% o boblogaeth Cymru yn \u00f4l cyfrifiad 2011, a'r Saesneg yw iaith y mwyafrif helaeth o Gymry di-Gymraeg. Mae nifer o Gymry, Cymraeg a Saesneg eu hiaith fel ei gilydd, yn pryderu am ragor o Seisnigo ac Americaneiddio yng Nghymru ac effeithiau globaleiddio ar ddiwylliant cynhenid y wlad. Fodd bynnag, mae diwylliant Cymraeg yn parhau'n fyw fel iaith yr aelwyd, y capel a'r eglwys, y gymuned a'r gweithle ar draws y Fro Gymraeg ac ymhlith cymunedau Cymraeg yn ardaloedd Saesneg Cymru drwy addysg Gymraeg a mentrau iaith lleol. Mae siaradwyr Cymraeg, a dysgwyr, o bob cwr y wlad yn ymgasglu mewn eisteddfodau, gwyliau Cymraeg a digwyddiadau tebyg megis Tafwyl. Plant y Cymry Cymraeg sydd yn hawlio\u2019r mudiad ieuenctid mwyaf ei faint yn Ewrop, Urdd Gobaith Cymru, a sefydlwyd gan Syr Ifan ab Owen Edwards yn 1922. Ei nod yw rhoi cyfle i\u2019r ifanc i fyw bywyd Cymraeg a Chymreig. Cynhelir Eisteddfod yr Urdd bob G\u0175yl y Gwanwyn, a gwersylloedd haf yn Llangrannog a Glan-llyn.  Y Cymry ar wasgar Y Wladfa Mae cymuned fechan o ddisgynyddion i Gymry Cymraeg wedi goroesi yn y Wladfa, ym Mhatagonia, yr Ariannin. Siaradir Cymraeg ym Mhatagonia ers 1865 pan aeth gr\u0175p o ymsefydlwyr o Gymru yno i fyw, gan chwilio am fywyd gwell. O\u2019r 153 sefydlwyr cyntaf ym Mhatagonia, credwyd fod agos i 50,000 o bobl yn y Famwlad \u00e2 threftadaeth Gymreig heddiw, a 5,000 ohonynt yn siaradwyr Cymraeg. Yr eisteddfod Mae gan eisteddfodau le canolog yn niwylliant y Gymraeg. Wedi nychdod yr hen gyfundrefn eisteddfodol yn y canrifoedd wedi'r Deddfau Uno adnewyddwyd yr eisteddfod gyda chyfarfodydd taleithiol yn ystod y 19eg ganrif. Sefydlwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yn y 1860au ond defnyddiwyd mwy a mwy o Saesneg yn yr Eisteddfod Genedlaethol gyda threigl y blynyddoedd. Erbyn 1931 Saesneg oedd prif iaith y llwyfan, y beirniadaethau a seremon\u00efau gorsedd y Beirdd, sefyllfa annerbyniol i lawer. Gwnaethpwyd y Gymraeg yn iaith swyddogol yr Eisteddfod ym 1937 ond parhau gwnaeth y defnydd o'r Saesneg ar lwyfan yr eisteddfod ym 1952 pan gyflwynwyd y Rheol Gymraeg yn caniat\u00e1u defnyddio'r Gymraeg yn unig ar lwyfan yr Eisteddfod (heblaw mewn rhai anerchiadau gan westeion gwadd). Mae'r Rheol Gymraeg hithau'n bwnc llosg sydd wedi peri i rai awdurdodau lleol atal eu cyfraniad ariannol tuag at yr Eisteddfod Genedlaethol. Beirniedir yr Eisteddfod Genedlaethol am safon anwastad y llenyddiaeth a wobrwyir. Ar y llaw arall clodforir yr Eisteddfod am ei bod yn \u0175yl ddiwylliannol i'r werin, am roi llwyfan cenedlaethol i artistiaid, am feithrin barddoni, ac am hybu dysgu Cymraeg. Trefnir eisteddfodau gan gymdeithasau megis yr Urdd, Mudiad y Ffermwyr Ifainc, ac Undeb Cenedlaethol y Glowyr. Cynhelir rhai eisteddfodau taleithiol o hyd, megis eisteddfod Pontrhydfendigaid ac ambell i eisteddfod drefol neu bentrefol, ond nid oes cymaint o fri ar y rhain ag a fu ac nid yw'r capeli'n trefnu eisteddfodau fel ag y buont ychwaith. Cynhelir eisteddfodau yn hanesyddol gan gymuendau'r Cymry ar wasgar yng Ngogledd America, Awstralia, a gwledydd eraill, ac wrth gwrs yn y Wladfa. Mae rhai eisteddfodau tramor yn parhau hyd heddiw, er bod nifer ohonynt wedi colli'r elfen Gymraeg.  Cerddoriaeth \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Llenyddiaeth Ac eithrio llenyddiaeth glasurol, llenyddiaeth Gymraeg yw'r hynaf yn Ewrop. Mae gan y Gymraeg draddodiad cyfoethog o lenyddiaeth sy'n dyddio o'r chweched ganrif hyd heddiw.  Ffilm Mae ffilm Gymraeg yn mynd yn \u00f4l i Y Chwarelwr yn 1935, ffilm ddu a gwyn, gyda thrac sain Cymraeg ar riliau ar wah\u00e2n, yn dangos agweddau bywyd chwarelwr ym Mlaenau Ffestiniog, yn cynnwys ei fywyd cartref, gwaith a'r capel. Cafodd ei chynhyrchu gan Syr Ifan ab Owen Edwards, sylfaenydd yr Urdd, a'i hysgrifennu a'i chyfarwyddo gan John Ellis Williams. Cafodd y ffilm ei dangos mewn nifer o sinem\u00e2u cludadwy ar hyd a lled Cymru rhwng 1935 ac 1940, ac roedd hi'n llwyddiannus iawn yn y Gogledd. Dywedwyd mewn llythyr yn Y Cymro ym Mawrth 1936:  Mewn byd lle mae'r ffilmiau Saesneg yn cael eu perffeithio, teimlad rhyfedd oedd eistedd i lawr i edrych ar blentyn cyntaf-anedig y sinema Gymraeg. Pan sylweddolir fod y 'talkie' Americanaidd wedi bod mewn bri ers tua deuddeng mlynedd a'r ffilm ddistaw o flaen hynny rhaid cyfaddef bod rhywbeth o'i le pan sylweddolir fod Cymru wedi gorfod aros tan 1935 am enedigaeth ffilm genedlaethol. Un o'r ffilmiau Cymraeg enwocaf yw Hedd Wyn (1992) gan Paul Turner. Cafodd ei henwebu am Oscar yn y categori ffilm iaith dramor orau yn 1994. Derbyniodd Hedd Wyn llawer o gymeradwyaeth nid yn unig yng Nghymru gan ei fod yn hybu'r Gymraeg, ond ar draws y byd am ei thechnegau ffilm a'i them\u00e2u dwfn. Yr unig ffilm Gymraeg arall i gael ei henwebu am Oscar yw Solomon & Gaenor (1999), hanes Iddew ifanc (Ioan Gruffudd) yn ystod terfysgoedd gwrth-Semitaidd yng Nghymru yn 1911.  Y cyfryngau Cymraeg Yn gyffredinol mae datblygiadau technolegol yn y cyfryngau cyfathrebu wedi hyrwyddo'r Saesneg yng Nghymru, fel ag yn y byd yn gyffredinol. Galluogai'r dechnoleg newydd, yn bapur newydd ac yna'n radio, teledu a'r rhyngrwyd, i'r Saesneg dreiddio i aelwydydd Cymraeg, lle na chlywsid erioed Saesneg gynt. Dylanwadai'r radio a'r teledu, a gyrhaeddai aelwydydd Prydain gyfan, ar agwedd ac arferion gwrandawyr a gwylwyr. Ym mhob un o'r cyfryngau newydd fe geisiai rhai sicrhau bod y Gymraeg yn ennill ei phlwyf yn wyneb y gystadleuaeth Saesneg, weithiau'n llwyddiannus ac weithiau'n aflwyddiannus. Mae'r wasg Gymraeg a darlledu yn Gymraeg ar y radio wedi hen sefydlu yng Nghymru, a phresenoldeb y Gymraeg ar y rhyngrwyd wedi tyfu yn y 2000au. Mae teledu Cymraeg yn cael ei ddominyddu gan S4C, yr unig sianel Gymraeg.  Gweler hefyd Cenedlaetholdeb Cymreig Diwylliant Saesneg Cymru Hanes siaradwyr, tiriogaeth a statws y Gymraeg Y Pethe Tafodieithoedd y Gymraeg Cyfeiriadau","699":"Rhywun sy'n chwilio neu'n ymchwilio er mwyn darganfod gwybodaeth neu adnoddau yw Fforiwr.\u00a0   Mae fforio wedi bod yn rhan annatod o fodolaeth y ddynoliaeth ar y ddaear a thu hwnt wrth ddod i wybod am y byd o'n cwmpas - er enghraifft, anturiaethau fforio'r Groegiaid a\u2019r Rhufeiniaid yng ngogledd Ewrop.\u00a0Fe wnaeth fforwyr Groegaidd amgylchynu Ynys Prydain am y tro cyntaf yn y 4edd ganrif cyn Crist. Roedd y Rhufeiniaid a'r Tsieineaid hefyd yn fforwyr cynnar llwyddiannus, gan ddogfennu tiroedd newydd a'u pobl. O tua 800 OC ymlaen dechreuodd y Llychlynwyr archwilio Ewrop a hwylio i diroedd newydd, gan gynnwys Gwlad yr I\u00e2 a Newfoundland. Yn y dwyrain, arweiniodd fforio at sefydlu'r Ffordd Sidan, rhwydwaith o ffyrdd a ddefnyddid ar gyfer masnach rhwng Tsieina a'r Dwyrain Canol. Cafodd y llwybrau hyn ei ddogfennu gan yr archwiliwr Marco Polo yn y 13eg ganrif.Rhwng y 15fed ganrif a'r 17eg ganrif bu cyfnod pan roedd fforwyr o Ewrop, yn enwedig Sbaen a Phortiwgal, yn anturio ar draws Cefnfor yr Iwerydd i'r Amerig.\u00a0Hon oedd Oes y Darganfod. Yn nes ymlaen yn y 17eg ganrif a\u2019r 18fed ganrif helpodd fforio i gwblhau gwybodaeth dynoliaeth am fap cyfan o'r byd - er enghraifft, cyrion Asia ac i fyny i Alaska, a chyfandiroedd Awstralia a\u2019r Antartig. Bu fforio a darganfod cyson yn nhiroedd America gan yr Ewropeaid yn y 19eg ganrif a thechnoleg newydd yn fodd o ddarganfod y bydysawd a\u2019r planedau y tu hwnt i\u2019r ddaear yn yr 20fed ganrif.  Fforio cynnar Y fforiwr Groegaidd, Pytheas (380 \u2013 c.310 CC) oedd yr un cyntaf i gylchdeithio o gwmpas Prydain Fawr, fforio yn yr Almaen a chyrraedd Thule (credir bod yr enw yn cyfeirio at Ynysoedd y Shetland neu Wlad yr I\u00e2). Bu\u2019r Rhufeiniaid yn ystod teyrnasiad yr Ymerawdwr Augustus (a deyrnasodd rhwng 27 CC a 14 OC) yn fforio ar hyd y M\u00f4r Baltig.\u00a0 Trefnodd y Rhufeiniaid hefyd ymgyrchoedd fforio i groesi\u2019r Sahara wrth iddynt fforio Affrica, a threfnwyd ymgyrchoedd fforio i Tsieina ac Asia.Rhwng tua 800 OC a 1040 OC bu\u2019r Llychlynwyr yn fforio yn Ewrop a llawer o Hemisffer y gogledd-orllewin drwy deithio ar hyd afonydd a moroedd.\u00a0Roedd y fforiwr Llychlynnaidd Norwyaidd, Eric Goch (950 \u2013 1003) wedi hwylio i'r Ynys Las ac wedi ymgartrefu yno wedi iddo gael ei anfon o Wlad yr I\u00e2, ac roedd ei fab, y fforiwr o Wlad yr I\u00e2, Leif Ericson (980 \u2013 1020), wedi cyrraedd Newfoundland ac arfordir cyfagos Gogledd America.\u00a0Credir mai ef oedd yr Ewropead cyntaf i lanio yng ngogledd America.\u00a0 Hwyliodd y fforiwr Tsieineaidd, Wang Dayuan (1311 \u2013 1350) ar ddwy fordaith fawr draw i F\u00f4r India yn ystod y 14eg ganrif gan lanio yn Sri Lanka ac India, a hyd yn oed cyrraedd Awstralia ar ei fordaith gyntaf rhwng 1328 a 1333.\u00a0 Rhwng 1334 a 1339 ymwelodd \u00e2 Gogledd Affrica a Dwyrain Affrica.\u00a0 Yn ddiweddarach aeth y fforiwr Zheng He (1371 \u2013 1433) ar sawl mordaith i Arabia, Dwyrain Affrica, India, Gwlad Thai ac Indonesia.  Oes y Darganfod Mae Oes y Darganfod yn cael ei chyfrif fel \u2018oes aur\u2019 hanes fforio ac yn cael ei hystyried yn un o\u2019r cyfnodau pwysicaf yn hanes y ddynoliaeth o ran anturio'r amgylchfyd.\u00a0Roedd fforio ar ei anterth yn ystod Oes y Darganfod, yn bennaf rhwng y 15fed a\u2019r 17eg ganrif pan oedd fforwyr o Ewrop yn hwylio ar draws y byd i bob cyfeiriad. Dyma pryd roedd Ewropeaid yn fforio ac yn darganfod tiroedd newydd yn yr Amerig, Affrica, Asia ac Ynysoedd y De.\u00a0 Portiwgal a Sbaen fu\u2019n dominyddu cyfnodau cynharaf y fforio hwn, ac yn ddiweddarach daeth gwledydd fel Lloegr, yr Iseldiroedd a Ffrainc yn fwy amlwg.  Teithiau nodedig Roedd fforwyr yn ystod Oes y Darganfod yn mynd i wahanol gyfandiroedd a rhanbarthau ar draws y byd. Yn Affrica, roedd fforwyr enwog fel Diogo C\u00e3o (c.1452-c.1486) wedi darganfod ac wedi fforio i fyny afon Congo, gan gyrraedd arfordiroedd gwledydd a elwir heddiw yn Angola a Namibia.\u00a0Bartolomeu Dias (c.1450-1500) oedd yr Ewropead cyntaf i gyrraedd Penrhyn Gobaith Da a rhannau eraill o arfordir de Affrica. Fe wnaeth fforwyr eraill ddarganfod llwybrau o Ewrop tuag at Asia, Cefnfor India a'r Cefnfor Tawel.\u00a0Vasco da Gama (1460-1524), a oedd yn fordwywr, oedd y cyntaf i deithio o Ewrop i India ac yna'n \u00f4l heibio Penrhyn Gobaith Da, gan ddarganfod llwybr ar y m\u00f4r draw tuag at y Dwyrain. Penderfynodd Pedro Alvares Cabral (c.1467\/68 \u2013 c.1520), ddilyn llwybr Gama, gan berchnogi Brasil yn ystod y daith, ac ef a arweiniodd y fordaith gyntaf a gysylltodd Ewrop, Affrica, America ac Asia.\u00a0Darganfu Diogo Dias arfordir dwyreiniol Madagasgar. Arweiniwyd y fflyd gyntaf o Ewrop yn uniongyrchol i'r Cefnfor Tawel (ar ei hochr orllewinol) gan Ant\u00f3nio de Abreu (c.1480-c.1514) a Francisco Serr\u00e3o (14? \u2013 1521). Aethant heibio Ynysoedd Swnda gan gyrraedd y Moluccas.\u00a0 Darganfu Andres de Urdaneta (1498-1568) y llwybr morwrol o Asia i\u2019r Amerig. Yn y M\u00f4r Tawel, darganfuwyd Papua Gini Newydd gan Jorge de Menezes (c.1498-?) ac Ynysoedd Marshall gan Garcia Jofre de Loaisa (1490-1526). Darganfod America Rhwng 1492 a 1502 arweiniwyd mordeithiau gan Christopher Columbus (1451-1506) ar draws Cefnfor yr Iwerydd er mwyn darganfod ffordd newydd o gyrraedd India drwy fynd i gyfeiriad y Gorllewin yn lle\u2019r Dwyrain.\u00a0Byddai\u2019r mordeithiau hyn yn profi hefyd bod y byd yn grwn.\u00a0Yn ddiarwybod iddo roedd Columbus wedi darganfod ynysoedd y Caribi er ei fod yn credu ei fod wedi darganfod Asia.\u00a0Roedd y fordaith wedi ei noddi gan Frenin Sbaen ac yn rhan allweddol o hyrwyddo cysylltiad a hybu masnach rhwng yr Hen Fyd (Ewrop, Asia ac Affrica) a\u2019r Byd Newydd (yr Americas ac Awstralia) i Sbaen.\u00a0Profodd mordeithiau Columbus hefyd bod cyfandir i\u2019r gorllewin o Ewrop ac i\u2019r dwyrain o Asia.\u00a0 Wedi i Columbus ddarganfod y rhan hon o America, anfonwyd nifer o fordeithiau gan wahanol wledydd i fforio Hemisffer y Gorllewin.\u00a0 Roedd y rhain yn cynnwys Juan Ponce de Le\u00f3n (1474-1521), sef y cyntaf i ddarganfod a mapio arfordir Florida; Vasco N\u00fa\u00f1ez de Balbao (c.1475-1519) sef yr Ewropead cyntaf i weld y Cefnfor Tawel o lannau America (wedi croesi Isthmus Panama) gan gadarnhau felly bod America yn gyfandir ar wah\u00e2n i Asia; fforiwyd tiroedd yn ne Brasil, Paragw\u00e2i a Bolifia a chyrhaeddwyd mynyddoedd yr Andes yn ne America dan arweiniad Aleixo Garcia (14? \u2013 1527).  Darganfuwyd afon Mississippi gan \u00c1lvar N\u00fa\u00f1ez Cabeza Vaca (1490-1558) ac ef hefyd oedd y fforiwr cyntaf o Ewrop i hwylio Gwlff Mecsico a chroesi Texas.\u00a0Lluniwyd y mapiau cyntaf yn dangos rhannau o ganol Canada a\u2019i moroedd gan Jacques Cartier (1491-1557); darganfuwyd y Grand Canyon ac afon Colorado gan Francisco V\u00e1squez de Coronado (1510-1554); Francisco de Orellana (1511-1546) oedd yr Ewropead cyntaf i fordwyo ar hyd afon Amazonas.Mae chwedloniaeth yn cysylltu Cymru \u00e2 darganfod America cyn i Columbus gael ei gysylltu \u00e2 darganfod y cyfandir. Mewn llawysgrif a ysgrifennwyd gan Edward Williams, neu Iolo Morganwg (1747-1826), ceir traethawd sy\u2019n dwyn y teitl, Some Account of an Ancient Welsh Colony in America, sy\u2019n cynnwys adran ragarweiniol yn honni bod tywysog Cymru, Madog ab Owain Gwynedd, wedi darganfod America ddiwedd y ddeuddegfed ganrif. \u00a0Roedd Iolo Morgannwg wedi casglu tystiolaeth gynhwysfawr o ffynonellau llafar, llawysgrif a phrint sy\u2019n cyfeirio at fodolaeth Indiaid Cymreig Gogledd America a siaradai\u2019r Gymraeg.Hyrwyddwyd stori Madog a thybiwyd bod ganddo ddisgynyddion, sef y Madogiaid, gan y seryddwr enwog o Gymru, sef John Dee, a oedd yn gynghorwr i\u2019r frenhines Elisabeth I yn ystod y 16eg ganrif.\u00a0 Defnyddiwyd hanes Madog ganddo fel propaganda i gyfiawnhau\u2019r syniad o ymerodraeth Brydeinig draw yng ngogledd America.Ar ddiwedd y 18fed ganrif aeth y fforiwr o Waunfawr, ger Caernarfon, sef John Thomas Evans (1770 \u2013 1799) draw i ogledd America i geisio profi bod yr \u2018Indiaid Cymreig\u2019 hyn wedi bodoli, a bod eu disgynyddion yn parhau i fyw yno a siarad Cymraeg. Fel rhan o\u2019i ymdrechion i chwilio am yr \u2018Indiaid Cymreig\u2019 bu\u2019n teithio ar hyd yr afon Missouri ac oherwydd hynny cynhyrchodd un o\u2019r mapiau cynharaf o\u2019r afon honno.\u00a0Daeth Thomas Jefferson, Arlywydd yr Unol Daleithiau, rhwng 1801-1809, o hyd i fap John Evans a\u2019i drosglwyddo i Lewis a Clark wrth iddynt fforio tiroedd yn ardal afon Missouri. Mordeithiau pellach Fern\u00e3o de Magalh\u00e3es (1480-1521) oedd y mordwywr cyntaf i groesi'r Cefnfor Tawel, gan ddarganfod Culfor Magellan, ac fe wnaeth bron \u00e2 chwblhau mordaith gyfan o gwmpas y ddaear ar ffurf sawl mordaith.\u00a0Cwblhawyd y gylchdaith gyfan gyntaf o gwmpas y ddaear gan Sebastian Elcano (1476-1526). Cafodd Giovanni Caboto (c.1450-1498) ei noddi gan Harri VII i fynd ar fordaith er mwyn chwilio am lwybr newydd ar draws Cefnfor yr Iwerydd draw i Asia.\u00a0 Sylweddolai Harri VII bod cyfoeth mawr yn y Byd Newydd, ac felly roedd yn barod iawn i gefnogi\u2019r fordaith.\u00a0Hwyliodd Cabot o borthladd Bryste yn 1497 a chyrraedd tir Newfoundland, ar arfordir dwyreiniol Canada, ym Mehefin 1497.\u00a0Hawliodd y tir newydd yn enw Lloegr. Yn ystod ail hanner y 16eg ganrif a\u2019r 17eg ganrif parhawyd i fforio yn Asia a'r Cefnfor Tawel.\u00a0 Darganfuwyd Ynysoedd Pitcairn gan Pedro Fernandes de Queir\u00f3s (1565-1614) a darganfuwyd Ynysoedd Solomon ac Ynys Wake gan \u00c1lvaro de Menda\u00f1a (1542-1596). Cofnodwyd mai Willem Janszoon (1570-1630) oedd yr Ewropead cyntaf i lanio yn Awstralia, a darganfuwyd dwyrain a gogledd Gini Newydd gan Y\u00f1igo Ortiz de Retez.\u00a0Darganfuwyd Culfor Torres, rhwng Awstralia a Gini Newydd, gan Luis V\u00e1ez de Torres (1565-1613) a bu Abel Tasman (1603-1659) yn fforio o gwmpas Awstralia, gan ddarganfod Tasmania, Seland Newydd a Tongatapu. Un o\u2019r fforwyr pwysicaf o ran fforio Gogledd America oedd y fforiwr a\u2019r mordwywr enwog o Loegr, Henry Hudson (c.1565 \u2013 1611).\u00a0 Roedd eisiau darganfod Tramwyfa\u2019r gogledd\u2013orllewin, a bu\u2019n fforio Bae Hudson yng Nghanada gan ddarganfod afon Hudson ar arfordir dwyreiniol America yn 1609. Yn ddiweddarach daeth Bae Hudson a Chulfor Hudson yn drefedigaethau Saesnig.\u00a0Yn ystod ei fordeithiau draw i Ogledd America rhwng 1584 a 1587 ceisiodd Walter Raleigh sefydlu trefedigaeth yn Virginia, a enwyd ar \u00f4l y Frenhines Elisabeth I, ar yr arfordir rhwng Florida a Gogledd Carolina. Methiant fu hynny ond daeth \u00e2 thybaco a thatws yn \u00f4l adref gydag ef i Loegr.\u00a0  Mordeithiau o Ewrop i Affrica Affrica yw man geni gwareiddiad. Roedd gan y cyfandir ddiwylliannau cyfoethog a oedd wedi ffynnu ers miloedd o flynyddoedd. Fodd bynnag, dim ond yn y 15fed ganrif y cychwynnodd archwiliadau Ewropeaidd o Affrica Is-Sahara. Canolbwyntiodd fforwyr yn bennaf ar sefydlu mannau masnachu ar hyd yr arfordir a hawlio tiroedd newydd i'w gwledydd. Roedd fforio Affrica hefyd yn nodi dechrau'r fasnach gaethweision. Un o\u2019r fforwyr Ewropeaidd cyntaf i fforio cyfandir Affrica oedd y fforiwr o Bortiwgal, sef Henrique\u2019r Mordwywr.\u00a0Cyrhaeddwyd Penrhyn Gobaith Da am y tro cyntaf gan Bartolomeu Dias ar Mawrth 12, 1488, a arweiniodd at agor y llwybr m\u00f4r pwysig rhwng India a\u2019r Dwyrain Pell. Er hynny, yn ystod yr 16eg a\u2019r 17eg ganrif roedd Ewropeaid a oedd yn fforio Affrica yn eithaf cyfyngedig. Tueddai\u2019r fforwyr o Ewrop ganolbwyntio ar sefydlu canolfannau masnach ar hyd arfordir Affrica tra eu bod nhw ar yr un pryd yn fforio ac yn coloneiddio\u2019r Byd Newydd.\u00a0Roedd fforio tir mewnol Affrica felly wedi cael ei wneud gan fwyaf gan fasnachwyr caethweision Arabaidd.  Hyd yn oed ar ddechrau\u2019r 19eg ganrif, roedd gwybodaeth fforwyr o Ewrop am diroedd ac ardaloedd mewndirol Affrica yn eithaf cyfyngedig o hyd.\u00a0Gwnaed rhywfaint o fforio yn ne Affrica yn ystod yr 1830au a\u2019r 1840au ac roedd cychwyn yr Ymgiprys am Affrica ganol y 19eg ganrif gan ymerodraethau gwahanol Ewrop yn golygu mai \u2018calon Affrica\u2019, ynghyd \u00e2\u2019r Arctig, yr Antartig a basn yr Amazon oedd rhai o\u2019r ychydig ardaloedd yn y byd nad oedd wedi eu fforio.\u00a0 Erbyn y 1870au roedd fforwyr fel Syr Richard Burton, David Livingstone a Henry Morton Stanley wedi anturio i rannau o Affrica a oedd yn anadnabyddus cyn hynny.\u00a0Yn sgil eu teithiau nhw roedd amlinelliad cyffredinol o ddaearyddiaeth Affrica wedi cael ei gwblhau erbyn diwedd y 19eg ganrif. Roedd Henry Morton Stanley (1841-1904) yn anturiaethwr o Gymru oedd yn enwog am ei deithiau i\u2019r Affrig. Yn 1869, cafodd ei gomisiynu gan y New York Herald i fynd i\u2019r Affrig i chwilio am yr anturiaethwr a\u2019r cenhadwr o\u2019r Alban, David Livingstone. Teithiodd 700 milltir dros gyfnod o 236 diwrnod cyn darganfod Dr Livingstone ar ynys Uiji.\u00a0Caiff ei gofio\u2019n aml am yr ymadrodd \u201cDr Livingstone, I presume?\u201d sef y modd, mae\u2019n debyg, iddo gyfarch David Livingstone wedi iddo ei ddarganfod. Aeth ati i deithio ar draws ardaloedd eang yng nghanolbarth yr Affrig a theithiodd ar hyd Afon Lualaba a\u2019r Congo, cyn cyrraedd yr Iwerydd ym mis Awst 1877, wedi taith epig a ddisgrifiwyd ganddo yn ddiweddarach yn Through the Dark Continent (1878). Roedd Livingstone yn arwr yn ystod y 19eg ganrif oherwydd archwiliodd ardaloedd enfawr yn Affrica, a oedd yn cynnwys teithiau ar draws y Kalahari, a 4 blynedd ar draws de Affrica. Fe ddaeth ar draws ac enwi Rhaeadr Victoria er anrhydedd i'r Frenhines Victoria yn 1855. Helpodd i lunio darlun gwell o Affrica i bobl y gorllewin. Daeth y Cymro Henry Morton Stanley i gwrdd \u00e2 Livingstone ac ymchwiliodd ardaloedd o Affrica ei hunan.  Yr Oes Fodern Erbyn dechrau'r 18fed ganrif roedd holl fasau tir mawr y byd wedi eu darganfod, ond roedd llawer o ynysoedd, dyfrffyrdd a thiroedd mewnol i'w harchwilio o hyd. Roedd llawer i'w ddysgu hefyd am hanesion, ieithoedd a diwylliannau'r byd heb s\u00f4n am y byd naturiol.   Ar wah\u00e2n i\u2019r fforwyr a fu\u2019n anturio yn ystod Oes y Darganfod, bu fforwyr eraill yn mentro i rannau eraill o\u2019r byd - er enghraifft, fforwyr Rwsiaidd yn cyrraedd arfordir Siberiaidd y Cefnfor Tawel a Chulfor Bering, a oedd wedi ei leoli ar gyrion Asia ac Alaska (gogledd America).\u00a0 Bu Vitus Bering (1681-1741), tra bu\u2019n gwasanaethu yn Llynges Rwsia, yn fforio drwy Gulfor Bering, M\u00f4r Bering, arfordir Alaska ar arfordir gogledd America a thiroedd eraill yn ardaloedd gogleddol y M\u00f4r Tawel; a bu Capten James Cook yn fforio arfordir dwyreiniol Awstralia, ynysoedd Hawaii ac o gwmpas cyfandir Antartica.  Roedd gan Gymro o Sir Ddinbych gysylltiad \u00e2'r Capten James Cook, sef David Samwell, neu \u2018Dafydd Feddyg Ddu\u2019 (1751-1798).\u00a0 Hwyliodd Samwell fel is-gapten i\u2019r meddyg ar long y Resolution yn 1776 ar fordaith olaf Capten James Cook i\u2019r Cefnfor Tawel. \u00a0Roedd yn llygad-dyst pan laddwyd Cook mewn ysgarmes \u00e2 rhai o\u2019r brodorion ym Mae Kealakekua, ynys Hawaii, yn Chwefror 1779.\u00a0Yn ystod y fordaith cafodd ei ddyrchafu i fod yn Feddyg ar y Discovery.\u00a0Ysgrifennodd David Samwell yr hanes yn llawn a\u2019i gyhoeddi yn 1786 wedi iddo ddychwelyd i Loegr, o dan y teitl, A narrative of the death of Captain James Cook: to which are added some particulars, concerning his life and character and observations respecting the introduction of the venereal disease into the Sandwich Islands in 1786. Lansiwyd mordeithiau eraill yn ystod yr oes fodern, gan gynnwys mordaith Lewis a Clark (1804-1806), sef mordaith dros y tir a lansiwyd gan Arlywydd America, Thomas Jefferson, er mwyn fforio tiroedd Louisiana a oedd newydd eu perchnogi oddi wrth Ffrainc yn 1803. Y bwriad hefyd oedd chwilio am lwybr morwrol mewnol i'r Cefnfor Tawel yn ogystal ag ymchwilio i blanhigion a blodau'r cyfandir.\u00a0 Anfonwyd Mordaith Fforio Unol Daleithiau America (1838-1842) gan yr Arlywydd Andrew Jackson, er mwyn cynnal arolwg o'r Cefnfor Tawel a\u2019r tiroedd amgylchynol.  Fforio i'r gofod Yn ystod yr 20fed ganrif, symudodd awydd dyn i ddarganfod ac anturio y tu hwnt i\u2019r ddaear. Dechreuwyd fforio i\u2019r gofod yn ystod yr 20fed ganrif, gyda dyfeisio'r roced yn rhoi\u2019r cyfle i ddynoliaeth deithio i\u2019r lleuad ac anfon peiriannau robotig i fforio planedau eraill yn y bydysawd.   Tra bod astudio\u2019r gofod yn cael ei gynnal ar y naill law gan seryddwyr sy\u2019n defnyddio telesgopau, mae fforio ymarferol yn digwydd drwy ddefnyddio chwiliedyddion robotig di-griw a theithiau gofod gan ddyn, er enghraifft, Yuri Gagarin a Neil Armstrong yn ystod y 1960au. Roedd dyfeisio'r roced ganol yr ugeinfed ganrif wedi golygu bod fforio\u2019r gofod mewn ffordd ymarferol a ffisegol wedi dod yn realiti. Mae nifer o resymau pam mae dyn eisiau fforio\u2019r gofod - er enghraifft, er mwyn hyrwyddo ymchwil gwyddonol, statws i\u2019r wlad sy\u2019n noddi\u2019r fforio, uno gwahanol wledydd ar draws y byd, ceisio sicrhau parhad y ddynoliaeth a datblygu manteision milwrol a strategol yn erbyn gwledydd eraill.  Cafwyd trobwyntiau pwysig yn hanes fforio i\u2019r gofod yn ystod y 1950au a\u2019r 1960au pan oedd y rhyfel oer ar ei anterth.\u00a0Lansiwyd y lloeren gyntaf a gylchdeithiodd o gwmpas y ddaear gan yr Undeb Sofietaidd ar 4 Hydref 1957, sef Sputnik 1.\u00a0Glaniwyd ar y lleuad am y cyntaf erioed pan gyrhaeddodd y daith ofod o America, sef Apollo 11, yno ar 20 Gorffennaf 1969. Llwyddodd rhaglen ofod y Sofietiaid i gyrraedd sawl carreg filltir bwysig, er enghraifft, yr unigolyn cyntaf i gylchdeithio'r ddaear yn y gofod yn 1957; y daith ofod gyntaf gan unigolyn, sef Yuri Gagarin ar fwrdd Vostok 1, yn 1961; y cyntaf i gerdded yn y gofod pan wnaeth Alexei Leonov hynny ym mis Mawrth 1965, a lansio\u2019r orsaf ofod gyntaf, sef Salyut 1, yn 1971.  Yn dilyn yr ugain mlynedd gyntaf o fforio i\u2019r gofod, symudodd y sylw o lansio un daith ar y tro i\u2019r gofod i lansio mentrau newydd fel Rhaglen Ofod y Wennol Ofod, ac o gystadleuaeth rhwng y gwledydd i gydweithio - er enghraifft, pan sefydlwyd yr Orsaf Ofod Rhyngwladol (International Space Station \u2013 ISS). Ers troad yr unfed ganrif ar hugain, mae Gweriniaeth Ddemocrataidd Tsieina wedi lansio rhaglen ofod lwyddiannus gyda chriw, tra bod yr Undeb Ewropeaidd, Siapan ac India wedi cynllunio teithiau criw llawn i\u2019r gofod. Mae Tsieina, Rwsia, Siapan ac India wedi dangos cefnogaeth i lansio teithiau criw llawn i\u2019r lleuad yn ystod y 21ain ganrif tra bod yr Undeb Ewropeaidd wedi dangos diddordeb a chefnogaeth i lansio teithiau criw llawn i\u2019r lleuad ac i'r blaned Mawrth yn ystod y 21ain ganrif.       Dringo Mynydd Chomolungma Mae dringo i gopa mynydd uchaf y byd, a enwyd hefyd yn 1856 ar \u00f4l George Everest, y syrf\u00ebwr geodesig o Grucywel, wedi bod yn un o orchestion mwyaf anhygoel pobl yn ystod yr 20fed ganrif.\u00a0   Bu r\u00f4l Cymru yn yr ymdrech i gyflawni hynny yn amlwg.\u00a0Roedd Robert Charles Evans (1918 \u2013 1995) yn fynyddwr ac yn llawfeddyg a oedd yn enedigol o Sir Ddinbych. Gydag Edmund Hillary a Tenzing Norgay roedd yn aelod o\u2019r ymgyrch i gyrraedd copa Mynydd Chomolungma ym 1953. Ef oedd is-arweinydd y cyrch ar y\u00a0mynydd. Ni lwyddodd ef ei hun i gyrraedd y prif gopa ond mi wnaeth gyrraedd Copa De y mynydd.\u00a0Llwyddodd Hillary a Norgay i gyflawni\u2019r ymgais lwyddiannus gyntaf erioed i gyrraedd copa Mynydd Chomolungma ym 1953.Y Cymro cyntaf erioed i gyrraedd prif gopa Mynydd Everest oedd y Cymro o Bontrhydfendigaid, Ceredigion, sef Caradog 'Crag' Jones (g. 1958) a gyflawnodd y gamp ym 1995.\u00a0Y Gymraes gyntaf i ddringo a chyrraedd copa Everest oedd Tori James o Sir Benfro, a gyrhaeddodd y copa yn 2007.  Yr Anctartig Fforiwr arall o Gymru a oedd yn aelod o ddwy ymgyrch Capten Robert Falcon Scott i gyrraedd yr Antartig oedd Edgar Evans (1876 \u2013 1912).\u00a0 Roedd yn enedigol o Rosili, Penrhyn G\u0175yr, ac roedd ar fwrdd llong y Terra Nova a hwyliodd o Gaerdydd yn 1910 ar gychwyn yr ail daith. Bu farw yn ystod yr ail daith i\u2019r Antartig ar Chwefror 17, 1912 a chladdwyd ef yn yr Antartig.  Rhesymau dros fforio Dylanwad y Dadeni Dysg Roedd cyfnod y Dadeni Dysg yn gyfnod pan oedd pobl yn dangos mwy o ddiddordeb mewn darganfod a dysgu mwy am y byd o\u2019u cwmpas.\u00a0Mae gwreiddiau\u2019r term yn yr iaith Ffrangeg (renaissance) ac yn golygu \u2018ail-eni\u2019.\u00a0Dyma gyfnod pan oedd pobl yn ailddarganfod beth oedd dysgu pethau newydd ac yn edrych yn \u00f4l at gymdeithas glasurol y Rhufeiniaid a\u2019r Groegiaid am ysbrydoliaeth.\u00a0Roedd yn gyfnod cyffrous o ddarganfyddiadau a dyfeisiadau newydd, adeiladau crand a chelfyddyd gywrain.\u00a0Roedd agweddau pobl tuag at eu hunain a\u2019r byd o\u2019u cwmpas yn newid. Roedd datblygu'r wasg argraffu yn yr Almaen yn golygu bod modd lledaenu syniadau\u2019r Dadeni Dysg yn gyflym drwy Ewrop.\u00a0Cyn cyfnod y Dadeni Dysg dim ond tua thraean o wledydd y byd oedd wedi cael eu darganfod. Ychydig iawn o wybodaeth oedd gan bobl yn Ewrop am y byd y tu hwnt i gyfandir Ewrop heblaw am India neu Tsieina, gan fod gwledydd Ewrop wedi bod yn masnachu gyda nhw ers blynyddoedd.  Llwybrau masnach newydd Roedd Ewropeaid yn awyddus i ddarganfod llwybrau teithio masnach mwy diogel draw i\u2019r Dwyrain ar y m\u00f4r er mwyn cludo sbeisys fel sinsir, sinamon a phupur yn \u00f4l i Ewrop.   Gwyddoniaeth Roedd pobl eisiau dysgu mwy am y byd, ei drigolion a\u2019r llwythau brodorol, diwylliannau newydd a hefyd am rywogaethau gwahanol o flodau ac anifeiliaid.\u00a0Roedd dyfeisiadau newydd fel y cwmpawd ac adeiladu llongau gwell yn golygu bod mapiau yn fwy cywir a bod fforwyr yn medru teithio i diroedd newydd.  Crefydd Roedd yr Eglwys Gristnogol yn awyddus i ledaenu dylanwad Cristnogaeth ar draws y byd. Wrth ddarganfod tiroedd newydd, roedd gwledydd Catholig, fel Sbaen a Phortiwgal yn sefydlu dylanwad yr Eglwys Gatholig yn y gwledydd hynny.  Arian, antur ac enwogrwydd Roedd fforwyr yn medru dod yn gyfoethog iawn wrth ddarganfod a fforio mewn gwledydd newydd, yn ogystal \u00e2 dod \u00e2 ph\u0175er a statws i\u2019r gwledydd roedden nhw\u2019n eu cynrychioli.\u00a0Gwelai llawer ef hefyd fel cyfle i weld y byd ac anturio i rannau hollol anghyfarwydd o\u2019r byd.\u00a0Roedd gwledydd fel Sbaen a Phortiwgal a Phrydain yn hawlio\u2019r tiroedd newydd fel eu heiddo nhw, gan sefydlu \u2018Ymerodraeth\u2019 yn eu henwau nhw.\u00a0Roedd gan Sbaen a Phortiwgal Ymerodraeth yn y Byd Newydd - er enghraifft, ym Mecsico. Cyferiadau","700":"Rhywun sy'n chwilio neu'n ymchwilio er mwyn darganfod gwybodaeth neu adnoddau yw Fforiwr.\u00a0   Mae fforio wedi bod yn rhan annatod o fodolaeth y ddynoliaeth ar y ddaear a thu hwnt wrth ddod i wybod am y byd o'n cwmpas - er enghraifft, anturiaethau fforio'r Groegiaid a\u2019r Rhufeiniaid yng ngogledd Ewrop.\u00a0Fe wnaeth fforwyr Groegaidd amgylchynu Ynys Prydain am y tro cyntaf yn y 4edd ganrif cyn Crist. Roedd y Rhufeiniaid a'r Tsieineaid hefyd yn fforwyr cynnar llwyddiannus, gan ddogfennu tiroedd newydd a'u pobl. O tua 800 OC ymlaen dechreuodd y Llychlynwyr archwilio Ewrop a hwylio i diroedd newydd, gan gynnwys Gwlad yr I\u00e2 a Newfoundland. Yn y dwyrain, arweiniodd fforio at sefydlu'r Ffordd Sidan, rhwydwaith o ffyrdd a ddefnyddid ar gyfer masnach rhwng Tsieina a'r Dwyrain Canol. Cafodd y llwybrau hyn ei ddogfennu gan yr archwiliwr Marco Polo yn y 13eg ganrif.Rhwng y 15fed ganrif a'r 17eg ganrif bu cyfnod pan roedd fforwyr o Ewrop, yn enwedig Sbaen a Phortiwgal, yn anturio ar draws Cefnfor yr Iwerydd i'r Amerig.\u00a0Hon oedd Oes y Darganfod. Yn nes ymlaen yn y 17eg ganrif a\u2019r 18fed ganrif helpodd fforio i gwblhau gwybodaeth dynoliaeth am fap cyfan o'r byd - er enghraifft, cyrion Asia ac i fyny i Alaska, a chyfandiroedd Awstralia a\u2019r Antartig. Bu fforio a darganfod cyson yn nhiroedd America gan yr Ewropeaid yn y 19eg ganrif a thechnoleg newydd yn fodd o ddarganfod y bydysawd a\u2019r planedau y tu hwnt i\u2019r ddaear yn yr 20fed ganrif.  Fforio cynnar Y fforiwr Groegaidd, Pytheas (380 \u2013 c.310 CC) oedd yr un cyntaf i gylchdeithio o gwmpas Prydain Fawr, fforio yn yr Almaen a chyrraedd Thule (credir bod yr enw yn cyfeirio at Ynysoedd y Shetland neu Wlad yr I\u00e2). Bu\u2019r Rhufeiniaid yn ystod teyrnasiad yr Ymerawdwr Augustus (a deyrnasodd rhwng 27 CC a 14 OC) yn fforio ar hyd y M\u00f4r Baltig.\u00a0 Trefnodd y Rhufeiniaid hefyd ymgyrchoedd fforio i groesi\u2019r Sahara wrth iddynt fforio Affrica, a threfnwyd ymgyrchoedd fforio i Tsieina ac Asia.Rhwng tua 800 OC a 1040 OC bu\u2019r Llychlynwyr yn fforio yn Ewrop a llawer o Hemisffer y gogledd-orllewin drwy deithio ar hyd afonydd a moroedd.\u00a0Roedd y fforiwr Llychlynnaidd Norwyaidd, Eric Goch (950 \u2013 1003) wedi hwylio i'r Ynys Las ac wedi ymgartrefu yno wedi iddo gael ei anfon o Wlad yr I\u00e2, ac roedd ei fab, y fforiwr o Wlad yr I\u00e2, Leif Ericson (980 \u2013 1020), wedi cyrraedd Newfoundland ac arfordir cyfagos Gogledd America.\u00a0Credir mai ef oedd yr Ewropead cyntaf i lanio yng ngogledd America.\u00a0 Hwyliodd y fforiwr Tsieineaidd, Wang Dayuan (1311 \u2013 1350) ar ddwy fordaith fawr draw i F\u00f4r India yn ystod y 14eg ganrif gan lanio yn Sri Lanka ac India, a hyd yn oed cyrraedd Awstralia ar ei fordaith gyntaf rhwng 1328 a 1333.\u00a0 Rhwng 1334 a 1339 ymwelodd \u00e2 Gogledd Affrica a Dwyrain Affrica.\u00a0 Yn ddiweddarach aeth y fforiwr Zheng He (1371 \u2013 1433) ar sawl mordaith i Arabia, Dwyrain Affrica, India, Gwlad Thai ac Indonesia.  Oes y Darganfod Mae Oes y Darganfod yn cael ei chyfrif fel \u2018oes aur\u2019 hanes fforio ac yn cael ei hystyried yn un o\u2019r cyfnodau pwysicaf yn hanes y ddynoliaeth o ran anturio'r amgylchfyd.\u00a0Roedd fforio ar ei anterth yn ystod Oes y Darganfod, yn bennaf rhwng y 15fed a\u2019r 17eg ganrif pan oedd fforwyr o Ewrop yn hwylio ar draws y byd i bob cyfeiriad. Dyma pryd roedd Ewropeaid yn fforio ac yn darganfod tiroedd newydd yn yr Amerig, Affrica, Asia ac Ynysoedd y De.\u00a0 Portiwgal a Sbaen fu\u2019n dominyddu cyfnodau cynharaf y fforio hwn, ac yn ddiweddarach daeth gwledydd fel Lloegr, yr Iseldiroedd a Ffrainc yn fwy amlwg.  Teithiau nodedig Roedd fforwyr yn ystod Oes y Darganfod yn mynd i wahanol gyfandiroedd a rhanbarthau ar draws y byd. Yn Affrica, roedd fforwyr enwog fel Diogo C\u00e3o (c.1452-c.1486) wedi darganfod ac wedi fforio i fyny afon Congo, gan gyrraedd arfordiroedd gwledydd a elwir heddiw yn Angola a Namibia.\u00a0Bartolomeu Dias (c.1450-1500) oedd yr Ewropead cyntaf i gyrraedd Penrhyn Gobaith Da a rhannau eraill o arfordir de Affrica. Fe wnaeth fforwyr eraill ddarganfod llwybrau o Ewrop tuag at Asia, Cefnfor India a'r Cefnfor Tawel.\u00a0Vasco da Gama (1460-1524), a oedd yn fordwywr, oedd y cyntaf i deithio o Ewrop i India ac yna'n \u00f4l heibio Penrhyn Gobaith Da, gan ddarganfod llwybr ar y m\u00f4r draw tuag at y Dwyrain. Penderfynodd Pedro Alvares Cabral (c.1467\/68 \u2013 c.1520), ddilyn llwybr Gama, gan berchnogi Brasil yn ystod y daith, ac ef a arweiniodd y fordaith gyntaf a gysylltodd Ewrop, Affrica, America ac Asia.\u00a0Darganfu Diogo Dias arfordir dwyreiniol Madagasgar. Arweiniwyd y fflyd gyntaf o Ewrop yn uniongyrchol i'r Cefnfor Tawel (ar ei hochr orllewinol) gan Ant\u00f3nio de Abreu (c.1480-c.1514) a Francisco Serr\u00e3o (14? \u2013 1521). Aethant heibio Ynysoedd Swnda gan gyrraedd y Moluccas.\u00a0 Darganfu Andres de Urdaneta (1498-1568) y llwybr morwrol o Asia i\u2019r Amerig. Yn y M\u00f4r Tawel, darganfuwyd Papua Gini Newydd gan Jorge de Menezes (c.1498-?) ac Ynysoedd Marshall gan Garcia Jofre de Loaisa (1490-1526). Darganfod America Rhwng 1492 a 1502 arweiniwyd mordeithiau gan Christopher Columbus (1451-1506) ar draws Cefnfor yr Iwerydd er mwyn darganfod ffordd newydd o gyrraedd India drwy fynd i gyfeiriad y Gorllewin yn lle\u2019r Dwyrain.\u00a0Byddai\u2019r mordeithiau hyn yn profi hefyd bod y byd yn grwn.\u00a0Yn ddiarwybod iddo roedd Columbus wedi darganfod ynysoedd y Caribi er ei fod yn credu ei fod wedi darganfod Asia.\u00a0Roedd y fordaith wedi ei noddi gan Frenin Sbaen ac yn rhan allweddol o hyrwyddo cysylltiad a hybu masnach rhwng yr Hen Fyd (Ewrop, Asia ac Affrica) a\u2019r Byd Newydd (yr Americas ac Awstralia) i Sbaen.\u00a0Profodd mordeithiau Columbus hefyd bod cyfandir i\u2019r gorllewin o Ewrop ac i\u2019r dwyrain o Asia.\u00a0 Wedi i Columbus ddarganfod y rhan hon o America, anfonwyd nifer o fordeithiau gan wahanol wledydd i fforio Hemisffer y Gorllewin.\u00a0 Roedd y rhain yn cynnwys Juan Ponce de Le\u00f3n (1474-1521), sef y cyntaf i ddarganfod a mapio arfordir Florida; Vasco N\u00fa\u00f1ez de Balbao (c.1475-1519) sef yr Ewropead cyntaf i weld y Cefnfor Tawel o lannau America (wedi croesi Isthmus Panama) gan gadarnhau felly bod America yn gyfandir ar wah\u00e2n i Asia; fforiwyd tiroedd yn ne Brasil, Paragw\u00e2i a Bolifia a chyrhaeddwyd mynyddoedd yr Andes yn ne America dan arweiniad Aleixo Garcia (14? \u2013 1527).  Darganfuwyd afon Mississippi gan \u00c1lvar N\u00fa\u00f1ez Cabeza Vaca (1490-1558) ac ef hefyd oedd y fforiwr cyntaf o Ewrop i hwylio Gwlff Mecsico a chroesi Texas.\u00a0Lluniwyd y mapiau cyntaf yn dangos rhannau o ganol Canada a\u2019i moroedd gan Jacques Cartier (1491-1557); darganfuwyd y Grand Canyon ac afon Colorado gan Francisco V\u00e1squez de Coronado (1510-1554); Francisco de Orellana (1511-1546) oedd yr Ewropead cyntaf i fordwyo ar hyd afon Amazonas.Mae chwedloniaeth yn cysylltu Cymru \u00e2 darganfod America cyn i Columbus gael ei gysylltu \u00e2 darganfod y cyfandir. Mewn llawysgrif a ysgrifennwyd gan Edward Williams, neu Iolo Morganwg (1747-1826), ceir traethawd sy\u2019n dwyn y teitl, Some Account of an Ancient Welsh Colony in America, sy\u2019n cynnwys adran ragarweiniol yn honni bod tywysog Cymru, Madog ab Owain Gwynedd, wedi darganfod America ddiwedd y ddeuddegfed ganrif. \u00a0Roedd Iolo Morgannwg wedi casglu tystiolaeth gynhwysfawr o ffynonellau llafar, llawysgrif a phrint sy\u2019n cyfeirio at fodolaeth Indiaid Cymreig Gogledd America a siaradai\u2019r Gymraeg.Hyrwyddwyd stori Madog a thybiwyd bod ganddo ddisgynyddion, sef y Madogiaid, gan y seryddwr enwog o Gymru, sef John Dee, a oedd yn gynghorwr i\u2019r frenhines Elisabeth I yn ystod y 16eg ganrif.\u00a0 Defnyddiwyd hanes Madog ganddo fel propaganda i gyfiawnhau\u2019r syniad o ymerodraeth Brydeinig draw yng ngogledd America.Ar ddiwedd y 18fed ganrif aeth y fforiwr o Waunfawr, ger Caernarfon, sef John Thomas Evans (1770 \u2013 1799) draw i ogledd America i geisio profi bod yr \u2018Indiaid Cymreig\u2019 hyn wedi bodoli, a bod eu disgynyddion yn parhau i fyw yno a siarad Cymraeg. Fel rhan o\u2019i ymdrechion i chwilio am yr \u2018Indiaid Cymreig\u2019 bu\u2019n teithio ar hyd yr afon Missouri ac oherwydd hynny cynhyrchodd un o\u2019r mapiau cynharaf o\u2019r afon honno.\u00a0Daeth Thomas Jefferson, Arlywydd yr Unol Daleithiau, rhwng 1801-1809, o hyd i fap John Evans a\u2019i drosglwyddo i Lewis a Clark wrth iddynt fforio tiroedd yn ardal afon Missouri. Mordeithiau pellach Fern\u00e3o de Magalh\u00e3es (1480-1521) oedd y mordwywr cyntaf i groesi'r Cefnfor Tawel, gan ddarganfod Culfor Magellan, ac fe wnaeth bron \u00e2 chwblhau mordaith gyfan o gwmpas y ddaear ar ffurf sawl mordaith.\u00a0Cwblhawyd y gylchdaith gyfan gyntaf o gwmpas y ddaear gan Sebastian Elcano (1476-1526). Cafodd Giovanni Caboto (c.1450-1498) ei noddi gan Harri VII i fynd ar fordaith er mwyn chwilio am lwybr newydd ar draws Cefnfor yr Iwerydd draw i Asia.\u00a0 Sylweddolai Harri VII bod cyfoeth mawr yn y Byd Newydd, ac felly roedd yn barod iawn i gefnogi\u2019r fordaith.\u00a0Hwyliodd Cabot o borthladd Bryste yn 1497 a chyrraedd tir Newfoundland, ar arfordir dwyreiniol Canada, ym Mehefin 1497.\u00a0Hawliodd y tir newydd yn enw Lloegr. Yn ystod ail hanner y 16eg ganrif a\u2019r 17eg ganrif parhawyd i fforio yn Asia a'r Cefnfor Tawel.\u00a0 Darganfuwyd Ynysoedd Pitcairn gan Pedro Fernandes de Queir\u00f3s (1565-1614) a darganfuwyd Ynysoedd Solomon ac Ynys Wake gan \u00c1lvaro de Menda\u00f1a (1542-1596). Cofnodwyd mai Willem Janszoon (1570-1630) oedd yr Ewropead cyntaf i lanio yn Awstralia, a darganfuwyd dwyrain a gogledd Gini Newydd gan Y\u00f1igo Ortiz de Retez.\u00a0Darganfuwyd Culfor Torres, rhwng Awstralia a Gini Newydd, gan Luis V\u00e1ez de Torres (1565-1613) a bu Abel Tasman (1603-1659) yn fforio o gwmpas Awstralia, gan ddarganfod Tasmania, Seland Newydd a Tongatapu. Un o\u2019r fforwyr pwysicaf o ran fforio Gogledd America oedd y fforiwr a\u2019r mordwywr enwog o Loegr, Henry Hudson (c.1565 \u2013 1611).\u00a0 Roedd eisiau darganfod Tramwyfa\u2019r gogledd\u2013orllewin, a bu\u2019n fforio Bae Hudson yng Nghanada gan ddarganfod afon Hudson ar arfordir dwyreiniol America yn 1609. Yn ddiweddarach daeth Bae Hudson a Chulfor Hudson yn drefedigaethau Saesnig.\u00a0Yn ystod ei fordeithiau draw i Ogledd America rhwng 1584 a 1587 ceisiodd Walter Raleigh sefydlu trefedigaeth yn Virginia, a enwyd ar \u00f4l y Frenhines Elisabeth I, ar yr arfordir rhwng Florida a Gogledd Carolina. Methiant fu hynny ond daeth \u00e2 thybaco a thatws yn \u00f4l adref gydag ef i Loegr.\u00a0  Mordeithiau o Ewrop i Affrica Affrica yw man geni gwareiddiad. Roedd gan y cyfandir ddiwylliannau cyfoethog a oedd wedi ffynnu ers miloedd o flynyddoedd. Fodd bynnag, dim ond yn y 15fed ganrif y cychwynnodd archwiliadau Ewropeaidd o Affrica Is-Sahara. Canolbwyntiodd fforwyr yn bennaf ar sefydlu mannau masnachu ar hyd yr arfordir a hawlio tiroedd newydd i'w gwledydd. Roedd fforio Affrica hefyd yn nodi dechrau'r fasnach gaethweision. Un o\u2019r fforwyr Ewropeaidd cyntaf i fforio cyfandir Affrica oedd y fforiwr o Bortiwgal, sef Henrique\u2019r Mordwywr.\u00a0Cyrhaeddwyd Penrhyn Gobaith Da am y tro cyntaf gan Bartolomeu Dias ar Mawrth 12, 1488, a arweiniodd at agor y llwybr m\u00f4r pwysig rhwng India a\u2019r Dwyrain Pell. Er hynny, yn ystod yr 16eg a\u2019r 17eg ganrif roedd Ewropeaid a oedd yn fforio Affrica yn eithaf cyfyngedig. Tueddai\u2019r fforwyr o Ewrop ganolbwyntio ar sefydlu canolfannau masnach ar hyd arfordir Affrica tra eu bod nhw ar yr un pryd yn fforio ac yn coloneiddio\u2019r Byd Newydd.\u00a0Roedd fforio tir mewnol Affrica felly wedi cael ei wneud gan fwyaf gan fasnachwyr caethweision Arabaidd.  Hyd yn oed ar ddechrau\u2019r 19eg ganrif, roedd gwybodaeth fforwyr o Ewrop am diroedd ac ardaloedd mewndirol Affrica yn eithaf cyfyngedig o hyd.\u00a0Gwnaed rhywfaint o fforio yn ne Affrica yn ystod yr 1830au a\u2019r 1840au ac roedd cychwyn yr Ymgiprys am Affrica ganol y 19eg ganrif gan ymerodraethau gwahanol Ewrop yn golygu mai \u2018calon Affrica\u2019, ynghyd \u00e2\u2019r Arctig, yr Antartig a basn yr Amazon oedd rhai o\u2019r ychydig ardaloedd yn y byd nad oedd wedi eu fforio.\u00a0 Erbyn y 1870au roedd fforwyr fel Syr Richard Burton, David Livingstone a Henry Morton Stanley wedi anturio i rannau o Affrica a oedd yn anadnabyddus cyn hynny.\u00a0Yn sgil eu teithiau nhw roedd amlinelliad cyffredinol o ddaearyddiaeth Affrica wedi cael ei gwblhau erbyn diwedd y 19eg ganrif. Roedd Henry Morton Stanley (1841-1904) yn anturiaethwr o Gymru oedd yn enwog am ei deithiau i\u2019r Affrig. Yn 1869, cafodd ei gomisiynu gan y New York Herald i fynd i\u2019r Affrig i chwilio am yr anturiaethwr a\u2019r cenhadwr o\u2019r Alban, David Livingstone. Teithiodd 700 milltir dros gyfnod o 236 diwrnod cyn darganfod Dr Livingstone ar ynys Uiji.\u00a0Caiff ei gofio\u2019n aml am yr ymadrodd \u201cDr Livingstone, I presume?\u201d sef y modd, mae\u2019n debyg, iddo gyfarch David Livingstone wedi iddo ei ddarganfod. Aeth ati i deithio ar draws ardaloedd eang yng nghanolbarth yr Affrig a theithiodd ar hyd Afon Lualaba a\u2019r Congo, cyn cyrraedd yr Iwerydd ym mis Awst 1877, wedi taith epig a ddisgrifiwyd ganddo yn ddiweddarach yn Through the Dark Continent (1878). Roedd Livingstone yn arwr yn ystod y 19eg ganrif oherwydd archwiliodd ardaloedd enfawr yn Affrica, a oedd yn cynnwys teithiau ar draws y Kalahari, a 4 blynedd ar draws de Affrica. Fe ddaeth ar draws ac enwi Rhaeadr Victoria er anrhydedd i'r Frenhines Victoria yn 1855. Helpodd i lunio darlun gwell o Affrica i bobl y gorllewin. Daeth y Cymro Henry Morton Stanley i gwrdd \u00e2 Livingstone ac ymchwiliodd ardaloedd o Affrica ei hunan.  Yr Oes Fodern Erbyn dechrau'r 18fed ganrif roedd holl fasau tir mawr y byd wedi eu darganfod, ond roedd llawer o ynysoedd, dyfrffyrdd a thiroedd mewnol i'w harchwilio o hyd. Roedd llawer i'w ddysgu hefyd am hanesion, ieithoedd a diwylliannau'r byd heb s\u00f4n am y byd naturiol.   Ar wah\u00e2n i\u2019r fforwyr a fu\u2019n anturio yn ystod Oes y Darganfod, bu fforwyr eraill yn mentro i rannau eraill o\u2019r byd - er enghraifft, fforwyr Rwsiaidd yn cyrraedd arfordir Siberiaidd y Cefnfor Tawel a Chulfor Bering, a oedd wedi ei leoli ar gyrion Asia ac Alaska (gogledd America).\u00a0 Bu Vitus Bering (1681-1741), tra bu\u2019n gwasanaethu yn Llynges Rwsia, yn fforio drwy Gulfor Bering, M\u00f4r Bering, arfordir Alaska ar arfordir gogledd America a thiroedd eraill yn ardaloedd gogleddol y M\u00f4r Tawel; a bu Capten James Cook yn fforio arfordir dwyreiniol Awstralia, ynysoedd Hawaii ac o gwmpas cyfandir Antartica.  Roedd gan Gymro o Sir Ddinbych gysylltiad \u00e2'r Capten James Cook, sef David Samwell, neu \u2018Dafydd Feddyg Ddu\u2019 (1751-1798).\u00a0 Hwyliodd Samwell fel is-gapten i\u2019r meddyg ar long y Resolution yn 1776 ar fordaith olaf Capten James Cook i\u2019r Cefnfor Tawel. \u00a0Roedd yn llygad-dyst pan laddwyd Cook mewn ysgarmes \u00e2 rhai o\u2019r brodorion ym Mae Kealakekua, ynys Hawaii, yn Chwefror 1779.\u00a0Yn ystod y fordaith cafodd ei ddyrchafu i fod yn Feddyg ar y Discovery.\u00a0Ysgrifennodd David Samwell yr hanes yn llawn a\u2019i gyhoeddi yn 1786 wedi iddo ddychwelyd i Loegr, o dan y teitl, A narrative of the death of Captain James Cook: to which are added some particulars, concerning his life and character and observations respecting the introduction of the venereal disease into the Sandwich Islands in 1786. Lansiwyd mordeithiau eraill yn ystod yr oes fodern, gan gynnwys mordaith Lewis a Clark (1804-1806), sef mordaith dros y tir a lansiwyd gan Arlywydd America, Thomas Jefferson, er mwyn fforio tiroedd Louisiana a oedd newydd eu perchnogi oddi wrth Ffrainc yn 1803. Y bwriad hefyd oedd chwilio am lwybr morwrol mewnol i'r Cefnfor Tawel yn ogystal ag ymchwilio i blanhigion a blodau'r cyfandir.\u00a0 Anfonwyd Mordaith Fforio Unol Daleithiau America (1838-1842) gan yr Arlywydd Andrew Jackson, er mwyn cynnal arolwg o'r Cefnfor Tawel a\u2019r tiroedd amgylchynol.  Fforio i'r gofod Yn ystod yr 20fed ganrif, symudodd awydd dyn i ddarganfod ac anturio y tu hwnt i\u2019r ddaear. Dechreuwyd fforio i\u2019r gofod yn ystod yr 20fed ganrif, gyda dyfeisio'r roced yn rhoi\u2019r cyfle i ddynoliaeth deithio i\u2019r lleuad ac anfon peiriannau robotig i fforio planedau eraill yn y bydysawd.   Tra bod astudio\u2019r gofod yn cael ei gynnal ar y naill law gan seryddwyr sy\u2019n defnyddio telesgopau, mae fforio ymarferol yn digwydd drwy ddefnyddio chwiliedyddion robotig di-griw a theithiau gofod gan ddyn, er enghraifft, Yuri Gagarin a Neil Armstrong yn ystod y 1960au. Roedd dyfeisio'r roced ganol yr ugeinfed ganrif wedi golygu bod fforio\u2019r gofod mewn ffordd ymarferol a ffisegol wedi dod yn realiti. Mae nifer o resymau pam mae dyn eisiau fforio\u2019r gofod - er enghraifft, er mwyn hyrwyddo ymchwil gwyddonol, statws i\u2019r wlad sy\u2019n noddi\u2019r fforio, uno gwahanol wledydd ar draws y byd, ceisio sicrhau parhad y ddynoliaeth a datblygu manteision milwrol a strategol yn erbyn gwledydd eraill.  Cafwyd trobwyntiau pwysig yn hanes fforio i\u2019r gofod yn ystod y 1950au a\u2019r 1960au pan oedd y rhyfel oer ar ei anterth.\u00a0Lansiwyd y lloeren gyntaf a gylchdeithiodd o gwmpas y ddaear gan yr Undeb Sofietaidd ar 4 Hydref 1957, sef Sputnik 1.\u00a0Glaniwyd ar y lleuad am y cyntaf erioed pan gyrhaeddodd y daith ofod o America, sef Apollo 11, yno ar 20 Gorffennaf 1969. Llwyddodd rhaglen ofod y Sofietiaid i gyrraedd sawl carreg filltir bwysig, er enghraifft, yr unigolyn cyntaf i gylchdeithio'r ddaear yn y gofod yn 1957; y daith ofod gyntaf gan unigolyn, sef Yuri Gagarin ar fwrdd Vostok 1, yn 1961; y cyntaf i gerdded yn y gofod pan wnaeth Alexei Leonov hynny ym mis Mawrth 1965, a lansio\u2019r orsaf ofod gyntaf, sef Salyut 1, yn 1971.  Yn dilyn yr ugain mlynedd gyntaf o fforio i\u2019r gofod, symudodd y sylw o lansio un daith ar y tro i\u2019r gofod i lansio mentrau newydd fel Rhaglen Ofod y Wennol Ofod, ac o gystadleuaeth rhwng y gwledydd i gydweithio - er enghraifft, pan sefydlwyd yr Orsaf Ofod Rhyngwladol (International Space Station \u2013 ISS). Ers troad yr unfed ganrif ar hugain, mae Gweriniaeth Ddemocrataidd Tsieina wedi lansio rhaglen ofod lwyddiannus gyda chriw, tra bod yr Undeb Ewropeaidd, Siapan ac India wedi cynllunio teithiau criw llawn i\u2019r gofod. Mae Tsieina, Rwsia, Siapan ac India wedi dangos cefnogaeth i lansio teithiau criw llawn i\u2019r lleuad yn ystod y 21ain ganrif tra bod yr Undeb Ewropeaidd wedi dangos diddordeb a chefnogaeth i lansio teithiau criw llawn i\u2019r lleuad ac i'r blaned Mawrth yn ystod y 21ain ganrif.       Dringo Mynydd Chomolungma Mae dringo i gopa mynydd uchaf y byd, a enwyd hefyd yn 1856 ar \u00f4l George Everest, y syrf\u00ebwr geodesig o Grucywel, wedi bod yn un o orchestion mwyaf anhygoel pobl yn ystod yr 20fed ganrif.\u00a0   Bu r\u00f4l Cymru yn yr ymdrech i gyflawni hynny yn amlwg.\u00a0Roedd Robert Charles Evans (1918 \u2013 1995) yn fynyddwr ac yn llawfeddyg a oedd yn enedigol o Sir Ddinbych. Gydag Edmund Hillary a Tenzing Norgay roedd yn aelod o\u2019r ymgyrch i gyrraedd copa Mynydd Chomolungma ym 1953. Ef oedd is-arweinydd y cyrch ar y\u00a0mynydd. Ni lwyddodd ef ei hun i gyrraedd y prif gopa ond mi wnaeth gyrraedd Copa De y mynydd.\u00a0Llwyddodd Hillary a Norgay i gyflawni\u2019r ymgais lwyddiannus gyntaf erioed i gyrraedd copa Mynydd Chomolungma ym 1953.Y Cymro cyntaf erioed i gyrraedd prif gopa Mynydd Everest oedd y Cymro o Bontrhydfendigaid, Ceredigion, sef Caradog 'Crag' Jones (g. 1958) a gyflawnodd y gamp ym 1995.\u00a0Y Gymraes gyntaf i ddringo a chyrraedd copa Everest oedd Tori James o Sir Benfro, a gyrhaeddodd y copa yn 2007.  Yr Anctartig Fforiwr arall o Gymru a oedd yn aelod o ddwy ymgyrch Capten Robert Falcon Scott i gyrraedd yr Antartig oedd Edgar Evans (1876 \u2013 1912).\u00a0 Roedd yn enedigol o Rosili, Penrhyn G\u0175yr, ac roedd ar fwrdd llong y Terra Nova a hwyliodd o Gaerdydd yn 1910 ar gychwyn yr ail daith. Bu farw yn ystod yr ail daith i\u2019r Antartig ar Chwefror 17, 1912 a chladdwyd ef yn yr Antartig.  Rhesymau dros fforio Dylanwad y Dadeni Dysg Roedd cyfnod y Dadeni Dysg yn gyfnod pan oedd pobl yn dangos mwy o ddiddordeb mewn darganfod a dysgu mwy am y byd o\u2019u cwmpas.\u00a0Mae gwreiddiau\u2019r term yn yr iaith Ffrangeg (renaissance) ac yn golygu \u2018ail-eni\u2019.\u00a0Dyma gyfnod pan oedd pobl yn ailddarganfod beth oedd dysgu pethau newydd ac yn edrych yn \u00f4l at gymdeithas glasurol y Rhufeiniaid a\u2019r Groegiaid am ysbrydoliaeth.\u00a0Roedd yn gyfnod cyffrous o ddarganfyddiadau a dyfeisiadau newydd, adeiladau crand a chelfyddyd gywrain.\u00a0Roedd agweddau pobl tuag at eu hunain a\u2019r byd o\u2019u cwmpas yn newid. Roedd datblygu'r wasg argraffu yn yr Almaen yn golygu bod modd lledaenu syniadau\u2019r Dadeni Dysg yn gyflym drwy Ewrop.\u00a0Cyn cyfnod y Dadeni Dysg dim ond tua thraean o wledydd y byd oedd wedi cael eu darganfod. Ychydig iawn o wybodaeth oedd gan bobl yn Ewrop am y byd y tu hwnt i gyfandir Ewrop heblaw am India neu Tsieina, gan fod gwledydd Ewrop wedi bod yn masnachu gyda nhw ers blynyddoedd.  Llwybrau masnach newydd Roedd Ewropeaid yn awyddus i ddarganfod llwybrau teithio masnach mwy diogel draw i\u2019r Dwyrain ar y m\u00f4r er mwyn cludo sbeisys fel sinsir, sinamon a phupur yn \u00f4l i Ewrop.   Gwyddoniaeth Roedd pobl eisiau dysgu mwy am y byd, ei drigolion a\u2019r llwythau brodorol, diwylliannau newydd a hefyd am rywogaethau gwahanol o flodau ac anifeiliaid.\u00a0Roedd dyfeisiadau newydd fel y cwmpawd ac adeiladu llongau gwell yn golygu bod mapiau yn fwy cywir a bod fforwyr yn medru teithio i diroedd newydd.  Crefydd Roedd yr Eglwys Gristnogol yn awyddus i ledaenu dylanwad Cristnogaeth ar draws y byd. Wrth ddarganfod tiroedd newydd, roedd gwledydd Catholig, fel Sbaen a Phortiwgal yn sefydlu dylanwad yr Eglwys Gatholig yn y gwledydd hynny.  Arian, antur ac enwogrwydd Roedd fforwyr yn medru dod yn gyfoethog iawn wrth ddarganfod a fforio mewn gwledydd newydd, yn ogystal \u00e2 dod \u00e2 ph\u0175er a statws i\u2019r gwledydd roedden nhw\u2019n eu cynrychioli.\u00a0Gwelai llawer ef hefyd fel cyfle i weld y byd ac anturio i rannau hollol anghyfarwydd o\u2019r byd.\u00a0Roedd gwledydd fel Sbaen a Phortiwgal a Phrydain yn hawlio\u2019r tiroedd newydd fel eu heiddo nhw, gan sefydlu \u2018Ymerodraeth\u2019 yn eu henwau nhw.\u00a0Roedd gan Sbaen a Phortiwgal Ymerodraeth yn y Byd Newydd - er enghraifft, ym Mecsico. Cyferiadau","701":"Gwlad dirgaeedig yng Nghanolbarth Asia yw Gweriniaeth Islamaidd Affganistan neu Affganistan (hefyd Affganist\u00e1n). Mae'r wlad yn ffinio ag Iran, Pacistan, Tyrcmenistan, Wsbecistan, Tajicistan a gorllewin eithaf Tsieina. Ei phrifddinas yw Kabul. Poblogaeth Affganistan yn  y cyfrifiad diwethaf oedd 36,643,815 (Gorffennaf 2020). Arwynebedd y wlad yw 652,000 cilomedr sgw\u00e2r (252,000 metr sgw\u00e2r), ac mae'n fynyddig gyda gwastadeddau yn y gogledd a'r de-orllewin. Kabul yw'r brifddinas a'r ddinas fwyaf. Mae'r boblogaeth yn cynnwys Pashtuniaid ethnig, Tajiciaid, Hazaraiaid ac Wsbeciaid yn bennaf.  Roedd pobol yn byw yn yr hyn sydd bellach yn Afghanistan o leiaf 50,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Daeth bywyd sefydlog i'r amlwg yn y rhanbarth 9,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Ymfudodd Indo-Aryaniaid trwy ardal Bactria-Margiana i Gandhara, a gwelwyd cynnydd diwylliant Yaz I yn yr Oes Haearn (tua 1500\u20131100 CC), sydd \u00e2 chysylltiad agos \u00e2'r diwylliant a ddarlunnir yn yr Avesta, testunau crefyddol hynafol Zoroastrianiaeth. Mae Afghanistan yn weriniaeth Islamaidd arlywyddol unedol. Mae gan y wlad lefelau uchel o derfysgaeth, tlodi, diffyg maeth plant, a llygredd. Mae'n aelod o'r Cenhedloedd Unedig (ers 1946), y Sefydliad Cydweithrediad Islamaidd, Cymdeithas Cydweithrediad Rhanbarthol De Asia, y Gr\u0175p o 77, y Sefydliad Cydweithrediad Economaidd, a'r Mudiad Heb Aliniad. Economi Afghanistan yw 96ain mwyaf y byd, gyda chynnyrch domestig gros (GDP) o $72.9 biliwn trwy brynu cydraddoldeb p\u0175er. O ran CMC y pen (PPP) mae'r wlad yn 169fed allan o 186 o wledydd yn 2018. Mae'n mwynhau cysylltiadau agos gyda nifer o genhedloedd NATO, yn enwedig yrUnol Daleithiau, Canada, y Deyrnas Unedig, yr Almaen, Awstralia a Thwrci. Yn 2012, llofnododd yr Unol Daleithiau ac Affghanistan Gytundeb Partneriaeth Strategol. Daearyddiaeth  Mae Affganistan yn wlad tirgaeedig o wastadeddau uchel a mynyddoedd. Mae cadwyn fawr yr Hindu Kush yn cyrraedd dros 7,000 m o uchder yn Tirich Mir, ar y ffin \u00e2 Phacistan yn y gogledd-ddwyrain. Ceir amrywiadau mawr mewn hinsawdd mewn lle cymharol gyfyngedig, yn amrywio o hinsoddau sych ac isdrofannol i hinsawdd alpaidd eithafol yn y mynyddoedd. Mae'r dinasoedd a threfi pwysig yn cynnwys y brifddinas Kabul a thref hanesyddol Ghazni yn y canolbarth, Herat a Kandahar yn y gorllewin, Faizabad, Konduz, Mazar-i-Sharif a Maimana yn y gogledd, a Jalalabad yn y dwyrain. Mae d\u0175r yn gymharol brin yn y wlad. Yr unig afonydd o bwys yw Afon Oxus, sy'n rhedeg ar hyd y ffin ogleddol; afon Hari Rud yn y canolbarth a'r gorllewin, Afon Helmand (Rud-e Helmand) yn y de-orllewin, sy'n rhedeg dros y ffin i Iran i gael ei llyncu yng nghorstir hallt Daryacheh-ye Sistan; ac Afon Kabul (Darya-ye Kabul) sy'n rhedeg o ardal Bwlch Khyber i gyfeiriad Kabul.  Hanes Symudodd llwythi Iranaidd i'r ardal yn ystod yr ail fileniwm Cyn Crist. Mae rheolaeth ar y wlad wedi newid sawl gwaith. Am ganrifoedd roedd yn ganolbwynt Bactria, teyrnas hynafol a oedd yn ymestyn rhwng Persia a Chanolbarth Asia ac India. Am gyfnod hir bu'n rhan o ymerodraeth Persia. Goresgynnodd Alecsander Mawr rannau o'r wlad ar ei daith i'r dwyrain. Am gyfnod o rai canrifoedd roedd y wlad yn ganolfan Fwdhaidd bwysig. Mae adfeilion Bamiyan yn dyst i hynny, ac yn cysylltu'r wlad \u00e2 diwylliant Bwdhaidd Canolbarth Asia (gwerddon Turfan er enghraifft) a Tibet ar un llaw ac \u00e2 dinasoedd Bwdhaidd Gandhara (gogledd-orllewin Pacistan heddiw) ar y llaw arall. Fe orchfygodd yr Arabiaid Bersia yn y 7g a meddiasant Affganistan yn ogystal. Fe'i gorchfygwyd gan y Mongoliaid yn y 13g, ac am gyfnod, dan reolwyr Ghazni, roedd Affganistan ei hun yn rheoli rhan sylweddol o ogledd-orllewin is-gyfandir India. Sefydlwyd Emiraeth Affganistan yn 1747 ac yn ddiweddarach daeth dan ddylanwad Prydain Fawr. Am ganrif a rhagor roedd Affganistan yn ddarn gwerin gwyddbwyll yn y G\u00eam Fawr am reolaeth yng Nghanolbarth Asia rhwng Prydain a Rwsia. Ar \u00f4l cyfnod dan reolaeth bell Brydeinig enillodd y wlad radd o annibyniaeth yn 1919 dan yr emir Amanullah Khan ac yn gyflawnach yn 1922 pan sefydlwyd Teyrnas Affganistan yn unol \u00e2 Chytundeb Rawalpindi. Yn 1973 datganiwyd gweriniaeth. Cafodd y rhyfel cartref hir rhwng 1979 a 1992 a phresenoldeb byddin Rwsia (hyd at 1989) effaith bellgyrhaeddol ar wleidyddiaeth y wlad. Yn y 1990au tyfodd dylanwad a grym y Taleban ffwndamentalaidd ac o 1994 hyd at 2001 rheolwyd rhan sylweddol o'r wlad ganddynt. Yn 2001 ymosododd lluoedd arfog UDA, gyda chymorth Cynghrair y Gogledd, ar y Taleban ac fe'u disodlwyd. Ers hynny mae llywodraeth ddemocrataidd wedi rheoli y rhan fwyaf o'r wlad, gyda chefnogaeth lluoedd NATO, ond erys y Taleban a'u cefnogwyr yn gryf yn y de a'r dwyrain.  Iaith a Diwylliant Mae Affganistan yn wlad Islamaidd ers yr 8g ond yn y gorffennol bu'n ganolfan bwysig iawn yn hanes Zoroastriaeth a Bwdhaeth. Hyd at ddiwedd yr 20g roedd Nuristan, i'r gogledd o ddyffryn Jalalabad, yn wlad baganaidd led-annibynnol a elwid yn Kaffiristan (mae'r olaf o'r Kaffiriaid paganaidd yn byw dros y ffin yn nhalaith Chitral ym Mhacistan). Ceir nifer o fosgiau hanesyddol yn Affganistan, yn cynnwys y Mosg Las ym Mazar-e-Sharif yn y gogledd, mosgiau hynafol dinas Herat yn y gorllewin ac adfeilion mosg a minaret enwog yn Ghazni. Y safle Bwdhaidd pwysicaf yw Bamiyan, yng nghanolbarth y wlad; yn anffodus dinistriwyd rhan sylweddol o'r cerfluniau hynafol o'r Bwdha gan y Taleban ar ddiwedd y 1990au.  Israniadau Ceir 34 talaith yn Affganistan, a adnabyddir yn lleol fel wilayats. Rhennir pob talaith yn ei thro yn ardaloedd.  Economi Mae Affganistan yn un o wledydd tlotaf y byd. Mae'r mwyafrif o'r bobl yn gweithio ar y tir. Yn y dyffrynoedd a chymoedd mae rhwydweithiau dyfrhau yn galluogi amaethyddiaeth a thyfu coed ffrwythau i ffynu. Yn y mynyddoedd a'r gwastadeddau uchel bugeilio a chodi gwartheg a geifr yw asgwrn cefn yr economi leol. Mae tyfu cnydau opiwm yn bwysig yn yr ardaloedd gwledig ers canrifoedd ac mae canran uchel iawn o opiwm y byd yn dod o Affganistan. Mae nwyddau naturiol y wlad yn cynnwys glo, petroliwm a nwy naturiol a mwyngloddir lapis lazuli yn y gogledd, yn arbennig yn y Hindu Kush. Mae'r rhyfela parhaol dros y degawdau diwethaf wedi dinistrio dros 65% o ffatr\u00efoedd a safleoedd diwydiannol eraill y wlad ac mae'r economi heddiw mewn cyflwr bregus iawn ac yn ddibynnol ar gymorth ariannol tramor.  Cyfeiriadauau","707":"Mae Aberffraw (\"y Berffro\" ar lafar yn lleol) yn bentref ar arfordir gorllewinol Ynys M\u00f4n, rhwng Rhosneigr a Llangadwaladr, yng ngogledd Cymru. Mae'n cymryd ei enw o Afon Ffraw. Yn Oes y Tywysogion Aberffraw oedd maenor cwmwd Malltraeth, yng nghantref Aberffraw. Ers cyfnod cynnar iawn roedd yn gartref i brif lys teyrnas Gwynedd, cartref traddodiadol brenhinoedd a thywysogion Gwynedd.  Hanes a thraddodiad Erbyn heddiw, mae Aberffraw yn gymuned gymharol fach yn ne-orllewin Ynys M\u00f4n. Ond adeg yr Oesoedd Canol roedd yn brif lys i reolwyr teyrnas Gwynedd rhwng c.860 OC hyd c.1170.  Hwn oedd canolbwynt eu p\u0175er. Mae archaeoleg yn dangos bod Aberffraw wedi bod yn lleoliad pwysig hefyd mewn cyfnod cyn-hanesyddol. Canfuwyd fflintiau Mesolithig, Tomen Gladdu o\u2019r Oes Efydd a chaer Rufeinig yma. Mae hefyd yn cael ei enwi yn Y Mabinogion fel y man lle priodwyd Branwen ferch Ll\u0177r a Matholwch, Brenin Iwerddon.Mae tystiolaeth yn dangos ei bod hi\u2019n ddigon posib bod maerdref (lle byddai\u2019r taeogion yn byw), eglwys, llys a chaer wedi bod yn Aberffraw ers cyfnod Maelgwn Gwynedd, a oedd yn teyrnasu dros Wynedd yn y 6g OC.O tua 860OC ymlaen datblygodd Aberffraw i fod yn lleoliad llys Brenhinoedd Gwynedd. Roedd hwn yn dynodi dechrau llinach frenhinol a ddaeth i gael ei hadnabod fel Aberffraw, a barhaodd hyd Concwest Edward I o Gymru yn 1282\/3. Roedd Aberffraw yn borthladd pwysig ar gyfer masnachu a physgota, ac amddiffynwyd ef gan Rhodri Mawr a Brenhinoedd Gwynedd rhag ymosodiadau oddi wrth y Llychlynwyr, y Gwyddelod a\u2019r Normaniaid.Y llys yn Aberffraw oedd canolbwynt p\u0175er Teyrnas Gwynedd. Oddi yma roedd swyddogion yn casglu trethi ac yn gweinyddu\u2019r gyfraith. Oherwydd ei statws fel llys brenhinol byddai hefyd wedi diddanu'r Brenin, ei deulu a\u2019i wahoddedigion. Wedi ymosodiadau'r Normaniaid yng ngogledd Cymru yn 1086 dechreuodd cyflwr y llys ddirywio, ond cafodd ei atgyweirio a\u2019i adnewyddu fel canolfan p\u0175er Owain Gwynedd wedi iddo ymsefydlu fel Brenin Gwynedd yn 1137.Yn dilyn marwolaeth Llywelyn ap Gruffydd yng Nghilmeri yn 1282, dinistriwyd llawer o\u2019r llys canoloesol yn Aberffraw gan y Saeson, a chymerwyd cerrig oddi ar y safle er mwyn adeiladu cestyll Edward yng Nghaernarfon a Biwmares. Mae cloddiadau yn yr ardal wedi dangos olion caer ganoloesol sy\u2019n dangos nodweddion Rhufeinig neu \u00f4l-Rufeinig, a allai fod yn safle posibl i\u2019r llys. Tybir mai lleoliad Eglwys Sant Beuno heddiw oedd safle\u2019r llys brenhinol. Eglwys Beuno Mae t\u0175r yr eglwys hynafol hon yn nodwedd amlwg yn y pentref. Cysegrwyd yr eglwys i Beuno Sant. Mae ei chynllun corff dwbl yn fwy cyffredin yn Nyffryn Clwyd nag ar yr ynys. Mae'r rhan ddeheuol yn Normanaidd ei phensaern\u00efaeth ac yn dyddio o'r 12g. Mae'r porth deheuol yn dyddio o'r 14g. Ailadeiladwyd y corff gogleddol yn y 19g ar seiliau o'r 16g.  Y pentref heddiw Heddiw, mae'n un o'r pentrefi ar Lwybr Arfordirol Ynys M\u00f4n. Yn \u00f4l Cyfrifiad 2001, poblogaeth y pentref oedd 599, gyda 79.8% yn siarad Cymraeg. Mae Traeth Aberffraw, gerllaw, yn draeth llydan, tywodlyd a deniadol, gyda golygfa dda dros Eryri. Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn: Daearyddiaeth Tarddiad Afon Ffraw yw Llyn Coron, tua milltir a hanner i'r gogledd-ddwyrain, ac sy'n rhedeg heibio'r pentref, lle ceir pont fwaog a godwyd yn 1731 yn ei chroesi. Bellach mae pont ddiweddarach yn cludo'r A4080 dros yr afon. Mae'r pentref wedi ei leoli ar dir gwastad, tywodlyd braidd, ar lan ogleddol Afon Ffraw. I'r de o'r afon ceir Tywyn Aberffraw. Yr unig adeilad o ddiddordeb heddiw, ar wah\u00e2n i'r hen bont, yw Eglwys Beuno.  Enwogion Am y tywysogion a gysylltir ag Aberffraw, gweler Teyrnas Gwynedd.  William John Griffith (1875 - 1931), awdur straeon byrion am ardal y Berffro. Atyniadau eraill Nid nepell o Aberffraw mae Barclodiad y Gawres, carnedd gellog (neu garnedd siambr) gyn-hanesyddol hynod bwysig, ac Eglwys Sant Cwyfan ar Ynys Cribinau sydd wedi ei lleoli mewn llecyn anghyffredin iawn.  Cyfeiriadau Gweler hefyd Teisen 'Berffro Teyrnas Gwynedd","713":"Gwlad yn y Dwyrain Canol ar arfordir y M\u00f4r Canoldir yw Gwladwriaeth Israel neu Israel (Hebraeg: \u05de\u05b0\u05d3\u05b4\u05d9\u05e0\u05b7\u05ea \u05d9\u05b4\u05e9\u05b0\u05c2\u05e8\u05b8\u05d0\u05b5\u05dc, Medinat Yisra'el; Arabeg: \u062f\u064e\u0648\u0652\u0644\u064e\u0629\u0652 \u0625\u0650\u0633\u0652\u0631\u064e\u0627\u0626\u0650\u064a\u0644\u200e, Dawlat Isr\u0101'\u012bl). Cafodd ei sefydlu ym 1948 yn wladwriaeth Iddewig. Mae mwyafrif y bobl sydd yn byw yno yn Iddewon, ond mae Arabiaid yn byw yno, hefyd. Lleolir Libanus i'r gogledd o'r wlad, Syria i'r gogledd-ddwyrain, Gwlad Iorddonen i'r dwyrain, a'r Aifft i'r de. Mae'r Lan Orllewinol a Llain Gaza (ar arfordir y M\u00f4r Canoldir) o dan reolaeth Israel sydd hefyd wedi meddiannu Ucheldiroedd Golan. Mae Israel ar arfordir Gwlff Aqabah, y M\u00f4r Marw, a M\u00f4r Galilea. Fe'i diffinir yn \u00f4l ei chyfansoddiad yn wladwriaeth Iddewig, ddemocrataidd; hi yw'r unig wladwriaeth \u00e2 mwyafrif Iddewig yn y byd.Bu mwy a mwy o Iddewon yn ymfudo i'r wlad (a alwyd yn  Israel o'r 1920au ymlaen) a oedd ar y pryd o dan lywodraeth Gwledydd Prydain. Fe ddaeth yn wlad noddfa arbennig o bwysig i Iddewon yn sg\u00edl twf Ffasgiaeth a Nats\u00efaeth yn Ewrop yn y 1930au a'r 1940au.  Cysylltiadau tramor Mae'r rhan fwyaf o gymdogion Israel, gan gynnwys y Palesteiniaid, pobl Libanus a'r Aifft yn ddig wrth Israel am yr hyn a wnaeth yn 1948 ac am beidio \u00e2 rhoi tir a hawliau llawn i'r Palesteiniaid. Ers ei chreu mae Israel wedi brwydro dros ei chornel ac mae sawl rhyfel wedi bod rhyngddi hi a gwledydd cyfagos yn yr hyn a elwir Wrthdaro Arabaidd-Israelaidd. Un o'r ymosodiadau diweddaraf gan Israel yw'r Ymosodiad a wnaeth ar Lain Gaza Rhagfyr 2008 hyd 2009 sef ('Ymgyrch Plwm Bwrw' fel  y'i gelwir) a lansiodd ar y 27ain o Ragfyr 2008. Caiff Israel lawer iawn o arian gan Unol Daleithiau America a ddefnyddir ganddi i brynu arfau, gan gynnwys arfau niwclear; oddeutu $3 biliwn y flwyddyn.Yn Ionawr 2015 cyhoeddwyd y byddai'r Llys Troseddau Rhyngwladol yn agor ymchwiliad i droseddau yn ymwneud ag Ymosodiad Israel ar Lain Gaza 2014.  Beirniadaeth Ymhlith y feirniadaeth gryfaf o Israel mae'r honiad ei bod yn hybu apartheid yn y ffordd mae'n trin y Palesteiniaid; mynegwyd hyn gan nifer o bobl fydenwog, gan gynnwys yr enillydd Gwobr Nobel Desmond Tutu a Nelson Mandela.  \"If one has to refer to any of the parties as a terrorist state, one might refer to the Israeli government, because they are the people who are slaughtering defenseless and innocent Arabs in the occupied territories, and we don't regard that as acceptable.\"Dywedodd Desmond Tutu:   Black South Africans and others around the world have seen the 2010 Human Rights Watch report which \"describes the two-tier system of laws, rules, and services that Israel operates for the two populations in areas in the West Bank under its exclusive control, which provide preferential services, development, and benefits for Jewish settlers while imposing harsh conditions on Palestinians.\"\u201cThis, in my book, is apartheid. It is untenable.\u201dTraethodd Nelson Mandela yn helaeth am y tebygrwydd rhwng Israel a'r hen Dde Affrica, \u201cOur freedom is incomplete without the freedom of the Palestinians\u201d. a nododd Winnie Mandela:  \u201cApartheid Israel can be defeated, just as apartheid in South Africa was defeated\u201d.Yn ei lyfr Palestine: Peace Not Apartheid (cyhoeddwyd 2006) dywedodd cyn-Arlywydd Unol Daleithiau America Jimmy Carter, fod yn Israel:  \u201ca system of apartheid, with two peoples occupying the same land but completely separated from each other, with Israelis totally dominant and suppressing violence by depriving Palestinians of their basic human rights.\u201dAr y llaw arall ceir rhai'n mynegi nad oes apartheid yma; dywedodd Benjamin Pogrund, cynrychiolydd Israel yn y Cenhedloedd Unedig \u201c Occupation is brutalising and corrupting both Palestinians and Israelis ... [b]ut it is not apartheid. Palestinians are not oppressed on racial grounds as Arabs, but, rather, as competitors \u2014 until now, at the losing end \u2014 in a national\/religious conflict for land.\u201d Coginio a bwyd Mae bwyd Israelaidd yn gymysgedd o fwyd lleol a bwyd a ddaeth o bedwar ban y byd, wrth i'r Israeliaid grynhoi yma yn yr 1950au. Datblygwyd math o fwyd a elwir yn Israeli fusion cuisine. Kosher yw'r bwyd mwyaf poblogaidd a chaiff ei goginio yn \u00f4l yr Halakha Iddewig. Gan fod y boblogaeth naill ai'n Iddewon neu'n Fwslemiaid, pur anaml y gwelir cig moch ar y fwydlen. Ceir sawl cwmni o Israel sy'n allforio eu cynnyrch, ac sy'n cael eu boicotio gan lawer o bobl:  Burgeranch Prigat - sudd ffrwyth Lilt Fanta Jaffa Schweppes (UK) Starbucks Coffee Nestle D\u0175r Evian a Volvic Gweler hefyd Mudiad Boicotio, Dadfuddsoddi a Sancsiynau yn erbyn Israel Y Gynghrair Arabaidd i Foicotio Israel Cyfeiriadau","715":"Mae adeilad yr Hen Goleg ar rodfa\u2019r m\u00f4r yn Aberystwyth yn adeilad rhestredig Gradd I ac yn eiddo i Brifysgol Aberystwyth. Mae\u2019n enghraifft o adeilad yn yr arddull neo-gothig o\u2019r 19g. Yr adeilad hwn oedd yr adeilad cyntaf i'w brynu yn yr ymgyrch i sefydlu Prifysgol Cymru. Erbyn 2014 mae\u2019r rhan fwyaf o weithgareddau\u2019r coleg wedi cael eu symud o\u2019r adeilad hwn, ac mae cynlluniau ar y gweill i addasu\u2019r adeilad at ddefnydd newydd. Hanes Yr adeilad cyntaf i\u2019w adeiladu ar y safle hwn oedd Castle House. Cynlluniwyd yr adeilad gan John Nash ar gais Syr Uvedale Price, a fynnai adeiladu t\u0177 pictiwr\u00e9sg i\u2019w wraig. Adeiladwyd y t\u0177 tua 1795 ar ffurf triongl gyda thyrrau wythonglog ar bob pen iddo.  Gwerthwyd yr adeilad sawl gwaith hyd y 1860au a\u2019i ehangu yn y steil gwreiddiol.  Erbyn hynny roedd dyfodiad y rheilffordd wedi denu nifer o w\u0177r busnes i ddechrau datblygu Aberystwyth yn le gwyliau. Yn eu plith roedd Thomas Sevin, a oedd yn gyfrifol am adeiladu\u2019r rheilffordd o Fachynlleth i Aberystwyth. Prynodd Castle House a mynd ati i\u2019w ehangu a\u2019i droi\u2019n westy modern, moethus, gan gyflogi J. P. Seddon yn 1864 i gynllunio\u2019r gwaith. Roedd yn ras wyllt arno i gwblhau\u2019r gwaith adeiladu er mwyn gallu agor y gwesty. Oherwydd hyn, roedd y llu o weithwyr a gyflogwyd yn bwrw iddi\u2019n gyflymach nag y gallai J. P. Seddon ddarparu cynlluniau manwl iddynt. Cyflogwyd dylunwyr i wneud cynlluniau wedi eu seilio ar fodel pren o waith J. P. Seddon. Mae \u00f4l y brysio hwn i\u2019w weld ar y cerrig, rhai cerfiedig a rhai heb eu cerfio, sydd i\u2019w gweld ochr yn ochr ar fwa maen tu fewn i\u2019r adeilad. Erbyn mis Mehefin 1865 roedd digon o waith wedi ei wneud i allu agor y Castle Hotel i ymwelwyr, wedi ei oleuo trwy ynni nwy. Ond roedd sefyllfa ariannol J. P. Seddon yn rhy fregus iddo gwblhau\u2019r gwaith datbygu. Ar \u00f4l gwario \u00a380,000 ar y Castle Hotel, bu\u2019n rhaid iddo rhoi\u2019r gorau iddi a cheisio ei werthu.  Roedd prinder darpariaeth addysg bellach yng Nghymru yr adeg honno. Roedd Hugh Owen yn arwain yr ymdrech i sefydlu prifysgol i Gymru. Gyda chefnogaeth brwd y capeli anghydffurfiol, fe gasglwyd arian o bocedi gwerin Cymru, gan ddechrau gyda chwarelwyr gogledd Cymru. Erbyn canol 1865 roedd \u00a35,000 wedi ei gasglu. Bachodd pwyllgor Hugh Owen y cyfle i brynu adeilad y Castle Hotel, gan dalu \u00a310,000 amdano ym mis Mawrth 1867. Rhaid oedd casglu rhagor o arian eto cyn gallu agor y \u2018Coleg Ger y Lli\u2019 ar y safle hwn yn 1872. O hynny ymlaen byddai hanes yr adeilad yn rhan anatod o hanes coleg Aberystwyth. Gwelodd yr adeilad sawl achlysur mawreddog, gan gynnwys dathlu sefydlu Prifysgol Cymru drwy siarter frenhinol yn 1896 ym mhresenoldeb Tywysog Cymru a llu o fawrion.  Ym mis Mehefin 1885 niweidiwyd yr adeilad gan d\u00e2n a laddodd tri o\u2019r rhai a fu\u2019n ymladd y t\u00e2n. Ond ail-adeiladwyd ac wrth bod y coleg yn ehangu ac yn datblygu, cafwyd newidiadau i\u2019r adeilad. Codwyd arian yn 1890 i ddodrefnu Llyfrgell y Coleg. Yn 1893 gosodwyd to ar ben y clos yng nghanol yr adeilad, gan ffurfio cwadrangl. Dymchwelwyd y darn gwreiddiol o\u2019r adeilad o ddyddiau Castle House ym 1897. Adeiladwyd bloc yn steil y Frenhines Anne yn ei le, yn \u00f4l cynlluniau C. J. Ferguson, i\u2019w ddefnyddio\u2019n bennaf gan adrannau\u2019r gwyddorau gwyddonol. Buan iawn y tyfodd nifer y myfyrwyr a\u2019r pynciau y cynigiwyd iddynt yn fwy nag y gellid eu dysgu yn yr adeilad hon. Erbyn diwedd y 19g roedd y coleg wedi dechrau prynu tir ac adeiladau eraill er mwyn ehangu. Yn y 1960au a\u2019r 1970au adeiladwyd campws newydd ar riw Penglais, gan drosglwyddo mwy a mwy o\u2019r gwaith dysgu o\u2019r \u2018Hen Goleg\u2019, gan adael y gwaith gweinyddu yno. Erbyn 2014 symudwyd y rhan fwyaf o'r gwaith gweinyddu oddi yno hefyd, gan adael yr Hen Goleg i ddisgwyl cael hyd i ddefnydd newydd unwaith eto.  Ail-fywyd Yn dilyn symud adrannau'r Brifysgol i gyd i'r campws ar Riw Penglais, ceisiwyd canfod r\u00f4l newydd i'r Hen Goleg. Yn 2016 gwnaed cais am arian o gronfa'r Loteri gan Brifysgol Aberystwyth i adfer yr adeilad a dod \u00e2 bywyd newydd iddi.. Bu'r cais yn llwyddiannus a datgelwyd ym mis Gorffennaf 2017 bod y Brifysgol am dderbyn \u00a310.5m gan y Loteri i ad-newyddu a datblygu'r adeilad. Mae'r arian yn rhan o adferiad, fydd yn costio cyfanswm o tua \u00a322m, i droi'r Hen Goleg yn ofod artistig a pherfformio, gyda chaffi ac ystafelloedd cymunedol yn ogystal ag amgueddfa'r brifysgol.  Cerfluniau Mae dau gerflun yn sefyll tu allan i\u2019r adeilad wrth ymyl rhodfa\u2019r m\u00f4r:  Cerflun efydd, o waith Mario Rutelli, o Edward, Tywysog Cymru yn 1922, a oedd hefyd yn Ganghellor Prifysgol Cymru. Torrwyd pen y cerflun yn 1976 a\u2019i adael yng nghastell Aberystwyth. Cerflun efydd, o waith Goscombe John, o Thomas Charles Edwards, prifathro cyntaf y colegYn y cwad tu fewn saif dau gerflun arall:  Cerflun efydd o Thomas Edward Ellis AS gan Goscombe John (1903) Cerflun efydd o'r Gwir Anrhydeddus Henry Austin, Barwn Aberd\u00e2r, canghellor cyntaf Prifysgol Cymru Mos\u00e4ig Cynlluniwyd y mos\u00e4ig ar fur allanol y pen deheuol gan C. F. A. Voysey. Archimedes a ddangosir yn y panel canol. Llyfryddiaeth W. J. Lewis, Born on a Perilous Rock, tt. 171\u2013180, The Cambrian News (Aberystwyth) Ltd (1980) D. Ellis, The College by the Sea (1928), tt. 29\u201346 Dolenni allanol https:\/\/www.youtube.com\/watch?v=g0xghD2LT6E Defnyddiwr:Lloffiwr yn darllen fersiwn cynharachhttps:\/\/cy.wikipedia.org\/w\/index.php?title=Hen_Goleg_Prifysgol_Aberystwyth&oldid=1618353) o'r erthygl hon. Coflein British Listed Buildings Cyfeiriadau","716":"Mae adeilad yr Hen Goleg ar rodfa\u2019r m\u00f4r yn Aberystwyth yn adeilad rhestredig Gradd I ac yn eiddo i Brifysgol Aberystwyth. Mae\u2019n enghraifft o adeilad yn yr arddull neo-gothig o\u2019r 19g. Yr adeilad hwn oedd yr adeilad cyntaf i'w brynu yn yr ymgyrch i sefydlu Prifysgol Cymru. Erbyn 2014 mae\u2019r rhan fwyaf o weithgareddau\u2019r coleg wedi cael eu symud o\u2019r adeilad hwn, ac mae cynlluniau ar y gweill i addasu\u2019r adeilad at ddefnydd newydd. Hanes Yr adeilad cyntaf i\u2019w adeiladu ar y safle hwn oedd Castle House. Cynlluniwyd yr adeilad gan John Nash ar gais Syr Uvedale Price, a fynnai adeiladu t\u0177 pictiwr\u00e9sg i\u2019w wraig. Adeiladwyd y t\u0177 tua 1795 ar ffurf triongl gyda thyrrau wythonglog ar bob pen iddo.  Gwerthwyd yr adeilad sawl gwaith hyd y 1860au a\u2019i ehangu yn y steil gwreiddiol.  Erbyn hynny roedd dyfodiad y rheilffordd wedi denu nifer o w\u0177r busnes i ddechrau datblygu Aberystwyth yn le gwyliau. Yn eu plith roedd Thomas Sevin, a oedd yn gyfrifol am adeiladu\u2019r rheilffordd o Fachynlleth i Aberystwyth. Prynodd Castle House a mynd ati i\u2019w ehangu a\u2019i droi\u2019n westy modern, moethus, gan gyflogi J. P. Seddon yn 1864 i gynllunio\u2019r gwaith. Roedd yn ras wyllt arno i gwblhau\u2019r gwaith adeiladu er mwyn gallu agor y gwesty. Oherwydd hyn, roedd y llu o weithwyr a gyflogwyd yn bwrw iddi\u2019n gyflymach nag y gallai J. P. Seddon ddarparu cynlluniau manwl iddynt. Cyflogwyd dylunwyr i wneud cynlluniau wedi eu seilio ar fodel pren o waith J. P. Seddon. Mae \u00f4l y brysio hwn i\u2019w weld ar y cerrig, rhai cerfiedig a rhai heb eu cerfio, sydd i\u2019w gweld ochr yn ochr ar fwa maen tu fewn i\u2019r adeilad. Erbyn mis Mehefin 1865 roedd digon o waith wedi ei wneud i allu agor y Castle Hotel i ymwelwyr, wedi ei oleuo trwy ynni nwy. Ond roedd sefyllfa ariannol J. P. Seddon yn rhy fregus iddo gwblhau\u2019r gwaith datbygu. Ar \u00f4l gwario \u00a380,000 ar y Castle Hotel, bu\u2019n rhaid iddo rhoi\u2019r gorau iddi a cheisio ei werthu.  Roedd prinder darpariaeth addysg bellach yng Nghymru yr adeg honno. Roedd Hugh Owen yn arwain yr ymdrech i sefydlu prifysgol i Gymru. Gyda chefnogaeth brwd y capeli anghydffurfiol, fe gasglwyd arian o bocedi gwerin Cymru, gan ddechrau gyda chwarelwyr gogledd Cymru. Erbyn canol 1865 roedd \u00a35,000 wedi ei gasglu. Bachodd pwyllgor Hugh Owen y cyfle i brynu adeilad y Castle Hotel, gan dalu \u00a310,000 amdano ym mis Mawrth 1867. Rhaid oedd casglu rhagor o arian eto cyn gallu agor y \u2018Coleg Ger y Lli\u2019 ar y safle hwn yn 1872. O hynny ymlaen byddai hanes yr adeilad yn rhan anatod o hanes coleg Aberystwyth. Gwelodd yr adeilad sawl achlysur mawreddog, gan gynnwys dathlu sefydlu Prifysgol Cymru drwy siarter frenhinol yn 1896 ym mhresenoldeb Tywysog Cymru a llu o fawrion.  Ym mis Mehefin 1885 niweidiwyd yr adeilad gan d\u00e2n a laddodd tri o\u2019r rhai a fu\u2019n ymladd y t\u00e2n. Ond ail-adeiladwyd ac wrth bod y coleg yn ehangu ac yn datblygu, cafwyd newidiadau i\u2019r adeilad. Codwyd arian yn 1890 i ddodrefnu Llyfrgell y Coleg. Yn 1893 gosodwyd to ar ben y clos yng nghanol yr adeilad, gan ffurfio cwadrangl. Dymchwelwyd y darn gwreiddiol o\u2019r adeilad o ddyddiau Castle House ym 1897. Adeiladwyd bloc yn steil y Frenhines Anne yn ei le, yn \u00f4l cynlluniau C. J. Ferguson, i\u2019w ddefnyddio\u2019n bennaf gan adrannau\u2019r gwyddorau gwyddonol. Buan iawn y tyfodd nifer y myfyrwyr a\u2019r pynciau y cynigiwyd iddynt yn fwy nag y gellid eu dysgu yn yr adeilad hon. Erbyn diwedd y 19g roedd y coleg wedi dechrau prynu tir ac adeiladau eraill er mwyn ehangu. Yn y 1960au a\u2019r 1970au adeiladwyd campws newydd ar riw Penglais, gan drosglwyddo mwy a mwy o\u2019r gwaith dysgu o\u2019r \u2018Hen Goleg\u2019, gan adael y gwaith gweinyddu yno. Erbyn 2014 symudwyd y rhan fwyaf o'r gwaith gweinyddu oddi yno hefyd, gan adael yr Hen Goleg i ddisgwyl cael hyd i ddefnydd newydd unwaith eto.  Ail-fywyd Yn dilyn symud adrannau'r Brifysgol i gyd i'r campws ar Riw Penglais, ceisiwyd canfod r\u00f4l newydd i'r Hen Goleg. Yn 2016 gwnaed cais am arian o gronfa'r Loteri gan Brifysgol Aberystwyth i adfer yr adeilad a dod \u00e2 bywyd newydd iddi.. Bu'r cais yn llwyddiannus a datgelwyd ym mis Gorffennaf 2017 bod y Brifysgol am dderbyn \u00a310.5m gan y Loteri i ad-newyddu a datblygu'r adeilad. Mae'r arian yn rhan o adferiad, fydd yn costio cyfanswm o tua \u00a322m, i droi'r Hen Goleg yn ofod artistig a pherfformio, gyda chaffi ac ystafelloedd cymunedol yn ogystal ag amgueddfa'r brifysgol.  Cerfluniau Mae dau gerflun yn sefyll tu allan i\u2019r adeilad wrth ymyl rhodfa\u2019r m\u00f4r:  Cerflun efydd, o waith Mario Rutelli, o Edward, Tywysog Cymru yn 1922, a oedd hefyd yn Ganghellor Prifysgol Cymru. Torrwyd pen y cerflun yn 1976 a\u2019i adael yng nghastell Aberystwyth. Cerflun efydd, o waith Goscombe John, o Thomas Charles Edwards, prifathro cyntaf y colegYn y cwad tu fewn saif dau gerflun arall:  Cerflun efydd o Thomas Edward Ellis AS gan Goscombe John (1903) Cerflun efydd o'r Gwir Anrhydeddus Henry Austin, Barwn Aberd\u00e2r, canghellor cyntaf Prifysgol Cymru Mos\u00e4ig Cynlluniwyd y mos\u00e4ig ar fur allanol y pen deheuol gan C. F. A. Voysey. Archimedes a ddangosir yn y panel canol. Llyfryddiaeth W. J. Lewis, Born on a Perilous Rock, tt. 171\u2013180, The Cambrian News (Aberystwyth) Ltd (1980) D. Ellis, The College by the Sea (1928), tt. 29\u201346 Dolenni allanol https:\/\/www.youtube.com\/watch?v=g0xghD2LT6E Defnyddiwr:Lloffiwr yn darllen fersiwn cynharachhttps:\/\/cy.wikipedia.org\/w\/index.php?title=Hen_Goleg_Prifysgol_Aberystwyth&oldid=1618353) o'r erthygl hon. Coflein British Listed Buildings Cyfeiriadau","717":"Prifddinas Cymru yw Caerdydd ((\u00a0ynganiad\u00a0); Saesneg: Cardiff); hon yw dinas fwyaf Cymru a'r ddegfed fwyaf yn y Deyrnas Unedig. Daeth yn ddinas yn 1905 ac yn brifddinas Cymru yn 1955. Yma mae canolfan fasnachol fwyaf Cymru ac mae'r rhan fwyaf o sefydliadau cenedlaethol Cymru wedi eu lleoli yma hefyd. Mae poblogaeth Caerdydd oddeutu 361,469 (2016) a'r ddinas gyfan (ardal 'Caerdydd Fwyaf' neu 'Ardal Drefol Caerdydd') sy'n cynnwys Penarth a Dinas Powys yn 447,487. Ceir llawer o brifddinasoedd ledled y byd sy'n llai na Chaerdydd gan gynnwys prifddinasoedd: Bern, Y Swistir (133,798 (31 Rhagfyr 2017)), Brwsel, Gwlad Belg (185,103 (1 Ionawr 2020)) a Wellington, Seland Newydd (215,400 (30 Mehefin 2018)). Roedd Caerdydd yn dref fechan tan ddechrau'r 19g. Tyfodd yn gyflym gyda dyfodiad y chwyldro diwydiannol ac yn enwedig pan gysylltwyd cymoedd De Cymru \u00e2 rheilffyrdd fel y gellid allforio glo o borthladd Caerdydd. Yn 1851 roedd poblogaeth Caerdydd yn 20,000 ond erbyn 1911 roedd yn 182,000 ac erbyn 1991 roedd yn 269,000. Yn 1891 roedd Caerdydd yn allforio 708,000 o dunelli o lo: erbyn 1911 roedd yr allforion yn 10 miliwn tunnell. Roedd porthladd Caerdydd yn cael ei adnabod fel \"Tiger Bay\", ac ar un adeg hon oedd un o borthladdoedd prysuraf y byd. Ar \u00f4l cyfnod hir o ddirywiad, mae'r ardal wedi cael ei hadnewyddu fel Bae Caerdydd. Gobeithir y daw yn ardal boblogaidd ar gyfer y celfyddydau, bywyd nos ac adloniant. Daw'r twf aruthrol yma ar \u00f4l adeiladu argae ar draws y bae, gan greu llyn enfawr. Roedd hyn yn ddadleuol iawn ar y pryd, ac yr oedd hefyd yn ofid fod y gymuned leol a oedd yn bodoli yn Tiger Bay yn cael ei chwalu. Ym Mae Caerdydd yr ymsefydlodd Cynulliad Cenedlaethol Cymru ac yno mae Canolfan y Mileniwm hefyd, sydd yn gartref i Urdd Gobaith Cymru ac Opera Cenedlaethol Cymru yn ogystal \u00e2 Stadiwm y Mileniwm.  Enw Ystyr yr enw Caerdydd yw 'caer (ar lan) afon Taf'. Datblygodd y ffurf honno o'r ffurf gynharach Caerdyf. Mae'r elfen -dyf yn tarddu o ffurf dreigledig gynnar ar enw afon Taf. Mae'n dangos affeithiad i'r llafariad (taf > tyf) dan ddylanwad terfyniad sydd bellach wedi ei golli. Hanes Ymwelodd Gerallt Gymro \u00e2 Chaerdydd yn ystod ei daith trwy Gymru yn 1188. Yn ystod pregeth mewn gwasanaeth diolchgarwch yn y capel Wesleaidd ym mis Hydref 1883, rhuthrodd ddyn i mewn yn gweiddi the flood, the flood.. Windsor esplanade destroyed Yr iaith Gymraeg Yn \u00f4l Cyfrifiad 2011, roedd 36,700 o bobl Caerdydd yn gallu siarad Cymraeg.  Economi Fel prifddinas Cymru, economi Caerdydd yw'r brif fan am dwf economi Cymru. Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar Goridor yr M4, ac mae ei heconomi a'i hardaloedd cyfagos yn cyfrif am bron 20% o CMC Cymru. Yn y 19g, allforio glo a chynhyrchu dur oedd seiliau economi Caerdydd, gyda phorth y brifddinas yn allforio mwy o lo na Llundain a Lerpwl. Heddiw, mae'r ddinas yn dibynnu ar sectorau adwerthu, gwasanaethau ariannol, y cyfryngau, a thwristiaeth, ac wedi bod yn lleoliad i adfywiad ers hwyr yr 20g yn enwedig yng nghanol dinas Caerdydd a Bae Caerdydd.  Cestyll Castell Caerdydd Castell Coch Castell Sain Ffagan Llys yr Esgob Llandaf Twmpath Rhiwbeina Chwaraeon Mae clwb p\u00eal-droed proffesiynol y ddinas, C.P.D. Dinas Caerdydd (Cardiff City), yn chwarae yn Stadiwm Dinas Caerdydd. Ar hyn o bryd mae'r clwb yn chwarae yn y Bencampwriaeth. Enillodd y clwb Gwpan FA Lloegr yn 1927.  Trafnidiaeth Mae'r rhwydwaith trafnidiaeth cyhoeddus yn y ddinas yn cael ei redeg gan Fws Caerdydd a Trafnidiaeth Cymru. Mae'r rhwydwaith yn cynnwys wyth rheilffordd, i Faesteg, Bro Morgannwg a Maes Awyr Caerdydd, Treherbert, Merthyr Tudful ac Aberd\u00e2r, Coryton, Rhymni, a Bae Caerdydd. Mae gan y ddinas 22 orsaf fel gorsafoedd Caerdydd Canolog a Chaerdydd Heol Y Frenhines, ill dwy yng nghanol y ddinas. Mae Maes Awyr Rhyngwladol Caerdydd ym Mro Morgannwg.  Pobl o Gaerdydd Cymunedau Caerdydd Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yng Nghaerdydd ym 1883, 1899, 1938, 1960, 1978 a 2008. Am wybodaeth bellach gweler:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 1883 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 1899 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 1938 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 1960 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 1978 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd a'r Cylch 2008 Gefeilldrefi Gweler hefyd Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan G\u00f4r Caerdydd Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan CF1 Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan Gantorion Creigiau Canllaw Bach Caerdydd, 2002, teithlyfr Prifddinas Cymru Enwau lleoedd a strydoedd Caerdydd Cyfeiriadau Dolenni allanol Y Dinesydd http:\/\/dinesydd.cymru\/ Cyngor Caerdydd Prifysgol Caerdydd Menter Caerdydd Menter Iaith y ddinas Taith feicio dros yr amgylchedd sydd yn cael ei chynnal yng Nghaerdydd, a thrwy'r byd, bob blwyddyn.","719":"Prifddinas Cymru yw Caerdydd ((\u00a0ynganiad\u00a0); Saesneg: Cardiff); hon yw dinas fwyaf Cymru a'r ddegfed fwyaf yn y Deyrnas Unedig. Daeth yn ddinas yn 1905 ac yn brifddinas Cymru yn 1955. Yma mae canolfan fasnachol fwyaf Cymru ac mae'r rhan fwyaf o sefydliadau cenedlaethol Cymru wedi eu lleoli yma hefyd. Mae poblogaeth Caerdydd oddeutu 361,469 (2016) a'r ddinas gyfan (ardal 'Caerdydd Fwyaf' neu 'Ardal Drefol Caerdydd') sy'n cynnwys Penarth a Dinas Powys yn 447,487. Ceir llawer o brifddinasoedd ledled y byd sy'n llai na Chaerdydd gan gynnwys prifddinasoedd: Bern, Y Swistir (133,798 (31 Rhagfyr 2017)), Brwsel, Gwlad Belg (185,103 (1 Ionawr 2020)) a Wellington, Seland Newydd (215,400 (30 Mehefin 2018)). Roedd Caerdydd yn dref fechan tan ddechrau'r 19g. Tyfodd yn gyflym gyda dyfodiad y chwyldro diwydiannol ac yn enwedig pan gysylltwyd cymoedd De Cymru \u00e2 rheilffyrdd fel y gellid allforio glo o borthladd Caerdydd. Yn 1851 roedd poblogaeth Caerdydd yn 20,000 ond erbyn 1911 roedd yn 182,000 ac erbyn 1991 roedd yn 269,000. Yn 1891 roedd Caerdydd yn allforio 708,000 o dunelli o lo: erbyn 1911 roedd yr allforion yn 10 miliwn tunnell. Roedd porthladd Caerdydd yn cael ei adnabod fel \"Tiger Bay\", ac ar un adeg hon oedd un o borthladdoedd prysuraf y byd. Ar \u00f4l cyfnod hir o ddirywiad, mae'r ardal wedi cael ei hadnewyddu fel Bae Caerdydd. Gobeithir y daw yn ardal boblogaidd ar gyfer y celfyddydau, bywyd nos ac adloniant. Daw'r twf aruthrol yma ar \u00f4l adeiladu argae ar draws y bae, gan greu llyn enfawr. Roedd hyn yn ddadleuol iawn ar y pryd, ac yr oedd hefyd yn ofid fod y gymuned leol a oedd yn bodoli yn Tiger Bay yn cael ei chwalu. Ym Mae Caerdydd yr ymsefydlodd Cynulliad Cenedlaethol Cymru ac yno mae Canolfan y Mileniwm hefyd, sydd yn gartref i Urdd Gobaith Cymru ac Opera Cenedlaethol Cymru yn ogystal \u00e2 Stadiwm y Mileniwm.  Enw Ystyr yr enw Caerdydd yw 'caer (ar lan) afon Taf'. Datblygodd y ffurf honno o'r ffurf gynharach Caerdyf. Mae'r elfen -dyf yn tarddu o ffurf dreigledig gynnar ar enw afon Taf. Mae'n dangos affeithiad i'r llafariad (taf > tyf) dan ddylanwad terfyniad sydd bellach wedi ei golli. Hanes Ymwelodd Gerallt Gymro \u00e2 Chaerdydd yn ystod ei daith trwy Gymru yn 1188. Yn ystod pregeth mewn gwasanaeth diolchgarwch yn y capel Wesleaidd ym mis Hydref 1883, rhuthrodd ddyn i mewn yn gweiddi the flood, the flood.. Windsor esplanade destroyed Yr iaith Gymraeg Yn \u00f4l Cyfrifiad 2011, roedd 36,700 o bobl Caerdydd yn gallu siarad Cymraeg.  Economi Fel prifddinas Cymru, economi Caerdydd yw'r brif fan am dwf economi Cymru. Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar Goridor yr M4, ac mae ei heconomi a'i hardaloedd cyfagos yn cyfrif am bron 20% o CMC Cymru. Yn y 19g, allforio glo a chynhyrchu dur oedd seiliau economi Caerdydd, gyda phorth y brifddinas yn allforio mwy o lo na Llundain a Lerpwl. Heddiw, mae'r ddinas yn dibynnu ar sectorau adwerthu, gwasanaethau ariannol, y cyfryngau, a thwristiaeth, ac wedi bod yn lleoliad i adfywiad ers hwyr yr 20g yn enwedig yng nghanol dinas Caerdydd a Bae Caerdydd.  Cestyll Castell Caerdydd Castell Coch Castell Sain Ffagan Llys yr Esgob Llandaf Twmpath Rhiwbeina Chwaraeon Mae clwb p\u00eal-droed proffesiynol y ddinas, C.P.D. Dinas Caerdydd (Cardiff City), yn chwarae yn Stadiwm Dinas Caerdydd. Ar hyn o bryd mae'r clwb yn chwarae yn y Bencampwriaeth. Enillodd y clwb Gwpan FA Lloegr yn 1927.  Trafnidiaeth Mae'r rhwydwaith trafnidiaeth cyhoeddus yn y ddinas yn cael ei redeg gan Fws Caerdydd a Trafnidiaeth Cymru. Mae'r rhwydwaith yn cynnwys wyth rheilffordd, i Faesteg, Bro Morgannwg a Maes Awyr Caerdydd, Treherbert, Merthyr Tudful ac Aberd\u00e2r, Coryton, Rhymni, a Bae Caerdydd. Mae gan y ddinas 22 orsaf fel gorsafoedd Caerdydd Canolog a Chaerdydd Heol Y Frenhines, ill dwy yng nghanol y ddinas. Mae Maes Awyr Rhyngwladol Caerdydd ym Mro Morgannwg.  Pobl o Gaerdydd Cymunedau Caerdydd Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yng Nghaerdydd ym 1883, 1899, 1938, 1960, 1978 a 2008. Am wybodaeth bellach gweler:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 1883 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 1899 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 1938 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 1960 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 1978 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd a'r Cylch 2008 Gefeilldrefi Gweler hefyd Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan G\u00f4r Caerdydd Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan CF1 Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan Gantorion Creigiau Canllaw Bach Caerdydd, 2002, teithlyfr Prifddinas Cymru Enwau lleoedd a strydoedd Caerdydd Cyfeiriadau Dolenni allanol Y Dinesydd http:\/\/dinesydd.cymru\/ Cyngor Caerdydd Prifysgol Caerdydd Menter Caerdydd Menter Iaith y ddinas Taith feicio dros yr amgylchedd sydd yn cael ei chynnal yng Nghaerdydd, a thrwy'r byd, bob blwyddyn.","720":"Cerddoriaeth boblogaidd Mae'n bosibl mai'r caneuon poblogaidd cyntaf oedd caneuon \"The Beggar's Opera\" (1728) gan John Gray. Roedd alawon y ddrama wedi eu gosod i faledi poblogaidd yr oes.  Operetta Ar ddechrau'r 19g roedd rhai yn dechrau cyfeirio at gerddoriaeth \"boblogaidd\". Roedd cerddoriaeth oedd nad oedd yn glasurol nac yn g\u00e2n gwerin yn \"g\u00e2n boblogaidd\" os oedd hi wedi cael ei chreu er mwyn cael llwyddiant poblogaidd. Roedd caneuon poblogaidd diwedd y 19g yn dod o'r operetta. Fe gyfansoddodd Jacques Offenbach \"Orph\u00e9e aux Enfers\" (Orpheus yn yr Annwn) yn 1858 O'r operetta hwn ddaeth y \"Galop Infernal\" (y Can-can) ac fe gyfansoddodd \"La Belle H\u00e9l\u00e8ne\" (Helen L\u00e2n) yn 1864. Fe gyfansoddodd Johann Strauss II ei operetta gyntaf \"Indigo und die Vierzig Ra\u00fcber\" (Indigo a'r Deugain Lleidr) yn 1871 ac wedyn yn 1874 ei operetta mwyaf poblogaidd \"Die Fledermaus\" (Yr Ystlum). Yn 1879 oedd operetta cyntaf Gilbert a Sullivan \"The Pirates of Penzance\".  Tin Pan Alley Tua 1885 fe sefydlwyd llawer o gyhoeddwyr cerddoriaeth mewn rhan fach o W.28th st. rhwng Broadway a 5th ave yn Efrog Newydd. Roedd cyfansoddwyr yn arfer ysgrifennu caneuon a'u anfon atyn nhw. Roedden nhw'n chwarae'r ganeuon ar y piano er mwyn dewis pa rai roedden nhw'n mynd i gyhoeddi. Roedd newyddiadurwr yn digwydd cerdded i lawr y stryd a chlywed piano yn dod o bob ffenestr fe ddywedodd fod y st\u0175r fel sospanau yn clecian ac fe enwodd e'r stryd yn Tin Pan Alley. Daeth yr enw Tin Pan Alley i olygu yr holl gymdogaeth hyd at 1930 a holl ddiwydiant y g\u00e2n boblogaidd hyd at y 1950au. Roedd Denmark St., Llundain, yn cael ei galw yn Tin Pan Alley hefyd. Y caneuon poblogaidd cyntaf i ddod allan o Tin Pan Alley yn 1892 oedd \"After the Ball is Over\" gan Charles K. Harris a \"The Man who Broke the Bank at Monte Carlo\" gan Charles Coborn.  Roc a R\u00f4l Prif erthygl: Cerddoriaeth rocYn 1951 fe ddefnyddiodd y D.J. Alan Freed yr ymadrodd \"rock and roll\" i ddisgrifio caneuon R&B roedd e'n chwarae ar ei orsaf radio yn Cleveland, Ohio. Bill Haley sy'n cael y glod am ddyfeisio roc a r\u00f4l ond roedd y math hwn o gerddoriaeth yn datblygu'n barod, cymysgedd o R&B, jazz a chanu gwlad oedd e. Mae hi'n debyg iawn mai \"Rocket 88\" (1951) gan Jackie Brenson oedd y g\u00e2n roc a r\u00f4l gyntaf. Mae gan roc a r\u00f4l bedwar curiad i'r bar ac fe fydd yr acen ar yr ail a'r bedwaredd curiad yn hytrach nag ar y curiad cyntaf. Dyma sut oedd cerddoriaeth boblogaidd yn mynd i fod o hyn ymlaen. Roedd roc a r\u00f4l wedi newid cerddoriaeth boblogaidd. Ar yr adeg hyn dechreuodd bobl ddefnyddio'r gair \"pop\" i ddisgrifio gerddoriaeth boblogaidd.  Roc Doedd yr ymadrodd \"roc a r\u00f4l\" ddim yn cael ei ddefnyddio llawer ar ddechrau'r 1960au. Erbyn hyn, roedd yn well gan bobl ddefnyddio'r gair \"pop\". Roedd adfywiad c\u00e2neuon gwerin yn y 1960au ac yn 1964 roedd y band \"The Byrds\" yn gosod rhythmau \"roc a r\u00f4l\" i ganeuon gwerin i greu Folk rock a Rock. O hyn ymlaen daeth y gair \"pop\" bron iawn yn gyfystyr a \"roc\".  Gweler hefyd Mathau o gerddoriaeth Rhestr cantorion enwog Cerddoriaeth roc Rhythm a bl\u0175s Pop Cymraeg Bandiau Cerddoriaeth boblogaidd Mae'n bosibl mai'r caneuon poblogaidd cyntaf oedd caneuon \"The Beggar's Opera\" (1728) gan John Gray. Roedd alawon y ddrama wedi eu gosod i faledi poblogaidd yr oes.  Operetta Ar ddechrau'r 19g roedd rhai yn dechrau cyfeirio at gerddoriaeth \"boblogaidd\". Roedd cerddoriaeth oedd nad oedd yn glasurol nac yn g\u00e2n gwerin yn \"g\u00e2n boblogaidd\" os oedd hi wedi cael ei chreu er mwyn cael llwyddiant poblogaidd. Roedd caneuon poblogaidd diwedd y 19g yn dod o'r operetta. Fe gyfansoddodd Jacques Offenbach \"Orph\u00e9e aux Enfers\" (Orpheus yn yr Annwn) yn 1858 O'r operetta hwn ddaeth y \"Galop Infernal\" (y Can-can) ac fe gyfansoddodd \"La Belle H\u00e9l\u00e8ne\" (Helen L\u00e2n) yn 1864. Fe gyfansoddodd Johann Strauss II ei operetta gyntaf \"Indigo und die Vierzig Ra\u00fcber\" (Indigo a'r Deugain Lleidr) yn 1871 ac wedyn yn 1874 ei operetta mwyaf poblogaidd \"Die Fledermaus\" (Yr Ystlum). Yn 1879 oedd operetta cyntaf Gilbert a Sullivan \"The Pirates of Penzance\".  Tin Pan Alley Tua 1885 fe sefydlwyd llawer o gyhoeddwyr cerddoriaeth mewn rhan fach o W.28th st. rhwng Broadway a 5th ave yn Efrog Newydd. Roedd cyfansoddwyr yn arfer ysgrifennu caneuon a'u anfon atyn nhw. Roedden nhw'n chwarae'r ganeuon ar y piano er mwyn dewis pa rai roedden nhw'n mynd i gyhoeddi. Roedd newyddiadurwr yn digwydd cerdded i lawr y stryd a chlywed piano yn dod o bob ffenestr fe ddywedodd fod y st\u0175r fel sospanau yn clecian ac fe enwodd e'r stryd yn Tin Pan Alley. Daeth yr enw Tin Pan Alley i olygu yr holl gymdogaeth hyd at 1930 a holl ddiwydiant y g\u00e2n boblogaidd hyd at y 1950au. Roedd Denmark St., Llundain, yn cael ei galw yn Tin Pan Alley hefyd. Y caneuon poblogaidd cyntaf i ddod allan o Tin Pan Alley yn 1892 oedd \"After the Ball is Over\" gan Charles K. Harris a \"The Man who Broke the Bank at Monte Carlo\" gan Charles Coborn.  Roc a R\u00f4l Prif erthygl: Cerddoriaeth rocYn 1951 fe ddefnyddiodd y D.J. Alan Freed yr ymadrodd \"rock and roll\" i ddisgrifio caneuon R&B roedd e'n chwarae ar ei orsaf radio yn Cleveland, Ohio. Bill Haley sy'n cael y glod am ddyfeisio roc a r\u00f4l ond roedd y math hwn o gerddoriaeth yn datblygu'n barod, cymysgedd o R&B, jazz a chanu gwlad oedd e. Mae hi'n debyg iawn mai \"Rocket 88\" (1951) gan Jackie Brenson oedd y g\u00e2n roc a r\u00f4l gyntaf. Mae gan roc a r\u00f4l bedwar curiad i'r bar ac fe fydd yr acen ar yr ail a'r bedwaredd curiad yn hytrach nag ar y curiad cyntaf. Dyma sut oedd cerddoriaeth boblogaidd yn mynd i fod o hyn ymlaen. Roedd roc a r\u00f4l wedi newid cerddoriaeth boblogaidd. Ar yr adeg hyn dechreuodd bobl ddefnyddio'r gair \"pop\" i ddisgrifio gerddoriaeth boblogaidd.  Roc Doedd yr ymadrodd \"roc a r\u00f4l\" ddim yn cael ei ddefnyddio llawer ar ddechrau'r 1960au. Erbyn hyn, roedd yn well gan bobl ddefnyddio'r gair \"pop\". Roedd adfywiad c\u00e2neuon gwerin yn y 1960au ac yn 1964 roedd y band \"The Byrds\" yn gosod rhythmau \"roc a r\u00f4l\" i ganeuon gwerin i greu Folk rock a Rock. O hyn ymlaen daeth y gair \"pop\" bron iawn yn gyfystyr a \"roc\".  Gweler hefyd Mathau o gerddoriaeth Rhestr cantorion enwog Cerddoriaeth roc Rhythm a bl\u0175s Pop Cymraeg Bandiau","722":"Cerddoriaeth boblogaidd Mae'n bosibl mai'r caneuon poblogaidd cyntaf oedd caneuon \"The Beggar's Opera\" (1728) gan John Gray. Roedd alawon y ddrama wedi eu gosod i faledi poblogaidd yr oes.  Operetta Ar ddechrau'r 19g roedd rhai yn dechrau cyfeirio at gerddoriaeth \"boblogaidd\". Roedd cerddoriaeth oedd nad oedd yn glasurol nac yn g\u00e2n gwerin yn \"g\u00e2n boblogaidd\" os oedd hi wedi cael ei chreu er mwyn cael llwyddiant poblogaidd. Roedd caneuon poblogaidd diwedd y 19g yn dod o'r operetta. Fe gyfansoddodd Jacques Offenbach \"Orph\u00e9e aux Enfers\" (Orpheus yn yr Annwn) yn 1858 O'r operetta hwn ddaeth y \"Galop Infernal\" (y Can-can) ac fe gyfansoddodd \"La Belle H\u00e9l\u00e8ne\" (Helen L\u00e2n) yn 1864. Fe gyfansoddodd Johann Strauss II ei operetta gyntaf \"Indigo und die Vierzig Ra\u00fcber\" (Indigo a'r Deugain Lleidr) yn 1871 ac wedyn yn 1874 ei operetta mwyaf poblogaidd \"Die Fledermaus\" (Yr Ystlum). Yn 1879 oedd operetta cyntaf Gilbert a Sullivan \"The Pirates of Penzance\".  Tin Pan Alley Tua 1885 fe sefydlwyd llawer o gyhoeddwyr cerddoriaeth mewn rhan fach o W.28th st. rhwng Broadway a 5th ave yn Efrog Newydd. Roedd cyfansoddwyr yn arfer ysgrifennu caneuon a'u anfon atyn nhw. Roedden nhw'n chwarae'r ganeuon ar y piano er mwyn dewis pa rai roedden nhw'n mynd i gyhoeddi. Roedd newyddiadurwr yn digwydd cerdded i lawr y stryd a chlywed piano yn dod o bob ffenestr fe ddywedodd fod y st\u0175r fel sospanau yn clecian ac fe enwodd e'r stryd yn Tin Pan Alley. Daeth yr enw Tin Pan Alley i olygu yr holl gymdogaeth hyd at 1930 a holl ddiwydiant y g\u00e2n boblogaidd hyd at y 1950au. Roedd Denmark St., Llundain, yn cael ei galw yn Tin Pan Alley hefyd. Y caneuon poblogaidd cyntaf i ddod allan o Tin Pan Alley yn 1892 oedd \"After the Ball is Over\" gan Charles K. Harris a \"The Man who Broke the Bank at Monte Carlo\" gan Charles Coborn.  Roc a R\u00f4l Prif erthygl: Cerddoriaeth rocYn 1951 fe ddefnyddiodd y D.J. Alan Freed yr ymadrodd \"rock and roll\" i ddisgrifio caneuon R&B roedd e'n chwarae ar ei orsaf radio yn Cleveland, Ohio. Bill Haley sy'n cael y glod am ddyfeisio roc a r\u00f4l ond roedd y math hwn o gerddoriaeth yn datblygu'n barod, cymysgedd o R&B, jazz a chanu gwlad oedd e. Mae hi'n debyg iawn mai \"Rocket 88\" (1951) gan Jackie Brenson oedd y g\u00e2n roc a r\u00f4l gyntaf. Mae gan roc a r\u00f4l bedwar curiad i'r bar ac fe fydd yr acen ar yr ail a'r bedwaredd curiad yn hytrach nag ar y curiad cyntaf. Dyma sut oedd cerddoriaeth boblogaidd yn mynd i fod o hyn ymlaen. Roedd roc a r\u00f4l wedi newid cerddoriaeth boblogaidd. Ar yr adeg hyn dechreuodd bobl ddefnyddio'r gair \"pop\" i ddisgrifio gerddoriaeth boblogaidd.  Roc Doedd yr ymadrodd \"roc a r\u00f4l\" ddim yn cael ei ddefnyddio llawer ar ddechrau'r 1960au. Erbyn hyn, roedd yn well gan bobl ddefnyddio'r gair \"pop\". Roedd adfywiad c\u00e2neuon gwerin yn y 1960au ac yn 1964 roedd y band \"The Byrds\" yn gosod rhythmau \"roc a r\u00f4l\" i ganeuon gwerin i greu Folk rock a Rock. O hyn ymlaen daeth y gair \"pop\" bron iawn yn gyfystyr a \"roc\".  Gweler hefyd Mathau o gerddoriaeth Rhestr cantorion enwog Cerddoriaeth roc Rhythm a bl\u0175s Pop Cymraeg Bandiau Cerddoriaeth boblogaidd Mae'n bosibl mai'r caneuon poblogaidd cyntaf oedd caneuon \"The Beggar's Opera\" (1728) gan John Gray. Roedd alawon y ddrama wedi eu gosod i faledi poblogaidd yr oes.  Operetta Ar ddechrau'r 19g roedd rhai yn dechrau cyfeirio at gerddoriaeth \"boblogaidd\". Roedd cerddoriaeth oedd nad oedd yn glasurol nac yn g\u00e2n gwerin yn \"g\u00e2n boblogaidd\" os oedd hi wedi cael ei chreu er mwyn cael llwyddiant poblogaidd. Roedd caneuon poblogaidd diwedd y 19g yn dod o'r operetta. Fe gyfansoddodd Jacques Offenbach \"Orph\u00e9e aux Enfers\" (Orpheus yn yr Annwn) yn 1858 O'r operetta hwn ddaeth y \"Galop Infernal\" (y Can-can) ac fe gyfansoddodd \"La Belle H\u00e9l\u00e8ne\" (Helen L\u00e2n) yn 1864. Fe gyfansoddodd Johann Strauss II ei operetta gyntaf \"Indigo und die Vierzig Ra\u00fcber\" (Indigo a'r Deugain Lleidr) yn 1871 ac wedyn yn 1874 ei operetta mwyaf poblogaidd \"Die Fledermaus\" (Yr Ystlum). Yn 1879 oedd operetta cyntaf Gilbert a Sullivan \"The Pirates of Penzance\".  Tin Pan Alley Tua 1885 fe sefydlwyd llawer o gyhoeddwyr cerddoriaeth mewn rhan fach o W.28th st. rhwng Broadway a 5th ave yn Efrog Newydd. Roedd cyfansoddwyr yn arfer ysgrifennu caneuon a'u anfon atyn nhw. Roedden nhw'n chwarae'r ganeuon ar y piano er mwyn dewis pa rai roedden nhw'n mynd i gyhoeddi. Roedd newyddiadurwr yn digwydd cerdded i lawr y stryd a chlywed piano yn dod o bob ffenestr fe ddywedodd fod y st\u0175r fel sospanau yn clecian ac fe enwodd e'r stryd yn Tin Pan Alley. Daeth yr enw Tin Pan Alley i olygu yr holl gymdogaeth hyd at 1930 a holl ddiwydiant y g\u00e2n boblogaidd hyd at y 1950au. Roedd Denmark St., Llundain, yn cael ei galw yn Tin Pan Alley hefyd. Y caneuon poblogaidd cyntaf i ddod allan o Tin Pan Alley yn 1892 oedd \"After the Ball is Over\" gan Charles K. Harris a \"The Man who Broke the Bank at Monte Carlo\" gan Charles Coborn.  Roc a R\u00f4l Prif erthygl: Cerddoriaeth rocYn 1951 fe ddefnyddiodd y D.J. Alan Freed yr ymadrodd \"rock and roll\" i ddisgrifio caneuon R&B roedd e'n chwarae ar ei orsaf radio yn Cleveland, Ohio. Bill Haley sy'n cael y glod am ddyfeisio roc a r\u00f4l ond roedd y math hwn o gerddoriaeth yn datblygu'n barod, cymysgedd o R&B, jazz a chanu gwlad oedd e. Mae hi'n debyg iawn mai \"Rocket 88\" (1951) gan Jackie Brenson oedd y g\u00e2n roc a r\u00f4l gyntaf. Mae gan roc a r\u00f4l bedwar curiad i'r bar ac fe fydd yr acen ar yr ail a'r bedwaredd curiad yn hytrach nag ar y curiad cyntaf. Dyma sut oedd cerddoriaeth boblogaidd yn mynd i fod o hyn ymlaen. Roedd roc a r\u00f4l wedi newid cerddoriaeth boblogaidd. Ar yr adeg hyn dechreuodd bobl ddefnyddio'r gair \"pop\" i ddisgrifio gerddoriaeth boblogaidd.  Roc Doedd yr ymadrodd \"roc a r\u00f4l\" ddim yn cael ei ddefnyddio llawer ar ddechrau'r 1960au. Erbyn hyn, roedd yn well gan bobl ddefnyddio'r gair \"pop\". Roedd adfywiad c\u00e2neuon gwerin yn y 1960au ac yn 1964 roedd y band \"The Byrds\" yn gosod rhythmau \"roc a r\u00f4l\" i ganeuon gwerin i greu Folk rock a Rock. O hyn ymlaen daeth y gair \"pop\" bron iawn yn gyfystyr a \"roc\".  Gweler hefyd Mathau o gerddoriaeth Rhestr cantorion enwog Cerddoriaeth roc Rhythm a bl\u0175s Pop Cymraeg Bandiau","723":"Y Rwmaneg yw\u00a0iaith swyddogol\u00a0Moldofa, sef yr iaith frodorol gan 76% o'r boblogaeth. Siaredir hefyd fel prif iaith gan leiafrifoedd ethnig eraill. Rhoddir statws rhanbarthol swyddogol i\u00a0Gagauz, Rwseg\u00a0ac\u00a0Wcreineg\u00a0yn\u00a0Gagauzia a\/neu Transnistria.  Iaith swyddogol Yn \u00f4l deddf iaith wladwriaethol 1989, pan oedd Moldofa yn rhan o'r Undeb Sofietaidd, yr iaith Foldofeg yn\u00a0yr wyddor Ladin\u00a0oedd unig iaith swyddogol Gweriniaeth Sosialaidd Sofietaidd Moldofa. Sonir y ddeddf am hunaniaeth ieithyddol cyffredin rhwng y Moldofiaid a'r Rwmaniaid, a'i bwriad oedd i'r Foldofeg fod yn gyfrwng cyfathrebu rhwng holl ddinasyddion y weriniaeth. Ym 1991 dynodir y Rwmaneg yn iaith swyddogol y wladwriaeth annibynnol newydd gan Ddatganiad Annibyniaeth Moldofa.Ym 1994 datganodd Cyfansoddiad Moldofa taw \"iaith genedlaethol Gweriniaeth Moldofa yw'r Foldofeg, a ysgrifennir yn yr wyddor Ladin\".Dyfarnodd Llys Cyfansoddiadol Moldofa ym mis Rhagfyr 2013 bod y Datganiad Annibyniaeth yn cymryd blaenoriaeth dros y Cyfansoddiad, ac felly dylai galw iaith y wladwriaeth yn \"Rwmaneg\".Ystyrai'r rhan fwyaf o ieithyddion bod Rwmaneg llenyddol a Moldofeg yn union yr un faith, a taw ieithenw (glotonym) yw \"Moldofeg\" a ddefnyddir mewn ambell cyd-destun gwleidyddol. Yn 2003, manbwysiadodd llywodraeth gomiwnyddol Moldofa benderfyniad ar \"Syniad Wleidyddol Genedlaethol\", sydd yn datgan taw un o flaenoriaethau'r llywodraeth yw diogelu'r iaith Foldofeg. Parhad oedd hwn o bwyslais wleidyddol yr oes Sofietaidd ar iaith unigryw i Foldofa. Ers Datganiad Annibynniaeth 1991, gelwir yr iaith genedlaethol yn \"Rwmaneg\" mewn ysgolion.Yng nghyfrifiad 2004, datganodd 2,564,542 o bobl (75.8% o boblogaeth y wlad) taw \"Moldofeg\" neu \"Rwmaneg\" oedd eu mamiaith, a bod 2,495,977 (73.8%) ohonynt yn ei siarad fel iaith gyntaf yn feunyddiol. Roedd yn briod iaith i 94.5% o Foldofiaid ethnig a 97.6% o Rwmaniaid ethnig y wlad, a hefyd yn brif iaith gan 5.8% o Rwsiaid ethnig, 7.7% o Wcreiniaid ethnig, 2.3% o Gagauz ethnig, 8.7% o Fwlgariaid ethnig, a 14.4% o leiafrifoedd ethnig eraill.  Ieithoedd lleiafrifol swyddogol Mewn ardaloedd gyda phoblogaethau sylweddol o leiafrifoedd ethnoieithyddol, rhoddir statws swyddogol i ieithoedd ochr yn ochr \u00e2'r iaith wladwriaethol.  Rwseg Mae gan Rwseg statws \"iaith cyfathrebu rhyng-ethnig\", ac ers y cyfnod Sofietaidd fe'i defnyddir yn aml ar sawl lefel gymdeithasol a llywodraethol. Yn \u00f4l y Syniad Wleidyddol Genedlaethol (2003), mae dwyieithrwydd Rwseg a Rwmaneg yn un o nodweddion cymdeithas Moldofa.Rhoddir statws swyddogol i Rwseg yn\u00a0Gagauzia, rhanbarth yn ne'r wlad lle mae'r mwyafrif o'r boblogaeth yn Gagauz ethnig, a hefyd yn rhanbarth Transnistria yn nwyrain y wlad. Hawliai'r Rwseg yn iaith frodorol gan 380,796 o boblogaeth y wlad (11.25%), a 540,990 (16%) yn ei siarad fel iaith gyntaf yn feunyddiol. Mae'n iaith gyntaf ar gyfer 93.2% o\u00a0Rwsiaid\u00a0ethnig, ac yn briod iaith ar gyfer 4.9% o Foldofiaid, 50.0% o Wcreiniaid, 27.4% o Gagauz, 35.4% o Fwlgariaid, a 54.1% o'r rhai sy'n perthyn i leiafrifoedd ethnig eraill.  Gagauz Mae gan yr iaith Gagauz statws iaith leiafrifol swyddogol yn Gagauzia. Datganodd 137,774 o bobl ei bod yn iaith frodorol ganddynt, ond dim ond 104,890 sy'n ei siarad fel iaith gyntaf.  Wcreineg Mae gan Wcreineg statws swyddogol ar y cyd yn rhanbarth\u00a0Transnistria. Yn y gweddill o'r wlad, datganodd 186,394 o bobl ei bod yn iaith frodorol ganddynt, ac o'r rhain mae 130,114 yn ei siarad fel iaith gyntaf.  Ieithoedd tramor Ers y 1990au mae'r mwyafrif o Foldofiaid yn dysgu Saesneg fel eu prif iaith dramor yn yr ysgol, ond ychydig sydd yn medru'r iaith honno ddigon i allu gyfathrebu ynddi yn hawdd. Weithiau, dysgir\u00a0Ffrangeg, Eidaleg\u00a0neu Sbaeneg\u00a0fel iaith dramor gan ddisgyblion. Defnyddir yr ieithoedd hyn gan ymfudwyr Moldofaidd sydd yn byw yn\u00a0Ffrainc, yr Eidal, Iwerddon, Sbaen, ac y Deyrnas Unedig. Fel arfer, mae ymfudwyr o Foldofa yn dysgu ieithoedd newydd ar \u00f4l cyrraedd mewn gwlad newydd. Mae rhai Moldofiaid yn symud i weithio ym\u00a0Mhortiwgal, Gwlad Groeg, Twrci, Cyprus, a'r\u00a0Almaen\u00a0ac yn dychwelyd i'w mamwlad wedi dysgu Portiwgaleg, Groeg, Tyrceg, ac Almaeneg. Mae'r mwyafrif o Foldofiaid h\u0177n a chanol oed yn ddwyieithog yn Rwmaneg a Rwseg, o ganlyniad i hanes y wlad fel rhan o'r Undeb Sofietaidd ac felly dylanwad cryf gan Rwsia. Mae nifer o ymfudwyr o Foldofa yn byw ac yn gweithio yn Rwsia. Mae nifer\u00a0o'r genhedlaeth iau ym Moldofa, fodd bynnag, heb fedru'r Rwseg yn ddigon da i'w hysgrifennu neu gynnal sgwrs y tu hwnt i lefel sylfaenol. Mae plant ysgol yn dysgu Rwseg am un awr yr wythnos. Mae mwy o sianeli teledu ar gael yn Rwseg nag yn Rwmaneg.  Cyfeiriadau","724":"Y Rwmaneg yw\u00a0iaith swyddogol\u00a0Moldofa, sef yr iaith frodorol gan 76% o'r boblogaeth. Siaredir hefyd fel prif iaith gan leiafrifoedd ethnig eraill. Rhoddir statws rhanbarthol swyddogol i\u00a0Gagauz, Rwseg\u00a0ac\u00a0Wcreineg\u00a0yn\u00a0Gagauzia a\/neu Transnistria.  Iaith swyddogol Yn \u00f4l deddf iaith wladwriaethol 1989, pan oedd Moldofa yn rhan o'r Undeb Sofietaidd, yr iaith Foldofeg yn\u00a0yr wyddor Ladin\u00a0oedd unig iaith swyddogol Gweriniaeth Sosialaidd Sofietaidd Moldofa. Sonir y ddeddf am hunaniaeth ieithyddol cyffredin rhwng y Moldofiaid a'r Rwmaniaid, a'i bwriad oedd i'r Foldofeg fod yn gyfrwng cyfathrebu rhwng holl ddinasyddion y weriniaeth. Ym 1991 dynodir y Rwmaneg yn iaith swyddogol y wladwriaeth annibynnol newydd gan Ddatganiad Annibyniaeth Moldofa.Ym 1994 datganodd Cyfansoddiad Moldofa taw \"iaith genedlaethol Gweriniaeth Moldofa yw'r Foldofeg, a ysgrifennir yn yr wyddor Ladin\".Dyfarnodd Llys Cyfansoddiadol Moldofa ym mis Rhagfyr 2013 bod y Datganiad Annibyniaeth yn cymryd blaenoriaeth dros y Cyfansoddiad, ac felly dylai galw iaith y wladwriaeth yn \"Rwmaneg\".Ystyrai'r rhan fwyaf o ieithyddion bod Rwmaneg llenyddol a Moldofeg yn union yr un faith, a taw ieithenw (glotonym) yw \"Moldofeg\" a ddefnyddir mewn ambell cyd-destun gwleidyddol. Yn 2003, manbwysiadodd llywodraeth gomiwnyddol Moldofa benderfyniad ar \"Syniad Wleidyddol Genedlaethol\", sydd yn datgan taw un o flaenoriaethau'r llywodraeth yw diogelu'r iaith Foldofeg. Parhad oedd hwn o bwyslais wleidyddol yr oes Sofietaidd ar iaith unigryw i Foldofa. Ers Datganiad Annibynniaeth 1991, gelwir yr iaith genedlaethol yn \"Rwmaneg\" mewn ysgolion.Yng nghyfrifiad 2004, datganodd 2,564,542 o bobl (75.8% o boblogaeth y wlad) taw \"Moldofeg\" neu \"Rwmaneg\" oedd eu mamiaith, a bod 2,495,977 (73.8%) ohonynt yn ei siarad fel iaith gyntaf yn feunyddiol. Roedd yn briod iaith i 94.5% o Foldofiaid ethnig a 97.6% o Rwmaniaid ethnig y wlad, a hefyd yn brif iaith gan 5.8% o Rwsiaid ethnig, 7.7% o Wcreiniaid ethnig, 2.3% o Gagauz ethnig, 8.7% o Fwlgariaid ethnig, a 14.4% o leiafrifoedd ethnig eraill.  Ieithoedd lleiafrifol swyddogol Mewn ardaloedd gyda phoblogaethau sylweddol o leiafrifoedd ethnoieithyddol, rhoddir statws swyddogol i ieithoedd ochr yn ochr \u00e2'r iaith wladwriaethol.  Rwseg Mae gan Rwseg statws \"iaith cyfathrebu rhyng-ethnig\", ac ers y cyfnod Sofietaidd fe'i defnyddir yn aml ar sawl lefel gymdeithasol a llywodraethol. Yn \u00f4l y Syniad Wleidyddol Genedlaethol (2003), mae dwyieithrwydd Rwseg a Rwmaneg yn un o nodweddion cymdeithas Moldofa.Rhoddir statws swyddogol i Rwseg yn\u00a0Gagauzia, rhanbarth yn ne'r wlad lle mae'r mwyafrif o'r boblogaeth yn Gagauz ethnig, a hefyd yn rhanbarth Transnistria yn nwyrain y wlad. Hawliai'r Rwseg yn iaith frodorol gan 380,796 o boblogaeth y wlad (11.25%), a 540,990 (16%) yn ei siarad fel iaith gyntaf yn feunyddiol. Mae'n iaith gyntaf ar gyfer 93.2% o\u00a0Rwsiaid\u00a0ethnig, ac yn briod iaith ar gyfer 4.9% o Foldofiaid, 50.0% o Wcreiniaid, 27.4% o Gagauz, 35.4% o Fwlgariaid, a 54.1% o'r rhai sy'n perthyn i leiafrifoedd ethnig eraill.  Gagauz Mae gan yr iaith Gagauz statws iaith leiafrifol swyddogol yn Gagauzia. Datganodd 137,774 o bobl ei bod yn iaith frodorol ganddynt, ond dim ond 104,890 sy'n ei siarad fel iaith gyntaf.  Wcreineg Mae gan Wcreineg statws swyddogol ar y cyd yn rhanbarth\u00a0Transnistria. Yn y gweddill o'r wlad, datganodd 186,394 o bobl ei bod yn iaith frodorol ganddynt, ac o'r rhain mae 130,114 yn ei siarad fel iaith gyntaf.  Ieithoedd tramor Ers y 1990au mae'r mwyafrif o Foldofiaid yn dysgu Saesneg fel eu prif iaith dramor yn yr ysgol, ond ychydig sydd yn medru'r iaith honno ddigon i allu gyfathrebu ynddi yn hawdd. Weithiau, dysgir\u00a0Ffrangeg, Eidaleg\u00a0neu Sbaeneg\u00a0fel iaith dramor gan ddisgyblion. Defnyddir yr ieithoedd hyn gan ymfudwyr Moldofaidd sydd yn byw yn\u00a0Ffrainc, yr Eidal, Iwerddon, Sbaen, ac y Deyrnas Unedig. Fel arfer, mae ymfudwyr o Foldofa yn dysgu ieithoedd newydd ar \u00f4l cyrraedd mewn gwlad newydd. Mae rhai Moldofiaid yn symud i weithio ym\u00a0Mhortiwgal, Gwlad Groeg, Twrci, Cyprus, a'r\u00a0Almaen\u00a0ac yn dychwelyd i'w mamwlad wedi dysgu Portiwgaleg, Groeg, Tyrceg, ac Almaeneg. Mae'r mwyafrif o Foldofiaid h\u0177n a chanol oed yn ddwyieithog yn Rwmaneg a Rwseg, o ganlyniad i hanes y wlad fel rhan o'r Undeb Sofietaidd ac felly dylanwad cryf gan Rwsia. Mae nifer o ymfudwyr o Foldofa yn byw ac yn gweithio yn Rwsia. Mae nifer\u00a0o'r genhedlaeth iau ym Moldofa, fodd bynnag, heb fedru'r Rwseg yn ddigon da i'w hysgrifennu neu gynnal sgwrs y tu hwnt i lefel sylfaenol. Mae plant ysgol yn dysgu Rwseg am un awr yr wythnos. Mae mwy o sianeli teledu ar gael yn Rwseg nag yn Rwmaneg.  Cyfeiriadau","725":"Y Rwmaneg yw\u00a0iaith swyddogol\u00a0Moldofa, sef yr iaith frodorol gan 76% o'r boblogaeth. Siaredir hefyd fel prif iaith gan leiafrifoedd ethnig eraill. Rhoddir statws rhanbarthol swyddogol i\u00a0Gagauz, Rwseg\u00a0ac\u00a0Wcreineg\u00a0yn\u00a0Gagauzia a\/neu Transnistria.  Iaith swyddogol Yn \u00f4l deddf iaith wladwriaethol 1989, pan oedd Moldofa yn rhan o'r Undeb Sofietaidd, yr iaith Foldofeg yn\u00a0yr wyddor Ladin\u00a0oedd unig iaith swyddogol Gweriniaeth Sosialaidd Sofietaidd Moldofa. Sonir y ddeddf am hunaniaeth ieithyddol cyffredin rhwng y Moldofiaid a'r Rwmaniaid, a'i bwriad oedd i'r Foldofeg fod yn gyfrwng cyfathrebu rhwng holl ddinasyddion y weriniaeth. Ym 1991 dynodir y Rwmaneg yn iaith swyddogol y wladwriaeth annibynnol newydd gan Ddatganiad Annibyniaeth Moldofa.Ym 1994 datganodd Cyfansoddiad Moldofa taw \"iaith genedlaethol Gweriniaeth Moldofa yw'r Foldofeg, a ysgrifennir yn yr wyddor Ladin\".Dyfarnodd Llys Cyfansoddiadol Moldofa ym mis Rhagfyr 2013 bod y Datganiad Annibyniaeth yn cymryd blaenoriaeth dros y Cyfansoddiad, ac felly dylai galw iaith y wladwriaeth yn \"Rwmaneg\".Ystyrai'r rhan fwyaf o ieithyddion bod Rwmaneg llenyddol a Moldofeg yn union yr un faith, a taw ieithenw (glotonym) yw \"Moldofeg\" a ddefnyddir mewn ambell cyd-destun gwleidyddol. Yn 2003, manbwysiadodd llywodraeth gomiwnyddol Moldofa benderfyniad ar \"Syniad Wleidyddol Genedlaethol\", sydd yn datgan taw un o flaenoriaethau'r llywodraeth yw diogelu'r iaith Foldofeg. Parhad oedd hwn o bwyslais wleidyddol yr oes Sofietaidd ar iaith unigryw i Foldofa. Ers Datganiad Annibynniaeth 1991, gelwir yr iaith genedlaethol yn \"Rwmaneg\" mewn ysgolion.Yng nghyfrifiad 2004, datganodd 2,564,542 o bobl (75.8% o boblogaeth y wlad) taw \"Moldofeg\" neu \"Rwmaneg\" oedd eu mamiaith, a bod 2,495,977 (73.8%) ohonynt yn ei siarad fel iaith gyntaf yn feunyddiol. Roedd yn briod iaith i 94.5% o Foldofiaid ethnig a 97.6% o Rwmaniaid ethnig y wlad, a hefyd yn brif iaith gan 5.8% o Rwsiaid ethnig, 7.7% o Wcreiniaid ethnig, 2.3% o Gagauz ethnig, 8.7% o Fwlgariaid ethnig, a 14.4% o leiafrifoedd ethnig eraill.  Ieithoedd lleiafrifol swyddogol Mewn ardaloedd gyda phoblogaethau sylweddol o leiafrifoedd ethnoieithyddol, rhoddir statws swyddogol i ieithoedd ochr yn ochr \u00e2'r iaith wladwriaethol.  Rwseg Mae gan Rwseg statws \"iaith cyfathrebu rhyng-ethnig\", ac ers y cyfnod Sofietaidd fe'i defnyddir yn aml ar sawl lefel gymdeithasol a llywodraethol. Yn \u00f4l y Syniad Wleidyddol Genedlaethol (2003), mae dwyieithrwydd Rwseg a Rwmaneg yn un o nodweddion cymdeithas Moldofa.Rhoddir statws swyddogol i Rwseg yn\u00a0Gagauzia, rhanbarth yn ne'r wlad lle mae'r mwyafrif o'r boblogaeth yn Gagauz ethnig, a hefyd yn rhanbarth Transnistria yn nwyrain y wlad. Hawliai'r Rwseg yn iaith frodorol gan 380,796 o boblogaeth y wlad (11.25%), a 540,990 (16%) yn ei siarad fel iaith gyntaf yn feunyddiol. Mae'n iaith gyntaf ar gyfer 93.2% o\u00a0Rwsiaid\u00a0ethnig, ac yn briod iaith ar gyfer 4.9% o Foldofiaid, 50.0% o Wcreiniaid, 27.4% o Gagauz, 35.4% o Fwlgariaid, a 54.1% o'r rhai sy'n perthyn i leiafrifoedd ethnig eraill.  Gagauz Mae gan yr iaith Gagauz statws iaith leiafrifol swyddogol yn Gagauzia. Datganodd 137,774 o bobl ei bod yn iaith frodorol ganddynt, ond dim ond 104,890 sy'n ei siarad fel iaith gyntaf.  Wcreineg Mae gan Wcreineg statws swyddogol ar y cyd yn rhanbarth\u00a0Transnistria. Yn y gweddill o'r wlad, datganodd 186,394 o bobl ei bod yn iaith frodorol ganddynt, ac o'r rhain mae 130,114 yn ei siarad fel iaith gyntaf.  Ieithoedd tramor Ers y 1990au mae'r mwyafrif o Foldofiaid yn dysgu Saesneg fel eu prif iaith dramor yn yr ysgol, ond ychydig sydd yn medru'r iaith honno ddigon i allu gyfathrebu ynddi yn hawdd. Weithiau, dysgir\u00a0Ffrangeg, Eidaleg\u00a0neu Sbaeneg\u00a0fel iaith dramor gan ddisgyblion. Defnyddir yr ieithoedd hyn gan ymfudwyr Moldofaidd sydd yn byw yn\u00a0Ffrainc, yr Eidal, Iwerddon, Sbaen, ac y Deyrnas Unedig. Fel arfer, mae ymfudwyr o Foldofa yn dysgu ieithoedd newydd ar \u00f4l cyrraedd mewn gwlad newydd. Mae rhai Moldofiaid yn symud i weithio ym\u00a0Mhortiwgal, Gwlad Groeg, Twrci, Cyprus, a'r\u00a0Almaen\u00a0ac yn dychwelyd i'w mamwlad wedi dysgu Portiwgaleg, Groeg, Tyrceg, ac Almaeneg. Mae'r mwyafrif o Foldofiaid h\u0177n a chanol oed yn ddwyieithog yn Rwmaneg a Rwseg, o ganlyniad i hanes y wlad fel rhan o'r Undeb Sofietaidd ac felly dylanwad cryf gan Rwsia. Mae nifer o ymfudwyr o Foldofa yn byw ac yn gweithio yn Rwsia. Mae nifer\u00a0o'r genhedlaeth iau ym Moldofa, fodd bynnag, heb fedru'r Rwseg yn ddigon da i'w hysgrifennu neu gynnal sgwrs y tu hwnt i lefel sylfaenol. Mae plant ysgol yn dysgu Rwseg am un awr yr wythnos. Mae mwy o sianeli teledu ar gael yn Rwseg nag yn Rwmaneg.  Cyfeiriadau","730":"Pwnc yr erthygl hon yw'r wlad ar lan ddwyreiniol y M\u00f4r Canoldir. Gweler Twrci (aderyn) am wybodaeth ar yr aderyn.Gweriniaeth yn Ewrop ac Asia yw Gweriniaeth Twrci neu Twrci (Twrceg: T\u00fcrkiye Cumhuriyeti, Cwrdeg: Komara Tirkiy\u00ea). Cyn 1922 yr oedd y wlad yn gartref i Ymerodraeth yr Otomaniaid. Mae Twrci wedi'i lleoli rhwng y M\u00f4r Du a M\u00f4r y Canoldir. Y gwledydd cyfagos yw Georgia, Armenia, Aserbaijan ac Iran i'r dwyrain, Irac a Syria i'r de a Gwlad Groeg a Bwlgaria i'r gorllewin. Ankara yw prifddinas y wlad.  Daearyddiaeth Mae Twrci yn ymestyn ar draws dau gyfandir. Yn Asia y mae'r darn mwyaf, Anatolia, syn ffurfio tua 97% o arwynebedd y wlad (tua 760.000\u00a0km\u00b2). Y 3% arall yw'r rhan sydd yn Ewrop, dwyrain Thracia (23.623\u00a0km\u00b2).  Mynyddoedd uchaf Twrci Mynydd Ararat (B\u00fcy\u00fck A\u011fr\u0131 Da\u011f\u0131) \u2013 5.137 m Buzul Da\u011f\u0131 \u2013 4.135 m S\u00fcphan Da\u011f\u0131 \u2013 4.058 m Ararat Lleiaf (K\u00fc\u00e7\u00fck A\u011fr\u0131 Da\u011f\u0131) \u2013 3.896 m Ka\u00e7kar Da\u011f\u0131 \u2013 3.932 m Erciyes Da\u011f\u0131 \u2013 3.891 m Afonydd pwysicaf K\u0131z\u0131l\u0131rmak \u2013 1.355\u00a0km Ewffrates Sakarya Murat a Karasu, sy'n uno i ffrifio'r Ewffrates Dicle (Tigris) Llynnoedd Van G\u00f6l\u00fc \u2013 3.713\u00a0km\u00b2 Tuz G\u00f6l\u00fc \u2013 1.500\u00a0km\u00b2 (Salzsee) Bey\u015fehir G\u00f6l\u00fc \u2013 656\u00a0km\u00b2 E\u011fridir G\u00f6l\u00fc \u2013 468\u00a0km\u00b2 Ak\u015fehir G\u00f6l\u00fc \u2013 353\u00a0km\u00b2 \u0130znik G\u00f6l\u00fc \u2013 298\u00a0km\u00b2 Ynysoedd G\u00f6k\u00e7eada \u2013 279\u00a0km\u00b2 Marmara Adas\u0131 \u2013 117\u00a0km\u00b2 Bozcaada \u2013 36\u00a0km\u00b2 Uzunada \u2013 25\u00a0km\u00b2 Alibey \u2013 23\u00a0km\u00b2 Hanes Prif erthygl: Hanes TwrciMae gan Dwrci hanes hir a chyfoethog iawn. Mae'r wlad a elwir Twrci heddiw wedi gweld sawl cenedl ac ymerodraeth yn ei meddiannu neu yn ei phreswylio. Yn y mileniau cyn Crist bu'n gartref i ymerodraeth yr Hitiaid. Ceir tystiolaeth bod rhai o lwythi'r Celtiaid wedi treulio amser yn Asia Leiaf hefyd. Yna daeth y Groegiaid i wladychu ardaloedd eang ar arfordiroedd y M\u00f4r Canoldir, M\u00f4r Aegea a'r M\u00f4r Du. O blith y dinasoedd enwog a sefydlwyd ganddynt gellid enwi Caergystennin, Caerdroea, Effesus, Pergamon a Halicarnassus. Rheolwyd y wlad gan yr Ymerodraeth Bersiaidd am gyfnod yn ystod y rhyfela a gwrthdaro rhwng Persia a gwladwriaethau annibynnol Gwlad Groeg, dan arweinyddiaeth Athen. Gwelwyd Alecsander Mawr yn teithio trwyddi ar ei ffordd i orchfygu Babilon, Tyrus, y Lefant ac Asia. O'r 2g CC ymlaen daeth yn raddol i feddiant y Rhufeiniaid a chreuwyd talaith Asia ganddynt ac ychwanegwyd at gyfoeth ac ysblander yr hen ddinasoedd Groegaidd. Am fil o flynyddoedd bron bu'r Ymerodraeth Fysantaidd yn dwyn mantell Rhufain yn Asia Leiaf a'r Dwyrain Canol ond ildio tir fu ei hanes; yn gyntaf rhag Persia, wedyn yr Arabiaid Mwslemaidd ac yn olaf y Tyrciaid eu hunain. Yn y diwedd dim ond Caergystennin ei hun oedd yn aros, er gwaethaf (neu efallai oherwydd) sawl Croesgad aneffeithiol o Ewrop. Cwympodd Caergystennin yn y flwyddyn 1453; trobwynt mawr yn hanes y Gorllewin a'r Dwyrain fel ei gilydd. O hynny ymlaen am dros bedair canrif roedd Constantinople yn brifddinas Ymerodraeth yr Otomaniaid a ymestynnai o'r ffin ag Iran yn y dwyrain i ganolbarth Ewrop a pyrth Budapest a Vienna yn y gorllewin, ac o lannau'r M\u00f4r Du yn y gogledd i arfordir Gogledd Affrica. Yn sgil y Rhyfel Byd Cyntaf, pan ochrodd Twrci \u00e2'r Almaen, cafwyd chwyldro yn Nhwrci a sefydlwyd gweriniaeth seciwlar gan Atat\u00fcrk, \"Tad y Twrci fodern\". Symleiddiwyd yr iaith a throes y wlad ei golygon tua'r gorllewin. Erbyn heddiw mae Twrci yn aelod o NATO ac yn gobeithio ymuno a'r Undeb Ewropeaidd fel aelod llawn ohoni.  Iaith a diwylliant Twrceg yw prif iaith y wlad a siaredir gan bawb, ond yn y dwyrain ceir nifer o siaradwyr Cwrdeg a rhyw faint o siaradwyr Arabeg yn y de-ddwyrain yn ogystal. Mae mwyafrif y trigolion yn Fwslemiaid  Economi Gallery            Dolenni allanol Sefydliadau cyhoeddus Gwasg a Gwybodaeth Archifwyd 2009-04-02 yn y Peiriant Wayback. Sefydliad Ystadegau Twrci Archifwyd 2009-02-21 yn y Peiriant Wayback. Banc Canolog Twrci Archifwyd 2008-12-18 yn y Peiriant Wayback. Trysorlys Twrci Archifwyd 2008-05-13 yn y Peiriant Wayback. Gwasanaethau Diogelwch Swyddfa Cynllunio'r Wladwriaeth Archifwyd 2008-12-20 yn y Peiriant Wayback. Cyngor Ymchwil Dechnolegol a Gwyddonol Twrci Archifwyd 2007-02-12 yn y Peiriant Wayback. Proffeiliau BBC - proffeil Twrci Ffeithlyfr y CIA Economist.com - Twrci Ystadegau ac economi Gweler hefyd Asia Leiaf Rhestr mynyddoedd Twrci","732":"Mae'r ieithoedd Brythonaidd yn ffurfio un o ddwy gangen teulu ieithyddol yr Ieithoedd Celtaidd Ynysol; y llall yw'r Oideleg. Y Cymro a'r ysgolhaig Celtaidd John Rhys a fathodd yr enw Brythoneg o'r gair Cymraeg Brython. Mae'r ieithoedd Brythonaidd yn tarddu o'r iaith Frythoneg, a siaradwyd drwy Brydain, i'r de o Foryd Forth yn ystod Oes yr Haearn a chyfnod y Rhufeiniaid ym Mhrydain. I'r gogledd o Foryd Forth, ystyrir yr iaith Bicteg yn chwaer iaith gan rai ysgolheigion. Yn y 4g a'r 5ed, ymfudodd llawer o Frythoniaid i'r cyfandir: llawer ohonyn nhw i Lydaw. Yn ystod y canrifoedd nesaf, dechreuodd yr iaith ymrannu'n sawl tafodiaith, gan ddatblygu o'r diwedd i'r Gymraeg, Cernyweg, Llydaweg, a Chymbreg. Siaradir y Gymraeg a'r Llydaweg o hyd fel ieithoedd brodorol, tra bod diwygiad yn yr iaith Gernyweg wedi arwain i gynnydd yn siaradwyr yr iaith honno. Mae Cymbrieg wedi ei hen ddisodli gan yr Aeleg a'r Saesneg. Efallai'r oedd gan Ynys Manaw iaith Frythonaidd a gafodd ei disodli gan un Oidelaidd. Oherwydd allfudo, ceir hefyd cymunedau o siaradwyr ieithoedd Brythonaidd yn Lloegr, Ffrainc, a'r Wladfa yn yr Ariannin.  Tras y Frythoneg Roedd ieithyddion cynnar yn amau a oedd ieithoedd teulu'r Frythoneg yn perthyn i deulu'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd oherwydd eu gramadeg a'u geirfa estron. Erbyn heddiw mae'r cysylltiad rhwng y Frythoneg a'r Goideleg, ill dwy yn disgyn o'r Gelteg, wedi ei disgrifio'n helaeth. Disgrifir yr ieithoedd Celteg a siaredid ar Ynys Prydain ac Iwerddon fel ieithoedd y Gelteg Ynysig. Ymhlith hynodion gramadeg disgynyddion y teulu hwn y mae treiglo ac arddodiaid rhediadol. Mae ieithyddion wedi awgrymu mai olion iaith frodorol Ynys Prydain ac Iwerddon yw'r nodweddion hynod yma. Ond gan nad yw ieithoedd Celtaidd eraill Ewrop wedi goroesi nid yw'n bosib cymharu disgynyddion ieithyddol byw Ynysig y Celtiaid gyda disgynyddion unrhyw gangen arall o'r ieithoedd Celtaidd. Ni wyddys i sicrwydd o ba le na sut na phryd y cyrhaeddodd iaith Geltaidd Ynys Prydain. Ymhlith y niferoedd lawer o ddamcaniaethau hawlia rhai arbenigwyr fod y Celtiaid wedi cyrraedd tua 2000 CC. Dadleua eraill iddynt gyrraedd Prydain ac Iwerddon ynghynt fyth gyda lledaeniad amaethyddiaeth ar draws Ewrop. Dadleua eraill bod goresgynwyr Celtaidd wedi dod \u00e2\u2019u diwylliant a\u2019u hiaith ganddynt wedi 700 CC, gan ddisodli\u2019r brodorion, er bod tystiolaeth enetig erbyn hyn i wrthddweud y syniad hwn.  Y ddamcaniaeth a gaiff y gefnogaeth fwyaf ar hyn o bryd yw\u2019r ddamcaniaeth mai'r iaith Geltaidd a'i diwylliant a ymledodd yn hytrach na'r bobl. Ymledodd yn raddol ar draws rhannau helaeth o Ewrop, gan gael ei chymathu gan y brodorion. Tybir y gallasai masnachwyr yr Ewrop yr Iwerydd yng nghanrifoedd olaf Oes y Pres fod yn ffactor bwysig yn y lledu hwn, gan iddynt efallai ddefnyddio Celteg yn 'lingua franca'. Fe wyddys mai'r Frythoneg oedd iaith y rhan fwyaf o Ynys Prydain erbyn dyfodiad y Rhufeiniaid yn y ganrif gyntaf.   Nid oes neb yn si\u0175r a siaradai'r Pictiaid yng Ngogledd Ddwyrain yr Alban iaith cyn-Gelteg ynteu Gelteg. Erbyn hyn dadleua mwyafrif yr ysgolheigion mai iaith Gelteg a siaradai'r Pictiaid. Mae'n bosib hefyd mai iaith Goideleg a siaredid yn y rhannau o arfordir Gorllewin yr Alban sy'n agos at Ogledd Iwerddon.  Nodweddion ieithyddol Gan nad oedd y Frythoneg yn iaith ysgrifenedig tystiolaeth anuniongyrchol yn unig sydd i'w gramadeg a'i geirfa.  Yn fras mae ieithyddion wedi dyfalu bod saith o gyflyrau ar enwau ac ansoddeiriau'r Frythoneg, gan gynnwys y cyflyrau enwol, gwrthrychol, genidol, derbyniol, cyfarchol. Roedd y cyflyrau niferus hyn yn nodweddu ieithoedd Indo-Ewropaidd Gorllewinol yr adeg honno. Roedd gan enwau yn y Frythoneg ffurfiau unigol, deuol a lluosog. Roedd cenedl enw Brythoneg yn wrywaidd, benywaidd neu'n ddiryw. Dylanwad y Rhufeiniaid Daeth newidiadau dirfawr yn sgil dyfodiad y Rhufeiniaid. Roedd llawer ym Mhrydain yn ddwyieithog mewn Lladin a Brythoneg, yn enwedig ar iseldiroedd de Prydain, yn yr ardal sifil Rufeinig (gan gynnwys de-ddwyrain Cymru) a elwid yn \u2018Civitas\u2019.  Lladin oedd iaith dysg mwy na thebyg a'r brif iaith weinyddol, ac iaith lafar yn unig oedd y Frythoneg. Benthycwyd llawer o dermau Lladin i'r Frythoneg. Ond nid oedd dylanwad Lladin ar Frythoneg gymaint ag ydoedd dylanwad Lladin ar ieithoedd Celtaidd eraill yr Ymerodraeth Rufeinig. Roedd gafael yr Ymerodraeth Rufeinig a'r Lladin fel ei gilydd ym Mhrydain yn llai nag ydoedd yng Ng\u00e2l. Wedi i\u2019r Rhufeiniaid adael fe gollodd Lladin ei thir fel iaith lafar ym Mhrydain, er iddi barhau\u2019n iaith ysgrifenedig.Ar yr un pryd yr oedd y Frythoneg yn cael ei thrawsnewid. Gyda dyfodiad y Rhufeiniaid roedd y Frythoneg wedi colli ei statws o fod yn brif iaith arweinyddiaeth rhannau helaeth o Brydain. Roedd presenoldeb iaith arall, sef Lladin, yn ychwanegu at ansefydlogi strwythur y Frythoneg. Cyrhaeddodd Cristnogaeth Brydain yn ystod y cyfnod hwn, gan wanhau awdurdod a dylanwad offeiriaid yr hen grefydd. Yr offeiriaid oedd ceidwaid traddodiad, gan gynnwys dulliau ieithyddol traddodiadol. Yn ystod arhosiad y Rhufeiniaid a'r ddwy ganrif wedi iddynt ymadael bu i ffurfiau gramadegol y Frythoneg ddadfeilio'n helaeth a ffurfiau newydd ddatblygu sy'n nodweddiadol o'r ieithoedd a ddisgynodd o'r Frythoneg.  Disgynyddion y Frythoneg Ymwahanu'r Frythoneg Bu i dafodieithoedd y Frythoneg ddechrau ymwahanu'n ieithoedd gwahanol pan dorrwyd eu hundod daearyddol gan fewnlifiad y Saeson. Torrwyd y cysylltiad rhwng Cymru a Chernyw yn ystod y ganrif a ddilynodd buddugoliaeth y Saeson ym mrwydr Dyrham yn 577. Datblygodd y Gernyweg a'r Gymraeg ar wah\u00e2n. Ymfudodd carfanau o Dde Lloegr i Lydaw ar wahanol adegau. Ymwahanodd eu hiaith hwythau oddi wrth y Frythoneg neu'r Gernyweg gan esgor ar Lydaweg. Torrwyd y cysylltiad \u00e2'r Hen Ogledd pan ymestynnodd brenhiniaeth Northumbria hyd at yr arfordir gorllewinol, tua chanol y 7g. Datblygodd Hen Gymraeg yr Hen Ogledd ar wah\u00e2n i'r Gymraeg tan iddi golli'r dydd i'r Saesneg rywbryd wedi goresgyniad tywysogaethau'r Hen Ogledd. Cymbrieg yw enw'r ieithyddion ar yr iaith hon, ac mae ei h\u00f4l i'w chlywed ar dafodiaith Saesneg pobl Cymbria hyd heddiw. Ar Ynys Manaw ac yng Ngorllewin yr Alban dadleolwyd yr ieithoedd Brythoneg gan ieithoedd Goideleg. Yn Lloegr, De a Dwyrain yr Alban disodlwyd yr ieithoedd Brythoneg gan Saesneg. Gweler hefyd: Trawsnewidiad y Frythoneg i'r Gymraeg  Cymharu datblygiad ieithoedd teulu'r Frythoneg Nid ysgrifennwyd y Gernyweg na'r Llydaweg cyn gynhared \u00e2'r Gymraeg ac ni chafwyd cyhoeddi Beiblau yn eu hieithoedd nac esgor ar wasg argraffu llyfrau cyn gynhared ag y gwnaed yng Nghymru (ym 1827 yr ymddangosodd y Testament Newydd yn Llydaweg). Diflannu bu tynged y Gernyweg erbyn diwedd y 18g ond bod adfywiad wedi digwydd yn hanner olaf yr 20g ymhlith rhai sy'n frwdfrydig dros yr iaith. Amcangyfrifir bod rhyw 1,400,000 o siaradwyr Llydaweg ar ddechrau'r 20g, rhyw 900,000 ohonynt yn siaradwyr Llydaweg uniaith, ond erbyn heddiw prinnach o lawer yw'r siaradwyr Llydaweg, yn enwedig ymysg yr ifainc. Mae'r rhesymau am y dirywiad yn cynnwys polis\u00efau llawdrwm llywodraeth Ffrainc, yn enwedig wedi'r ail ryfel byd yn sgil sefydlu rhai ysgolion Llydaweg eu cyfrwng am y tro cyntaf erioed o dan nawdd y Nats\u00efaid. Dim ond yn ddiweddar y mae'r llywodraeth wedi llunio polis\u00efau caredicach at y Llydaweg a'r ieithoedd eraill llai eu defnydd ond hirhoedlog o fewn ffiniau Ffrainc. Dylanwad y Frythoneg ar Saesneg Mae rhai ieithyddion yn dadlau bod y Frythoneg wedi cael peth dylanwad ar ramadeg y Saesneg. Dadleuant fod y duedd i ddefnyddio'r berfau \"bod\" a \"gwneud\" fel berfau cyfnerthu yn nodweddiadol o'r ieithoedd Celtaidd yn gyffredinol ac fe welir y duedd hon yn Saesneg yn llawer yn fwy amlwg nag yn ieithoedd Almaenaidd eraill. Mae yna hefyd eiriau Brythoneg yn Saesneg. Enghraifft o hyn yw'r gair Saesneg Corgi a ddaw o'r Gymraeg \"Corrach gi\".  Ffynonellau","733":"Mae'r ieithoedd Brythonaidd yn ffurfio un o ddwy gangen teulu ieithyddol yr Ieithoedd Celtaidd Ynysol; y llall yw'r Oideleg. Y Cymro a'r ysgolhaig Celtaidd John Rhys a fathodd yr enw Brythoneg o'r gair Cymraeg Brython. Mae'r ieithoedd Brythonaidd yn tarddu o'r iaith Frythoneg, a siaradwyd drwy Brydain, i'r de o Foryd Forth yn ystod Oes yr Haearn a chyfnod y Rhufeiniaid ym Mhrydain. I'r gogledd o Foryd Forth, ystyrir yr iaith Bicteg yn chwaer iaith gan rai ysgolheigion. Yn y 4g a'r 5ed, ymfudodd llawer o Frythoniaid i'r cyfandir: llawer ohonyn nhw i Lydaw. Yn ystod y canrifoedd nesaf, dechreuodd yr iaith ymrannu'n sawl tafodiaith, gan ddatblygu o'r diwedd i'r Gymraeg, Cernyweg, Llydaweg, a Chymbreg. Siaradir y Gymraeg a'r Llydaweg o hyd fel ieithoedd brodorol, tra bod diwygiad yn yr iaith Gernyweg wedi arwain i gynnydd yn siaradwyr yr iaith honno. Mae Cymbrieg wedi ei hen ddisodli gan yr Aeleg a'r Saesneg. Efallai'r oedd gan Ynys Manaw iaith Frythonaidd a gafodd ei disodli gan un Oidelaidd. Oherwydd allfudo, ceir hefyd cymunedau o siaradwyr ieithoedd Brythonaidd yn Lloegr, Ffrainc, a'r Wladfa yn yr Ariannin.  Tras y Frythoneg Roedd ieithyddion cynnar yn amau a oedd ieithoedd teulu'r Frythoneg yn perthyn i deulu'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd oherwydd eu gramadeg a'u geirfa estron. Erbyn heddiw mae'r cysylltiad rhwng y Frythoneg a'r Goideleg, ill dwy yn disgyn o'r Gelteg, wedi ei disgrifio'n helaeth. Disgrifir yr ieithoedd Celteg a siaredid ar Ynys Prydain ac Iwerddon fel ieithoedd y Gelteg Ynysig. Ymhlith hynodion gramadeg disgynyddion y teulu hwn y mae treiglo ac arddodiaid rhediadol. Mae ieithyddion wedi awgrymu mai olion iaith frodorol Ynys Prydain ac Iwerddon yw'r nodweddion hynod yma. Ond gan nad yw ieithoedd Celtaidd eraill Ewrop wedi goroesi nid yw'n bosib cymharu disgynyddion ieithyddol byw Ynysig y Celtiaid gyda disgynyddion unrhyw gangen arall o'r ieithoedd Celtaidd. Ni wyddys i sicrwydd o ba le na sut na phryd y cyrhaeddodd iaith Geltaidd Ynys Prydain. Ymhlith y niferoedd lawer o ddamcaniaethau hawlia rhai arbenigwyr fod y Celtiaid wedi cyrraedd tua 2000 CC. Dadleua eraill iddynt gyrraedd Prydain ac Iwerddon ynghynt fyth gyda lledaeniad amaethyddiaeth ar draws Ewrop. Dadleua eraill bod goresgynwyr Celtaidd wedi dod \u00e2\u2019u diwylliant a\u2019u hiaith ganddynt wedi 700 CC, gan ddisodli\u2019r brodorion, er bod tystiolaeth enetig erbyn hyn i wrthddweud y syniad hwn.  Y ddamcaniaeth a gaiff y gefnogaeth fwyaf ar hyn o bryd yw\u2019r ddamcaniaeth mai'r iaith Geltaidd a'i diwylliant a ymledodd yn hytrach na'r bobl. Ymledodd yn raddol ar draws rhannau helaeth o Ewrop, gan gael ei chymathu gan y brodorion. Tybir y gallasai masnachwyr yr Ewrop yr Iwerydd yng nghanrifoedd olaf Oes y Pres fod yn ffactor bwysig yn y lledu hwn, gan iddynt efallai ddefnyddio Celteg yn 'lingua franca'. Fe wyddys mai'r Frythoneg oedd iaith y rhan fwyaf o Ynys Prydain erbyn dyfodiad y Rhufeiniaid yn y ganrif gyntaf.   Nid oes neb yn si\u0175r a siaradai'r Pictiaid yng Ngogledd Ddwyrain yr Alban iaith cyn-Gelteg ynteu Gelteg. Erbyn hyn dadleua mwyafrif yr ysgolheigion mai iaith Gelteg a siaradai'r Pictiaid. Mae'n bosib hefyd mai iaith Goideleg a siaredid yn y rhannau o arfordir Gorllewin yr Alban sy'n agos at Ogledd Iwerddon.  Nodweddion ieithyddol Gan nad oedd y Frythoneg yn iaith ysgrifenedig tystiolaeth anuniongyrchol yn unig sydd i'w gramadeg a'i geirfa.  Yn fras mae ieithyddion wedi dyfalu bod saith o gyflyrau ar enwau ac ansoddeiriau'r Frythoneg, gan gynnwys y cyflyrau enwol, gwrthrychol, genidol, derbyniol, cyfarchol. Roedd y cyflyrau niferus hyn yn nodweddu ieithoedd Indo-Ewropaidd Gorllewinol yr adeg honno. Roedd gan enwau yn y Frythoneg ffurfiau unigol, deuol a lluosog. Roedd cenedl enw Brythoneg yn wrywaidd, benywaidd neu'n ddiryw. Dylanwad y Rhufeiniaid Daeth newidiadau dirfawr yn sgil dyfodiad y Rhufeiniaid. Roedd llawer ym Mhrydain yn ddwyieithog mewn Lladin a Brythoneg, yn enwedig ar iseldiroedd de Prydain, yn yr ardal sifil Rufeinig (gan gynnwys de-ddwyrain Cymru) a elwid yn \u2018Civitas\u2019.  Lladin oedd iaith dysg mwy na thebyg a'r brif iaith weinyddol, ac iaith lafar yn unig oedd y Frythoneg. Benthycwyd llawer o dermau Lladin i'r Frythoneg. Ond nid oedd dylanwad Lladin ar Frythoneg gymaint ag ydoedd dylanwad Lladin ar ieithoedd Celtaidd eraill yr Ymerodraeth Rufeinig. Roedd gafael yr Ymerodraeth Rufeinig a'r Lladin fel ei gilydd ym Mhrydain yn llai nag ydoedd yng Ng\u00e2l. Wedi i\u2019r Rhufeiniaid adael fe gollodd Lladin ei thir fel iaith lafar ym Mhrydain, er iddi barhau\u2019n iaith ysgrifenedig.Ar yr un pryd yr oedd y Frythoneg yn cael ei thrawsnewid. Gyda dyfodiad y Rhufeiniaid roedd y Frythoneg wedi colli ei statws o fod yn brif iaith arweinyddiaeth rhannau helaeth o Brydain. Roedd presenoldeb iaith arall, sef Lladin, yn ychwanegu at ansefydlogi strwythur y Frythoneg. Cyrhaeddodd Cristnogaeth Brydain yn ystod y cyfnod hwn, gan wanhau awdurdod a dylanwad offeiriaid yr hen grefydd. Yr offeiriaid oedd ceidwaid traddodiad, gan gynnwys dulliau ieithyddol traddodiadol. Yn ystod arhosiad y Rhufeiniaid a'r ddwy ganrif wedi iddynt ymadael bu i ffurfiau gramadegol y Frythoneg ddadfeilio'n helaeth a ffurfiau newydd ddatblygu sy'n nodweddiadol o'r ieithoedd a ddisgynodd o'r Frythoneg.  Disgynyddion y Frythoneg Ymwahanu'r Frythoneg Bu i dafodieithoedd y Frythoneg ddechrau ymwahanu'n ieithoedd gwahanol pan dorrwyd eu hundod daearyddol gan fewnlifiad y Saeson. Torrwyd y cysylltiad rhwng Cymru a Chernyw yn ystod y ganrif a ddilynodd buddugoliaeth y Saeson ym mrwydr Dyrham yn 577. Datblygodd y Gernyweg a'r Gymraeg ar wah\u00e2n. Ymfudodd carfanau o Dde Lloegr i Lydaw ar wahanol adegau. Ymwahanodd eu hiaith hwythau oddi wrth y Frythoneg neu'r Gernyweg gan esgor ar Lydaweg. Torrwyd y cysylltiad \u00e2'r Hen Ogledd pan ymestynnodd brenhiniaeth Northumbria hyd at yr arfordir gorllewinol, tua chanol y 7g. Datblygodd Hen Gymraeg yr Hen Ogledd ar wah\u00e2n i'r Gymraeg tan iddi golli'r dydd i'r Saesneg rywbryd wedi goresgyniad tywysogaethau'r Hen Ogledd. Cymbrieg yw enw'r ieithyddion ar yr iaith hon, ac mae ei h\u00f4l i'w chlywed ar dafodiaith Saesneg pobl Cymbria hyd heddiw. Ar Ynys Manaw ac yng Ngorllewin yr Alban dadleolwyd yr ieithoedd Brythoneg gan ieithoedd Goideleg. Yn Lloegr, De a Dwyrain yr Alban disodlwyd yr ieithoedd Brythoneg gan Saesneg. Gweler hefyd: Trawsnewidiad y Frythoneg i'r Gymraeg  Cymharu datblygiad ieithoedd teulu'r Frythoneg Nid ysgrifennwyd y Gernyweg na'r Llydaweg cyn gynhared \u00e2'r Gymraeg ac ni chafwyd cyhoeddi Beiblau yn eu hieithoedd nac esgor ar wasg argraffu llyfrau cyn gynhared ag y gwnaed yng Nghymru (ym 1827 yr ymddangosodd y Testament Newydd yn Llydaweg). Diflannu bu tynged y Gernyweg erbyn diwedd y 18g ond bod adfywiad wedi digwydd yn hanner olaf yr 20g ymhlith rhai sy'n frwdfrydig dros yr iaith. Amcangyfrifir bod rhyw 1,400,000 o siaradwyr Llydaweg ar ddechrau'r 20g, rhyw 900,000 ohonynt yn siaradwyr Llydaweg uniaith, ond erbyn heddiw prinnach o lawer yw'r siaradwyr Llydaweg, yn enwedig ymysg yr ifainc. Mae'r rhesymau am y dirywiad yn cynnwys polis\u00efau llawdrwm llywodraeth Ffrainc, yn enwedig wedi'r ail ryfel byd yn sgil sefydlu rhai ysgolion Llydaweg eu cyfrwng am y tro cyntaf erioed o dan nawdd y Nats\u00efaid. Dim ond yn ddiweddar y mae'r llywodraeth wedi llunio polis\u00efau caredicach at y Llydaweg a'r ieithoedd eraill llai eu defnydd ond hirhoedlog o fewn ffiniau Ffrainc. Dylanwad y Frythoneg ar Saesneg Mae rhai ieithyddion yn dadlau bod y Frythoneg wedi cael peth dylanwad ar ramadeg y Saesneg. Dadleuant fod y duedd i ddefnyddio'r berfau \"bod\" a \"gwneud\" fel berfau cyfnerthu yn nodweddiadol o'r ieithoedd Celtaidd yn gyffredinol ac fe welir y duedd hon yn Saesneg yn llawer yn fwy amlwg nag yn ieithoedd Almaenaidd eraill. Mae yna hefyd eiriau Brythoneg yn Saesneg. Enghraifft o hyn yw'r gair Saesneg Corgi a ddaw o'r Gymraeg \"Corrach gi\".  Ffynonellau","735":"Mae'r erthygl yma am y wlad. Am yr ardal o'r cyfandir Affrica, gwelwch De Affrica (rhanbarth).Gweriniaeth yn Affrica sydd yn cynnwys Penrhyn Gobaith Dda yw De Affrica neu De'r Affrig. Gwledydd cyfagos yw Namibia, Botswana, Simbabwe, Mosambic, [Eswatini]] a Lesotho. O holl wledydd cyfandir Affrica, De Affrica yw'r wlad sydd wedi gweld y mewnfudiad mwyaf o bobl o Ewrop, yn arbennig o'r Iseldiroedd a Phrydain, ond hefyd o Ffrainc a'r Almaen. Trefedigaeth Iseldiraidd oedd yna yn y dechreuad, ond cafodd Prydain Fawr Trefedigaeth Penrhyn Gobaith Dda o'r Iseldiroedd ar \u00f4l cytundeb Amiens yn 1805. Yn y 1830au a'r 1840au symudodd ymsefydlwyr Iseldiraidd i barthau y tu fewn yr wlad i sefydlu y Gweriniaethau Boer yn Nhransvaal a'r Dalaith Rydd Oren.  Daearyddiaeth Saif De Affrica ar ran deheuol cyfandir Affrica, wedi ei hamgylchynu ar dair ochr gan y m\u00f4r. Mae gan y wlad dros 2,500\u00a0km (1,553 milltir) o arfordir. Yn y gogledd, mae'n ffinio ar Namibia, Botswana, Simbabwe, Mosambic a Eswatini, tra mae Lesotho yn cael ei hamgylchynu gan Dde Affrica. O gwmpas yr arfordir mae rhimyn gweddol gul o dir isel, er ei fod yn lletach mewn ambell fan, megis talaith KwaZulu-Natal yn y dwyrain. Yng nghanol y wlad mae llwyfandir uchel. Yn rhan orllewinol y llwyfandir yma, ceir y Karoo, sy'n boeth iawn yn yr haf ond yn oer iawn yn y gaeaf. Dim ond dwy afon fawr sydd gan Dde Affrica, Afon Limpopo ac Afon Oren. Mynydd uchaf y wlad yw Njesuthi, sy'n 3,410 metr o uchder. Saif yng ngorllewin y wlad, ar y ff\u00een \u00e2 Lesotho.  Hanes Ceir tystiolaeth archaeolegol fod yr ardal sydd heddiw yn Dde Affrica yn gartref i un grud esblygiad pobol. Darganfuwyd rhai o'r olion dynol hynaf, sy'n dyddio dros 2.5 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l, yn y wlad. Darganfuwyd olion australopithecus africanus yn Taung, Sterkfontein, Swartkrans, a Kromdraai, ac olion australopithecus robustus, sy'n dyddio yn \u00f4l tua 3 miliwn o flynyddoedd, ym Makapansgat. Bu homo habilis, yr offerwr cyntaf, yn byw yn Ne Affrica rhyw 2.3 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l, ac ymddangosodd homo sapiens yn gyntaf yno rhwng 125\u00a0000 a 50\u00a0000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Trigolion cyntaf De Affrica oedd pobl Khoisan, helwyr-gasglwyr y San a bugeiliaid y Khoikhoi. Credir i'r bobl Bantu (hynafiaid y mwyafrif o bobl duon y Dde Affrica fodern) gyrraed tua 100 OC, gan ddod \u00e2 dulliau byw a thechnoleg Oes yr Haearn gynnar i'r rhanbarth gydan nhw. O ganlyniad cafodd y grwpiau ethnig gwreiddiol eu cymhathu neu eu gwthio i ardaloedd ffiniol; heddiw mae eu disgynyddion yn byw yn niffeithdir y Kalahari ym Motswana (San) a de Namibia (Khoikhoi). Y sefydlwyr Ewropeaidd cyntaf yn Ne Affrica oedd yr Iseldirwyr. Yn ystod y Rhyfeloedd Napoleonig yn Ewrop, meddiannodd Ffrainc yr Iseldiroedd, a meddiannodd y Deyrnas Unedig rhanbarth Penrhyn Gobaith Da dwywaith, yn 1795 a 1806. Yn 1814, tua diwedd oes yr ymladd yn Ewrop, prynodd y DU Gwladfa'r Penrhyn o'r Iseldirwyr am \u00a36\u00a0miliwn. Ar \u00f4l 1820 ymfudodd miloedd o Brydeinwyr i Dde Affrica, a mynnon nhw bod cyfraith Brydeinig yn cael ei gorfodi yn y wlad. Daeth Saesneg yn y iaith swyddogol yn 1822, rhoddwyd amddiffyniad i'r Khoikhoi, a diddymwyd caethwasiaeth yn 1833. Yn yr un cyfnod, ymestynnodd y Zulu, dan eu brenin Shaka, eu hawdurdod dros ran helaeth o'r hyn sy'n awr yn Dde Affrica. Teimladau chwerw oedd gan y trigolion o dras Iseldiraedd, a ddaeth i'w handnabod fel y Boeriaid o ganlyniad i'r mesurau hyn, ac arweiniodd hyn at y Daith Fawr, pan fudodd rhyw 10\u00a0000 o Foeriaid i ogledd De Affrica rhwng 1836 a 1838. Mudodd y voortrekkers (rhagredegyddion) yma tua'r dwyrain a'r gogledd, a chyfaneddasant o amgylch yr Afon Oren, yr Afon Vaal, ac yn Natal. Yn dilyn ymosodiadau milwrol yn 1836 gyrron nhw lwyth y Ndebele tu hwnt i'r Afon Limpopo ac yn 1838 trechon nhw'r Zulu ym Mrwydr Afon Bloed cyn sefydlu cyfres o aneddiadau yn y rhanbarth. Meddiannodd y Prydeinwyr, a oedd yn dymuno cadw rheolaeth dros y voortrekkers, ranbarth arfordirol Natal a sefydlwyd Trefedigaeth y Goron yno yn 1843. Gadawodd y mwyafrif o Foeriaid Natal ac aethant i'r gogledd a'r gorllewin, lle sefydlon nhw weriniaethau'r Wladwriaeth Rydd Oren a Thransvaal. Llechfeddiannodd y Prydeinwyr diroedd y Xhosa ar hyd oror dwyreiniol y Penrhyn mewn cyfres o ryfeloedd gwaedlyd. Enillodd llywodraethwr Gwladfa'r Penrhyn, Syr Harry Smith, reolaeth dros diriogaeth yr Afon Oren yn 1848. Ond gwadwyd ei bolis\u00efau imperialaidd gan lywodraeth Brydeinig a oedd yn awyddus i gwtogi ei hymrwymiad yn Ne Affrica. Cydnabu Prydain annibyniaeth Boeriaid y Transvaal yng Nghytundeb Afon Sand yn 1852, ac annibyniaeth y Wladwriaeth Rydd Oren yng Nghytundeb Bloemfontein yn 1854. Erbyn diwedd y 1850au cyfunwyd tiriogaethau Boeriaid y Transvaal tu hwnt i'r Afon Vaal yn swyddogol fel De Affrica, neu Weriniaeth Transvaal. Er ymgeisio'n ofer i uno'r weriniaeth a'r Wladwriaeth Rydd Oren, cadwodd y ddwy weriniaeth Foer gysylltiadau agos yn y blynyddoedd wedi hynny. Ymladdwyd Ail Ryfel y Boer rhwng 1899 a 1902. Ceisiodd yr Ymerodraeth Brydeinig feddiannu tiriogaethau gweriniaethau annibynnol y Boeriaid. Disgwylid y byddai'r rhyfel drosodd mewn ychydig fisoedd, ond llwyddodd y Boeriaid i wrthsefyll byddinoedd yr ymerodraeth am dair blynedd. Yn y diwedd, ymgorfforwyd y gweriniaethau yn yr Ymerodraeth Brydeinig. System yn Ne Affrica o gadw pobl o wahanol hil ar wah\u00e2n oedd Apartheid (Afrikaans, yn golygu \"arwahanrwydd\". Gweithredwyd y system rhwng 1948 a 1994. Dechreuwyd datblygu'r system pan gafodd De Affrica statws dominiwn hunanlywodraethol o fewn yr Ymerodraeth Brydeinig, a daeth i'w llawn d\u0175f wedi 1948. Dechreuwyd cael gwared o'r system mewn cyfres o drafodaethau rhwng 1990 a 1993, gan ddiweddau gydag etholiad cyffredinol 1994, y cyntaf i'w gynnal yn Ne Affrica gyda phawb yn cael pleidlais. Daeth Nelson Mandela yn Arlywydd, a pharhaodd yn y swydd hyd 1999, pan olynwyd ef gan Thabo Mbeki.  Gwleidyddiaeth Taleithiau Ers 1994, mae naw talaith (gyda'u prifddinasoedd):  Gauteng (Johannesburg) KwaZulu-Natal (Pietermaritzburg) Limpopo (Pietersburg) Mpumalanga (Nelspruit) Noord-Kaap (Kimberley) Noordwes (Mafikeng) Oos-Kaap (Bisho) Vrystaat (Bloemfontein) Wes-Kaap (Tref y Penrhyn) Diwylliant Economi Demograffeg Cyfeiriadau","739":"Tywysogaeth a gr\u00ebwyd gan Llywelyn ap Gruffudd ac a gydnabuwyd yn ffurfiol gan Loegr drwy Gytundeb Trefaldwyn ym 1267 oedd Tywysogaeth Cymru. Roedd yn cynnwys, yn fras, gogledd-orllewin a gorllewin Cymru, sef Gwynedd Uwch Conwy, rhan helaeth o'r Berfeddwlad, Powys Fadog a Phowys Wenwynwyn, rhannau o'r diriogaeth a gipiwyd gan Lywelyn oddi ar arglwyddi'r Mers, a Deheubarth; nid oedd yn cynnwys amrywiol arglwyddiaethau'r Mers ei hun (yn fras, dwyrain a de Cymru). Trwy Gytundeb Trefaldwyn, llwyddodd Llywelyn i gael gan y brenin gadarnhad o sylwedd yr hyn a enillasai drwy Gytundeb Pipton, cadarnhad y bu'n rhaid iddo dalu 25,000 marc (\u00a316,666) amdano. Cydnabuwyd ei fod yn Dywysog Cymru a bod ganddo hawl i wrogaeth pob arglwydd Cymreig ac eithrio Maredudd ap Rhys o Ddryslwyn. (Prynodd yr hawl i wrogaeth hwnnw ym 1270.) Caniatawyd iddo feddiant ar Fuellt, Gwrtheyrnion a Brycheiniog a rhoddwyd iddo gyfle i brofi ei hawl i gadw eraill o arglwyddiaethau'r Mers. Roedd sicrhau Cytundeb Trefaldwyn yn orchest fawr oherwydd golygai gydnabod fod Llywelyn wedi creu hanfodion politi Cymreig.O safbwynt cyfansoddiadol, y peth pwysicaf a gyflawnwyd trwy Gytundeb Trefaldwyn oedd iddo, ar sail cydsynio rhwng brenin Lloegr a thywysog Cymru, gydnabod sefydliad a elwir yn Lladin y cytundeb yn principatus Wallie, ymadrodd a fynegir yn gyffredin yn Gymraeg bellach fel \"Tywysogaeth Cymru\". Bu i'r ymadrodd hwn ddau ystyr. Yn gyntaf golygai swydd neu safle swyddogol tywysog Cymru. Eithr yn fwy cyffredin golygai'r diriogaeth y gweithredai tywysog Cymru fel tywysog o'i mewn. Am dair canrif ar \u00f4l 1267 nid oedd ond oddeutu hanner Cymru yn perthyn i'r diriogaeth honno. Yno dechreuwyd defnyddio'r gair \"tywysogaeth\" am Gymru gyfan, nes i'r ymadrodd syml \"Y Dywysogaeth\" ddod o'r diwedd yn ddull cydnabyddedig o gyfeirio at Gymru yn ei chyfanrwydd.Ar \u00f4l goresgyniad Cymru gan Edward I o Loegr daeth i feddiant Coron Lloegr gyda Statud Rhuddlan (1284). Llywodraethid y dywysogaeth yn uniongyrchol gan Goron Lloegr, trwy'r rhwydwaith o gestyll a bwrdeistrefi Seisnig a sefydlwyd ynddi, fel uned ar wah\u00e2n o fewn Cymru. Daeth i ben fel uned weinyddol ym 1542 pan gyfunwyd tywysogaeth Cymru \u00e2 Sir y Fflint a'r Mers, ond daliai rhai i gyfeirio at Gymru gyfan fel \"Tywysogaeth Cymru\" am beth amser, sy'n ddefnydd anghywir o'r term. Er bod etifedd y goron Brydeinig yn derbyn y teitl \"Tywysog Cymru\" yn draddodiadol heddiw, mae hynny heb unrhyw r\u00f4l gyfansoddiadol mewn llywodraethu Cymru. Er bod rhai pobl yn dal i gyfeirio at Gymru fel \"Y Dywysogaeth\", ni ddefnyddir yr enw hwn i gyfeirio at y wlad yn swyddogol heddiw, ond yn hytrach Cymru yn unig a ddefnyddir gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru a Llywodraeth y DU. I nifer o Gymry heddiw mae defnyddio'r term i gyfeirio at Gymru yn cael ei ystyried yn ddatganiad gwleidyddol unoliaethol a\/neu nawddoglyd am ei fod yn awgrymu fod Cymru yn rhanbarth llai na gwlad.  Llywelyn ap Gruffudd Roedd Llywelyn eisoes ym 1258 wedi cymryd arno'i hun deitl a safle tywysog Cymru, a hynny heb geisio s\u00eal bendith brenin Lloegr; byth oddi ar hynny defnyddiasai'r teitl princeps Wallie hyd yn oed mewn dogfennau a oedd wedi eu cyfeirio at y brenin ei hun. Ond fe wyddai Llywelyn o'r gorau y byddai'n rhaid yn y pen draw, am nifer o resymau ymarferol, i'r teitl a gymerasai arno'i hun gael ei gydnabod gan frenin Lloegr. Ac felly ym Mehefin 1265 roedd wedi dechrau mynnu cydnabyddiaeth gan y Saeson i'w safle fel Tywysog Cymru trwy wneud cytundeb \u00e2 Simon de Montfort, arweinydd y barwniaid Seisnig gwrthryfelgar a oedd ar y pryd wedi codi arfau yn erbyn Harri III Fe wnaeth Montfort y cytundeb hwnnw a elwir yn Gytundeb Pipton ar \u00f4l y pentref ym Mrycheiniog lle'r arhosai Llywelyn yn ystod y trafodaethau yn enw'r brenin. Ond pan arwyddwyd ef ym Mehefin 1265 roedd y brenin mewn gwirionedd yn garcharor yn gafael Montfort, a gan nad oedd felly yn \u0175r rhydd prin y gellid ystyried ei fod wedi ymrwymo'n gyfreithlon wrth y cytundeb a wnaed ar ei ran. A gan i Montfort ei hun gael ei orchfygu a'i ladd ym mrwydr Evesham yn Awst 1265 buasai Cytundeb Pipton farw marwolaeth ddyblyg cyn gynted bron ag y gwnaed ef. Ond am Gytundeb Trefaldwyn 1267, fe wnaed hwnnw pan oedd y brenin heb unrhyw amheuaeth yn rhydd i wneud fel y mynnai, a llywiwyd y trafodaethau gan neb llai na chennad y Pab, y Cardinal Ottobon. Dygai'r ddogfen a gynhwysai amodau terfynol y cytundeb nid yn unig s\u00eal y brenin ond s\u00eal cennad y Pab hefyd a s\u00eal yr Arglwydd Edward, etifedd diymwad y brenin. Am resymau cyfreithiol, geiriwyd y cytundeb i'r perwyl bod y brenin yn \"rhoi\" i Lywelyn dywysogaeth Cymru, ond y gwir amdani oedd bod y brenin yn \"rhoi\" teitl roedd Llywelyn eisoes wedi'i gymryd ac wedi'i arfer ers deng mlynedd bron. Felly ni wn\u00e2i'r brenin ddim mewn gwirionedd ond cydnabod fait accompli.Yn \u00f4l diffiniad y cytundeb, roedd tywysogaeth Llywelyn i gynnwys rhyw ychydig mwy na hanner Cymru; yn fras, cynhwysai ogledd-orllewin Cymru a'r gogledd-ddwyrain a'r canolbarth, ond nid de-ddwyrain Cymru na'r de-orllewin na'r arfordir deheuol. Rhennid ei thiroedd yn diroedd roedd Llywelyn i fod yn arglwydd uniongyrchol arnynt ac yn diroedd roedd ef i fod yn ben-arglwydd drostynt. Am y tiroedd a oedd i fod o dan ei benarglwyddiaeth, tiroedd oedd y rheini a ddelid gan arglwyddi o Gymry a ddisgrifir yn y cytundeb fel 'barwniaid Cymreig Cymru'. O'r blaen ystyriasai brenhinoedd Lloegr mai fel prif ddeiliaid iddynt y daliai'r arglwyddi hyn eu tiroedd yng Nghymru, a'u bod felly i dalu gwrogaeth i frenin Lloegr a thyngu llw o ffyddlonder iddo. Ond drwy gytundeb 1267 cydsyniodd Harri III fod \"holl farwniaid Cymreig Cymru\" i ddal eu tiroedd fel prif ddeiliaid i dywysog Cymru, ac mai i'r tywysog felly dylent dalu gwrogaeth a thyngu llw o ffyddlonder. Golygai hyn mai tywysog Cymru o hyn allan a fyddai pennaeth ffiwdal cydnabyddedig \"holl farwniaid Cymreig Cymru\", ac y telid gwrogaeth a thyngu llw o ffyddlonder i frenin Lloegr ar ran tywysogaeth Cymru gan y tywysog ei hun yn unig, gyda golwg ar y tiroedd hynny yng Nghymru a oedd dan ei arglwyddiaeth uniongyrchol a'r rhai a oedd dan ei benarglwyddiaeth. Mewn gair, roedd tywysogaeth Cymru i ffurfio un endid ffiwdal.Darpariaeth bwysig arall yng nghytundeb 1267 oedd honno a bennai fod tywysogaeth Cymru wedi'i \"rhoi\" nid i Lywelyn yn unig, ond i Lywelyn \"a'i etifeddion\". Mewn geiriau eraill bwriadai Llywelyn nid yn unig i dywysogaeth Cymru fod yn endid ffiwdal, ond hefyd yn endid a drosglwyddid i'w ddisgynyddion uniongyrchol ef ac a fyddai drwy hynny yn llai tebygol o gael ei rhannu gan yr ymrafaelion teuluol a fuasai'n nodwedd mor gyffredin yng ngwleidyddiaeth tywysogion y canol oesoedd yng Nghymru. Y dywysogaeth ac Edward I Hyd yn oed cyn marwolaeth Llywelyn, ac mor gynnar \u00e2 haf 1282 penderfynasai Edward I mai doeth fyddai rhoi i nifer o farwniaid Seisnig amlwg ddarnau helaeth o'r tiroedd Cymreig a fforffedwyd, er mwyn llunio ohonynt arglwyddiaethau newydd yn y Mers; y pwysicaf o'r rhain oedd arglwyddiaethau Dinbych, Rhuthun, Maelor ac I\u00e2l, Y Waun, a Cheri a Chedewain, y cwbl yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Ond mae'n amlwg i Edward benderfynu y dylid, yn hytrach na gwahanu oddi wrth Goron Lloegr weddill y tiroedd Cymreig a fforffedwyd, eu troi yn waddol ar gyfer yr etifedd diymwad. Sicrhaodd y nod hwn trwy ddilyn cynsail cynharach. Ym 1254, pan oedd yn hogyn pymtheg oed, derbyniasai Edward ei hun fel etifedd diymwad ei dad waddol o diroedd oddi wrth Harri III a gynhwysai Swydd Gaer ynghyd \u00e2'r holl diroedd a ddaliai'r brenin ar y pryd yng Nghymru. Nodai amodau'r grant fod y tiroedd i'w rhoi i Edward ac i etifeddion ei gorff ar yr amod na chaent \"fyth mo'u gwahanu oddi wrth y Goron, ond eu bod i barhau yn gyfan gwbl yn eiddo i frenhinoedd Lloegr am byth\". Ym 1301 fe roes Edward I i'w etifedd diymwad ei hun, Edward o Gaernarfon, a oedd ar y pryd yn llanc yn nesu at ei ddwy ar bymtheg oed, y cwbl o Swydd Gaer a \"holl diroedd y brenin yng Ngogledd Cymru ... Gorllewin Cymru a De Cymru\", i'w dal \"gan y dywededig Edward a'i etifeddion sef brenhinoedd Lloegr\". Effaith y cyfyngu hwn ar grant 1301 i'r Edward ifanc \"a'i etifeddion sef brenhinoedd Lloegr\" oedd sicrhau na wahenid byth mo'r tiroedd a roddid oddi wrth Goron Lloegr, ac ailadrodd sylwedd yr amod arbennig a roed ar grant 1254 i'r Arglwydd Edward. Mae'n amlwg hefyd fod amodau grant 1301 yn pennu bod Edward o Gaernarfon i ddal ei diroedd \"drwy estyn i'r brenin wasanaeth cyfryw ag y gwelir i'r brenin ei hun ei estyn i'w dad, y brenin Harri\" - cyfeiriad penodol at y modd y daliai'r Arglwydd Edward o dan grant Harri III ym 1254. Statud Cymru 1284 Aeth ugain mlynedd heibio rhwng dyfod tiroedd Llywelyn i ddwylo'r brenin a grant 1301 i Edward o Gaernarfon. Tra bu hen diroedd Llywelyn yng ngafael Edward I roedd e wedi aildrefnu'n helaeth y dull o'u llywodraethu. Corfforwyd y trefniadau newydd mewn deddfwriaeth fanwl a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 1284 ac a adwaenid wedyn fel 'Statud Cymru' (neu 'Statud Rhuddlan'). Gan fod i'r Statud hon le parhaol a phwysig yn hanes cyfansoddiadol Cymru, rhaid fydd crynhoi yma ei phrif nodweddion.Er gwaethaf ei henw nid oedd a wnelo Statud Cymru \u00e2 Chymru gyfan; ymwn\u00e2i'n gyfan gwbl bron \u00e2'r hyn a elwid ynddi yn \"diroedd y brenin yng Nghymru\". Tiroedd oedd y rhain y daethai'r rhelyw ohonynt i ddwylo'r brenin o ganlyniad i gwymp Llywelyn ap Gruffudd: yng ngogledd-ddwyrain, gogledd-orllewin a de-orllewin Cymru. O dan lywodraeth frodorol Gymreig fe'u rhennid yn unedau gweinyddol sylfaenol a elwid yn \"gymydau\". Drwy gyfrwng Statud Cymru unodd Edward I y cymydau a oedd bellach yn eiddo iddo yng ngogledd Cymru i ffurfio unedau gweinyddol rhagorach a alwai ef yn \"siroedd\": Siroedd M\u00f4n, Caernarfon a Meirionnydd yn y gogledd-orllewin a Sir y Fflint yn y gogledd-ddwyrain. At bwrpas gweinyddiaeth gyfreithiol a chyllidol rhoddwyd Sir y Fflint dan awdurdod prif swyddog y sir nesaf, Swydd Gaer. Gelwid y swyddog hwnnw yn \"brifustus Caer\", ac yng Nghaer oedd ei bencadlys. At yr un pwrpas unwyd y tair sir newydd arall yn uned newydd a elwid yn \"Eryri\" neu \"Ogledd Cymru\", a theitl ei phrif swyddog oedd \"prifustus Eryri\" neu \"brifustus Gogledd Cymru\", gyda'i bencadlys yng Nghaernarfon. Yn ogystal \u00e2 chreu'r siroedd newydd roedd Statud Cymru hefyd yn cydnabod bodolaeth dwy sir yn ne-orllewin Cymru: Sir Geredigion a Sir Gaerfyrddin. Roedd y siroedd hyn eisoes yn bodoli cyn llunio'r Statud, ac eisoes wedi eu ffurfio'n uned a elwid \"Gorllewin Cymru\", ac eisoes hefyd dan swyddog a elwid yn \"brifustus Gorllewin Cymru\" a'i bencadlys yng Nghaerfyrddin. Felly, mabwysiadu \"Gorllewin Cymru\" yn unig a wnaeth y Statud, ond bu'n rhaid iddi greu \"Gogledd Cymru\"; ond er bod adeiladwaith \"Gorllewin Cymru\" a Gogledd Cymru\" yn gwahaniaethu oddi wrth ei gilydd mewn rhai manylion, mae'n amlwg fod hanfodion eu trefniadaeth gyfreithiol a gweinyddol yn debyg iawn. Yn olaf roedd yn Statud 1284 nifer o gymalau a newidiai'r gyfraith a oedd i'w gweinyddu o hynny allan yn y tiroedd brenhinol a gynhwysid bellach yn yr unedau \"Gogledd Cymru\", \"Gorllewin Cymru\" a \"Sir y Fflint\". Ymhlith y rhain, y newidiadau pwysicaf oedd cyflwyno i'r unedau hyn nifer sylweddol o ddulliau gweithredu mwyaf nodweddiadol cyfraith gyffredin Lloegr, a dileu rhai, er nad y cwbl o bell ffordd, o hen ddulliau gweithredu'r gyfraith Gymreig frodorol. Mae'n bwysig sylweddoli mai dim ond yn eu hadeiladwaith roedd siroedd Cymru Edward I yn debyg i siroedd Lloegr. Roedd ganddynt eu llys sirol, eu siryf a'u crwneriaid, ac fe'u rhannwyd yn hwndrydau, er nad oedd y rheini yn nhair sir Gogledd Cymru a Sir y Fflint mewn gwirionedd yn ddim ond hen gymydau Cymreig. Ond mewn un ffordd dra arwyddocaol roedd y siroedd Cymreig newydd yn wahanol i siroedd Lloegr. Un o nodweddion hanfodol dull siroedd Lloegr o weithredu oedd bod mwyafrif ohonynt wedi eu dwyn ynghyd gan dynfa ganolog gref y frenhiniaeth Seisnig i ffurfio system sirol gyda chysylltiad agos \u00e2 sefydliadau brenhinol y llywodraeth ganolog yn San Steffan, y trysorlys, y siawnsri a llysoedd y gyfraith gyffredin (Llys Mainc y Brenin a Llys y Pledion Cyffredin). Yn Lloegr cyflwynai siryfion y siroedd eu cyfrifon i'r siecr yn San Steffan; yn Lloegr cychwynnid peirianwaith cyfreithiol y gyfraith gyffredin drwy gyfrwng gwritiau a gyhoeddid yn y siawnsri a nas ceid ond oddi yno; yn Lloegr gweinyddid y gyfraith ar ei lefel uchaf naill ai yn llysoedd y gyfraith gyffredin yn San Steffan neu gan farnwyr o'r llysoedd hynny a \u00e2i ar daith drwy'r siroedd fel barnwyr brawdlys. Yng Nghymru. Ar y llaw arall, nid oedd rhwng y siroedd a sefydlwyd ym 1284 a sefydliadau'r llywodraeth ganolog yn San Steffan gysylltiad o'r math hwn; ni thra-arglwyddiaethid ychwaith ar y siroedd Cymreig gan y sefydliadau hynny. Yng \"Ngogledd Cymru\", er enghraifft, nid i'r siecr yn San Steffan y cyflwynai'r siryfion eu cyfrifon ond yn hytrach i'r trysorlys lleol yng Nghaernarfon. Yng \"Ngogledd Cymru\" cychwynnid peirianwaith y gyfraith gan writiau a gyhoeddid nid yn y siawnsri yn San Steffan ond yn y siawnsri leol yng Nghaernarfon. Yn yr un modd roedd \"sesiynau ustusiaid Gogledd Cymru\" yn cyflawni swyddogaeth llysoedd cyfraith gyffredin Mainc y Brenin a'r Pledion Cyffredin yn ogystal \u00e2 swyddogaeth y llysoedd aseisus yn Lloegr. Er i Statud Cymru felly sefydlu siroedd yn y tiroedd Cymreig a ddaeth i ddwylo Edward I wedi cwymp Llywelyn a chyflwyno iddynt lawer o gyfraith gyffredin Lloegr fe gadwodd lywodraethu'r siroedd hynny a gweinyddu'r gyfraith gyffredin Seisnig ynddynt ar wah\u00e2n i lywodraethu siroedd Lloegr. Trwy hynny fe sefydlodd Statud 1284 gynsail a barhaodd am amser maith yn hanes cyfansoddiadol Cymru. Edward o Gaernarfon Cafodd Edward, wrth dderbyn tiroedd y brenin yng Nghymru ym 1301, dywysogaeth Cymru hefyd, ac o ganlyniad y teitl tywysog Cymru - er na roddwyd na'r dywysogaeth nac ychwaith y teitl yn benodol, na hyd yn oed eu crybwyll yn y siarter. Mae'n amlwg i Edward o Gaernarfon ddod yn dywysog Cymru nid trwy \"eiriau creu\" penodol yn y siarter ond trwy estyn iddo'r amryw diroedd yng Nghymru roedd Llywelyn ap Gruffudd wedi eu dal, gydag ychydig eithriadau, yn dilyn cytundeb 1267. Mae'n amlwg yr ystyrid y tiroedd a'r dywysogaeth yn bethau perthynol i'w gilydd o ganlyniad i'r ffaith fod Llywelyn yn dal y ddeubeth o dan gytundeb Trefaldwyn. Mewn geiriau eraill ystyrid bod tywysogaeth Cymru - y dywysogaeth a dderbyniodd Edward o Gaernarfon ym 1301 - fel sefydliad yn barhad o'r dywysogaeth a sefydlwyd gan Lywelyn ap Gruffudd yng nghytundeb 1267. Symbol o'r parhad oedd yr arwyddnodau a ddefnyddiwyd yn seremoni'r arwisgo, seremoni a gynhelid ar y pryd yn y senedd.  Pan arwisgwyd trydydd tywysog Cymru, Edward, y Tywysog Du, ym 1343, datganai'r siarter a'i creai'n dywysog iddo gael \"ei arwisgo yn \u00f4l y ddefod drwy osod coronig ar ei ben, modrwy aur ar ei fys a gwialen arian yn ei law\". Mae'n sicr fod y cyfeiriad at ddefnyddio'r arwyddnodau hyn \"yn \u00f4l y ddefod\" yn awgrymu iddynt gael eu defnyddio cyn hynny gan Edward o Gaernarfon, ac yn awgrymu o bosib iddynt gael eu defnyddio hefyd gan Lywelyn ap Gruffudd. Gwyddys i sicrwydd fod coronig ymhlith yr arwyddlnodau a wisgid gan Lywelyn: cofnoda croniclwr San Steffan ddarfod dwyn \"coronig aur\" o eiddo Llywelyn o Gymru ymhlith ysbail rhyfel 1282-83 a'i chyflwyno mewn modd urddasol i gysegr Edward y Cyffeswr yn San Steffan gan yr etifedd diymwad ar y pryd, y mab hynaf a oedd yn fyw i'r brenin, sef Alphonso.Derbyniodd Edward o Gaernarfon rai tiroedd yr oedd ef i fod yn arglwydd uniongyrchol arnynt a thiroedd eraill roedd i fod yn ben-arglwydd drostynt. O'r tiroedd dan ei arglwyddiaeth uniongyrchol fel tywysog Cymru, buasai rhai, megis M\u00f4n, Gwynedd a Buellt, o dan arglwyddiaeth uniongyrchol Llywelyn; buasai eraill - rhan o Geredigion, er enghraifft, ac Ystrad Tywi - dan ei ben-arglwyddiaeth. Ond roedd rhai tiroedd a roed dan arglwyddiaeth uniongyrchol tywysog Cymru ym 1301 na fuont erioed yn rhan o dywysogaeth Llywelyn ond a fuasai'n eiddo i frenin Lloegr - cestyll ac arglwyddiaethau Caerfyrddin, Aberteifi a Threfaldwyn er enghraifft. Ar y llaw arall, roedd un ardal bwysig a fu o dan arglwyddiaeth uniongyrchol Llywelyn yn \u00f4l cytundeb 1267 nas rhoddwyd i dywysog Cymru ym 1301, sef cantref Tegeingl, a drosglwyddasid ym 1284 i Sir y Fflint. Ni roddwyd Sir y Fflint i dywysog Cymru ym 1301 am i Edward o Gaernarfon ei derbyn y flwyddyn honno yn rhinwedd ei swydd arall fel Iarll Caer. Ceir mapiau hanesyddol yn dangos Sir y Fflint yn rhan o dywysogaeth Cymru yn y canol oesoedd ond mae hynny'n anghywir, oherwydd er pan sefydlwyd hi ym 1284 fe gydiwyd Sir y Fflint wrth Swydd Gaer, ac felly y bu gydol y canol oesoedd, y tu allan i dywysogaeth Cymru. Mewn gair roedd y rhan fwyaf o'r tiroedd a oedd dan arglwyddiaeth uniongyrchol Edward o Gaernarfon wedi eu lleoli ym mhum sir \"Gogledd\" a \"Gorllewin\" Cymru. Fel Iarll Caer derbyniodd Edward o Gaernarfon wrogaeth yn ogystal \u00e2 llw o ffyddlonder oddi wrth ei denantiaid yn Swydd Gaer ac yn Sir y Fflint. Fel tywysog Cymru fe dderbyniodd wrogaeth a llw o ffyddlonder oddi wrth ei denantiaid ym mhum sir \"Gogledd\" \u00e2 \"Gorllewin\" Cymru. Ond fel tywysog Cymru fe dderbyniodd hefyd wrogaeth a llw o ffyddlonder oddi wrth naw o arglwyddi'r Mers. Roedd pump o'r rheini yn arglwyddi ar arglwyddiaethau yn y Mers a enwir yn benodol mewn cofnod fel Mynwy (Henry o Gaerhirfryn), Rhuthun (Reginald Grey), Dinbych (Henry de Lacey, iarll Lincoln), Maelor ac I\u00e2l (John de Warenne, iarll Surrey) a Cheri a Chedewain (Edmund Mortimer). Arglwyddi ar diroedd nas enwir yn y cofnod oedd y pedwar arall, ond diau y gellir eu hadnabod fel yr arglwyddiaethau a ganlyn yn y Mers: Y Dref Wen (Fulk Fitz Warin), Cemaes (William Martin), Y Waun (Roger Mortimer) a Phowys (Gruffudd de la Pole). Roedd saith o'r naw arglwyddiaeth hyn (y cwbl heblaw Mynwy a Chemaes) wedi eu llunio o diroedd y bu Llywelyn fel tywysog Cymru naill ai yn arglwydd uniongyrchol arnynt neu yn ben-arglwydd drostynt. Gellir cymryd yn ganiataol a priori na thalai tirddeiliaid ffiwdal mawr fel arglwyddi Mers Dinbych (iarll Lincoln) a Maelor (iarll Surrey) wrogaeth am eu harglwyddiaethau yn y Mers hyd yn oed i etifedd diymwad y brenin heb fod y brenin ei hun yn gwybod hynny ac yn cydsynio. Fe gofnodwyd i Henry de Lacey \"dalu gwrogaeth a llw o ffyddlonder i'r tywysog am ei diroedd yn Rhos a Rhufoniog yng Nghymru ar orchymyn y brenin\". Nid unwaith yn unig y digwyddodd y math o wrhau a wnaeth arglwyddi'r Mers gogledd-ddwyrain Cymru ym 1301; gwnaeth eu holynwyr yr un peth i'r tywysog nesaf pan ddyrchafwyd hwnnw ym 1343, ac ailadroddwyd y peth ar amryw achlysuron wedi hynny. Golygai fod arglwyddiaethau newydd y Mers yng ngogledd-ddwyrain Cymru yn cael eu hystyried yn gyfreithiol fel tiroedd \"a ddelid yn uniongyrchol oddi ar dywysog Cymru fel rhan o'i dywysogaeth\". Datblygiad confensiynau'r teitl Daeth Edward o Gaernarfon yn frenin ym 1307. Ni fu ganddo etifedd diymwad hyd 1312 pan aned ei fab Edward. Cr\u00ebwyd y bachgen Edward yn iarll Caer ym 1312 pan nad oedd ond ychydig o ddyddiau oed, ond nis gwnaed yn dywysog Cymru o gwbl, a hynny o bosib oherwydd helyntion teyrnasiad ei dad. Daeth Edward III yn frenin yn ei dro ym 1327. Ni aned ei etifedd diymwad yntau, Edward, y Tywysog Du, hyd 1330. Cr\u00ebwyd hwnnw yn iarll Caer ym 1333 ychydig cyn ei ben blwydd yn dair oed, ond nis gwnaed yn dywysog Cymru hyd 1343 pan oedd yn dair blwydd ar ddeg oed. Awgryma hyn fod rhyw fath o gonfensiwn ar y pryd na wneid etifedd diymwad yn dywysog Cymru hyd onid oedd yn ei arddegau: cofier bod Edward o Gaernarfon yn ddwy ar bymtheg oed bron iawn pan ddaeth yn dywysog Cymru. Bu'r Tywysog Du fyw tan fis Mehefin 1376; ef, trwy ddal y teitl tywysog Cymru am y cyfnod maith o dair blynedd ar ddeg ar hugain, a'i sefydlodd fel y teitl addas ar gyfer etifedd diymwad gorsedd Lloegr. Bu farw'r Tywysog Du flwyddyn bron o flaen ei dad, Edward III, a daeth ei fab Rhisiart o Bordeaux, yn etifedd diymwad. Gwnaed Rhisiart yn dywysog Cymru pan oedd yn naw mlwydd oed; nid oedd ef yn ei arddegau, ond roedd rhesymau arbennig dros roi'r teitl iddo ac yntau mor ifanc. Wedi marwolaeth y Tywysog Du roedd rhywfaint o amheuaeth yn Lloegr fod ei frawd, John o Gaunt, dug Caerhirfryn, yn bwriadu cipio'r orsedd pe bai farw Edward III. Digwyddai bod y senedd yn eistedd pan fu farw'r Tywysog Du; ychydig ddyddiau wedi'i farwolaeth fe ddeisyfodd T\u0177'r Cyffredin ar i Risiart, etifedd y Tywysog Du, gael ei ddwyn i'r senedd i'w gydnabod yn ffurfiol fel gwir etifedd diymwad yr orsedd. A gwnaed hynny. Yna fe ddeisyfodd T\u0177'r Cyffredin ar i'r brenin wneud Rhisiart yn dywysog Cymru, a maes o law, ond nid hyd fis Tachwedd 1376, fe wnaed hynny hefyd. Mae'n amlwg fod T\u0177'r Cyffredin ym 1376 am i Risiart gael ei wneud yn dywysog Cymru er mwyn gwneud yn gwbl glir mai ef oedd etifedd diymwad coron Lloegr. Daeth Rhisiart yn frenin ym mis Mehefin 1377, ond gan ei fod yn ddi-blant nid oedd ganddo etifedd diymwad y gellid ei wneud yn dywysog Cymru. Eithr pan ddiorseddwyd Rhisiart ym 1399 fe wnaed Harri Mynwy, mab ei olynydd, yn dywysog Cymru yn syth: a hynny, mae'n amlwg, er mwyn cadarnhau ei safle fel etifedd diymwad ac fel rhan o'r broses o sicrhau'r olyniaeth o fewn y teulu brenhinol Lancastraidd newydd. Gwrthryfel Glynd\u0175r Prif erthygl: Owain Glynd\u0175r Ym mis Medi 1400, flwyddyn ar \u00f4l i Harri IV feddiannu gorsedd Lloegr, dechreuodd ffrae rhwng Owain Glynd\u0175r a'i gymydog Reginald Grey, 3ydd Barwn Grey de Ruthyn, a ddatblygodd yn gyflym i fod yn wrthryfel dros annibyniaeth i Gymru. Ar 16 Medi, 1400, gweithredodd Owain, a chafodd ei gyhoeddi'n Dywysog Cymru gan ei gefnogwyr. Ar Ddydd G\u0175yl Mathew (23 Medi 1400) llosgodd Glyn D\u0175r dref Rhuthun yn llwyr, heblaw'r castell. Ffurfiodd gynghrair strategol gyda gwrthwynebwyr mwyaf nerthol Harri. Carcharodd Edmund Mortimer, ewythr 5ed Iarll y Mers, a oedd yn hawlio gorsedd Lloegr, ym 1402. Am gyfnod roedd yn rheoli bron y cyfan o Gymru, ond ar \u00f4l 1405 dechreuodd y gwrthryfel edwino'n raddol. Ceir y cofnod olaf am Owain ym 1412, ac nid oes unrhyw sicrwydd am ei hanes ar \u00f4l hynny. Roedd Harri IV wedi marw ym 1413, a'i fab, y tywysog Harri Mynwy, wedi ei olynu ar yr orsedd fel Harri V.  Y dywysogaeth a'r Lancastriaid Erbyn i'r tywysog nesaf, Edward o San Steffan, mab Harri VI, gael ei arwisgo ym Mawrth 1454 yn bum mis oed, roedd gweinyddiaeth y dywysogaeth wedi dirywio. Yno bu cwymp sylweddol mewn incwm, a gallai'r tywysog newydd ddisgwyl oddi wrthi lai na chwarter y \u00a34,000 a dderbyniasai'r Tywysog Du. Bu'r  crebachiad yn nosbarth y taeogion, prif ffynhonnell rhent a threth, yn ergyd drom i incwm y tywysog. Erbyn 1420 roedd y cwbl o drigolion taeogdrefi dwyrain Sir Gaernarfon a de Sir Feirionnydd wedi ffoi o'u cartrefi, ac ofer fu'r ymdrechion i'w gorfodi i \"ail-anheddu eu tiroedd er budd y brenin\". Cyfrifoldeb y llywodraeth ganol oedd y dywysogaeth, ond llinach di-weledigaeth oedd y Lancastriaid at ei gilydd o ran eu polis\u00efau yngl\u0177n \u00e2'r dywysogaeth. Ni pherthyn i bolis\u00efau Cymreig Harri IV y pendantrwydd na'r haelioni achlysurol, a nodweddasai bolisi Edward I. Bu Harri V rywfaint yn fwy egn\u00efol, ond gwaethygodd y sefyllfa wedi'i farwolaeth ym mis Awst 1422. Yn unol \u00e2'i ewyllys, cyflwynwyd teyrnas Lloegr i ofal y dug Humphrey, ei frawd. Roedd gan Humphrey gysylltiadau \u00e2 Chymru ers 1414 pan roddwyd arglwyddiaeth Penfro iddo. Penodwyd ef yn ustus y gogledd ym 1427 ac yn ustus y de ym 1440 a ddangosodd ddiddordeb ysbeidiol yn y dywysogaeth gan feithrin yng Nghymru garfan i'w gefnogi, ond llipa oedd ei arweiniad. Lledodd yr arfer o adbrynu'r sesiwn i siroedd deheuol y dywysogaeth; o'r 52 sesiwn a gofnodwyd yn Sir Gaerfyrddin rhwng 1422 a 1485, dim ond 11 a redodd eu cwrs. Daeth Harri VI i'w oed ym 1437, a chaniataodd i aelodau ei lys ddefnyddio swyddi'r dywysogaeth fel gwobrwyon i'w dilynwyr. Rhwng 1437 a 1440, rhoddwyd dros draean ohonynt i aelodau \"teulu\" y brenin, a hynny am eu hoes. Does ryfedd i drigolion y dywysogaeth ddatgan ym 1440 bod y siroedd Cymreig \"dayly habundeth and increseth in misgovernaunce\". Y C\u00f4d Penyd ac ymddyrchafiad yr uchelwyr Cymreig Ym 1402, yn ystod gwrthryfel Glynd\u0175r, lluniodd y Senedd y C\u00f4d Penyd enwog a waharddai'r Cymry rhag ymgynnull, dal swyddi amlwg, dwyn arfau nac ymwneud \u00e2'r trefi caerog, a gosodwyd yr un gwaharddiadau ar Sais a briodai Gymraes. Pylodd y chwerwedd hiliol a enynnwyd gan y gwrthryfel wrth i'r degawdau fynd yn eu blaenau, a lleihaodd y bwlch rhwng y Cymry a'r Saeson a ail-ledasai o ganlyniad iddo. Serch hynny, am ganrif a mwy eto rhoddwyd y mynegiant i diwn gron wrth-Gymreig bwrdeisiaid Gwynedd. Ym 1431, 1433 a 1447, mynnodd y Senedd gadarnhau'r C\u00f4d Penyd, ac ni symudwyd hwnnw o'r Llyfr Statud tan 1624.  Ond erbyn arwisgiad Edward o San Steffan, a chyda'r llywodraeth ganol ac arglwyddi'r Mers yn cefnu ar eu cyfrifoldebau, roedd gwacter awdurdod yng Nghymru wedi cael ei lenwi  gan yr uchelwyr Cymreig. Yn ystod teyrnasiad Harri VI gosodwyd seiliau ystadau a fyddai'n ganolog yn hanes Cymru am hanner mileniwm; o'r ugain ystad y cofnodwyd ym 1883 eu bod dros wyth mil o hectarau, roedd cnewyllyn pymtheg ohonynt eisoes mewn bod ym 1450. Er bod y C\u00f4d Penyd ar y Llyfr Statud o hyd, roedd y mur rhwng Cymry a Saeson yn graddol chwalu yn haenau uchaf cymdeithas.Roedd hanes un o linachau \u0174yrion Eden, cyff Ednyfed Fychan, yn hynod. Tua 1420, aeth Owain ap Maredudd, \u0175yr Tudur ap Goronwy o F\u00f4n, a nai i Rys ap Gwilym, prif gynghreiriaid Owain Glynd\u0175r, i Lundain i wneud ei ffortiwn. Yno, tua 1431, priododd \u00e2 Chatrin, gweddw Harri V, a hynny'n gyfrinachol. Mabwysiadodd Owain gyfenw, sef enw ei daid, Tudur. Roedd ei feibion, Edmwnd a Siasbar (y ddau yn hanner brodyr i Harri VI) ymhlith pleidwyr selocaf llinach Lancaster. Ym 1452, dyrchafwyd Edmwnd yn iarll Richmond ac fe briododd Margaret Beaufort, gorwyres John o Gaunt. Rhoddwyd iddo'r cyfrifoldeb o ailsefydlu'r awdurdod brenhinol yng ngorllewin Cymru. Bu farw yng Nghaerfyrddin ym 1456 a pharhawyd ei waith gan ei frawd Siasbar, iarll Pembroke. Erbyn 1460 roedd Siasbar wedi casglu cynifer o swyddi yng Nghymru fel ei fod i bob pwrpas yn llywodraethwr y wlad. Y dywysogaeth a'r Iorciaid Cipiodd Edward IV orsedd Lloegr ym 1461 ac fel canlyniad daeth William Herbert yn gyfrifol am Gymru. Yng nghofiant Charles Ross i Edward IV mae angen pymtheg llinell i restru'r cwbl o'r swyddi Cymreig a oedd ym meddiant Herbert. Roedd Edward IV yn fwy egn\u00efol fel rheolwr na'i ragflaenydd, ac ymddengys i Herbert, \u00e2 chefnogaeth y llywodraeth ganol, gael cryn lwyddiant yn ei ymdrechion i wneud Cymru gyfan yn atebol i'w awdurdod. Eiddigedd o awdurdod dilyffethair Herbert yng Nghymru oedd un rheswm pennaf iarll Warwick dros gefnu ar Edward IV ac ymgymryd \u00e2'r ymgyrch i ailorseddu Harri VI ym 1470-71. Warwick a fynnodd ddienyddio Herbert, gweithred a adawodd Edward, wedi iddo gael ei adfer ar \u00f4l ennill brwydr Tewkesbury (lle lladdwyd Edward o San Steffan, tywysog Cymru) heb raglaw yng Nghymru. Sefydlu Cyngor y Tywysog Heb neb egn\u00efol wrth y llyw, \u00e2i Cymru'n fwyfwy terfysglyd. Erbyn 1472, roedd deisebau seneddol gw\u0177r y gororau yn chwerw a chwynfannus. Ceisiodd y brenin lanw'r gwactod trwy sefydlu cyngor i'w aer, Edward, a arwisgwyd \u00e2'r dywysogaeth yn fuan wedi'i eni ym 1471. Ym 1473, ymgartrefodd y cyngor yn Llwydlo, pencadlys iarllaeth March, ac yn y flwyddyn honno cyfarfu Edward \u00e2'r hyn oedd yn weddill o arglwyddi'r Mers gan eu hatgoffa am eu cyfrifoldeb i gadw trefn o fewn eu tiriogaethau. Ni oroesodd cofnodion cyngor Edward ond ymddengys iddo weithredu'n bur effeithlon. Yr amlycaf o'i aelodau oedd perthnasau'r frenhines, llwyth lluosog Woodville. Defnyddiasant eu hawdurdod i danseilio dylanwad teulu Herbert yng Nghymru ac i greu plaid i'w cefnogi yn y Mers. Roedd y brodyr Thomas a William Stanley, y naill yn ustus Caer a'r llall yn stiward \"teulu\" tywysog Cymru, yn flaenllaw ymhlith cynghreiriaid teulu Woodville. Roedd pryder yngl\u0177n \u00e2 grym Anthony Woodville, brawd y frenhines, yng Nghymru yn un o'r ystyriaethau a barodd i Risiart, brawd Edward IV, drawsfeddiannu'r goron oddi ar ei nai, Edward V, ym 1483, un wythnos ar ddeg wedi i Edward V, yn ddeuddeg oed, etifeddu'r goron. Y dywysogaeth a Rhisiart III Daeth y cyngor yn Llwydlo i ben pan etifeddodd tywysog Cymru deyrnas ei dad, a cheisiwyd llenwi'r bwlch trwy roi prif swyddi Cymru i Henry Stafford, dug Buckingham, arglwydd Brycheiniog ac etifedd hawliau mab ieuengaf Edward III.  Ar \u00f4l i Risiart III gymryd y goron, arwisgwyd ei fab deng mlwydd oed Edward o Middleham fel tywysog Cymru ym mis Awst 1483. Ym Medi 1483, cododd dug Buckingham faner gwrthryfel yn Aberhonddu, i bob golwg er mwyn hybu achos Harri Tudur. Nid enynnodd ei wrthryfel unrhyw frwdfrydedd yng Nghymru ac ymhen mis fe'i trechwyd ac fe'i dienyddwyd. Gyda dienyddiad Buckingham, diflannodd unrhyw gydlyniad a fuasai gan weinyddiad Cymru. Yn y gogledd y g\u0175r grymusaf oedd yr ustus, William Stanley, perchennog cadwyn o arglwyddiaethau, gwobrwyon teulu, a chwaraesai'r ffon ddwybig trwy gydol yr ymrysonau dynastig. Yn y de-orllewin, y dyn mawr oedd Rhys ap Thomas, a lynai'n reddfol wrth y Lancastriaeth a fu'n gyfrifol am ddyrchafiad ei deulu. Bu farw'r tywysog Edward ym mis Mawrth neu fis Ebrill 1484, yn gadael Rhisiart III heb etifedd diymwad. Diffygion y drefn weinyddol yng Nghymru a alluogodd Harri Tudur a'i fyddin o bedair mil o Ffrancwyr i lanio'n ddi-wrthwynebiad nid nepell o Aberdaugleddau ac i ymdeithio'n ddi-rwystr drwy Gymru ym mis Awst 1485. Y dywysogaeth a'r Tuduriaid Dominiwn a Thywysogaeth Cymru a'i Mers Yn ei bolis\u00efau Cymreig ni wnaeth Harri VII fawr mwy nag adeiladu ar waith yr Iorciaid. Ym 1489, pan oedd yn dair oed, dyrchafwyd Arthur Tudur, aer y brenin, yn dywysog Cymru. O fewn blwyddyn, roedd ei gyngor ar waith yn Llwydlo o dan arolygiaeth Siasbar Tudur. Bu farw Arthur ym 1502 ac arwisgwyd ei frawd Harri \u00e2'r dywysogaeth ym 1504. Ni ddiddymwyd y cyngor ar farwolaeth Arthur. Goroesodd fel Cyngor y Brenin yn Nominiwn a Thywysogaeth Cymru a'i Mers, a pharh\u00e2i ryw lun arno tan 1688 er na fyddai tywysog Cymru'n bod yn ystod y rhan fwyaf o'r cyfnod 1489-1688. Mynnodd Harri VII, fel y gwnaeth Edward IV, fod arglwyddi'r Mers yn ymrwymo trwy indeintur i gadw trefn o fewn eu tiriogaethau, a gwyddys i Siasbar, arglwydd Penfro a Morgannwg, arwyddo indeintur o'r fath. Siasbar, pensaer llwyddiant ei nai, a gafodd y prif swyddi yn y dywysogaeth a'r Mers. Bu farw Siasbar yn ddietifedd ym 1495 a daeth ei arglwyddiaethau i feddiant y goron. Yn yr un flwyddyn, achubodd y brenin ei gyfle i ddienyddio William Stanley fel bradwr ar sail tystiolaeth eithaf tila. Daeth ei arglwyddiaethau hefyd i feddiant y goron. Ym 1496 penodwyd Rhys ap Thomas yn ustus y dywysogaeth yn y de a rheolodd ei diriogaethau o'i gastell yng Nghaeriw, y trydydd Cymro ers y ddau William Herbert i gael ei benodi i ustusiaeth yng Nghymru. Erbyn 1496 roedd y llifddorau wedi'u hagor ac \u00e2i'r rhan fwyaf o swyddi cyhoeddus Cymru i ddwylo brodorol. Codwyd ambell Gymro'n esgob, er mai gweision sifil o Saeson oedd mwyafrif y dynion a benodwyd gan Harri VII i esgobaethau Cymru. Ym 1496 dyrchafwyd Cymro i Dyddewi am y tro cyntaf ers 1389; cafwyd esgob Cymreig yn Llanelwy ym 1500 ond ni fyddai Cymro ym Mangor tan 1542 nac yn Llandaf tan 1566. Roedd dydd arglwyddi'r Mers yn dirwyn i ben. Pan fu farw Harri VII ym 1509, yr unig arglwyddi grymus a oedd ar \u00f4l yn y Mers oedd dug Buckingham ym Mrycheiniog a Chasnewydd, Charles Somerset yng Nghas-gwent, Crucywel, Rhaglan a G\u0175yr, ac Edward Grey mewn rhan o Bowys. A chymaint o'r Mers yn nwylo'r brenin, ymdebygai'r arglwyddiaethau fwyfwy yn eu gweinyddiaeth i'r dywysogaeth. Diddymwyd iarllaeth March fel uned ar wah\u00e2n ym 1489 a gweinyddwyd hi o hynny ymlaen o dan s\u00eal fawr y brenin. Dyna gam o bwys yn y broses o uno'r dywysogaeth a'r Mers, proses a fyddai'n cael ei chwblhau yn neddfwriaeth 1536, yn ystod teyrnasiad Harri VIII. Y \"Deddfau Uno\" 1536 a 1543 Roedd \"tir Cymru\" yn ei gyfanrwydd cyn pasio Mesur Chwefror 1536 yn cynnwys tair rhan: yn gyntaf, pum sir tywysogaeth Cymru; yn ail, Sir y Fflint, wedi'i chlymu'n weinyddol wrth Swydd Gaer; ac yn drydedd, y Mers, y rhan fwyaf o'i diriogaethau bellach yn nwylo'r goron. Fel rheol gelwid dwy o'r rhain, sef Morgannwg a Phenfro, yn \"siroedd\" ac roedd iddynt rai o nodweddion siroedd, felly roedd Mesur Chwefror 1536 yn eu trin fel pe baent yn siroedd yn union fel y siroedd eraill. Yn siroedd y dywysogaeth a Sir y Fflint y gyfraith Gymreig, yn gymysg \u00e2 dogn helaeth o gyfraith gyffredin Lloegr a gawsai ei chyflwyno gan Statud Cymru 1284, a weinyddid. Yn y Mers y gyfraith a weinyddid oedd \"arfer y Mers\", sef cymysgedd a amrywiai o arglwyddiaeth i arglwyddiaeth o'r gyfraith Gymreig a'r gyfraith Seisnig. Gan fod \"arfer y Mers\" yn cael ei gweinyddu nid yn enw'r brenin ond yn enw arglwydd pob arglwyddiaeth unigol, ffurfiai arglwyddiaethau'r Mers unedau cyfreithiol a oedd tu allan i bob trefn gyfreithiol arall; roeddent felly yn gadwrfeydd ymrannu.Canlyniad mwyaf trawiadol \"Deddf 1536\" oedd i arglwyddiaethau'r Mers, a fuasai hyd hynny yn unedau hunan-gynhaliol heb fod yn ddarostyngedig i unrhyw sir, gael eu dwyn y tu mewn i ffiniau rhyw sir neu'i gilydd trwy eu cynnwys naill ai yn rhai o siroedd Lloegr ynteu yn rhai o siroedd Cymru. Gwnaed y newid mewn tair ffordd:  O 1 Tachwedd 1536 trosglwyddwyd ardaloedd penodol yn y Mers i un o'r tair sir Seisnig a ffiniai \u00e2 nhw sef Amwythig, Henffordd a Chaerloyw. O'r un dyddiad trosglwyddwyd ardaloedd penodol yn y Mers i un o'r pedair sir a fodolai eisoes yn ne Cymru sef Ceredigion, Caerfyrddin, Penfro a Morgannwg, ac ail-luniwyd y pedair sir o dan yr un enwau. O'r un dyddiad unwyd ardaloedd penodol yng ngweddill y Mers i ffurfio pum sir ychwanegol, sef Mynwy, Brycheiniog, Maesyfed, Trefaldwyn a Dinbych.Ar \u00f4l gosod holl arglwyddiaethau'r Mers mewn siroedd fel hyn aeth y Ddeddf rhagddi i ddarparu ar gyfer cyfraith a barn yn y siroedd Cymreig. O'r pum sir ychwanegol a grewyd fe driniwyd un yn wahanol i'r pedair arall. Y sir honno oedd Mynwy. Pennodd Deddf 1536 fod cyfraith a barn ym Mynwy i'w gweinyddu yn Llys Mainc y Brenin a Llys Pledion Cyffredin yn San Steffan ac yn llysoedd y barnwyr aseisus gylchdaith; fod peirianwaith cyfreithiol i'w gychwyn drwy gyhoeddi gwrit yn y siawnsri Seisnig yn San Steffan, a bod siryf Mynwy i gyflwyno ei gyfrifon i'r siecr Seisnig. Mewn gair fe gymathwyd gweinyddiad Sir Fynwy \u00e2 gweinyddiad siroedd cyffredin Lloegr. Ond gyda'r siroedd Cymreig eraill bu pethau'n wahanol. Yn achos y rhain sefydlodd Deddfau 1536 a 1543 drefniadau llywodraeth a oedd mewn rhai ffyrdd arwyddocaol yn bur wahanol i'r trefniadau a weithredai yn Lloegr. Nodwedd ar y deuddeg sir oedd dau sefydliad a oedd yn arbennig i Gymru, sef Cyngor Cymru a'r Gororau a \"Sesiwn Fawr y Brenin yng Nghymru\".Yn \u00f4l Deddf 1543 roedd Cyngor Cymru i gael y \"gallu a'r awdurdod\" i wrando a dyfarnu ar \"yr achosion a'r materion hynny a drosglwyddir iddynt o hyn allan gan ei Fawrhydi'r Brenin fel yr arferent wneud hyd yma\". Mae'r geiriau yn awgrymu bod Cyngor Cymru yn hen sefydliad, am ei fod wedi datblygu o \"gyngor y tywysog\" yn Llwydlo. Y cwbl wnaeth Deddf 1543 oedd ei fabwysiadu a'i gydnabod yn statudol. Gwnaed y trefniadau ar gyfer \"Sesiwn Fawr y Brenin yng Nghymru\" gan Ddeddf 1536 gydag atodiad yn Neddf 1543. Rhoed i'r llysoedd hyn rym i weithredu \"mewn dull mor helaeth a digonol\" \u00e2 Llys Mainc y Brenin, Llys y Pledion Cyffredin a'r llysoedd aseisus yn Lloegr. Roedd y Sesiwn Fawr i'w chynnal ddwywaith y flwyddyn ym mhob sir gan ustus. Roedd pob ustus i fod yn gyfrifol am gr\u0175p o dair sir, a daethpwyd i adnabod pob gr\u0175p o siroedd fel \"cylchdaith\". Roedd peirianwaith y gyfraith i'w gychwyn drwy gyhoeddi gwritiau yn y siawnsr\u00efau lleol yng Nghymru, nid yn San Steffan. Roedd siryfion y siroedd Cymreig i gyflwyno'i gyfrifon i siecrau lleol yng Nghymru, nid i'r siecr Seisnig.Gallai'r enw \"Deddfau Uno\" (teitl a roddwyd iddynt gan Owen Morgan Edwards ym 1901) fod yn gamarweiniol os cyfeirir at Gymru'n uno \u00e2 Lloegr. Ar y llaw arall, mae'r enw yn un dilys os ei ddiben yw cyfeirio at y dywysogaeth yn uno \u00e2'r Mers. Gellir cyfiawnhau dweud, fodd bynnag, i Ddeddfau 1536 a 1543 wneud tri pheth tuag at gymathu Cymru a Lloegr mewn ystyr gyfansoddiadol:  Rhoes y ddwy Ddeddf Gymru o dan un gyfraith unffurf, sef cyfraith gyffredin a chyfraith statudol Lloegr, yn lle'r amryw gyfreithiau a weinyddid ynddi gynt. O 24 Mehefin 1541 fe ddiddymwyd unwaith ac am byth hynny o'r gyfraith Gymreig a oedd ar \u00f4l. Pennai Deddf 1536 fod holl siroedd Cymru, ynghyd \u00e2 phrif dref pob sir (ac eithrio prif dref Sir Feirionnydd) i gael eu cynrychioli yn y senedd, a deddfodd Deddf 1543 fod \"holl ddeiliaid y brenin ... yng Nghymru ...\" o hynny allan \"i gael eu trethu ac i fod yn gyfrifol am gyfrannu tuag at bob cymhorthdal a thaliadau eraill a bennir gan D\u0177'r Cyffredin yn unrhyw un o'r dywededig seneddau\". Pennai Deddf 1543 fod ustusiaid heddwch i'w penodi ym mhob un o \"ddeuddeg sir Cymru\".A hefyd:  Deddfwyd mai Saesneg fyddai unig iaith llysoedd Cymru ac na ch\u00e2i'r sawl a ddefnyddiai'r Gymraeg (hynny yw, y sawl heb fedru'r Saesneg) unrhyw swydd gyhoeddus yn nhiriogaethau'r brenin. Ni fyddai'n rhaid i Gymry ddeisebu am lythyrau dinasyddiaeth fel petaent yn wladychwyr o dramor. Y dywysogaeth ar \u00f4l 1543 Golygai estyn peirianwaith cyfreithiol a gweinyddol tywysogaeth Cymru dros Gymru gyfan ddiddymu'r hen wahaniaethau o ran llywodraeth rhwng y dywysogaeth a'r Mers, a golygai hynny mai'r un bellach o safbwynt cyfansoddiadol oedd \"Cymru\" a \"thywysogaeth Cymru\". Adlewyrchwyd y newid hwn yn iaith gyfoes ail hanner yr 16g: daeth yr ymadrodd \"tywysogaeth Cymru\" a hyd yn oed y term \"y dywysogaeth\" ar ei ben ei hun i gael eu defnyddio'n gyfystyr \u00e2 \"Chymru\". Ac felly mae cofnod a ddyddiwyd 9 Mai 1574 yng Nghofnodion y Cyfrin Gyngor yn s\u00f4n am \"gylchdeithiau\" barnwrol Cymru fel \"y cylchdeithiau yn y dywysogaeth honno\". Cyfeiria cofnod arall dyddiedig 27 Mai 1582 at esgobion Cymru fel \"yr esgobion sy'n byw yn y dywysogaeth honno\". Pan benodwyd John Rastall yn ustus \"cylchdaith\" Caerfyrddin ym 1569 cyfeiriai'r llythyr penodi at ei swydd fel swydd \"ustus siroedd Caerfyrddin, Penfro a Cheredigion yn nhywysogaeth Cymru\".O safbwynt cyfansoddiadol fe agorodd Deddfau 1536 a 1543 gyfnod yn hanes Cymru a barhaodd am bron dri chan mlynedd. Daeth y cyfnod i ben pan basiwyd ym 1830 (1 William 4 c. 70) Ddeddf seneddol a alwyd yn \"Ddeddf er sicrhau gweinyddu mwy effeithiol ar y gyfraith yn Lloegr a Chymru\". Bu'n gyfnod pan weithredai Cymru fel uned lywodraeth ar ei phen ei hun ac ar wah\u00e2n i Loegr o ran gweinyddu cyfraith a barn: \"ei bod yn fuddiol dwyn i ben yr awdurdod cyfreithiol ar wah\u00e2n ... yn Nhywysogaeth Cymru\" yw'r ail o'r ddau reswm dros Ddeddf 1830 a nodir yn y rhaglith iddi.Serch y defnydd hynny o'r term \"tywysogaeth Cymru\" i ddisgrifio Cymru gyfan, nid oedd r\u00f4l gyfansoddiadol bellach gan y tywysog yng Nghymru ar \u00f4l Deddfau 1536 a 1543. Teitl yn unig yw \"tywysog Cymru\" ers teyrnasiad Harri VIII.  Tywysogion Cymru mewn enw yn unig Harri Stuart, mab Iago I g. 19 Chwefror 1594; cr. yn d. Cymru 4 Mehefin 1610; b.f. 6 Tachwedd 1612. Siarl Stuart, mab Iago I g, 19 Tachwedd 1600; cr. yn d. Cymru 3 Tachwedd 1616; esg. fel Siarl I, brenin Lloegr a'r Alban 27 Mawrth 1625. Siarl Stuart, mab Siarl I g, 29 Mai 1630; cr. yn d. Cymru c.1630; esg. fel Siarl II 29 Mai 1660. Si\u00f4r, mab Si\u00f4r I g. 30 Hydref 1683; cr. yn d. Cymru 27 Medi 1714; esg. fel Si\u00f4r II 11 Mehefin 1727. Frederick, mab Si\u00f4r II g. 20 Ionawr 1707; cr. yn d. Cymru 8 Ionawr 1729; b.f. 20 Mawrth 1751. Si\u00f4r, mab Frederick tywysog Cymru g. 24 Mai 1738; cr. yn d. Cymru 20 Ebrill 1751; esg. fel Si\u00f4r III 25 Hydref 1760. Si\u00f4r, mab Si\u00f4r III g. 12 Awst 1762; cr. yn d. Cymru 19 Awst 1762; pen. fel Rhaglyw Dywysog 5 Ionawr 1811; esg. fel Si\u00f4r IV 29 Ionawr 1820. Albert Edward, mab Victoria g. 9 Tachwedd 1841; cr. yn d. Cymru 4 Rhagfyr 1841; esg. fel Edward VII 22 Ionawr 1901. Si\u00f4r, mab Edward VII g. 3 Mehefin 1865; cr. yn d. Cymru 9 Tachwedd 1901; esg. fel Si\u00f4r V 6 Mai 1910. Edward, mab Si\u00f4r V g. 23 Mehefin 1894; cr. yn d. Cymru 23 Mehefin 1910; esg. fel Edward VIII 20 Ionawr 1936. Siarl, mab Elizabeth II g. 14 Tachwedd 1948; cr. yn d. Cymru 26 Gorffennaf 1958. Nodiadau Cyfeiriadau","740":"Actores, awdures a chynhyrchydd ffilm a theledu, Seisnig oedd Sylvia Anderson (n\u00e9e Thamm, 27 Mawrth 1927 \u2013 15 Mawrth 2016) oedd yn fwyaf adnabyddus am ei gwaith gyda Gerry Anderson, ei g\u0175r rhwng 1960 ac 1981.Yn ogystal \u00e2 chyd-greu a chyd-ysgrifennu eu cyfresi teledu yn ystod y 1960au a'r 1970au, prif gyfraniad Anderson oedd datblygu'r cymeriadau a dylunio'r gwisgoedd. Byddai'n cyfarwyddo'r sesiynau recordio llais yn rheolaidd, ac yn lleisio rhai cymeriadau benywaidd a phlant, yn arbennig y cymeriad Lady Penelope yn Thunderbirds. Fe ysgarodd y cwpl ar ddechrau'r 1980au ar \u00f4l iddynt wahanu am 5 mlynedd.Bu farw Anderson ar 15 Mawrth 2016, yn 88 mlwydd oed, yn dilyn salwch byr. Bywyd cynnar Ganwyd Anderson yn Ne Llundain, Lloegr ar 27 Mawrth 1927. Roedd ei thad yn focsiwr penigamp a'i mam yn wniadwraig.Ar \u00f4l graddio o Ysgol Economeg a Gwyddor Gwleidyddiaeth Llundain gyda gradd mewn economeg a chymdeithaseg, daeth yn  weithiwr cymdeithasol. Ymfudodd i'r Unol Daleithiau i fyw gyda'i g\u0175r cyntaf, golffiwr Americanaidd. Tra oedd yn America, gweithiodd fel newyddiadurwr. Gyrfa Ar \u00f4l dychwelyd i'r Deyrnas Unedig gyda merch, ymunodd Anderson a'r cwmni newydd ond byrhoedlog, Polytechnic Films fel ysgrifenyddes yn 1957. Yno, cyfarfu Gerry Anderson, golygydd a chyfarwyddwr. Yr un flwyddyn, yn dilyn cwymp Polytechnic, ffurfiodd Anderson a Arthur Provis gwmni AP Films, ac fe ymunodd \u00e2 nhw ar fwrdd cyfarwyddwr y cwmni newydd, ynghyd \u00e2'i chydweithwyr John Read a Reg Hill. Priododd y cwpl yn 1960, ac ar \u00f4l hynny, cafodd ddyletswyddau ehangach ar waith cynhyrchu.Fe ddaeth partneriaeth greadigol yr Andersons i ben pan chwalodd eu priodas yn ystod cynhyrchu cyfres gyntaf Space: 1999 yn 1975. Cyhoeddodd Gerry ei fwriad i wahanu ar noswaith y parti cloi, ac yn dilyn hynny fe wnaeth Sylvia dorri ei chysylltiad gyda'r cwmni, a oedd erbyn hyn wedi ei ailenwi gyda'r enw Group Three. Yn 1983, cyhoeddodd nofel gyda'r teitl Love and Hisses ac yn 1994, fe ail-gydiodd yn ei rhan yn lleisio Lady Penelope ar gyfer pennod o Absolutely Fabulous. Bu'n gweithio fel chwilotwr talent yn Llundain ar gyfer HBO am 30 mlynedd.Cyhoeddwyd ei hunangofiant Yes M'Lady gyntaf yn 1991; a fe'i hail-gyhoeddwyd fel My FAB Years yn 2007 gyda deunydd newydd i gynnwys hanes diweddaraf, fel ei gwaith yn ymgynghorydd cynhyrchu ar yr addasiad ffilm o Thunderbirds yn 2004. Rhyddhawyd My FAB Years ar ffurf CD yn 2010, wedi ei leisio gan Anderson.Yn 2013, gweithiodd Anderson gyda'i merch Dee, cantores jazz, ar syniad newydd am raglen deledu o'r enw \"The Last Station\". Fe wnaethon nhw sefydlu ymgyrch godi arian torfol ar Indiegogo er mwyn i ddilynwyr gyfrannu a bod yn rhan o'r gyfres. Roedd Anderson yn adnabyddus hefyd am ei gwaith elusennol, yn enwedig yn cefnogi Gofal Cancr y Fron a Barnardo's.Yn 2015, teithiodd Anderson i'r Eidal i dderbyn Gwobr Pulcinella i gydnabod ei gyrfa mewn cynhyrchu teledu. Bywyd personol Cafodd ddau blentyn gyda Gerry Anderson: merch. Dee Anderson a mab, Gerry Anderson Jr. Teledu AP Films The Adventures of Twizzle (1957\u201359) \u2013 cynorthwyydd cynhyrchu Torchy the Battery Boy (first series) (1960) \u2013 cynorthwyydd cynhyrchu Four Feather Falls (1960) \u2013 cynorthwyydd cynhyrchu Supercar (1961\u201362) \u2013 cyfarwyddwr deialog, artist llais Fireball XL5 (1962\u201363) \u2013 artist llais Stingray (1964\u201365) \u2013 cynorthwyydd cynhyrchu Thunderbirds (1965\u201366) \u2013 datblygu cymeriadau, artist llais Century 21 Captain Scarlet and the Mysterons (1967\u201368) \u2013 datblygu cymeriadau, artist llais Joe 90 (1968\u201369) \u2013 datblygu cymeriadau, artist llais The Secret Service (1969) \u2013 datblygu cymeriadau, artist llais UFO (1970\u201371) \u2013 dylunydd gwisgoedd Group Three The Protectors (1972\u201374) \u2013 cynorthwyydd cynhyrchu Space: 1999 (1975\u201377) \u2013 cynhyrchydd (\"Year One\") ITV Studios and Pukeko Pictures Thunderbirds Are Go! (2015) \u2013 artist llais (fel Great Aunt Sylvia) Ffilmyddiaeth Crossroads to Crime (1960) \u2013 cynorthwyydd cynhyrchu Thunderbirds Are Go (1966) \u2013 cyd-awdur, cyd-gynhyrchydd, artist llais Thunderbird 6 (1968) \u2013 cyd-awdur, cyd-gynhyrchydd, artist llais Doppelg\u00e4nger (1969) a.k.a. Journey to the Far Side of the Sun (US title) \u2013 cyd-awdur, cyd-gynhyrchydd Thunderbirds (2004) \u2013 ymgynghorydd cynhyrchiad Thunderbirds Are Go (2015) \u2013 artist llais Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol Archifwyd 2016-03-17 yn y Peiriant Wayback. Sylvia Anderson ar wefan yr Internet Movie Database","741":"Actores, awdures a chynhyrchydd ffilm a theledu, Seisnig oedd Sylvia Anderson (n\u00e9e Thamm, 27 Mawrth 1927 \u2013 15 Mawrth 2016) oedd yn fwyaf adnabyddus am ei gwaith gyda Gerry Anderson, ei g\u0175r rhwng 1960 ac 1981.Yn ogystal \u00e2 chyd-greu a chyd-ysgrifennu eu cyfresi teledu yn ystod y 1960au a'r 1970au, prif gyfraniad Anderson oedd datblygu'r cymeriadau a dylunio'r gwisgoedd. Byddai'n cyfarwyddo'r sesiynau recordio llais yn rheolaidd, ac yn lleisio rhai cymeriadau benywaidd a phlant, yn arbennig y cymeriad Lady Penelope yn Thunderbirds. Fe ysgarodd y cwpl ar ddechrau'r 1980au ar \u00f4l iddynt wahanu am 5 mlynedd.Bu farw Anderson ar 15 Mawrth 2016, yn 88 mlwydd oed, yn dilyn salwch byr. Bywyd cynnar Ganwyd Anderson yn Ne Llundain, Lloegr ar 27 Mawrth 1927. Roedd ei thad yn focsiwr penigamp a'i mam yn wniadwraig.Ar \u00f4l graddio o Ysgol Economeg a Gwyddor Gwleidyddiaeth Llundain gyda gradd mewn economeg a chymdeithaseg, daeth yn  weithiwr cymdeithasol. Ymfudodd i'r Unol Daleithiau i fyw gyda'i g\u0175r cyntaf, golffiwr Americanaidd. Tra oedd yn America, gweithiodd fel newyddiadurwr. Gyrfa Ar \u00f4l dychwelyd i'r Deyrnas Unedig gyda merch, ymunodd Anderson a'r cwmni newydd ond byrhoedlog, Polytechnic Films fel ysgrifenyddes yn 1957. Yno, cyfarfu Gerry Anderson, golygydd a chyfarwyddwr. Yr un flwyddyn, yn dilyn cwymp Polytechnic, ffurfiodd Anderson a Arthur Provis gwmni AP Films, ac fe ymunodd \u00e2 nhw ar fwrdd cyfarwyddwr y cwmni newydd, ynghyd \u00e2'i chydweithwyr John Read a Reg Hill. Priododd y cwpl yn 1960, ac ar \u00f4l hynny, cafodd ddyletswyddau ehangach ar waith cynhyrchu.Fe ddaeth partneriaeth greadigol yr Andersons i ben pan chwalodd eu priodas yn ystod cynhyrchu cyfres gyntaf Space: 1999 yn 1975. Cyhoeddodd Gerry ei fwriad i wahanu ar noswaith y parti cloi, ac yn dilyn hynny fe wnaeth Sylvia dorri ei chysylltiad gyda'r cwmni, a oedd erbyn hyn wedi ei ailenwi gyda'r enw Group Three. Yn 1983, cyhoeddodd nofel gyda'r teitl Love and Hisses ac yn 1994, fe ail-gydiodd yn ei rhan yn lleisio Lady Penelope ar gyfer pennod o Absolutely Fabulous. Bu'n gweithio fel chwilotwr talent yn Llundain ar gyfer HBO am 30 mlynedd.Cyhoeddwyd ei hunangofiant Yes M'Lady gyntaf yn 1991; a fe'i hail-gyhoeddwyd fel My FAB Years yn 2007 gyda deunydd newydd i gynnwys hanes diweddaraf, fel ei gwaith yn ymgynghorydd cynhyrchu ar yr addasiad ffilm o Thunderbirds yn 2004. Rhyddhawyd My FAB Years ar ffurf CD yn 2010, wedi ei leisio gan Anderson.Yn 2013, gweithiodd Anderson gyda'i merch Dee, cantores jazz, ar syniad newydd am raglen deledu o'r enw \"The Last Station\". Fe wnaethon nhw sefydlu ymgyrch godi arian torfol ar Indiegogo er mwyn i ddilynwyr gyfrannu a bod yn rhan o'r gyfres. Roedd Anderson yn adnabyddus hefyd am ei gwaith elusennol, yn enwedig yn cefnogi Gofal Cancr y Fron a Barnardo's.Yn 2015, teithiodd Anderson i'r Eidal i dderbyn Gwobr Pulcinella i gydnabod ei gyrfa mewn cynhyrchu teledu. Bywyd personol Cafodd ddau blentyn gyda Gerry Anderson: merch. Dee Anderson a mab, Gerry Anderson Jr. Teledu AP Films The Adventures of Twizzle (1957\u201359) \u2013 cynorthwyydd cynhyrchu Torchy the Battery Boy (first series) (1960) \u2013 cynorthwyydd cynhyrchu Four Feather Falls (1960) \u2013 cynorthwyydd cynhyrchu Supercar (1961\u201362) \u2013 cyfarwyddwr deialog, artist llais Fireball XL5 (1962\u201363) \u2013 artist llais Stingray (1964\u201365) \u2013 cynorthwyydd cynhyrchu Thunderbirds (1965\u201366) \u2013 datblygu cymeriadau, artist llais Century 21 Captain Scarlet and the Mysterons (1967\u201368) \u2013 datblygu cymeriadau, artist llais Joe 90 (1968\u201369) \u2013 datblygu cymeriadau, artist llais The Secret Service (1969) \u2013 datblygu cymeriadau, artist llais UFO (1970\u201371) \u2013 dylunydd gwisgoedd Group Three The Protectors (1972\u201374) \u2013 cynorthwyydd cynhyrchu Space: 1999 (1975\u201377) \u2013 cynhyrchydd (\"Year One\") ITV Studios and Pukeko Pictures Thunderbirds Are Go! (2015) \u2013 artist llais (fel Great Aunt Sylvia) Ffilmyddiaeth Crossroads to Crime (1960) \u2013 cynorthwyydd cynhyrchu Thunderbirds Are Go (1966) \u2013 cyd-awdur, cyd-gynhyrchydd, artist llais Thunderbird 6 (1968) \u2013 cyd-awdur, cyd-gynhyrchydd, artist llais Doppelg\u00e4nger (1969) a.k.a. Journey to the Far Side of the Sun (US title) \u2013 cyd-awdur, cyd-gynhyrchydd Thunderbirds (2004) \u2013 ymgynghorydd cynhyrchiad Thunderbirds Are Go (2015) \u2013 artist llais Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol Archifwyd 2016-03-17 yn y Peiriant Wayback. Sylvia Anderson ar wefan yr Internet Movie Database","742":"Iaith Geltaidd sy'n frodorol i'r Alban yw Gaeleg yr Alban neu Gaeleg (Gaeleg: G\u00e0idhlig [\u02c8ga\u02d0lik\u02b2]). Mae'n gangen Goedeleg o'r ieithoedd Celtaidd. Datblygodd Gaeleg yr Alban, fel Gwyddeleg a Manaweg, o Wyddeleg Canol, ac felly mae'n tarddu o Hen Wyddeleg.  Nifer y siaradwyr Dangosodd Cyfrifiad y Deyrnas Unedig 2001 fod 58,652 (1.2% o boblogaeth yr Alban, tair oed a throsodd) o bobl yn y Alban yn medru'r Aeleg i ryw raddau bryd hynny, Ynysoedd Allanol Heledd yw cadarnle'r iaith. Yn \u00f4l y cyfrifiad, bu gostyngiad o 7,300 yn siaradwyr yr Aeleg ers 1991. Mae ymdrechion i wella'r sefyllfa ac mae'r nifer o bobl ifanc sy'n medru'r iaith wedi codi.Nid yw'r Aeleg yn iaith swyddogol yn yr Undeb Ewropeaidd, nac yn y Deyrnas Unedig ychwaith, lle nad oes iaith swyddogol de jure hyd yn oed. Serch hynny, cydnabyddir yr iaith yn iaith frodorol yn \u00f4l y Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Ieithoedd Lleiafrifol (European Charter for Regional or Minority Languages), sydd wedi'i gadarnhau gan Lywodraeth y DU. Yn ogystal, mae Deddf Gaeleg yr Alban (Yr Alban) 2005 yn rhoi cydnabyddiaeth swyddogol i'r iaith, drwy hynny yn sefydlu corff datblygu iaith swyddogol, sef B\u00f2rd na G\u00e0idhlig (Bwrdd Gaeleg yr Alban).Tu allan i'r Alban, mae tafodieithoedd o'r iaith, a elwir yn Aeleg Canada yn bodoli yng Nghanada ar Ynys Cape Breton ac ardaloedd arunig yn Nova Scotia. Mae gan yr amrywiad yma ryw 2,000 o siaradwyr, sy'n cyfrannu at 1.3% o boblogaeth yr Ynys.Yn y tabl isod, data'r cyfrifiad yw ffigurau 1755\u20132001, a ddyfynnir gan MacAuley. Daw ffigurau siaradwyr Gaeleg 2011 o dabl KS206SC Cyfrifiad 2011 a ffigurau'r boblogaeth gyfan o dabl KS101SC. Sylwer mai ffigurau am rai 3 oed a throsodd yw rhai'r siaradwyr a chyfrifir y canrannau gan ddefnyddio'r boblogaeth oed 3 a throsodd.  Cyfundrefn enwau Ond am Gaeleg yr Alban, gellir cyfeirio at yr iaith hefyd yn Gaeleg. Yn yr Alban, yngenir y gair Gaelic, wrth gyfeirio at Aeleg yr Alban yn benodol, yn  \u02c8gal\u026ak (galyg), ond tu allan i'r Alban, yngenir y gair fel arfer yn  \u02c8\u0261e\u026al\u0268k (geilyg). Ni ddylid cymysgu Gaeleg yr Alban gyda Sgoteg, sy'n cyfeirio at fath o'r Saesneg a siaredir yn draddodiadol yn Iseldiroedd yr Alban. Cyn y 15fed canrif, cyfeiriwyd at y math o iaith yma yn Inglis (\"Saesneg\/English\"), a chyfeiriwyd at Aeleg yr Alban yn Scottis (\"Gaeleg yr Alban\/Scottish\"). Ond ers y 15fed canrif hwyr, daeth yn fwyfwy cyffredin i gyfeirio at Aeleg yr Alban yn Erse (\"Gwyddeleg\/Irish\") ac iaith \"frodorol\" Iseldiroedd yr Alban yn Scottis. Heddiw, cydnabyddir Gaeleg yr Alban yn iaith wahanol i Wyddeleg, felly na ddefnyddir y gair Erse wrth gyfeirio at Aeleg yr Alban ragor.  Ynganu Mae gan y mwyafrif o dafodieithodd Gaeleg rhwng wyth a naw prif lafariad ( [i e \u025b a o \u0254 u \u0264 \u026f]), a all fod naill ai'n hir neu'n fur. Hefyd, dwy lafariad wannach sydd, ( [\u0259 \u026a]), a fydd yn fyr bob tro. Er bod rhai llafariaid yn drwynol iawn, mae trwynoldeb gwahaniaethol yn brin. Mae rhyw naw deusain ac ambell deirsain. Mae gan y rhan fwyaf o gytseiniaid ffurfiau daflodol a didaflodi, gan gynnwys system doreithiog o seiniau tawdd, trwynol a chrych (tair sain \"l\" gyferbyniol, tair \"n\" gyferbyniol a thair \"r\" gyferbyniol). Mae'r ffrwydrolion  [b d\u032a \u0261], a fu'n lleisiol, wedi colli eu lleisio felly mae'r cyferbyniad erbyn hyn yn un anadlu, rhwng  [p t\u032a k]dianadl a  [p\u02b0 t\u032a\u02b0 k\u02b0] anadlog. Mewn llawer o dafodieithoedd, caiff y ffrwydrolion hyn eu lleisio drwy ynganu eilaidd ar \u00f4l gytsain drwynol, e.e. doras  ('drws')  [t\u032a\u0254\u027e\u0259s\u032a] ond an doras ('y drws') as  [\u0259n\u032a\u02e0 d\u032a\u0254\u027e\u0259s\u032a] neu  [\u0259 n\u032a\u02e0\u0254\u027e\u0259s\u032a]. Mewn rhai ymadroddion sefydlog, collwyd y ffurfiau cysefin, fel an-dr\u00e0sta ('nawr') o an tr\u00e0th-sa \"yr amser\". Ynghanol ac ar ddiwedd gair, mae'r ffrwydrolion anadlog yn rhaganadlog yn hytrach nag anadlog.  Gramadeg Yn debyg i'r Gymraeg a'r ieithoedd Celtaidd eraill, mae gan Aeleg yr Alban nifer o nodweddion teipolegol diddorol:  Berf-goddrych-gwrthrych yw trefn sylfaenol y geiriau mewn brawddeg syml sy'n cynnwys berf gryno, nodwedd deipolegol sy'n eithaf prin ymhlith ieithoedd y byd. Rhedeg arddodiaid: mae'r ffurfiau cymhleth yn tarddu o uniad arddodiad \u00e2 rhagenw Cystrawennau rhagenwol i ddangos meddiant a pherchnogaeth:Tha taigh agam \u2014 \"Mae t\u0177 gennyf\" (sef, \"Mae t\u0177 wrthyf\") Tha an cat sin le Iain - \"Mae'r gath honno gan Iain, Iain biau'r gath honno\" (sef, \"Mae y gath yna gan Iain\")Rhagenwau pwysleisiol: Mae modd defnyddio ffurfiau pwysleisiol ymhob cystrawen ragenwol.Tha cat agadsa ach tha c\u00f9 agamsa \u2013 \"Mae cath gennyt ti ond mae ci gennyf i\" Treigladau Rhan allweddol o ramadeg yr Aeleg yw'r treigladau. Nodir y treiglad meddal drwy ychwanegu h ar \u00f4l llythyren:  caileag \u2192 chaileag \"merch\", beag \u2192 bheag \"bach\", faca \u2192 fhaca \"gwelodd\", snog \u2192 shnog \"neis\"Nid yw'r orgraff yn dangos treiglad meddal l, n nac r, ac nid yw'n effeithio ar eiriau sy'n dechrau \u00e2 llafariad nac ar eiriau sy'n dechrau ag sg, sm, sp, nac st. Ar y llaw arall, mae meinhau neu daflodoli yn newid cytsain ar ddiwedd gair drwy ysgrifennu'r llythyren i o'i blaen, fel arfer:  facal \u2192 facail \"gair\", balach \u2192 balaich \"bachgen\", \u00f2ran \u2192 \u00f2rain \"c\u00e2n\", \u00f9rlar \u2192 \u00f9rlair \"llawr\"Bydd meinhau yn aml yn newid llafariad sillaf olaf gair hefyd:  cailleach \u2192 caillich \"hen wraig\", ce\u00f2l \u2192 ci\u00f9il \"cerddoriaith\", fiadh \u2192 f\u00e9idh \"carw\", cas \u2192 cois \"troed\"Nid yw meinhau'n effeithio ar eiriau sy'n gorffen \u00e2 llafariad (e.g. b\u00e0ta \"boat\") neu ar gytseiniaid sydd eisoes yn fain (e.g. sr\u00e0id \"street\"). Gellir esbonio y rhan fwyaf o achosion o feinhau cytsain yn hanesyddol fel dylanwad taflodol llafariad blaen (megis -i) o flaen y gytsain yng nghyfnodau cynnar yr iaith. Er bod y llafariad hon wedi diflannu erbyn hyn, mae'r effaith ar y gytsain ar ei h\u00f4l yn parhau. Yn yr un modd y c\u00e2i cytsain gychwynnol ei threiglo'n feddal gan lafariad olaf y gair blaenorol, ond nid yw hon yn dal i fod yn yr iaith fodern.Mae llawer o gytseiniaid ar ddiwedd geiriau wedi diflannu yn natblygiad Gaeleg yr Alban hefyd, ac mae olion y cytseiniaid hyn i'w gweld wrth ychwanegu llythrennau megis n-, h- a t- at eiriau ar \u00f4l y fannod a'r rhagenwau meddiannol, er enghraifft, athair \"tad\", a h-athair \"ei thad\", ar n-athair \"ein tad\", an t-athair \"y tad\".  Cyfeiriadau Gweler hefyd Geiriaduron Gaeleg yr Alban","743":"Iaith Geltaidd sy'n frodorol i'r Alban yw Gaeleg yr Alban neu Gaeleg (Gaeleg: G\u00e0idhlig [\u02c8ga\u02d0lik\u02b2]). Mae'n gangen Goedeleg o'r ieithoedd Celtaidd. Datblygodd Gaeleg yr Alban, fel Gwyddeleg a Manaweg, o Wyddeleg Canol, ac felly mae'n tarddu o Hen Wyddeleg.  Nifer y siaradwyr Dangosodd Cyfrifiad y Deyrnas Unedig 2001 fod 58,652 (1.2% o boblogaeth yr Alban, tair oed a throsodd) o bobl yn y Alban yn medru'r Aeleg i ryw raddau bryd hynny, Ynysoedd Allanol Heledd yw cadarnle'r iaith. Yn \u00f4l y cyfrifiad, bu gostyngiad o 7,300 yn siaradwyr yr Aeleg ers 1991. Mae ymdrechion i wella'r sefyllfa ac mae'r nifer o bobl ifanc sy'n medru'r iaith wedi codi.Nid yw'r Aeleg yn iaith swyddogol yn yr Undeb Ewropeaidd, nac yn y Deyrnas Unedig ychwaith, lle nad oes iaith swyddogol de jure hyd yn oed. Serch hynny, cydnabyddir yr iaith yn iaith frodorol yn \u00f4l y Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Ieithoedd Lleiafrifol (European Charter for Regional or Minority Languages), sydd wedi'i gadarnhau gan Lywodraeth y DU. Yn ogystal, mae Deddf Gaeleg yr Alban (Yr Alban) 2005 yn rhoi cydnabyddiaeth swyddogol i'r iaith, drwy hynny yn sefydlu corff datblygu iaith swyddogol, sef B\u00f2rd na G\u00e0idhlig (Bwrdd Gaeleg yr Alban).Tu allan i'r Alban, mae tafodieithoedd o'r iaith, a elwir yn Aeleg Canada yn bodoli yng Nghanada ar Ynys Cape Breton ac ardaloedd arunig yn Nova Scotia. Mae gan yr amrywiad yma ryw 2,000 o siaradwyr, sy'n cyfrannu at 1.3% o boblogaeth yr Ynys.Yn y tabl isod, data'r cyfrifiad yw ffigurau 1755\u20132001, a ddyfynnir gan MacAuley. Daw ffigurau siaradwyr Gaeleg 2011 o dabl KS206SC Cyfrifiad 2011 a ffigurau'r boblogaeth gyfan o dabl KS101SC. Sylwer mai ffigurau am rai 3 oed a throsodd yw rhai'r siaradwyr a chyfrifir y canrannau gan ddefnyddio'r boblogaeth oed 3 a throsodd.  Cyfundrefn enwau Ond am Gaeleg yr Alban, gellir cyfeirio at yr iaith hefyd yn Gaeleg. Yn yr Alban, yngenir y gair Gaelic, wrth gyfeirio at Aeleg yr Alban yn benodol, yn  \u02c8gal\u026ak (galyg), ond tu allan i'r Alban, yngenir y gair fel arfer yn  \u02c8\u0261e\u026al\u0268k (geilyg). Ni ddylid cymysgu Gaeleg yr Alban gyda Sgoteg, sy'n cyfeirio at fath o'r Saesneg a siaredir yn draddodiadol yn Iseldiroedd yr Alban. Cyn y 15fed canrif, cyfeiriwyd at y math o iaith yma yn Inglis (\"Saesneg\/English\"), a chyfeiriwyd at Aeleg yr Alban yn Scottis (\"Gaeleg yr Alban\/Scottish\"). Ond ers y 15fed canrif hwyr, daeth yn fwyfwy cyffredin i gyfeirio at Aeleg yr Alban yn Erse (\"Gwyddeleg\/Irish\") ac iaith \"frodorol\" Iseldiroedd yr Alban yn Scottis. Heddiw, cydnabyddir Gaeleg yr Alban yn iaith wahanol i Wyddeleg, felly na ddefnyddir y gair Erse wrth gyfeirio at Aeleg yr Alban ragor.  Ynganu Mae gan y mwyafrif o dafodieithodd Gaeleg rhwng wyth a naw prif lafariad ( [i e \u025b a o \u0254 u \u0264 \u026f]), a all fod naill ai'n hir neu'n fur. Hefyd, dwy lafariad wannach sydd, ( [\u0259 \u026a]), a fydd yn fyr bob tro. Er bod rhai llafariaid yn drwynol iawn, mae trwynoldeb gwahaniaethol yn brin. Mae rhyw naw deusain ac ambell deirsain. Mae gan y rhan fwyaf o gytseiniaid ffurfiau daflodol a didaflodi, gan gynnwys system doreithiog o seiniau tawdd, trwynol a chrych (tair sain \"l\" gyferbyniol, tair \"n\" gyferbyniol a thair \"r\" gyferbyniol). Mae'r ffrwydrolion  [b d\u032a \u0261], a fu'n lleisiol, wedi colli eu lleisio felly mae'r cyferbyniad erbyn hyn yn un anadlu, rhwng  [p t\u032a k]dianadl a  [p\u02b0 t\u032a\u02b0 k\u02b0] anadlog. Mewn llawer o dafodieithoedd, caiff y ffrwydrolion hyn eu lleisio drwy ynganu eilaidd ar \u00f4l gytsain drwynol, e.e. doras  ('drws')  [t\u032a\u0254\u027e\u0259s\u032a] ond an doras ('y drws') as  [\u0259n\u032a\u02e0 d\u032a\u0254\u027e\u0259s\u032a] neu  [\u0259 n\u032a\u02e0\u0254\u027e\u0259s\u032a]. Mewn rhai ymadroddion sefydlog, collwyd y ffurfiau cysefin, fel an-dr\u00e0sta ('nawr') o an tr\u00e0th-sa \"yr amser\". Ynghanol ac ar ddiwedd gair, mae'r ffrwydrolion anadlog yn rhaganadlog yn hytrach nag anadlog.  Gramadeg Yn debyg i'r Gymraeg a'r ieithoedd Celtaidd eraill, mae gan Aeleg yr Alban nifer o nodweddion teipolegol diddorol:  Berf-goddrych-gwrthrych yw trefn sylfaenol y geiriau mewn brawddeg syml sy'n cynnwys berf gryno, nodwedd deipolegol sy'n eithaf prin ymhlith ieithoedd y byd. Rhedeg arddodiaid: mae'r ffurfiau cymhleth yn tarddu o uniad arddodiad \u00e2 rhagenw Cystrawennau rhagenwol i ddangos meddiant a pherchnogaeth:Tha taigh agam \u2014 \"Mae t\u0177 gennyf\" (sef, \"Mae t\u0177 wrthyf\") Tha an cat sin le Iain - \"Mae'r gath honno gan Iain, Iain biau'r gath honno\" (sef, \"Mae y gath yna gan Iain\")Rhagenwau pwysleisiol: Mae modd defnyddio ffurfiau pwysleisiol ymhob cystrawen ragenwol.Tha cat agadsa ach tha c\u00f9 agamsa \u2013 \"Mae cath gennyt ti ond mae ci gennyf i\" Treigladau Rhan allweddol o ramadeg yr Aeleg yw'r treigladau. Nodir y treiglad meddal drwy ychwanegu h ar \u00f4l llythyren:  caileag \u2192 chaileag \"merch\", beag \u2192 bheag \"bach\", faca \u2192 fhaca \"gwelodd\", snog \u2192 shnog \"neis\"Nid yw'r orgraff yn dangos treiglad meddal l, n nac r, ac nid yw'n effeithio ar eiriau sy'n dechrau \u00e2 llafariad nac ar eiriau sy'n dechrau ag sg, sm, sp, nac st. Ar y llaw arall, mae meinhau neu daflodoli yn newid cytsain ar ddiwedd gair drwy ysgrifennu'r llythyren i o'i blaen, fel arfer:  facal \u2192 facail \"gair\", balach \u2192 balaich \"bachgen\", \u00f2ran \u2192 \u00f2rain \"c\u00e2n\", \u00f9rlar \u2192 \u00f9rlair \"llawr\"Bydd meinhau yn aml yn newid llafariad sillaf olaf gair hefyd:  cailleach \u2192 caillich \"hen wraig\", ce\u00f2l \u2192 ci\u00f9il \"cerddoriaith\", fiadh \u2192 f\u00e9idh \"carw\", cas \u2192 cois \"troed\"Nid yw meinhau'n effeithio ar eiriau sy'n gorffen \u00e2 llafariad (e.g. b\u00e0ta \"boat\") neu ar gytseiniaid sydd eisoes yn fain (e.g. sr\u00e0id \"street\"). Gellir esbonio y rhan fwyaf o achosion o feinhau cytsain yn hanesyddol fel dylanwad taflodol llafariad blaen (megis -i) o flaen y gytsain yng nghyfnodau cynnar yr iaith. Er bod y llafariad hon wedi diflannu erbyn hyn, mae'r effaith ar y gytsain ar ei h\u00f4l yn parhau. Yn yr un modd y c\u00e2i cytsain gychwynnol ei threiglo'n feddal gan lafariad olaf y gair blaenorol, ond nid yw hon yn dal i fod yn yr iaith fodern.Mae llawer o gytseiniaid ar ddiwedd geiriau wedi diflannu yn natblygiad Gaeleg yr Alban hefyd, ac mae olion y cytseiniaid hyn i'w gweld wrth ychwanegu llythrennau megis n-, h- a t- at eiriau ar \u00f4l y fannod a'r rhagenwau meddiannol, er enghraifft, athair \"tad\", a h-athair \"ei thad\", ar n-athair \"ein tad\", an t-athair \"y tad\".  Cyfeiriadau Gweler hefyd Geiriaduron Gaeleg yr Alban","747":"Gweler Cymru a'r Ail Ryfel Byd am effaith y rhyfel ar Gymru.Yr Ail Ryfel Byd oedd y rhyfel mwyaf eang a chostus mewn hanes. Bu ymladd ar draws rhan helaeth o'r byd, o Norwy hyd ynys Gini Newydd, ac amcangyfrifir i tua 60 miliwn o bobl gael eu lladd neu farw o newyn a achoswyd gan y rhyfel. Ar un ochr yn y rhyfel roedd y Deyrnas Unedig a'r Gymanwlad Brydeinig, Ffrainc, yr Unol Daleithiau, yr Undeb Sofietaidd a Tsieina, gyda nifer o wledydd llai. Cyfeirir at yr ochr yma yn aml fel \"y Cyngheiriaid\". Ar yr ochr arall roedd yr Almaen, yr Eidal a Siapan, gyda nifer o wledydd llai. Prif ardaloedd y brwydro oedd Ewrop, Dwyrain Asia a'r Cefnfor Tawel. Nid oes cytundeb ar union ddyddiad dechrau'r rhyfel. Y dyddiad mwyaf cyffredin a dderbynnir yw 1 Medi 1939, pan ymosododd yr Almaen ar Wlad Pwyl, gyda Phrydain a Ffrainc yn cyhoeddi rhyfel ar yr Almaen ddau ddiwrnod yn ddiweddarach. Mae eraill yn crybwyll y 7 Gorffennaf 1937 fel dyddiad dechrau'r rhyfel, pan ymosododd Siapan ar Tsieina ac eraill wedyn yn nodi Mawrth 1939 a'r adeg yr aeth byddinoedd Hitler i mewn i Prague, Tsiecoslofacia. Dim ond yn 1941 y daeth y rhyfel yn wirioneddol fyd-eang. Ym Mehefin y flwyddyn honno, ymosododd yr Almaen ar yr Undeb Sofietaidd, tra ym mis Rhagfyr ymosododd Japan ar lynges yr Unol Daleithiau yn Pearl Harbor. Yn fuan wedyn, cyhoeddodd yr Almaen ryfel ar yr Unol Daleithiau i gefnogi Japan. Ystyrir fel rheol fod y rhyfel wedi dod i ben ar 2 Medi 1945, pan ildiodd Japan i'r Cyngheiriaid. Roedd technoleg filwrol wedi datblygu yn sylweddol ers y Rhyfel Byd Cyntaf, ac roedd awyrennau wedi dod yn llawer mwy pwysig. Daeth cyrchoedd awyr ar ddinasoedd y gelyn yn elfen bwysig yn strategaeth y ddwy ochr, ac roedd hyn yn un o'r rhesyymau fod y cyfanswm colledion ymhlith y boblogaeth sifil yn llawer uwch yn y rhyfel yma nag yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Daeth y rhyfel i ben pan ollyngodd America fomiau atomig ar ddinasoedd Hiroshima a Nagasaki yn Japan. Yn ystod y rhyfel hwn lladdwyd miliynau o bobl yng ngwersylloedd crynhoi a gwersylloedd difa yr Almaen. Lladdwyd tua 6 miliwn o Iddewon yn yr Holocost, a niferoedd llai ond sylweddol o nifer o grwpiau eraill. Erbyn diwedd y rhyfel, yr Unol Daleithiau a'r Undeb Sofietaidd oedd y ddau b\u0175er mawr, gan osod patrwm a barhaodd am rai degawdau. Rhannwyd yr Almaen yn ddwy, rhaniad a barhaodd hyd 1990. Er i'r hen bwerau ymerodrol fel y Deyrnas Unedig a Ffrainc fod ar yr ochr fuddugol, caswant eu gwanhau yn sylweddol gan y rhyfel, ac yn ystod yr ugain mlynedd dilynol dadfeiliodd eu hymerodraethau yn raddol.  Achosion y Rhyfel Roedd nifer o resymau am y rhyfel hwn. Gwelodd y cyfnod yn dilyn y Rhyfel Byd Cyntaf d\u0175f dwy ideoleg: Comiwnyddiaeth yn dilyn Chwyldro 1917 a ffurfio'r Undeb Sofietaidd, a Ffasgaeth mewn rhai gwledydd yng ngorllewin Ewrop. Daeth Benito Mussolini, arweinydd plaid y Ffasgwyr yn yr Eidal, yn brifweinidog yr Eidal yn 1922. Rheolodd y wlad fel unben. Gwelwyd t\u0175f pleidiau adain dde yn yr Almaen yn y cyfnod yma hefyd. Roedd Gweriniaeth Weimar wedi ei ffurfio yn 1919, ond ni lwyddodd i ennill cefnogaeth rhan helaeth o boblogaeth yr Almaen. Dan delerau Cytundeb Versailles, a arwyddwyd ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd yr Almaen wedi colli tua 13% o'i thiriogaeth a'r cyfan o'i threfedigaeth. Trosglwyddyd rhan o'i thiriogaeth i Ffrainc a Gwlad Pwyl, tra cymerodd Prydain nifer o'i threfedigaethau. Roedd llawer o anfodlonrwydd yn yr Almaen ynghylch hyn, yn enwedig ymhilth cyn-filwyr. Tyfodd y syniad nad oedd yr Almaen wedi ei gorchfygu yn filwrol yn y rhyfel, ond yn hytrach wedi ei bradychu gan y gwleidyddion. Bu dirwasgiad difrifol yn yr Almaen rhwng y ddwy ryfel byd. Roedd hyn yn waeth yn y 1920au nac yng ngweddill Ewrop. Erbyn y 1930au fodd bynnag roedd rhan sylweddol o'r byd datblygedig yn dioddef caledi ac anghydfod gwleidyddol a cymdeithasol y Dirwasgiad Mawr. Ar y chwith, roedd y Comiwnyddion yn ennill tir, tra ar y dde roedd nifer o bleidiau, yn eu plith Plaid y Gweithwyr Sosialaidd Cenedlaethol Almaenig (Almaeneg: Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) dan arweiniad Adolf Hitler. Ar y cyntaf, ni chafodd lawer o lwyddiant etholiadol, ond yn etholiad Gorffennaf 1932 enillodd 37.4% o'r bleidlaid a 230 o seddi yn y Reichstag. Yn etholiad Tachwedd yr un flwyddyn, gostyngodd ei phleidlais ychydig. Ar 30 Ionawr 1933, apwyntiodd yr Arlywydd, Paul von Hindenburg, Hitler yn Ganghellor yr Almaen. Credai y pleidiau adainodde mwy cymedrol y gallent reoli Hitler, ond ni allasant wneud hynny. Wedi i Hindenburg farw, cyhoeddodd Hitler ei fod yn gadael y swydd o Arlywydd yn wag, a chyhoeddodd ei hyn yn arweinydd yr Almaen fel F\u00fchrer und Reichskanzler.  Bu nifer o ryfeloedd yn ail ran degawd y 1930au. Ym mis Hydref 1935, ymosododd yr Eidal ar Ethiopia, gan feddiannu'r wlad erbyn mis Mai 1936. Dangosodd y rhyfel yma aneffeithiolrwydd Cynghrair y Cenhedloedd; er bod Ethiopia yn aelod, ni allodd y Cynghrair wneud dim effeithiol i'w hamddiffyn rhag yr ymosodiad. Ar 17 Gorffennaf 1936, dechreuodd Rhyfel Cartref Sbaen. Rhoddodd Hitler a Mussolini gefnogaeth filwrol i wrthryfel adain-dde y Cadfridog Francisco Franco, tra rhoddodd yr Undeb Sofietaidd gefnogaeth i'r llywodraeth weriniaethol. Ystyrir y rhyfel yma, a barhaodd hyd 1 Ebrill 1939, yn fath o ragarweiniad i'r Ail Ryfel Byd, gan iddo roi cyfle i'r Almaen, yr Eidal a'r Undeb Sofietaidd brofi eu harfau. Yn y dwyrain pell, roedd Japan wedi cipio Manchuria oddi ar Tsieina yn 1931. Ar 7 Gorffennaf 1937, ymosododd Japan ar Tsieina, gyda'r bwriad o feddiannu'r holl wlad. Er i'r Siapaneaid ennill llawr o dir, parhaodd y rhyfel yma hyd nes iddo ddod yn rhan o'r Ail Ryfel Byd ei hyn.  Rol Hitler O dan arweiniad Adolf Hitler, arweinydd y Blaid Natsiaidd, roedd yr Almaen ers 1933 yn wlad a oedd wedi achosi tensiwn cynyddol yn Ewrop.  Roedd Hitler wedi dangos yn glir ers iddo ddod I bwer yn yr Almaen ei fod yn casau Cytundeb Versailles oherwydd y ffordd roedd yr Almaen wedi cael ei chywilyddio ar ol y Rhyfel Byd Cyntaf.  Cosbwyd yr Almaen yn llym gan y cytundeb.  Collodd llawer o dir a\u2019I lluoedd arfog, bu\u2019n rhaid iddi dalu iawndal, a derbyn y bai am gychwyn y Rhyfel Byd Cyntaf.  Nid oedd ychwaith wedi cael gwahoddiad I fod yn rhan o\u2019r trafodaethau yn Versailles. Roedd Hitler eisiau gwrthdroi Cytundeb Versailles, ailarfogi\u2019r Almaen, ennill y tiroedd yma nol er mwyn creu un Almaen fawr Almaeneg ei hiaith.  Roedd eisiau creu \u2018Lebensraum\u2019, sef gofod byw I\u2019r Almaenwyr pur fyddai\u2019n byw yn y math yma o Almaen.  Golygai hynny feddiannu tiroedd ble roedd pobl Almaenig yn byw, er enghraifft, Tir y Swdeten (rhan o Tsiecoslofacia), uno gyda Awstria ac ennill tir ychwanegol I\u2019r dwyrain o\u2019r Almaen. Roedd gwledydd fel Prydain, wedi oedi rhag atal cynlluniau Hitler.  Credent y gallai hynny arwain at achosi ryfel byd arall mor fuan ar ol y Rhyfel Byd Cyntaf.  Dechrau'r Rhyfel Dechrau'r Rhyfel yn Ewrop Wedi i Hitler ddod i rym, torrodd Gytundeb Versailles trwy yrru'r fyddin i'r Rheindir, oedd i fod yn ardal anfilwrol, ym mis Mawrth 1936. Ychydig fisoedd wedyn, dechreuodd Rhyfel Cartref Sbaen, a chefnogodd Hitler a Benito Mussolini, arweinydd yr Eidal, wrthryfel Francisco Franco. Yn y blynyddoedd nesaf, dechreuodd Hitler ar ymgyrch i geisio ymestyn tiriogaeth yr Almaen. Un ardal oedd o ddiddordeb arbennig iddo oedd y Sudetenland, lle'r oedd mwyafrif y trigolion yn Almaenwyr ethnig. Ar un adeg, roedd y Sudetenland yn perthyn i Awstria-Hwngari. Ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, daeth yr ardaloedd hyn yn eiddo Tsiecoslofacia. Pan ddaeth Hitler  i rym yn yr Almaen, dechreuodd annog trigolion Almaeneg y Sudetenland i alw am gael dod yn rhan o'r Almaen. Datblygodd plaid Nats\u00efaidd gref yno dan arweiniad Konrad Henlein. Cyfarfu Henlein a Hitler ar 28 Mawrth 1938, a dywedwyd wrth Henlein am fynnu hunanlywodraeth i'r Sudetenland a'r hawl i ddilyn polisiau Nats\u00efaidd, gan wybod y byddai hyn yn annerbyniol i lywodraeth Edvard Bene\u0161 yn Tsiecoslofacia. Gwnaeth Henlein hyn ar 24 Ebrill. Cyhoeddodd yr Undeb Sofietaidd y byddai'n barod i ymladd i amddiffyn Tsiecoslofacia, ond dim ond os byddai Ffrainc a Phrydain yn ymuno a hi. Ar 29 Medi, arwyddwyd Cytundeb M\u00fcnchen rhwng Hitler a'i gynghreiriad Benito Mussolini a Neville Chamberlain, prif weinidog y Deyrnas Unedig, a Raymond Daladier, prif weinidog Ffrainc. Daethant i gytundeb y byddai raid i Tsiecoslofacia ildio'r Sudetenland i'r Almaen, gyda'r Almaen i gymyryd meddiant o'r diriogaeth erbyn 10 Hydref. Yn fuan wedyn yn 1939 meddiannodd Hitler y gweddill o Tsiecoslofacia  hefyd. Ar 1 Medi 1939, ymosododd yr Almaen ar Wlad Pwyl. Ar 3 Medi, cyhoeddodd Ffrainc a'r Deyrnas Unedig ryfel yn erbyn yr Almaen. Mae lle i gredu nad oedd Hitler wedi rhagweld hyn, gan nad oeddynt wedi ymateb i'w ymosodiad ar Tsiecoslofacia. Parhaodd yr ymladd yn erbyn y Pwyliaid am bedair wythnos. Meddiannodd yr Almaen ran orllewinol y wlad, tra yn unol \u00e2'r cytundeb rhwng Molotov a Ribbentrop. Meddiannodd yr Undeb Sofietaidd ran ddwyreiniol y wlad ar 17 Medi. Ac eithrio un ymosodiad yn ardal y Saar gan Ffrainc ni fu llawer o ymateb gan y cynghreiriad, ac ildiodd y fyddin Bwylaidd ar 6 Hydref 1939.  Dechrau'r Rhyfel yn Asia Roedd Japan wedi mabwysiadu polisi tramor ymosodol ers cychwyn yr 20g. Gosododd ei rheolaeth dros Corea yn 1905, goresgynodd Manchuria (ardal gogledd-ddwyrain Tsieina heddiw) yn 1931 er mwyn darparu haearn a glo ar gyfer ei marchnadoedd. Fel p\u0175er diwydiannol pwysig yn y rhan yna o\u2019r byd roedd Japan hefyd yn awyddus i ddangos ei hawdurdod. Achosodd hyn wrthdaro a thensiynau cynyddol gyda gwledydd fel UDA. Rheolwyd Llywodraeth Japan yn y cyfnod yma gan y fyddin a oedd yn awyddus i ymestyn p\u0175er Japan.  Roedd y wlad yn cael ei pharatoi ar gyfer rhyfel ac roedd y Llywodraeth eisiau cael gafael ar fwy o olew, haearn crai, glo a thir ar gyfer ehangu ei dinasoedd a\u2019u ph\u0175er diwydiannol.  Siomwyd Japan wedi Cytundeb Versailles. Roedd wedi gobeithio cael tir fel gwobr am ymladd ar ochr y Cynghreiriaid yn y rhyfel ac wedi\u2019r siom trodd ei safiad a\u2019i hymddygiad yn fwy milwrol. Gyda goresgyn Manchuria yn 1931 a Cheina ar 7 Gorffennaf 1937 roedd arwyddion clir bod ymddygiad Japan yn peri gofid i\u2019r UDA. Llofnododd gytundeb gyda Hitler yn 1936 ac yng Ngorffennaf 1941 ymosododd milwyr Japaneaidd ar Indochina Ffrengig (sef Fietnam).  Credai UDA fod Japan am feddiannu de-ddwyrain Asia er mwyn cael cyflenwadau o rwber ac olew. Ymatebodd UDA drwy atal cyflenwadau o olew i Japan fel ei bod yn methu masnachu.  Ceisiwyd cynnal trafodaethau er mwyn datrys yr argyfwng ond yn y cyfamser roedd Llywodraeth Japan yn trefnu cynlluniau ar gyfer yr ymosodiad ar Pearl Harbor, Haw\u00e4ii. Fel rhan o'r ymgyrch yn erbyn Tsieina, cipiodd Japan dde Indotsieina yn 1940. Gwaethygodd hyn ei pherthynas a'r Unol Daleithiau a'r pwerau gorllewinol eraill, ac yn 1941 gwrthodasant gyflenwi olew i Japan. Y bwriad oedd gorfodi Japan i roi'r gorau i'w hymosodiadau yn Tsieina a'r gwledydd cyfagos, ond dewisodd llywodraeth Japan ymosod ar yr Unol Daleithiau a'i chynghreiriad.  Y Rhyfel yn Ewrop Cwymp Ffrainc Ni fu fawr o ymladd hyd wanwyn 1940. Ar 9 Ebrill, ymosododd yr Almaen ar Norwy, gan lanio milwyr yn Oslo, Bergen, Trondheim a Narvik, ac ar Denmarc. Ildiodd Denmarc bron yn syth, ac ildiodd Norwy ar 9 Mehefin. Ar 10 Mai, ymosododd byddin yr Almaen ar yr Iseldiroedd, Gwlad Belg a Lwcsembwrg. Ar yr un dyddiad, daeth Winston Churchill yn Brif Weinidog y Deyrnas Unedig yn lle Neville Chamberlain. Ar 14 Mai, bu cyrch awyr yn erbyn Rotterdam, a'r diwrnod wedyn ildiodd byddin yr Iseldiroedd.  Ar 28 Mai, gorfodwyd byddin Gwlad Belg i ildio. Roedd Ffrainc yn dibynnu ar Linell Maginot fel amddiffynfa yn erbyn yr Almaen, ond llwyddodd yr Almaenwyr i dorri trwodd gerllaw Sedan. Gorfodwyd byddinoedd Ffrainc, a byddin Brydeinig oedd wedi cyrraedd Ffrainc i gynorthwyo, i encilio. Ar 2 Mehefin, llwyddwyd i achub tua 330,000 o filwyr Prydeinig a Ffrengig mewn cychod o Dunkerque. Ar 14 Mehefin, cipiwyd dinas Paris gan y fyddin yr Almaen, ac ar 22 Mehefin ildiodd Ffrainc. Gosodwyd 60% o Ffrainc dan lywodraeth filwrol yr Almaen, tra sefydlwyd gwladwriaeth hanner-annibynnol yn y de-ddwyrain dan Philippe P\u00e9tain, gyda Vichy fel prifddinas. Dilynwyd hyn gan frwydrau yn yr awyr rhwng lluoedd awyr y Deyrnas Unedig a'r Almaen, yn arbennig Brwydr Prydain yn ystod haf a hydref 1940. Ni lwyddodd yr Almaen i ennill yr oruchafiaeth yn yr awyr a fyddai wedi gwneud glanio milwyr ar dir mawr Prydain yn bosibl. Am gryn gyfnod wedi hyn, dim ond yn yr awyr y bu'r brwydro yng ngorllewin Ewrop, gyda chyrchoedd bomio gan lu awyr ar Almaen ar ddinasoedd ym Mhrydain a chyrchoedd gan y llu awyr Prydeinig, ac yn ddiweddarach llu awyr yr Unol Daleithiau, ar ddinasoedd yr Almaen.  Rhyfel diarbed Ystyr rhyfel diarbed yw pan fydd holl adnoddau cymdeithas yn cael eu defnyddio i drechu gwrthwynebydd. O ganlyniad, mae ffatr\u00efoedd, piblinellau, rheilffyrdd, pontydd, dociau ac ardaloedd poblog iawn yn dod yn dargedau. Mae rhyfel diarbed yn cael yr effaith fwyaf ar y bobl sy\u2019n byw n\u00f4l ar y Ffrynt Cartref, sef y sifiliaid.  Y syniad yw os pobl y wlad yn byw mewn ofn parhaus o farwolaeth annisgwyl a threisgar, bydd hyn yn rhoi pwysau ar ei llywodraeth i ildio.  Holl bwynt ymgyrch fomio barhaus oedd dinistrio ysbryd cenedl. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd roedd Llundain \u2013 prifddinas Prydain, canolbwynt llywodraeth, diwydiant a masnach a chartref nifer mawr o bobl \u2013 yn darged strategol a hawdd. Roedd gan yr Almaen ganolfannau awyrennau bomio wedi eu lleoli yn rhai o\u2019r gwledydd yn Ewrop a feddiannwyd ganddynt.  Gallai rhain lansio ymosodiadau ar draws y Sianel gan ddilyn llwybr yr afon Tafwys i Lundain. Roedd y paratoadau felly ar gyfer y rhyfel yn Llundain wedi cynnwys symud plant a sifiliad a oedd yn agored i niwed i ardaloedd diogel. Digwyddodd hyn yn ysbeidiol yn dilyn cwymp Ffrainc a dechrau\u2019r Blitz yn 1940 ac yn ystod cyfnod y bomiau hedegog yn 1944. Fel rhan o\u2019r paratoadau roedd y Ddeddf Rhagofalon Cyrchoedd Awyr (ARP: Air Raid Precaution) yn rhoi cyfrifoldeb i awdurdodau lleol dros sefydlu systemau Amddiffyn Sifil, dosbarthu mygydau nwy, darparu llochesau cyrchoedd awyr i gartrefi a threfnu gwaith y Wardeiniaid Cyrchoedd Awyr i orfodi rheoliadau\u2019r blacowt yn ystod y Blitz. Brwydr Prydain Yn ystod Haf 1940 roedd brwydr awyr rhwng yr RAF, sef llu awyr Prydain, a\u2019r Luftwaffe, llu awyr yr Almaen Natsiaidd.  Bwriad y Natsiaid oedd lansio ymgyrch awyr drom ar Brydain a fyddai\u2019n ei gorfodi i ildio ac yna derbyn telerau cytundeb heddwch.  Roedd y \u2018Blitz\u2019 yn rhan o\u2019r frwydr hon.  Ar \u00f4l i Ffrainc ildio ym mis Mehefin 1940, rhybuddiodd llywodraeth Prydain ei phobl i ddisgwyl y gwaethaf, sef ymgyrch fomio enfawr yn erbyn y porthladdoedd a\u2019r dinasoedd.  I gychwyn, roedd y cyngor yn anghywir. Er bod Hitler wedi gorchymyn ymosodiad cyfun o\u2019r awyr yn erbyn Prydain ar 31 Gorffennaf a goresgyniad ym mis Medi, dau brif darged y Luftwaffe oedd y meysydd awyr lle\u2019r oedd yr RAF yn rheoli\u2019r awyrennau ymladd a llongau Prydain yn y Sianel. Byddai clirio llongau rhyfel Prydain o\u2019r Sianel, a rheoli\u2019r awyr uwch ei phen ar \u00f4l hynny, yn galluogi llu goresgyn yr Almaen i wneud ei waith heb rwystr. Roedd Brwydr Prydain wedi dechrau. Cafodd Brwydr Prydain ei hymladd uwchben cefn gwlad de Lloegr, a\u2019i gwylio gan y cyhoedd. Roedd llawer llai o awyrennau gan yr RAF na\u2019r Luftwaffe. Dim ond 2,915 o awyrennau oedd gan yr RAF a dim ond ychydig dros 1,200 ohonyn nhw oedd yn awyrennau ymladd. Roedd 4,550 o awyrennau gan y Luftwaffe. Yn ystod pum wythnos gyntaf y frwydr, hyd at 6 Medi, collodd yr RAF bron 20% o\u2019i gryfder. Saethwyd 185 o awyrennau Spitfire a Hurricane i lawr mewn wythnos. Roedd colledion yr Almaen yr un mor drwm, ond roedd yr Almaenwyr yn dal ati gan gredu na fyddai\u2019r RAF yn gallu eu gwrthwynebu\u2019n llawer hirach. Roedden nhw\u2019n iawn, ond nid oedden nhw\u2019n gwybod hynny. Newid tactegau Achubwyd yr RAF rhag dinistr llwyr pan newidiodd yr Almaenwyr eu tactegau, gan fomio dinasoedd yn lle meysydd awyr.  Ar 7 Medi roedd Hitler yn gandryll, a gorchmynnodd i\u2019r Luftwaffe fomio Llundain i ddial ar Brydain ar \u00f4l i\u2019r RAF fomio Berlin. Roedd y Blitz, y gair Almaeneg am \u2018fellt\u2019, wedi dechrau. Bathwyd y term \u2018Blitz\u2019 gan wasg Prydain, a defnyddiwyd y term i ddisgrifio\u2019r cyrchoedd bomio trwm ac aml ar Brydain yn 1940 ac 1941.  Roedd Hitler am ddinistrio diwydiant Prydain a\u2019i threfi a\u2019i dinasoedd gan obeithio gorfodi Llywodraeth Prydain i ildio drwy fomio sifiliaid yn barhaus a thrwy hynny dorri eu hysbryd. Y ffrynt dwyreiniol Ar 22 Mehefin 1941, ymosododd yr Almaen yn ddirybudd ar yr Undeb Sofietaidd mewn ymgyrch a elwid yn Gyrch Barbarossa. N\u00f4d Cyrch Barbarossa oedd meddiannu rhan Ewropeaidd yr Undeb Sofietaidd. Roedd yr ymosodiad yn torri cytundeb heddwch rhwng Adolf Hitler a Stalin. Ar y cychwyn, enillodd yr Almaenwyr fuddugoliaethau mawr, gan lwyddo i amgylchynu nifer fawr o filwyr Rwsiaidd a'u cymyryd yn garcharorion. Fodd bynnag, erbyn mis Hydref roedd yr ymosodiadau Almaenig yn cael llai o lwyddiant, yn rhannol oherwydd y mwd oedd wedi dilyn glawogydd yr hydref. Cyrhaeddodd yr Almaenwyr hyd gyrion Moscow, ond ni allasant fynd ymhellach. Gwrthododd Hitler ganiat\u00e2d iddynt i encilio i safleoedd mwy pwrpasol ar gyfer y gaeaf. Dioddefodd y ddwy ochr golledion trwm, a dilynwyd yr ymgyrch yma gan frwydrau ar raddfa enfawr yn ystod 1942 a 1943. Un o'r brrwydrau tyngedfennol oedd Brwydr Stalingrad. Yn ystod haf 1942, ymosododd Chweched Fyddin yr Almaen dan Friedrich Paulus yn y de. Dechreuodd yr ymgyrch ar 28 Mehefin. Ar 19 Awst gorchymynnwyd cipio dinas Stalingrad. Ar 12 Medi, penodwyd Vasily Chukov i arwain yr amddiffynwyr yn y ddinas. Dros y misoedd nesaf bu brwydro caled o gwmpas ac yn adfeilion Stalingrad. Bu colledion trwm ar y ddwy ochr, a lladdwyd tua 40,000 o drigolion y ddinas.   Tra roedd yr ymladd yn parhau yn y ddinas, cynlluniodd y cadfridog Georgi Zhukov wrth-ymosodiad i godi'r gwarchae ar Stalingrad ac amgylchynu'r Chweched Fyddin. Dechreuodd yr ymosodiad hwn ar 19 Tachwedd. Ar 23 Tachwedd, gorchymynnodd Hitler nad oedd y Chweched Fyddin i encilio, ond i amddiffyn eu safleoedd hyd angau. Llwyddodd y Fyddin Goch i amgylchynu'r Almaenwyr. Ym mis Chwefror, ildiodd Paulus a gweddillion ei fyddin i'r Fyddin Goch. Dyma'r tro cyntaf i'r Almaen golli brwydr ar raddfa fawr yn yr Ail Ryfel Byd, a Paulus oedd y cadlywydd Almaenig cyntaf erioed i'w gymyryd yn garcharor. Yn haf 1943, ymosododd yr Almaenwyr eto. Rhwng 4 Gorffennaf a 22 Gorffennaf, ymladdwyd Brwydr Kursk, y frwydr danciau fwyaf erioed. Roedd gan yr Almaenwyr tua 800,000 o droedfilwyr, 3,000 o danciau a 2,000 o awyrennau, tra'r oedd gan y Fyddin Goch tua 1,3000,000 o droedfilwyr, 3,6000 o danciau a 2,400 o awyrennau. Er i'r Fyddin Goch ddioddef mwy o golledion na'r Almaenwyr, methodd yr ymosodiad a thorri trwy eu llinellau amddiffynnol. Dyma'r tro olaf i fyddin yr Almaen fedru ymosod yn strategol ar raddfa fawr ar y ffrynt dwyreiniol, ac o hyn ymlaen fe'u gorfodwyd i encilio yn raddol o Rwsia a thrwy ddwyrain Ewrop. Aeth y Fyddin Goch ymlaen i feddiannu rhan ddwyreiniol yr Almaen. Lladdodd Hitler ei hun ar 30 Ebrill 1945 wrth i danciau'r Fyddin Goch nes\u00e1u at ganol Berlin.  Y ffrynt gorllewinol Ar 6 Mehefin 1944, glaniodd milwyr yr Unol Daleithiau, y Deyrnas Unedig a nifer o gynghreiriaid eraill dan Dwight D. Eisenhower ar draethau Normandi yng ngogledd Ffrainc, gan ddefnyddio 6,000 o longau a chychod. Glaniodd 160,000 o filwyr ar y diwrnod cyntaf, ac erbyn diwedd Awst roedd y nifer wedi cynyddu i 3 miliwn. Er eu bod yn llawer mwy niferus na'r milwyr Almaeneg oedd yn ei gwrthwynebu, bu ymladd caled am y ddau fis nesaf. Tua diwedd Gorffennaf, llwyddodd y Cynghreiriaid i dorri trwy linellau amddiffynnol y fyddin Almaenig, a dechreuasant ennill tir yn gyflymach. Cipiwyd Paris oddi ar yr Almaenwyr ar 25 Awst 1944. Tua'r adeg yma, ymddangosai fel bod diwedd y rhyfel yn nes\u00e1u, ond ym mis Medi methodd Cyrch Market Garden, ymosodiad oedd wedi ei fwriadu i groesu afon Rhein yn Arnhem. Gwrth-ymosododd yr Almaenwyr yn yr Ardennes ym mis Rhagfyr, ond er iddynt gael cryn lwyddiant yn y dyddiau cyntaf, fe'u gorfodwyd i encilio. Ym mis Mawrth 1945, croesodd y Cynghreiriaid afon Rhein ger Wesel, ac ar 25 Ebrill, cyraeddasant afon Elbe a chyfarfod y Fyddin Goch. Daeth y rhyfel i ben yn Ewrop ar 18 Mai 1945 pan ildiodd yr Almaen.  Y Rhyfel yn y M\u00f4r Canoldir a Gogledd Affrica Y Balcanau Roedd Albania eisoes wedi ei meddiannu gan yr Eidal yn Ebrill 1939. Roedd Mussolini yn awyddus i efelychu llwyddiannau'r Almaen yn 1940, ac ar 28 Hydref 1940, ymosododd yr Eidalwyr ar Wlad Groeg. Cawsant beth llwyddiant ar y cychwyn, ond bu raid iddynt encilio yn wyneb gwrth-ymosodiad y Groegiaid, a ddechreuodd ar  14 Tachwedd. Ymunodd Hwngari, Rwmania a Bwlgaria a'r Axis, ac ymosododd yr Almaenwyr ar Wlad Groeg o Bwlgaria. Er gwaethaf cymorth Prydeinig i'r Groegwyr, cipiwyd Athen gan yr Almaenwyr ar 27 Ebrill 1941, ac ym mis Mai cipwyd ynys Creta.  Gogledd Affrica a'r Eidal Ar 13 Medi 1940, ymosododd mwy na 200,000 o filwyr yr Eidal ar yr Aifft, gyda'r bwriad o gael rheolaeth tros Gamlas Suez a meysydd olew'r Dwyrain Canol. Gorchfygwyd hwy mewn nifer o frwydrau gan y fyddin Brydeinig, a bu raid i Mussolini alw ar Hitler am gymorth. Gyrrwyd yr Afrikakorps i Ogledd Affrica, a than Erwin Rommel gyrrodd y Prydeinwyr yn \u00f4l am gyfnod. Ni allai'r Almaen ei atgyfnerthu, fodd bynnag, ac roedd yn brin o olew. Yn 1942, gorchfygwyd yr Afrikakorps gan y Prydeinwyr dan Bernard Montgomery ym mrwydr El Alamein. Glaniodd yr Americanwyr yn Algeria a Moroco, ac yn raddol gyrrwyd yr Almaenwyr o Ogledd Affrica. Ym mis Mai 1943, ildiodd yr Almaenwyr ac Eidalwyr olaf yn Tiwnisia. Gwnaeth hyn ymosodiad ar yr Eidal yn bosibl. Ar 10 Gorffennaf 1943, glaniodd y cynghreiriaid ar ynys Sicilia, ac ar 3 Medi, gallasant groesi Culfor Messina i'r tir mawr. Wedi naw mis o ymladd, cipiwyd dinas Rhufain ar 4 Mehefin 1944. Ildiodd yr Eidal, ac yna cyhoeddodd ryfel yn erbyn yr Almaen. Diarfogwyd byddin yr Eidal gan yr Almaenwyr, a pharhaodd yr ymladd yng ngogledd yr Eidal. Daeth y ffrynt yma yn llai pwysig wedi i'r Cynghreiriaid lanio yn Normandi, ond parhaodd yr ymladd yma hyd fis Mai, 1945.  Y Rhyfel yn y Cefnfor Tawel ac Asia Ar 7 Rhagfyr 1941, ymosododd Japan ar nifer o dargedau, yn eu plith cyrch awyr ar lynges yr Unol Daleithiau yn Pearl Harbor. Yr un pryd, glaniwyd milwyr yn Malaya, oedd yn drefedigaeth Brydeinig. Pedwar diwrnod yn ddiweddarach, cyhoeddodd yr Almaen ryfel ar yr Unol Daleithiau, i gefnogi Japan. Ar 10 Rhagfyr, suddodd llu awyr Japan y llongau rhyfel Prydeinig Prince of Wales a Repulse, ac yn fuan wedyn syrthiodd Singap\u00f4r i fyddin Siapan. Ym mis Ionawr 1942, ymosododd Japan ar Burma, Ynysoedd Solomon ac  India'r Dwyrain Iseldiraidd. Roedd Japan erbyn hynny hefyd yn bygwth India ac Awstralia a bu rhyfel y Cynghreiriaid yn y Dwyrain Pell yn ddibynnol ar ymdrechion milwyr Awstralia ac America. Roedd Prydain yn brwydro yn Burma er mwyn amddiffyn India.Dechreuodd y llanw droi gyda buddugoliaeth llynges yr Unol Daleithiau dros lynges Japan ym Mrwydr Midway rhwng 4 a 7 Mehefin 1942. Dioddefodd llynges Japan golledion mawr, ac o hyn ymlaen llwyddodd yr Unol Daleithiau i gipio ynysoedd y Cefnfor Tawel oddi arnynt fesul un, yn dilyn brwydro ffyrnig. Yn Awst 1942, dechreuodd ymladd ffyrnig rhwng byddinoedd America a Japan am feddiant o ynys Guadalcanal, un o Ynysoedd Solomon. Parhaodd yr ymladd am chwe mis, a lladdwyd dros 40,000; yn y diwedd cafodd yr Americanwyr y fuddugoliaeth.O hyn ymlaen, gotfodwyd y Siapaneiad i encilio'n raddol. Ar 19 Hydref 1944, gwnaeth llu awyr Japan yr ymosodiad Kamikaze cyntaf ar lynges yr Unol Daleithiau. Yr ymosodiadau hyn, byddai'r awyrennwr, mewn awyren oedd wedi ei llenwi a deunydd ffrwydrol, yn ceisio taro llong \u00e2'r awyren, gan ei ladd ei hun er mwyn niwedio'r gelyn. Cafodd y tactegau hyn beth llwyddiant, ond yn Chwwefror - Mawrth 1945, cipiodd yr Americanwyr Iwo Jima, yna rhwng Ebrill a Mehefin, cipiasant Okinawa. Roedd y colledion yn yr ymladd yma tua 20,000 o Americanwyr a  130.000 o Siapaneaid.  Diwedd y Rhyfel Lladdodd Adolf Hitler ei hun ar 30 Ebrill 1945 wrth i danciau'r Fyddin Goch nes\u00e1u at ganol Berlin. Olynwyd ef fel Canghellor yr Almaen gan y Llyngesydd Doenitz. Ychydig ddyddiad yn ddiweddarach, ar 7 Mai, ildiodd yr Almaen yn ddiamod i'r Cynghreiriad. Rhannwyd yr Almaen yn bedwar rhanbarth dan feddiant milwrol yr Unol Daleithiau, Prydain, Ffrainc a'r Undeb Sofietaidd. Yn 1949, unwyd y rhanbarthau oedd dan reolaeth y pwerau gorllewinol fel Gweriniaeth Ffederal yr Almaen, gyda Konrad Adenauer fel Canghellor. Daeth y rhan oedd ym meddiant yr Undeb Sofietaidd yn wladwriaeth ar wah\u00e2n, Gweriniaeth Ddemocrataidd yr Almaen. Nid adunwyd y ddwy ran hyd 1990. Collodd yr Almaen diriogaethau helaeth yn y dwyrain i Wlad Pwyl, gyda Gwlad Pwyl yn colli rhai o'i thiriogaethau dwyreiniol hithau i'r Undeb Sofietaidd.  Parhaodd y rhyfel yn Asia a'r Cefnfor Tawel am rai misoedd. Gollyngodd yr Unol Daleithiau fom atomig ar ddinas Hiroshima ar 6 Awst 1945, yna un arall ar ddinas Nagasaki ar 9 Awst. Lladdwyd tua 165,000 o bobl yn yr ymosodiadau, a bu farw tua 145,000 arall yn yr wythnosau dilynol o effeithiau'r bomiau. Hefyd ar 9 Awst, ymosododd byddin yr Undeb Sofietaidd ar Manchuria, oedd ar y pryd ym meddiant Japan.  Cyhoeddodd lywodraeth Japan ei bod yn barod i ildio ar 15 Awst, ac arwyddwyd y ddogfen ar 2 Medi. Meddiannwyd Japan yn filwrol gan yr Unol Daleithiau am gyfnod wedi iddi ildio, a dienyddiwyd rhai o uchel swyddogion y lluoedd arfog wedi eu cael yn euog o droseddau thyfel, ond gadwyd i'r ymerawdwr Hirohito barhau fel pennaeth y wladwriaeth.  Colledion Amcangyfrifir i tua 60 miliwn o bobl golli eu bywydau o ganlyniad i'r Ail Ryfel Byd, y cyfanswm uchaf o unrhyw ryfel mewn hanes. Yn wahanol i'r Rhyfel Byd Cyntaf, roedd canran uchel o'r colledion hyn ymysg y boblogaeth sifil. Yr Undeb Sofietaidd a ddiddefodd fwyaf o golledion, gyda rhwng 8 a 10 miliwn o golledion milwrol, yn cynnwys nifer fawr o garcharorion rhyfel a fu farw yng ngwersylloedd crynhoi yr Almaen, a 10 - 15 miliwn o golledion sifil. Collodd Tsieina yn agos at 20 miliwn o'i phoblogaeth i gyd, y mwyafrif ymhlith y boblogaeth sifil. Roedd colledion milwrol yr Almaen dros 5 miliwn, y mwyafrif o'r rhain ar y ffrynt dwyreiniol., a cholledion milwrol Japan dros 2 filiwn. Roedd y colledion sifil yn cynnwys pobl a laddwyd mewn cyrchoedd awyr. Ymhlith y cyrchoedd awyr a achosodd fwyaf o golledion, roedd cyrchoedd awyr Prydain ac America ar ddinasoedd Hamburg a Dresden yn yr Almaen, a'r ymosodiadau atomig ar Hiroshima a Nagasaki. Lladdwyd miliynau yng ngwesylloedd yr Almaen (gweler \"Yr Holocost\" isod), a bu farw miliymau eraill o newyn o ganlyniad i'r rhyfel mewn gwledydd fel Tsieina ac India.  Yr Holocost Yr Holocost yw'r term a ddefnyddir am ladd tua chwe miliwn o Iddewon Ewropeaidd yn ystod yr Ail Ryfel Byd, fel rhan o raglen fwriadol o hil-laddiad gan y Nats\u00efaid. Lladdwyd nifer fawr o bobloedd a grwpiau eraill gan y Nats\u00efaid hefyd, yn cynnwys y Roma, carcharorion rhyfel o'r Undeb Sofietaidd, pobl hoyw, pobl anabl, Tystion Jehovah ac eraill. Mae rhywfaint o anghytundeb ymysg ysgolheigion a ddylid cynnwys y rhain yn y term \"Holocost\", neu a ddylid ei ddefnyddio am yr Iddewon yn unig. Dechreuodd yr erlid ar yr Iddewon a grwpiau eraill yn raddol wedi i'r Nats\u00efaid ddod i rym yn yr Almaen, ond dim ond wedi dechrau'r rhyfel y bu lladd ar raddfa fawr. Erbyn y 1940au roedd gwersylloedd difa megis Auschwitz a Treblinka wedi eu sefydlu, lle lladdwyd miliynau trwy ddefnyddio nwy a dulliau eraill. Credir i 1.4 miliwn o bobl gael eu lladd yn Auschwitz yn unig, a thuag 800,000 yn Treblinka. Cysylltir y rhaglen yma yn arbennig \u00e2 Heinrich Himmler a'r SS.  Effeithiau'r Rhyfel Roedd nifer o'r prif arweinwyr megis Hitler ei hun, Heinrich Himmler a Joseph Goebbels wedi ei lladd ei hunain cyn cael eu dal gan y cyngheiriaid neu yn fuan wedyn, ac ni wyddai neb beth oedd hanes Martin Bormann. Cynhaliwyd cyfres o achosion llys gan y Cynghreiriaid, yn enwedig Profion Nuremberg, yn erbyn y gweddill o arweinwyr llywodraeth Natsiaidd yr Almaen. Dedfrydwyd nifer ohonynt i farwolaeth, a charcharwyd eraill am wahanol gyfnodau. Ystyrir y rhain yn ddatblygiad pwysig ym maes cyfraith ryngwladol. O ganlyniad i'r rhyfel hwn daeth ynysiaeth yr Unol Daleithiau i ben, ail-adeiladwyd yr Almaen a Siapan fel gwledydd diwydiannol pwysig iawn, daeth yr Unol Daleithiau a'r Undeb Sofietaidd yn ddwy arch b\u0175er, a sefydlwyd y Cenhedloedd Unedig er mwyn ceisio rhwystro rhyfel byd yn y dyfodol. Yn Tsieina, cipiwyd gryn gan y Comiwnyddion dan Mao Zedong, ac yn 1949 cyhoeddodd Mao, a oedd erbyn hynny'n Gadeirydd y Blaid Gomiwnyddol, Weriniaeth Pobl Tsieina. Roedd Prydain a Ffrainc wedi eu gwanhau yn fawr o ganlyniaid i'r rhyfel, ac yn y blynyddoedd nesaf dechreuasant golli gafael ar eu hymerodraethau. Daeth India yn annibynnol yn 1947. Un arall o ganlyniadau'r rhyfel oedd ffurfio gwladwriaeth Israel. Yn fuan datblygodd cystadleuaeth rhwng yr Undeb Sofietaidd a gwledydd Cytundeb Warsaw ar y naill ochr a'r Unol Daleithiau a gwledydd  NATO ar y llall a elwir y Rhyfel Oer. Parhaodd o tua 1945 hyd i tua 1990.  Gweler hefyd Hanesyddiaeth yr Ail Ryfel Byd Cyfeiriadau","749":"Gweler Cymru a'r Ail Ryfel Byd am effaith y rhyfel ar Gymru.Yr Ail Ryfel Byd oedd y rhyfel mwyaf eang a chostus mewn hanes. Bu ymladd ar draws rhan helaeth o'r byd, o Norwy hyd ynys Gini Newydd, ac amcangyfrifir i tua 60 miliwn o bobl gael eu lladd neu farw o newyn a achoswyd gan y rhyfel. Ar un ochr yn y rhyfel roedd y Deyrnas Unedig a'r Gymanwlad Brydeinig, Ffrainc, yr Unol Daleithiau, yr Undeb Sofietaidd a Tsieina, gyda nifer o wledydd llai. Cyfeirir at yr ochr yma yn aml fel \"y Cyngheiriaid\". Ar yr ochr arall roedd yr Almaen, yr Eidal a Siapan, gyda nifer o wledydd llai. Prif ardaloedd y brwydro oedd Ewrop, Dwyrain Asia a'r Cefnfor Tawel. Nid oes cytundeb ar union ddyddiad dechrau'r rhyfel. Y dyddiad mwyaf cyffredin a dderbynnir yw 1 Medi 1939, pan ymosododd yr Almaen ar Wlad Pwyl, gyda Phrydain a Ffrainc yn cyhoeddi rhyfel ar yr Almaen ddau ddiwrnod yn ddiweddarach. Mae eraill yn crybwyll y 7 Gorffennaf 1937 fel dyddiad dechrau'r rhyfel, pan ymosododd Siapan ar Tsieina ac eraill wedyn yn nodi Mawrth 1939 a'r adeg yr aeth byddinoedd Hitler i mewn i Prague, Tsiecoslofacia. Dim ond yn 1941 y daeth y rhyfel yn wirioneddol fyd-eang. Ym Mehefin y flwyddyn honno, ymosododd yr Almaen ar yr Undeb Sofietaidd, tra ym mis Rhagfyr ymosododd Japan ar lynges yr Unol Daleithiau yn Pearl Harbor. Yn fuan wedyn, cyhoeddodd yr Almaen ryfel ar yr Unol Daleithiau i gefnogi Japan. Ystyrir fel rheol fod y rhyfel wedi dod i ben ar 2 Medi 1945, pan ildiodd Japan i'r Cyngheiriaid. Roedd technoleg filwrol wedi datblygu yn sylweddol ers y Rhyfel Byd Cyntaf, ac roedd awyrennau wedi dod yn llawer mwy pwysig. Daeth cyrchoedd awyr ar ddinasoedd y gelyn yn elfen bwysig yn strategaeth y ddwy ochr, ac roedd hyn yn un o'r rhesyymau fod y cyfanswm colledion ymhlith y boblogaeth sifil yn llawer uwch yn y rhyfel yma nag yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Daeth y rhyfel i ben pan ollyngodd America fomiau atomig ar ddinasoedd Hiroshima a Nagasaki yn Japan. Yn ystod y rhyfel hwn lladdwyd miliynau o bobl yng ngwersylloedd crynhoi a gwersylloedd difa yr Almaen. Lladdwyd tua 6 miliwn o Iddewon yn yr Holocost, a niferoedd llai ond sylweddol o nifer o grwpiau eraill. Erbyn diwedd y rhyfel, yr Unol Daleithiau a'r Undeb Sofietaidd oedd y ddau b\u0175er mawr, gan osod patrwm a barhaodd am rai degawdau. Rhannwyd yr Almaen yn ddwy, rhaniad a barhaodd hyd 1990. Er i'r hen bwerau ymerodrol fel y Deyrnas Unedig a Ffrainc fod ar yr ochr fuddugol, caswant eu gwanhau yn sylweddol gan y rhyfel, ac yn ystod yr ugain mlynedd dilynol dadfeiliodd eu hymerodraethau yn raddol.  Achosion y Rhyfel Roedd nifer o resymau am y rhyfel hwn. Gwelodd y cyfnod yn dilyn y Rhyfel Byd Cyntaf d\u0175f dwy ideoleg: Comiwnyddiaeth yn dilyn Chwyldro 1917 a ffurfio'r Undeb Sofietaidd, a Ffasgaeth mewn rhai gwledydd yng ngorllewin Ewrop. Daeth Benito Mussolini, arweinydd plaid y Ffasgwyr yn yr Eidal, yn brifweinidog yr Eidal yn 1922. Rheolodd y wlad fel unben. Gwelwyd t\u0175f pleidiau adain dde yn yr Almaen yn y cyfnod yma hefyd. Roedd Gweriniaeth Weimar wedi ei ffurfio yn 1919, ond ni lwyddodd i ennill cefnogaeth rhan helaeth o boblogaeth yr Almaen. Dan delerau Cytundeb Versailles, a arwyddwyd ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd yr Almaen wedi colli tua 13% o'i thiriogaeth a'r cyfan o'i threfedigaeth. Trosglwyddyd rhan o'i thiriogaeth i Ffrainc a Gwlad Pwyl, tra cymerodd Prydain nifer o'i threfedigaethau. Roedd llawer o anfodlonrwydd yn yr Almaen ynghylch hyn, yn enwedig ymhilth cyn-filwyr. Tyfodd y syniad nad oedd yr Almaen wedi ei gorchfygu yn filwrol yn y rhyfel, ond yn hytrach wedi ei bradychu gan y gwleidyddion. Bu dirwasgiad difrifol yn yr Almaen rhwng y ddwy ryfel byd. Roedd hyn yn waeth yn y 1920au nac yng ngweddill Ewrop. Erbyn y 1930au fodd bynnag roedd rhan sylweddol o'r byd datblygedig yn dioddef caledi ac anghydfod gwleidyddol a cymdeithasol y Dirwasgiad Mawr. Ar y chwith, roedd y Comiwnyddion yn ennill tir, tra ar y dde roedd nifer o bleidiau, yn eu plith Plaid y Gweithwyr Sosialaidd Cenedlaethol Almaenig (Almaeneg: Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) dan arweiniad Adolf Hitler. Ar y cyntaf, ni chafodd lawer o lwyddiant etholiadol, ond yn etholiad Gorffennaf 1932 enillodd 37.4% o'r bleidlaid a 230 o seddi yn y Reichstag. Yn etholiad Tachwedd yr un flwyddyn, gostyngodd ei phleidlais ychydig. Ar 30 Ionawr 1933, apwyntiodd yr Arlywydd, Paul von Hindenburg, Hitler yn Ganghellor yr Almaen. Credai y pleidiau adainodde mwy cymedrol y gallent reoli Hitler, ond ni allasant wneud hynny. Wedi i Hindenburg farw, cyhoeddodd Hitler ei fod yn gadael y swydd o Arlywydd yn wag, a chyhoeddodd ei hyn yn arweinydd yr Almaen fel F\u00fchrer und Reichskanzler.  Bu nifer o ryfeloedd yn ail ran degawd y 1930au. Ym mis Hydref 1935, ymosododd yr Eidal ar Ethiopia, gan feddiannu'r wlad erbyn mis Mai 1936. Dangosodd y rhyfel yma aneffeithiolrwydd Cynghrair y Cenhedloedd; er bod Ethiopia yn aelod, ni allodd y Cynghrair wneud dim effeithiol i'w hamddiffyn rhag yr ymosodiad. Ar 17 Gorffennaf 1936, dechreuodd Rhyfel Cartref Sbaen. Rhoddodd Hitler a Mussolini gefnogaeth filwrol i wrthryfel adain-dde y Cadfridog Francisco Franco, tra rhoddodd yr Undeb Sofietaidd gefnogaeth i'r llywodraeth weriniaethol. Ystyrir y rhyfel yma, a barhaodd hyd 1 Ebrill 1939, yn fath o ragarweiniad i'r Ail Ryfel Byd, gan iddo roi cyfle i'r Almaen, yr Eidal a'r Undeb Sofietaidd brofi eu harfau. Yn y dwyrain pell, roedd Japan wedi cipio Manchuria oddi ar Tsieina yn 1931. Ar 7 Gorffennaf 1937, ymosododd Japan ar Tsieina, gyda'r bwriad o feddiannu'r holl wlad. Er i'r Siapaneaid ennill llawr o dir, parhaodd y rhyfel yma hyd nes iddo ddod yn rhan o'r Ail Ryfel Byd ei hyn.  Rol Hitler O dan arweiniad Adolf Hitler, arweinydd y Blaid Natsiaidd, roedd yr Almaen ers 1933 yn wlad a oedd wedi achosi tensiwn cynyddol yn Ewrop.  Roedd Hitler wedi dangos yn glir ers iddo ddod I bwer yn yr Almaen ei fod yn casau Cytundeb Versailles oherwydd y ffordd roedd yr Almaen wedi cael ei chywilyddio ar ol y Rhyfel Byd Cyntaf.  Cosbwyd yr Almaen yn llym gan y cytundeb.  Collodd llawer o dir a\u2019I lluoedd arfog, bu\u2019n rhaid iddi dalu iawndal, a derbyn y bai am gychwyn y Rhyfel Byd Cyntaf.  Nid oedd ychwaith wedi cael gwahoddiad I fod yn rhan o\u2019r trafodaethau yn Versailles. Roedd Hitler eisiau gwrthdroi Cytundeb Versailles, ailarfogi\u2019r Almaen, ennill y tiroedd yma nol er mwyn creu un Almaen fawr Almaeneg ei hiaith.  Roedd eisiau creu \u2018Lebensraum\u2019, sef gofod byw I\u2019r Almaenwyr pur fyddai\u2019n byw yn y math yma o Almaen.  Golygai hynny feddiannu tiroedd ble roedd pobl Almaenig yn byw, er enghraifft, Tir y Swdeten (rhan o Tsiecoslofacia), uno gyda Awstria ac ennill tir ychwanegol I\u2019r dwyrain o\u2019r Almaen. Roedd gwledydd fel Prydain, wedi oedi rhag atal cynlluniau Hitler.  Credent y gallai hynny arwain at achosi ryfel byd arall mor fuan ar ol y Rhyfel Byd Cyntaf.  Dechrau'r Rhyfel Dechrau'r Rhyfel yn Ewrop Wedi i Hitler ddod i rym, torrodd Gytundeb Versailles trwy yrru'r fyddin i'r Rheindir, oedd i fod yn ardal anfilwrol, ym mis Mawrth 1936. Ychydig fisoedd wedyn, dechreuodd Rhyfel Cartref Sbaen, a chefnogodd Hitler a Benito Mussolini, arweinydd yr Eidal, wrthryfel Francisco Franco. Yn y blynyddoedd nesaf, dechreuodd Hitler ar ymgyrch i geisio ymestyn tiriogaeth yr Almaen. Un ardal oedd o ddiddordeb arbennig iddo oedd y Sudetenland, lle'r oedd mwyafrif y trigolion yn Almaenwyr ethnig. Ar un adeg, roedd y Sudetenland yn perthyn i Awstria-Hwngari. Ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, daeth yr ardaloedd hyn yn eiddo Tsiecoslofacia. Pan ddaeth Hitler  i rym yn yr Almaen, dechreuodd annog trigolion Almaeneg y Sudetenland i alw am gael dod yn rhan o'r Almaen. Datblygodd plaid Nats\u00efaidd gref yno dan arweiniad Konrad Henlein. Cyfarfu Henlein a Hitler ar 28 Mawrth 1938, a dywedwyd wrth Henlein am fynnu hunanlywodraeth i'r Sudetenland a'r hawl i ddilyn polisiau Nats\u00efaidd, gan wybod y byddai hyn yn annerbyniol i lywodraeth Edvard Bene\u0161 yn Tsiecoslofacia. Gwnaeth Henlein hyn ar 24 Ebrill. Cyhoeddodd yr Undeb Sofietaidd y byddai'n barod i ymladd i amddiffyn Tsiecoslofacia, ond dim ond os byddai Ffrainc a Phrydain yn ymuno a hi. Ar 29 Medi, arwyddwyd Cytundeb M\u00fcnchen rhwng Hitler a'i gynghreiriad Benito Mussolini a Neville Chamberlain, prif weinidog y Deyrnas Unedig, a Raymond Daladier, prif weinidog Ffrainc. Daethant i gytundeb y byddai raid i Tsiecoslofacia ildio'r Sudetenland i'r Almaen, gyda'r Almaen i gymyryd meddiant o'r diriogaeth erbyn 10 Hydref. Yn fuan wedyn yn 1939 meddiannodd Hitler y gweddill o Tsiecoslofacia  hefyd. Ar 1 Medi 1939, ymosododd yr Almaen ar Wlad Pwyl. Ar 3 Medi, cyhoeddodd Ffrainc a'r Deyrnas Unedig ryfel yn erbyn yr Almaen. Mae lle i gredu nad oedd Hitler wedi rhagweld hyn, gan nad oeddynt wedi ymateb i'w ymosodiad ar Tsiecoslofacia. Parhaodd yr ymladd yn erbyn y Pwyliaid am bedair wythnos. Meddiannodd yr Almaen ran orllewinol y wlad, tra yn unol \u00e2'r cytundeb rhwng Molotov a Ribbentrop. Meddiannodd yr Undeb Sofietaidd ran ddwyreiniol y wlad ar 17 Medi. Ac eithrio un ymosodiad yn ardal y Saar gan Ffrainc ni fu llawer o ymateb gan y cynghreiriad, ac ildiodd y fyddin Bwylaidd ar 6 Hydref 1939.  Dechrau'r Rhyfel yn Asia Roedd Japan wedi mabwysiadu polisi tramor ymosodol ers cychwyn yr 20g. Gosododd ei rheolaeth dros Corea yn 1905, goresgynodd Manchuria (ardal gogledd-ddwyrain Tsieina heddiw) yn 1931 er mwyn darparu haearn a glo ar gyfer ei marchnadoedd. Fel p\u0175er diwydiannol pwysig yn y rhan yna o\u2019r byd roedd Japan hefyd yn awyddus i ddangos ei hawdurdod. Achosodd hyn wrthdaro a thensiynau cynyddol gyda gwledydd fel UDA. Rheolwyd Llywodraeth Japan yn y cyfnod yma gan y fyddin a oedd yn awyddus i ymestyn p\u0175er Japan.  Roedd y wlad yn cael ei pharatoi ar gyfer rhyfel ac roedd y Llywodraeth eisiau cael gafael ar fwy o olew, haearn crai, glo a thir ar gyfer ehangu ei dinasoedd a\u2019u ph\u0175er diwydiannol.  Siomwyd Japan wedi Cytundeb Versailles. Roedd wedi gobeithio cael tir fel gwobr am ymladd ar ochr y Cynghreiriaid yn y rhyfel ac wedi\u2019r siom trodd ei safiad a\u2019i hymddygiad yn fwy milwrol. Gyda goresgyn Manchuria yn 1931 a Cheina ar 7 Gorffennaf 1937 roedd arwyddion clir bod ymddygiad Japan yn peri gofid i\u2019r UDA. Llofnododd gytundeb gyda Hitler yn 1936 ac yng Ngorffennaf 1941 ymosododd milwyr Japaneaidd ar Indochina Ffrengig (sef Fietnam).  Credai UDA fod Japan am feddiannu de-ddwyrain Asia er mwyn cael cyflenwadau o rwber ac olew. Ymatebodd UDA drwy atal cyflenwadau o olew i Japan fel ei bod yn methu masnachu.  Ceisiwyd cynnal trafodaethau er mwyn datrys yr argyfwng ond yn y cyfamser roedd Llywodraeth Japan yn trefnu cynlluniau ar gyfer yr ymosodiad ar Pearl Harbor, Haw\u00e4ii. Fel rhan o'r ymgyrch yn erbyn Tsieina, cipiodd Japan dde Indotsieina yn 1940. Gwaethygodd hyn ei pherthynas a'r Unol Daleithiau a'r pwerau gorllewinol eraill, ac yn 1941 gwrthodasant gyflenwi olew i Japan. Y bwriad oedd gorfodi Japan i roi'r gorau i'w hymosodiadau yn Tsieina a'r gwledydd cyfagos, ond dewisodd llywodraeth Japan ymosod ar yr Unol Daleithiau a'i chynghreiriad.  Y Rhyfel yn Ewrop Cwymp Ffrainc Ni fu fawr o ymladd hyd wanwyn 1940. Ar 9 Ebrill, ymosododd yr Almaen ar Norwy, gan lanio milwyr yn Oslo, Bergen, Trondheim a Narvik, ac ar Denmarc. Ildiodd Denmarc bron yn syth, ac ildiodd Norwy ar 9 Mehefin. Ar 10 Mai, ymosododd byddin yr Almaen ar yr Iseldiroedd, Gwlad Belg a Lwcsembwrg. Ar yr un dyddiad, daeth Winston Churchill yn Brif Weinidog y Deyrnas Unedig yn lle Neville Chamberlain. Ar 14 Mai, bu cyrch awyr yn erbyn Rotterdam, a'r diwrnod wedyn ildiodd byddin yr Iseldiroedd.  Ar 28 Mai, gorfodwyd byddin Gwlad Belg i ildio. Roedd Ffrainc yn dibynnu ar Linell Maginot fel amddiffynfa yn erbyn yr Almaen, ond llwyddodd yr Almaenwyr i dorri trwodd gerllaw Sedan. Gorfodwyd byddinoedd Ffrainc, a byddin Brydeinig oedd wedi cyrraedd Ffrainc i gynorthwyo, i encilio. Ar 2 Mehefin, llwyddwyd i achub tua 330,000 o filwyr Prydeinig a Ffrengig mewn cychod o Dunkerque. Ar 14 Mehefin, cipiwyd dinas Paris gan y fyddin yr Almaen, ac ar 22 Mehefin ildiodd Ffrainc. Gosodwyd 60% o Ffrainc dan lywodraeth filwrol yr Almaen, tra sefydlwyd gwladwriaeth hanner-annibynnol yn y de-ddwyrain dan Philippe P\u00e9tain, gyda Vichy fel prifddinas. Dilynwyd hyn gan frwydrau yn yr awyr rhwng lluoedd awyr y Deyrnas Unedig a'r Almaen, yn arbennig Brwydr Prydain yn ystod haf a hydref 1940. Ni lwyddodd yr Almaen i ennill yr oruchafiaeth yn yr awyr a fyddai wedi gwneud glanio milwyr ar dir mawr Prydain yn bosibl. Am gryn gyfnod wedi hyn, dim ond yn yr awyr y bu'r brwydro yng ngorllewin Ewrop, gyda chyrchoedd bomio gan lu awyr ar Almaen ar ddinasoedd ym Mhrydain a chyrchoedd gan y llu awyr Prydeinig, ac yn ddiweddarach llu awyr yr Unol Daleithiau, ar ddinasoedd yr Almaen.  Rhyfel diarbed Ystyr rhyfel diarbed yw pan fydd holl adnoddau cymdeithas yn cael eu defnyddio i drechu gwrthwynebydd. O ganlyniad, mae ffatr\u00efoedd, piblinellau, rheilffyrdd, pontydd, dociau ac ardaloedd poblog iawn yn dod yn dargedau. Mae rhyfel diarbed yn cael yr effaith fwyaf ar y bobl sy\u2019n byw n\u00f4l ar y Ffrynt Cartref, sef y sifiliaid.  Y syniad yw os pobl y wlad yn byw mewn ofn parhaus o farwolaeth annisgwyl a threisgar, bydd hyn yn rhoi pwysau ar ei llywodraeth i ildio.  Holl bwynt ymgyrch fomio barhaus oedd dinistrio ysbryd cenedl. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd roedd Llundain \u2013 prifddinas Prydain, canolbwynt llywodraeth, diwydiant a masnach a chartref nifer mawr o bobl \u2013 yn darged strategol a hawdd. Roedd gan yr Almaen ganolfannau awyrennau bomio wedi eu lleoli yn rhai o\u2019r gwledydd yn Ewrop a feddiannwyd ganddynt.  Gallai rhain lansio ymosodiadau ar draws y Sianel gan ddilyn llwybr yr afon Tafwys i Lundain. Roedd y paratoadau felly ar gyfer y rhyfel yn Llundain wedi cynnwys symud plant a sifiliad a oedd yn agored i niwed i ardaloedd diogel. Digwyddodd hyn yn ysbeidiol yn dilyn cwymp Ffrainc a dechrau\u2019r Blitz yn 1940 ac yn ystod cyfnod y bomiau hedegog yn 1944. Fel rhan o\u2019r paratoadau roedd y Ddeddf Rhagofalon Cyrchoedd Awyr (ARP: Air Raid Precaution) yn rhoi cyfrifoldeb i awdurdodau lleol dros sefydlu systemau Amddiffyn Sifil, dosbarthu mygydau nwy, darparu llochesau cyrchoedd awyr i gartrefi a threfnu gwaith y Wardeiniaid Cyrchoedd Awyr i orfodi rheoliadau\u2019r blacowt yn ystod y Blitz. Brwydr Prydain Yn ystod Haf 1940 roedd brwydr awyr rhwng yr RAF, sef llu awyr Prydain, a\u2019r Luftwaffe, llu awyr yr Almaen Natsiaidd.  Bwriad y Natsiaid oedd lansio ymgyrch awyr drom ar Brydain a fyddai\u2019n ei gorfodi i ildio ac yna derbyn telerau cytundeb heddwch.  Roedd y \u2018Blitz\u2019 yn rhan o\u2019r frwydr hon.  Ar \u00f4l i Ffrainc ildio ym mis Mehefin 1940, rhybuddiodd llywodraeth Prydain ei phobl i ddisgwyl y gwaethaf, sef ymgyrch fomio enfawr yn erbyn y porthladdoedd a\u2019r dinasoedd.  I gychwyn, roedd y cyngor yn anghywir. Er bod Hitler wedi gorchymyn ymosodiad cyfun o\u2019r awyr yn erbyn Prydain ar 31 Gorffennaf a goresgyniad ym mis Medi, dau brif darged y Luftwaffe oedd y meysydd awyr lle\u2019r oedd yr RAF yn rheoli\u2019r awyrennau ymladd a llongau Prydain yn y Sianel. Byddai clirio llongau rhyfel Prydain o\u2019r Sianel, a rheoli\u2019r awyr uwch ei phen ar \u00f4l hynny, yn galluogi llu goresgyn yr Almaen i wneud ei waith heb rwystr. Roedd Brwydr Prydain wedi dechrau. Cafodd Brwydr Prydain ei hymladd uwchben cefn gwlad de Lloegr, a\u2019i gwylio gan y cyhoedd. Roedd llawer llai o awyrennau gan yr RAF na\u2019r Luftwaffe. Dim ond 2,915 o awyrennau oedd gan yr RAF a dim ond ychydig dros 1,200 ohonyn nhw oedd yn awyrennau ymladd. Roedd 4,550 o awyrennau gan y Luftwaffe. Yn ystod pum wythnos gyntaf y frwydr, hyd at 6 Medi, collodd yr RAF bron 20% o\u2019i gryfder. Saethwyd 185 o awyrennau Spitfire a Hurricane i lawr mewn wythnos. Roedd colledion yr Almaen yr un mor drwm, ond roedd yr Almaenwyr yn dal ati gan gredu na fyddai\u2019r RAF yn gallu eu gwrthwynebu\u2019n llawer hirach. Roedden nhw\u2019n iawn, ond nid oedden nhw\u2019n gwybod hynny. Newid tactegau Achubwyd yr RAF rhag dinistr llwyr pan newidiodd yr Almaenwyr eu tactegau, gan fomio dinasoedd yn lle meysydd awyr.  Ar 7 Medi roedd Hitler yn gandryll, a gorchmynnodd i\u2019r Luftwaffe fomio Llundain i ddial ar Brydain ar \u00f4l i\u2019r RAF fomio Berlin. Roedd y Blitz, y gair Almaeneg am \u2018fellt\u2019, wedi dechrau. Bathwyd y term \u2018Blitz\u2019 gan wasg Prydain, a defnyddiwyd y term i ddisgrifio\u2019r cyrchoedd bomio trwm ac aml ar Brydain yn 1940 ac 1941.  Roedd Hitler am ddinistrio diwydiant Prydain a\u2019i threfi a\u2019i dinasoedd gan obeithio gorfodi Llywodraeth Prydain i ildio drwy fomio sifiliaid yn barhaus a thrwy hynny dorri eu hysbryd. Y ffrynt dwyreiniol Ar 22 Mehefin 1941, ymosododd yr Almaen yn ddirybudd ar yr Undeb Sofietaidd mewn ymgyrch a elwid yn Gyrch Barbarossa. N\u00f4d Cyrch Barbarossa oedd meddiannu rhan Ewropeaidd yr Undeb Sofietaidd. Roedd yr ymosodiad yn torri cytundeb heddwch rhwng Adolf Hitler a Stalin. Ar y cychwyn, enillodd yr Almaenwyr fuddugoliaethau mawr, gan lwyddo i amgylchynu nifer fawr o filwyr Rwsiaidd a'u cymyryd yn garcharorion. Fodd bynnag, erbyn mis Hydref roedd yr ymosodiadau Almaenig yn cael llai o lwyddiant, yn rhannol oherwydd y mwd oedd wedi dilyn glawogydd yr hydref. Cyrhaeddodd yr Almaenwyr hyd gyrion Moscow, ond ni allasant fynd ymhellach. Gwrthododd Hitler ganiat\u00e2d iddynt i encilio i safleoedd mwy pwrpasol ar gyfer y gaeaf. Dioddefodd y ddwy ochr golledion trwm, a dilynwyd yr ymgyrch yma gan frwydrau ar raddfa enfawr yn ystod 1942 a 1943. Un o'r brrwydrau tyngedfennol oedd Brwydr Stalingrad. Yn ystod haf 1942, ymosododd Chweched Fyddin yr Almaen dan Friedrich Paulus yn y de. Dechreuodd yr ymgyrch ar 28 Mehefin. Ar 19 Awst gorchymynnwyd cipio dinas Stalingrad. Ar 12 Medi, penodwyd Vasily Chukov i arwain yr amddiffynwyr yn y ddinas. Dros y misoedd nesaf bu brwydro caled o gwmpas ac yn adfeilion Stalingrad. Bu colledion trwm ar y ddwy ochr, a lladdwyd tua 40,000 o drigolion y ddinas.   Tra roedd yr ymladd yn parhau yn y ddinas, cynlluniodd y cadfridog Georgi Zhukov wrth-ymosodiad i godi'r gwarchae ar Stalingrad ac amgylchynu'r Chweched Fyddin. Dechreuodd yr ymosodiad hwn ar 19 Tachwedd. Ar 23 Tachwedd, gorchymynnodd Hitler nad oedd y Chweched Fyddin i encilio, ond i amddiffyn eu safleoedd hyd angau. Llwyddodd y Fyddin Goch i amgylchynu'r Almaenwyr. Ym mis Chwefror, ildiodd Paulus a gweddillion ei fyddin i'r Fyddin Goch. Dyma'r tro cyntaf i'r Almaen golli brwydr ar raddfa fawr yn yr Ail Ryfel Byd, a Paulus oedd y cadlywydd Almaenig cyntaf erioed i'w gymyryd yn garcharor. Yn haf 1943, ymosododd yr Almaenwyr eto. Rhwng 4 Gorffennaf a 22 Gorffennaf, ymladdwyd Brwydr Kursk, y frwydr danciau fwyaf erioed. Roedd gan yr Almaenwyr tua 800,000 o droedfilwyr, 3,000 o danciau a 2,000 o awyrennau, tra'r oedd gan y Fyddin Goch tua 1,3000,000 o droedfilwyr, 3,6000 o danciau a 2,400 o awyrennau. Er i'r Fyddin Goch ddioddef mwy o golledion na'r Almaenwyr, methodd yr ymosodiad a thorri trwy eu llinellau amddiffynnol. Dyma'r tro olaf i fyddin yr Almaen fedru ymosod yn strategol ar raddfa fawr ar y ffrynt dwyreiniol, ac o hyn ymlaen fe'u gorfodwyd i encilio yn raddol o Rwsia a thrwy ddwyrain Ewrop. Aeth y Fyddin Goch ymlaen i feddiannu rhan ddwyreiniol yr Almaen. Lladdodd Hitler ei hun ar 30 Ebrill 1945 wrth i danciau'r Fyddin Goch nes\u00e1u at ganol Berlin.  Y ffrynt gorllewinol Ar 6 Mehefin 1944, glaniodd milwyr yr Unol Daleithiau, y Deyrnas Unedig a nifer o gynghreiriaid eraill dan Dwight D. Eisenhower ar draethau Normandi yng ngogledd Ffrainc, gan ddefnyddio 6,000 o longau a chychod. Glaniodd 160,000 o filwyr ar y diwrnod cyntaf, ac erbyn diwedd Awst roedd y nifer wedi cynyddu i 3 miliwn. Er eu bod yn llawer mwy niferus na'r milwyr Almaeneg oedd yn ei gwrthwynebu, bu ymladd caled am y ddau fis nesaf. Tua diwedd Gorffennaf, llwyddodd y Cynghreiriaid i dorri trwy linellau amddiffynnol y fyddin Almaenig, a dechreuasant ennill tir yn gyflymach. Cipiwyd Paris oddi ar yr Almaenwyr ar 25 Awst 1944. Tua'r adeg yma, ymddangosai fel bod diwedd y rhyfel yn nes\u00e1u, ond ym mis Medi methodd Cyrch Market Garden, ymosodiad oedd wedi ei fwriadu i groesu afon Rhein yn Arnhem. Gwrth-ymosododd yr Almaenwyr yn yr Ardennes ym mis Rhagfyr, ond er iddynt gael cryn lwyddiant yn y dyddiau cyntaf, fe'u gorfodwyd i encilio. Ym mis Mawrth 1945, croesodd y Cynghreiriaid afon Rhein ger Wesel, ac ar 25 Ebrill, cyraeddasant afon Elbe a chyfarfod y Fyddin Goch. Daeth y rhyfel i ben yn Ewrop ar 18 Mai 1945 pan ildiodd yr Almaen.  Y Rhyfel yn y M\u00f4r Canoldir a Gogledd Affrica Y Balcanau Roedd Albania eisoes wedi ei meddiannu gan yr Eidal yn Ebrill 1939. Roedd Mussolini yn awyddus i efelychu llwyddiannau'r Almaen yn 1940, ac ar 28 Hydref 1940, ymosododd yr Eidalwyr ar Wlad Groeg. Cawsant beth llwyddiant ar y cychwyn, ond bu raid iddynt encilio yn wyneb gwrth-ymosodiad y Groegiaid, a ddechreuodd ar  14 Tachwedd. Ymunodd Hwngari, Rwmania a Bwlgaria a'r Axis, ac ymosododd yr Almaenwyr ar Wlad Groeg o Bwlgaria. Er gwaethaf cymorth Prydeinig i'r Groegwyr, cipiwyd Athen gan yr Almaenwyr ar 27 Ebrill 1941, ac ym mis Mai cipwyd ynys Creta.  Gogledd Affrica a'r Eidal Ar 13 Medi 1940, ymosododd mwy na 200,000 o filwyr yr Eidal ar yr Aifft, gyda'r bwriad o gael rheolaeth tros Gamlas Suez a meysydd olew'r Dwyrain Canol. Gorchfygwyd hwy mewn nifer o frwydrau gan y fyddin Brydeinig, a bu raid i Mussolini alw ar Hitler am gymorth. Gyrrwyd yr Afrikakorps i Ogledd Affrica, a than Erwin Rommel gyrrodd y Prydeinwyr yn \u00f4l am gyfnod. Ni allai'r Almaen ei atgyfnerthu, fodd bynnag, ac roedd yn brin o olew. Yn 1942, gorchfygwyd yr Afrikakorps gan y Prydeinwyr dan Bernard Montgomery ym mrwydr El Alamein. Glaniodd yr Americanwyr yn Algeria a Moroco, ac yn raddol gyrrwyd yr Almaenwyr o Ogledd Affrica. Ym mis Mai 1943, ildiodd yr Almaenwyr ac Eidalwyr olaf yn Tiwnisia. Gwnaeth hyn ymosodiad ar yr Eidal yn bosibl. Ar 10 Gorffennaf 1943, glaniodd y cynghreiriaid ar ynys Sicilia, ac ar 3 Medi, gallasant groesi Culfor Messina i'r tir mawr. Wedi naw mis o ymladd, cipiwyd dinas Rhufain ar 4 Mehefin 1944. Ildiodd yr Eidal, ac yna cyhoeddodd ryfel yn erbyn yr Almaen. Diarfogwyd byddin yr Eidal gan yr Almaenwyr, a pharhaodd yr ymladd yng ngogledd yr Eidal. Daeth y ffrynt yma yn llai pwysig wedi i'r Cynghreiriaid lanio yn Normandi, ond parhaodd yr ymladd yma hyd fis Mai, 1945.  Y Rhyfel yn y Cefnfor Tawel ac Asia Ar 7 Rhagfyr 1941, ymosododd Japan ar nifer o dargedau, yn eu plith cyrch awyr ar lynges yr Unol Daleithiau yn Pearl Harbor. Yr un pryd, glaniwyd milwyr yn Malaya, oedd yn drefedigaeth Brydeinig. Pedwar diwrnod yn ddiweddarach, cyhoeddodd yr Almaen ryfel ar yr Unol Daleithiau, i gefnogi Japan. Ar 10 Rhagfyr, suddodd llu awyr Japan y llongau rhyfel Prydeinig Prince of Wales a Repulse, ac yn fuan wedyn syrthiodd Singap\u00f4r i fyddin Siapan. Ym mis Ionawr 1942, ymosododd Japan ar Burma, Ynysoedd Solomon ac  India'r Dwyrain Iseldiraidd. Roedd Japan erbyn hynny hefyd yn bygwth India ac Awstralia a bu rhyfel y Cynghreiriaid yn y Dwyrain Pell yn ddibynnol ar ymdrechion milwyr Awstralia ac America. Roedd Prydain yn brwydro yn Burma er mwyn amddiffyn India.Dechreuodd y llanw droi gyda buddugoliaeth llynges yr Unol Daleithiau dros lynges Japan ym Mrwydr Midway rhwng 4 a 7 Mehefin 1942. Dioddefodd llynges Japan golledion mawr, ac o hyn ymlaen llwyddodd yr Unol Daleithiau i gipio ynysoedd y Cefnfor Tawel oddi arnynt fesul un, yn dilyn brwydro ffyrnig. Yn Awst 1942, dechreuodd ymladd ffyrnig rhwng byddinoedd America a Japan am feddiant o ynys Guadalcanal, un o Ynysoedd Solomon. Parhaodd yr ymladd am chwe mis, a lladdwyd dros 40,000; yn y diwedd cafodd yr Americanwyr y fuddugoliaeth.O hyn ymlaen, gotfodwyd y Siapaneiad i encilio'n raddol. Ar 19 Hydref 1944, gwnaeth llu awyr Japan yr ymosodiad Kamikaze cyntaf ar lynges yr Unol Daleithiau. Yr ymosodiadau hyn, byddai'r awyrennwr, mewn awyren oedd wedi ei llenwi a deunydd ffrwydrol, yn ceisio taro llong \u00e2'r awyren, gan ei ladd ei hun er mwyn niwedio'r gelyn. Cafodd y tactegau hyn beth llwyddiant, ond yn Chwwefror - Mawrth 1945, cipiodd yr Americanwyr Iwo Jima, yna rhwng Ebrill a Mehefin, cipiasant Okinawa. Roedd y colledion yn yr ymladd yma tua 20,000 o Americanwyr a  130.000 o Siapaneaid.  Diwedd y Rhyfel Lladdodd Adolf Hitler ei hun ar 30 Ebrill 1945 wrth i danciau'r Fyddin Goch nes\u00e1u at ganol Berlin. Olynwyd ef fel Canghellor yr Almaen gan y Llyngesydd Doenitz. Ychydig ddyddiad yn ddiweddarach, ar 7 Mai, ildiodd yr Almaen yn ddiamod i'r Cynghreiriad. Rhannwyd yr Almaen yn bedwar rhanbarth dan feddiant milwrol yr Unol Daleithiau, Prydain, Ffrainc a'r Undeb Sofietaidd. Yn 1949, unwyd y rhanbarthau oedd dan reolaeth y pwerau gorllewinol fel Gweriniaeth Ffederal yr Almaen, gyda Konrad Adenauer fel Canghellor. Daeth y rhan oedd ym meddiant yr Undeb Sofietaidd yn wladwriaeth ar wah\u00e2n, Gweriniaeth Ddemocrataidd yr Almaen. Nid adunwyd y ddwy ran hyd 1990. Collodd yr Almaen diriogaethau helaeth yn y dwyrain i Wlad Pwyl, gyda Gwlad Pwyl yn colli rhai o'i thiriogaethau dwyreiniol hithau i'r Undeb Sofietaidd.  Parhaodd y rhyfel yn Asia a'r Cefnfor Tawel am rai misoedd. Gollyngodd yr Unol Daleithiau fom atomig ar ddinas Hiroshima ar 6 Awst 1945, yna un arall ar ddinas Nagasaki ar 9 Awst. Lladdwyd tua 165,000 o bobl yn yr ymosodiadau, a bu farw tua 145,000 arall yn yr wythnosau dilynol o effeithiau'r bomiau. Hefyd ar 9 Awst, ymosododd byddin yr Undeb Sofietaidd ar Manchuria, oedd ar y pryd ym meddiant Japan.  Cyhoeddodd lywodraeth Japan ei bod yn barod i ildio ar 15 Awst, ac arwyddwyd y ddogfen ar 2 Medi. Meddiannwyd Japan yn filwrol gan yr Unol Daleithiau am gyfnod wedi iddi ildio, a dienyddiwyd rhai o uchel swyddogion y lluoedd arfog wedi eu cael yn euog o droseddau thyfel, ond gadwyd i'r ymerawdwr Hirohito barhau fel pennaeth y wladwriaeth.  Colledion Amcangyfrifir i tua 60 miliwn o bobl golli eu bywydau o ganlyniad i'r Ail Ryfel Byd, y cyfanswm uchaf o unrhyw ryfel mewn hanes. Yn wahanol i'r Rhyfel Byd Cyntaf, roedd canran uchel o'r colledion hyn ymysg y boblogaeth sifil. Yr Undeb Sofietaidd a ddiddefodd fwyaf o golledion, gyda rhwng 8 a 10 miliwn o golledion milwrol, yn cynnwys nifer fawr o garcharorion rhyfel a fu farw yng ngwersylloedd crynhoi yr Almaen, a 10 - 15 miliwn o golledion sifil. Collodd Tsieina yn agos at 20 miliwn o'i phoblogaeth i gyd, y mwyafrif ymhlith y boblogaeth sifil. Roedd colledion milwrol yr Almaen dros 5 miliwn, y mwyafrif o'r rhain ar y ffrynt dwyreiniol., a cholledion milwrol Japan dros 2 filiwn. Roedd y colledion sifil yn cynnwys pobl a laddwyd mewn cyrchoedd awyr. Ymhlith y cyrchoedd awyr a achosodd fwyaf o golledion, roedd cyrchoedd awyr Prydain ac America ar ddinasoedd Hamburg a Dresden yn yr Almaen, a'r ymosodiadau atomig ar Hiroshima a Nagasaki. Lladdwyd miliynau yng ngwesylloedd yr Almaen (gweler \"Yr Holocost\" isod), a bu farw miliymau eraill o newyn o ganlyniad i'r rhyfel mewn gwledydd fel Tsieina ac India.  Yr Holocost Yr Holocost yw'r term a ddefnyddir am ladd tua chwe miliwn o Iddewon Ewropeaidd yn ystod yr Ail Ryfel Byd, fel rhan o raglen fwriadol o hil-laddiad gan y Nats\u00efaid. Lladdwyd nifer fawr o bobloedd a grwpiau eraill gan y Nats\u00efaid hefyd, yn cynnwys y Roma, carcharorion rhyfel o'r Undeb Sofietaidd, pobl hoyw, pobl anabl, Tystion Jehovah ac eraill. Mae rhywfaint o anghytundeb ymysg ysgolheigion a ddylid cynnwys y rhain yn y term \"Holocost\", neu a ddylid ei ddefnyddio am yr Iddewon yn unig. Dechreuodd yr erlid ar yr Iddewon a grwpiau eraill yn raddol wedi i'r Nats\u00efaid ddod i rym yn yr Almaen, ond dim ond wedi dechrau'r rhyfel y bu lladd ar raddfa fawr. Erbyn y 1940au roedd gwersylloedd difa megis Auschwitz a Treblinka wedi eu sefydlu, lle lladdwyd miliynau trwy ddefnyddio nwy a dulliau eraill. Credir i 1.4 miliwn o bobl gael eu lladd yn Auschwitz yn unig, a thuag 800,000 yn Treblinka. Cysylltir y rhaglen yma yn arbennig \u00e2 Heinrich Himmler a'r SS.  Effeithiau'r Rhyfel Roedd nifer o'r prif arweinwyr megis Hitler ei hun, Heinrich Himmler a Joseph Goebbels wedi ei lladd ei hunain cyn cael eu dal gan y cyngheiriaid neu yn fuan wedyn, ac ni wyddai neb beth oedd hanes Martin Bormann. Cynhaliwyd cyfres o achosion llys gan y Cynghreiriaid, yn enwedig Profion Nuremberg, yn erbyn y gweddill o arweinwyr llywodraeth Natsiaidd yr Almaen. Dedfrydwyd nifer ohonynt i farwolaeth, a charcharwyd eraill am wahanol gyfnodau. Ystyrir y rhain yn ddatblygiad pwysig ym maes cyfraith ryngwladol. O ganlyniad i'r rhyfel hwn daeth ynysiaeth yr Unol Daleithiau i ben, ail-adeiladwyd yr Almaen a Siapan fel gwledydd diwydiannol pwysig iawn, daeth yr Unol Daleithiau a'r Undeb Sofietaidd yn ddwy arch b\u0175er, a sefydlwyd y Cenhedloedd Unedig er mwyn ceisio rhwystro rhyfel byd yn y dyfodol. Yn Tsieina, cipiwyd gryn gan y Comiwnyddion dan Mao Zedong, ac yn 1949 cyhoeddodd Mao, a oedd erbyn hynny'n Gadeirydd y Blaid Gomiwnyddol, Weriniaeth Pobl Tsieina. Roedd Prydain a Ffrainc wedi eu gwanhau yn fawr o ganlyniaid i'r rhyfel, ac yn y blynyddoedd nesaf dechreuasant golli gafael ar eu hymerodraethau. Daeth India yn annibynnol yn 1947. Un arall o ganlyniadau'r rhyfel oedd ffurfio gwladwriaeth Israel. Yn fuan datblygodd cystadleuaeth rhwng yr Undeb Sofietaidd a gwledydd Cytundeb Warsaw ar y naill ochr a'r Unol Daleithiau a gwledydd  NATO ar y llall a elwir y Rhyfel Oer. Parhaodd o tua 1945 hyd i tua 1990.  Gweler hefyd Hanesyddiaeth yr Ail Ryfel Byd Cyfeiriadau","752":"Gwleidydd Americanaidd a 46eg Arlywydd yr Unol Daleithiau yw Joseph Robinette \"Joe\" Biden, Jr. (ganwyd 20 Tachwedd 1942). Fe'i sefydlwyd ar 20 Ionawr 2021. Bu'n seneddwr dros dalaith Delaware o 3 Ionawr 1973 hyd 15 Ionawr 2009. Ymgeisiodd gyda Barack Obama yn etholiad arlywyddiaeth UDA yn 2008. Ar 20 Ionawr 2009 olynodd Dick Cheney i ddod yn Is-Arlywydd yr Unol Daleithiau. Enillodd Obama ag ef ail dymor yn 2012.  Ymgeisyddiaeth arlywyddol 2020 Ceisiodd ddod yn ymgeisydd dros y Democratiaid i Arlywyddiaeth yr Unol Daleithiau yn 1988 a 2008 ond ni lwyddodd ennill yr enwebiad. Yn Ebrill 2019, cyhoeddoedd Biden ei fod yn ymgeisio am yr Arlywyddiaeth yn 2020, ac ym Mehefin 2020 sicrhaodd ddigon o enwebiadau y tro hwn i ddod yn ymgeisydd y Democratiaid. Ar 11 Awst, dewisodd y Seneddwr Kamala Harris o Galiffornia fel ei bartner yn y ras.Oherwydd y pandemig coronafirws annogwyd pleidleiswyr Democrataidd i bleidleisio yn gynnar a drwy'r post neu 'dropbox' yn hytrach nac ar y diwrnod. I'r gwrthwyneb, annogodd yr Arlywydd Trump ei gefnogwyr i bleidleisio mewn person gan ddrwgdybio y broses o bleidleisiau post. Mewn rhai taleithiau nid oedd hawl cyfreithiol i gyfri'r papurau pleidleisio hynny o flaen llaw. Erbyn diwrnod yr etholiad roedd miliynau o bleidleisiau i'w cyfri a cymerodd hyn drwy'r wythnos i'w cyfri a gwirio. Cyfrifiwyd pleidleisiau a fwriwyd ar y diwrnod i ddechrau, ac roedd mwyafrif y rheiny ar gyfer yr Arlywydd Trump. Felly roedd Trump i weld yn arwain y ras mewn sawl talaith nes i'r pleidleisiau post gael eu cyfri. Cafwyd sawl honiad gan Trump fod y broses etholiadol yn 'llwgr' ond ni gyflwynwyd unrhyw dystiolaeth o hynny.Ar y dydd Sadwrn, 7 Tachwedd 2020, daeth cyhoeddiad am bleidleisiau a gyfrwyd yn Philadelphia, Pennsylvania. Cyfrifwyd felly fod Biden wedi ennill y dalaith gyda mwyafrif o dros 0.5% a felly sicrhau dros 270 pleidlais yn y coleg etholiadol.Erbyn Ionawr 2021, roedd Biden wedi ennill dros 81 miliwn pleidlais, y nifer mwyaf o bleidleisiau i Arlywydd yr U.D.A. mewn hanes. Cafodd Arlywydd Trump 74 miliwn pleidlais, yr ail nifer mwyaf o bleidleisiau. Roedd y niferoedd uchel yn bennaf am fod nifer fawr wedi pleidleisio drwy'r post.Mewn cyfarfod o Gyngres yr Unol Daleithiau ar 6 Ionawr 2021, y bwriad oedd casglu a chyfri'r pleidleisiau gan etholwyr bob talaith, er fod disgwyl i sawl aelod o'r Gweriniaethwyr i wrthod pleidleisiau rhai taleithiau. Yn gynharach yn y diwrnod, roedd yr Arlywydd Trump wedi annerch torf o'i gefnogwyr o flaen y T\u0177 Gwyn, a'i annog i orymdeithio i adeilad Capitol Hill i brotestio mai fod yr Etholiad yn 'dwyll' ac mai ef oedd yn fuddugol. Tra fod y Gyngres yn cyfarfod, llwyddodd nifer o gefnogwyr Trump i dorri fewn a meddiannu adeilad y Capitol, gan falurio swyddfeydd y Seneddwyr. Symudwyd y gwleidyddion a'i staff i lefydd diogel. Bu farw un fenyw yn y gwrthdaro gyda'r heddlu a thri person arall o \u201cargyfyngau meddygol\u201d.Yn ddiweddarach, wedi i'r heddlu a swyddogion arfog gael y sefyllfa dan reolaeth, dychwelodd y gwleidyddion i'r Gyngres, gan gyfri gweddill y pleidleisiau a chymeradwyo etholiad Joe Biden fel yr Arlywydd nesaf. Cyfeiriadau Dolenni allanol (Saesneg) Gwefan ymgyrchu swyddogol Joe Biden ar Twitter","754":"Arian swyddogol mewn 18 o wledydd yr Undeb Ewropeaidd (a rhai gwledydd eraill) yw'r ewro (\u20ac neu EUR). Mae Banc Canolog Ewrop yn Frankfurt, Yr Almaen, yn rheoli'r ewro (gweler isod a hefyd Ardal Ewro). Mae'r ewro yn arian swyddogol ers 1999, ond am dair blynedd doedd hi ond yn bosib gwneud taliadau heb arian (er enghraifft trosglwyddiadau banc) mewn ewros. Cyflwynwyd darnau arian a phapurau ewro yn lle arian cenedlaethol y gwledydd yn ardaloedd yr ewro (yr Ewro-floc) ar 1 Ionawr, 2002. Rhennir un ewro yn gan (100) ceiniog neu sent.  Y cyfnod trawsnewidiol Mae Cytundeb Maastricht yn cadarnh\u00e1u cyflwyniad yr ewro ac yn gosod amodau y mae'n rhaid eu bodloni cyn i'r gwledydd eraill gyflwyno'r ewro. Ar 13 Rhagfyr 1996 cafodd y Cytundeb Sefydlogrwydd a Thyfiant ei arwyddo gan weinidogion cyllid gwledydd yr UE. Ar 31 Rhagfyr 1998 cytunwyd ar gyfradd cyfnewid pob arian cenedlaethol. Ers 1 Ionawr 1999 gellir trosglwyddo arian a gwneud pob math o daliadau mewn ewros (yng Ngwlad Groeg ers 1 Ionawr 2001). Roedd hi'n bosib cael cyfrif banc mewn ewros o 1999 ymlaen hefyd, ond doedd hynny ddim yn orfodol. Beth bynnag, ni thalwyd trethi awdurdodau cyhoeddus a rhan-ddaliadau y farchnad stoc ond mewn ewros. Cyflwynwyd y ceiniogau a phapurau ewro ar 1 Ionawr 2002 ac yn ystod y cyfnod hwnnw (hyd at Chwefror 2002 ym mwyafrif y gwledydd) roedd hi'n bosib defnyddio'r arian sengl a'r arian cenedlaethol ochr yn ochr. Heddiw, nid yw'r hen arian cenedlaethol yn arian cyfnewid yng ngwledydd yr ardal ewro. Sut bynnag, gellir cyfnewid darnau a phapurau arian cenedlaethol mewn banc mewn rhai gwledydd, ond mae'r rheolau am hynny yn amrywio o wlad i'w gilydd.  Ardal yr ewro Mae'r ewro yn arian swyddogol yn y gwledydd a ganlyn (i daliadau dim arian\/darnau a phapur ewro):  Yr Almaen (1999\/2002) Awstria (1999\/2002) Gwlad Belg (1999\/2002) Y Ffindir (1999\/2002) Ffrainc (1999\/2002) Yr Iseldiroedd (1999\/2002) Gweriniaeth Iwerddon (1999\/2002) Yr Eidal (1999\/2002) Lwcsembwrg (1999\/2002) Portiwgal (1999\/2002) Sbaen (1999\/2002) Gwlad Groeg (2001\/2002) Slofenia (2007) Malta (2008) Cyprus (2008) Slofacia (2009) Estonia (2011) Latfia (2014) Lithwania (2015)Mae gan nifer o wledydd undeb ariannol gyda gwledydd sy'n aelodau o'r Undeb Ariannol Ewropeaidd ac felly mae'r ewro yn arian swyddogol yn y rheini nawr hefyd:  Monaco San Marino Dinas y FaticanMae nifer o wledydd sy'n bwriadu defnyddio'r ewro heb benderfynu ymuno \u00e2'r Undeb Ewropeaidd:  Mae Andorra yn bwriadu cyflwyno ei darnau ewro ei hun, ond ni chafwyd caniat\u00e2d gan yr Undeb Ewropeaidd hyd yn hyn. Kosofo MontenegroBeth bynnag mae nifer o aelod-wladwriaethau'r UE wedi penderfynu peidio cyflwyno'r ewro ac yn cadw eu harian eu hunain:  Denmarc Sweden - roedd yn gwrthod am yr ail dro ymuno \u00e2'r Undeb Ariannol Ewropeaidd ar 14 Medi, 2003 Y Deyrnas UnedigMae rhaid i'r aelod-wladwriaethau sydd wedi ymuno \u00e2'r Undeb Ewropeaidd ar 1 Mai, 2004 gyflawni nifer o amodau cyn cael cyflwyno'r ewro. Er enghraifft mae'n rhaid fod yn aelod o'r Undeb Ariannol ac yn cael cyfradd cyfnewid cyson rhwng yr ewro a'u harian cenedlaethol am ddwy flynedd. O ganlyniad mae'n debyg na fydd y gwledydd hyn yn defnyddio'r ewro am rai blynyddoedd. Y gwledydd sydd newydd ymuno \u00e2'r UE:  Hwngari Lithwania Gwlad Pwyl Y Weriniaeth Tsiec Rwmania Bwlgaria Canlyniadau economaidd Disgwylir bydd yr ewro yn cryfhau'r fasnach rhwng yr ardaloedd ewro a bod gwahaniaeth rhwng prisiau pob gwlad yn lleihau achos ei bod hi'n bosib gwerthu cynhyrchion ledled Ewrop ar brisiau tryloyw. Disgwylir hefyd bydd hynny'n cryfhau cystadleuaeth, yn lleihau chwyddiant ac yn cynnyddu safon byw trigolion yr UE. Fodd bynnag, roedd nifer o arbenigwyr yn bryderus am gyflwyno arian sengl mewn ardal mor eang ac amrywiol ac yn rhybuddio bydd y polisi ariannol yn anodd i'w wneud. Byddai pethau yn newid yn ddramatig pe bai pris olew mewn ewros. Mae ardal yr ewro yn mewnforio mwy o olew na'r Unol Daleithiau ac felly mae mwy o ewros nag o ddoleri yn llifo i wledydd OPEC er fod prisiau olew mewn doleri fel arfer. Mae gwledydd OPEC yn ystyried cyflwyno pris olew mewn ewros.  Cyfraddau cyfnewid Cadarnhawyd cyfraddau cyfnewid yr arian cenedlaethol mewn perthynas \u00e2'r ewro yn ngwledydd Ardal yr Ewro ar 31 Rhagfyr 1998 ar sylfaen cyfradd cyfnewid yr ECU. Cyflwynwyd yr ewro yn \u00f4l y cyfraddau canlynol:  1.95583 deutsche Mark yn yr Almaen 13.7603 Schilling yn Awstria 40.3399 franc yng Ngwlad Belg 1936.27 lira yn yr Eidal 5.94573 markka yn y Ffindir 6.55957 franc yn Ffrainc 40.3399 franc yn Lwcsembwrg 2.20371 gulden (guilder) yn Yr Iseldiroedd 0.787564 punt yng Ngweriniaeth Iwerddon 200.482 escudo ym Mhortiwgal 166.386 peseta yn SbaenCadarnhawyd cyfraddau cyfnewid yr arian cenedlaethol, ar gyfer y cyflwyniad ddiweddarach yr ewro:  340.750 drachma yng Ngwlad Groeg (Cadarnheuwyd ar 19 Mehefin 2000) 239.640 tolar yn Slofenia (Cadarnheuwyd ar Gorffennaf 2006) 0.429300 lira  ym Malta (Cadarnheuwyd ar 10 Gorffennaf 2007) 0.585274 punt yng Nghyprus (Cadarnheuwyd ar 10 Gorffennaf 2007) 30.1260 koruna yn Slofacia (Cadarnheuwyd ar 7 Gorffennaf 2008) 15.6466 kroon yn Estonia (Cadarnheuwyd ar 13 Gorffennaf 2010) 1.422872 lats yn LatfiaSefydlwyd cyfradd ar gyfer drachma Groeg ar 19 Mehefin 2000 fel 340.750 drachma i'r ewro. Cyflwynwyd yr ewro yng Nglwad Groeg ar 1 Ionawr 2001. Ymunodd Slofenia ar 1 Ionawr 2007 gyda chyfradd o 239.640 tolar i'r ewro. Bwriedid i Lithwania ymuno \u00e2'r ewro ar yr un dyddiad, ond gorfodwyd gohirio cyflwyno'r ewro tan 2008 neu 2009 gan i gyfradd chwyddiant Lithwania aros yn rhy uchel. Ymunodd Slofacia ar 1 Ionawr 2009 gyda chyfradd o 30.1260 koruna i'r ewro. Ymunodd Cyprus, Estonia a Malta ymuno \u00e2'r ewro yn 2010.  Symbol Cynlluniwyd symbol yr \u20ac gan Arthur Eisenmenger. Mae'n E fawr a chron gyda dwy linell gyfochrog yn y canol. Mae'n debyg i'r llythyren Roeg 'epsilon' (\u03b5) a llythyren gyntaf y gair 'Ewrop'. Mae'r ddwy linell ganolog yn cynrycholi sefydlogrwydd yr arian a'r economi.  Gweler hefyd Darnau ewro Slofenia Darnau ewro Slofacia Cysylltiadau allanol Swyddfa'r Comisiwn Ewropeaidd yng Nghymru Papur Ewro (Saesneg) (Almaeneg)","755":"Arian swyddogol mewn 18 o wledydd yr Undeb Ewropeaidd (a rhai gwledydd eraill) yw'r ewro (\u20ac neu EUR). Mae Banc Canolog Ewrop yn Frankfurt, Yr Almaen, yn rheoli'r ewro (gweler isod a hefyd Ardal Ewro). Mae'r ewro yn arian swyddogol ers 1999, ond am dair blynedd doedd hi ond yn bosib gwneud taliadau heb arian (er enghraifft trosglwyddiadau banc) mewn ewros. Cyflwynwyd darnau arian a phapurau ewro yn lle arian cenedlaethol y gwledydd yn ardaloedd yr ewro (yr Ewro-floc) ar 1 Ionawr, 2002. Rhennir un ewro yn gan (100) ceiniog neu sent.  Y cyfnod trawsnewidiol Mae Cytundeb Maastricht yn cadarnh\u00e1u cyflwyniad yr ewro ac yn gosod amodau y mae'n rhaid eu bodloni cyn i'r gwledydd eraill gyflwyno'r ewro. Ar 13 Rhagfyr 1996 cafodd y Cytundeb Sefydlogrwydd a Thyfiant ei arwyddo gan weinidogion cyllid gwledydd yr UE. Ar 31 Rhagfyr 1998 cytunwyd ar gyfradd cyfnewid pob arian cenedlaethol. Ers 1 Ionawr 1999 gellir trosglwyddo arian a gwneud pob math o daliadau mewn ewros (yng Ngwlad Groeg ers 1 Ionawr 2001). Roedd hi'n bosib cael cyfrif banc mewn ewros o 1999 ymlaen hefyd, ond doedd hynny ddim yn orfodol. Beth bynnag, ni thalwyd trethi awdurdodau cyhoeddus a rhan-ddaliadau y farchnad stoc ond mewn ewros. Cyflwynwyd y ceiniogau a phapurau ewro ar 1 Ionawr 2002 ac yn ystod y cyfnod hwnnw (hyd at Chwefror 2002 ym mwyafrif y gwledydd) roedd hi'n bosib defnyddio'r arian sengl a'r arian cenedlaethol ochr yn ochr. Heddiw, nid yw'r hen arian cenedlaethol yn arian cyfnewid yng ngwledydd yr ardal ewro. Sut bynnag, gellir cyfnewid darnau a phapurau arian cenedlaethol mewn banc mewn rhai gwledydd, ond mae'r rheolau am hynny yn amrywio o wlad i'w gilydd.  Ardal yr ewro Mae'r ewro yn arian swyddogol yn y gwledydd a ganlyn (i daliadau dim arian\/darnau a phapur ewro):  Yr Almaen (1999\/2002) Awstria (1999\/2002) Gwlad Belg (1999\/2002) Y Ffindir (1999\/2002) Ffrainc (1999\/2002) Yr Iseldiroedd (1999\/2002) Gweriniaeth Iwerddon (1999\/2002) Yr Eidal (1999\/2002) Lwcsembwrg (1999\/2002) Portiwgal (1999\/2002) Sbaen (1999\/2002) Gwlad Groeg (2001\/2002) Slofenia (2007) Malta (2008) Cyprus (2008) Slofacia (2009) Estonia (2011) Latfia (2014) Lithwania (2015)Mae gan nifer o wledydd undeb ariannol gyda gwledydd sy'n aelodau o'r Undeb Ariannol Ewropeaidd ac felly mae'r ewro yn arian swyddogol yn y rheini nawr hefyd:  Monaco San Marino Dinas y FaticanMae nifer o wledydd sy'n bwriadu defnyddio'r ewro heb benderfynu ymuno \u00e2'r Undeb Ewropeaidd:  Mae Andorra yn bwriadu cyflwyno ei darnau ewro ei hun, ond ni chafwyd caniat\u00e2d gan yr Undeb Ewropeaidd hyd yn hyn. Kosofo MontenegroBeth bynnag mae nifer o aelod-wladwriaethau'r UE wedi penderfynu peidio cyflwyno'r ewro ac yn cadw eu harian eu hunain:  Denmarc Sweden - roedd yn gwrthod am yr ail dro ymuno \u00e2'r Undeb Ariannol Ewropeaidd ar 14 Medi, 2003 Y Deyrnas UnedigMae rhaid i'r aelod-wladwriaethau sydd wedi ymuno \u00e2'r Undeb Ewropeaidd ar 1 Mai, 2004 gyflawni nifer o amodau cyn cael cyflwyno'r ewro. Er enghraifft mae'n rhaid fod yn aelod o'r Undeb Ariannol ac yn cael cyfradd cyfnewid cyson rhwng yr ewro a'u harian cenedlaethol am ddwy flynedd. O ganlyniad mae'n debyg na fydd y gwledydd hyn yn defnyddio'r ewro am rai blynyddoedd. Y gwledydd sydd newydd ymuno \u00e2'r UE:  Hwngari Lithwania Gwlad Pwyl Y Weriniaeth Tsiec Rwmania Bwlgaria Canlyniadau economaidd Disgwylir bydd yr ewro yn cryfhau'r fasnach rhwng yr ardaloedd ewro a bod gwahaniaeth rhwng prisiau pob gwlad yn lleihau achos ei bod hi'n bosib gwerthu cynhyrchion ledled Ewrop ar brisiau tryloyw. Disgwylir hefyd bydd hynny'n cryfhau cystadleuaeth, yn lleihau chwyddiant ac yn cynnyddu safon byw trigolion yr UE. Fodd bynnag, roedd nifer o arbenigwyr yn bryderus am gyflwyno arian sengl mewn ardal mor eang ac amrywiol ac yn rhybuddio bydd y polisi ariannol yn anodd i'w wneud. Byddai pethau yn newid yn ddramatig pe bai pris olew mewn ewros. Mae ardal yr ewro yn mewnforio mwy o olew na'r Unol Daleithiau ac felly mae mwy o ewros nag o ddoleri yn llifo i wledydd OPEC er fod prisiau olew mewn doleri fel arfer. Mae gwledydd OPEC yn ystyried cyflwyno pris olew mewn ewros.  Cyfraddau cyfnewid Cadarnhawyd cyfraddau cyfnewid yr arian cenedlaethol mewn perthynas \u00e2'r ewro yn ngwledydd Ardal yr Ewro ar 31 Rhagfyr 1998 ar sylfaen cyfradd cyfnewid yr ECU. Cyflwynwyd yr ewro yn \u00f4l y cyfraddau canlynol:  1.95583 deutsche Mark yn yr Almaen 13.7603 Schilling yn Awstria 40.3399 franc yng Ngwlad Belg 1936.27 lira yn yr Eidal 5.94573 markka yn y Ffindir 6.55957 franc yn Ffrainc 40.3399 franc yn Lwcsembwrg 2.20371 gulden (guilder) yn Yr Iseldiroedd 0.787564 punt yng Ngweriniaeth Iwerddon 200.482 escudo ym Mhortiwgal 166.386 peseta yn SbaenCadarnhawyd cyfraddau cyfnewid yr arian cenedlaethol, ar gyfer y cyflwyniad ddiweddarach yr ewro:  340.750 drachma yng Ngwlad Groeg (Cadarnheuwyd ar 19 Mehefin 2000) 239.640 tolar yn Slofenia (Cadarnheuwyd ar Gorffennaf 2006) 0.429300 lira  ym Malta (Cadarnheuwyd ar 10 Gorffennaf 2007) 0.585274 punt yng Nghyprus (Cadarnheuwyd ar 10 Gorffennaf 2007) 30.1260 koruna yn Slofacia (Cadarnheuwyd ar 7 Gorffennaf 2008) 15.6466 kroon yn Estonia (Cadarnheuwyd ar 13 Gorffennaf 2010) 1.422872 lats yn LatfiaSefydlwyd cyfradd ar gyfer drachma Groeg ar 19 Mehefin 2000 fel 340.750 drachma i'r ewro. Cyflwynwyd yr ewro yng Nglwad Groeg ar 1 Ionawr 2001. Ymunodd Slofenia ar 1 Ionawr 2007 gyda chyfradd o 239.640 tolar i'r ewro. Bwriedid i Lithwania ymuno \u00e2'r ewro ar yr un dyddiad, ond gorfodwyd gohirio cyflwyno'r ewro tan 2008 neu 2009 gan i gyfradd chwyddiant Lithwania aros yn rhy uchel. Ymunodd Slofacia ar 1 Ionawr 2009 gyda chyfradd o 30.1260 koruna i'r ewro. Ymunodd Cyprus, Estonia a Malta ymuno \u00e2'r ewro yn 2010.  Symbol Cynlluniwyd symbol yr \u20ac gan Arthur Eisenmenger. Mae'n E fawr a chron gyda dwy linell gyfochrog yn y canol. Mae'n debyg i'r llythyren Roeg 'epsilon' (\u03b5) a llythyren gyntaf y gair 'Ewrop'. Mae'r ddwy linell ganolog yn cynrycholi sefydlogrwydd yr arian a'r economi.  Gweler hefyd Darnau ewro Slofenia Darnau ewro Slofacia Cysylltiadau allanol Swyddfa'r Comisiwn Ewropeaidd yng Nghymru Papur Ewro (Saesneg) (Almaeneg)","756":"Artist Cymreig sy'n chwarae cerddoriaeth Ska, Roc a Reggae yw Geraint Jarman (ganwyd 17 Awst 1950). Bywyd cynnar Ganwyd Jarman yn Ninbych ond magwyd yng Nghaerdydd ar \u00f4l i'w deulu symud yno pan oedd yn bedwar oed. Cafodd perfformiad Bob Dylan yng Nghaerdydd yn 1966 ddylanwad parhaol arno. Gyrfa Cerddoriaeth Symudodd Geraint i Gaerdydd pan yn bedair, lle cafodd brofiad o ddiwylliannau amrywiol trigolion y Riverside yng Nghaerdydd, gan wrando ar eu cerddoriaeth a'u hofferynau. Esblygodd ei ddiddordeb mewn cerddoriaeth, a gyda Meic Stevens a Heather Jones ffurfiodd Bara Menyn yn nechrau'r 70au, oedd yn hwb allweddol i'r s\u00een roc Gymraeg cynnar gyda chaneuon enwog megis Mynd i'r Bala ar y Cwch Banana. Roedd hi'n 1976 pan ddaeth albwm gyntaf Geraint allan, ac ystyriwyd Gobaith Mawr y Ganrif fel cynnyrch artist oedd am wneud argraff sylweddol ar roc Cymraeg. Eto, anodd fyddai credu yr adeg hynny y byddai'n parhau i gyfansoddi a rhyddhau heb argoel ei fod am stopio ymhell i'r mileniwm newydd. Roedd y drac deitl yn diwn rocaidd hwyliog gwych, \"I've Arrived\" a \"Merched Caerdydd\" yn sbort aruthrol bendigedig, gyda \"Lawr yn y Ddinas\" yn rhoi arlliw galluog i'w ddylanwadau reggae cryf. Yn 1977 rhyddhaodd Tacsi i'r Tywyllwch, a wnaeth argraff yr un mor drawiadol, yn cynnwys traciau megis yr iasol \"Ambiwlans\", y ffynci \"Dyn Oedd yn Hoffi Pornograffi\" a'r clasur \"Bourgeois Roc\". Erbyn hyn roedd gigiau Jarman yn chwedlonol, a nosweithiau gwallgof yn rhannu llwyfan gyda'r Trwynau Coch, Edward H. Dafis ac eraill yn arferol. Amhosibl fyddai anwybyddu cyfraniad Tich Gwilym, prif gitarydd y Cynganeddwyr, i'r llwyddiant a'r llewyrch, a byddai crescendo'r noson yn dueddol o orffen gyda'i fersiwn unigol o Hen Wlad Fy Nhadau. Yn 1978 gwelwyd dyfodiad yr albwm Hen Wlad Fy Nhadau, oedd os rywbeth yn curo ei ymgeision blaenorol gwych - cewri o ganeuon megis \"Ethiopia Newydd\", \"Instant Pundits\", \"Sgip ar D\u00e2n\", \"Merch T\u0177 Cyngor\" a \"Methu Dal y Pwysa\" yn cyfrannu at un o albwms y ganrif heb os. Mewn llai na blwyddyn roedd albwm arall allan, Gwesty Cymru, a roedd y safon yr un mor eithriadol, gyda chaneuon aruthrol megis \"SOS yn Galw Gari Tryfan\", \"Neb yn Deilwng\", \"Byth yn Mynd i Redeg Bant\" a \"Gwesty Cymru\" yn mynnu'r glust. Yn parhau \u00e2'r raddfa ffrwythlon daeth Fflamau'r Ddraig allan yn '80, uchafbwyntiau yn cynnwys yr enwog \"Rhywbeth Bach\", y \"C\u0175n Hela\" iasol a'r dwys bendigedig \"Cae'r Saeson\", a ni fedrir crybwyll hwnnw heb s\u00f4n am y gig Twrw Tanllyd cyntaf a gynhaliwyd yng \"Nghae'r Saeson\" yn '79 gyda Jarman yn codi'r to. Yn selio ei statws fel prif artist Cymru gwelwyd traciau arbennig megis y gorffwyll \"Crogi Llygoden\", yr anthem hapus \"Diwrnod i'r Brenin\" a'r \"Patagonia\" epigol oddi ar Diwrnod i'r Brenin\" yn 81. Yn 1983 rhyddhaodd Macsen oedd yn drac sain i ffilm Gareth Wynn Jones o'r un enw, oedd yn cynnwys Siglo ar y Siglen a Cwd, a daeth Enka yn '84, oedd yn brosiect ffilm arall ac yn ddechrau ar ddiddordeb Geraint yn y maes fideo, gyda thraciau gwych megis \"Nos Da Saunders\" a \"Cenhadon Casineb\". O hynny aeth ymlaen i weithio ar y gyfres arloesol a hanfodol Fideo 9 i Criw Byw am bum mlynedd, gan roi stop ar ei gatalog tan 1992 pan recordiwyd Rhiniog ar label Ankst. Gyda s\u0175n gwahanol a hynod gyfeillgar roedd yn arallgyfeiriad sylweddol a welodd ganlyniadau ffantastig megis Kenny Dalglish, Hei Mr DJ, Llwyth Dyn Diog a mwy. Amhosib fyddai pasio heb roi sylw arbennig i'r emosiynol Strydoedd Cul Pontcanna a'r gwefreiddiol Tracsuit Gwyrdd oedd yn cyfrannu at albwm godidog. Roedd y safon yr un mor lewyrchus yn Y Ceubal Y Crossbar a'r Quango, oedd yn taro tant gyda thraciau gwych megis \"Rhedeg Lawr y Tynal Tywyll\", \"Animeiddio Goleudy Mewn Rhyfel\", \"Anifail Brigitte Bardot\", gyda Cerys Mathews yn cyfrannu llais cefndir, a'r melys \"Enillais Hen Gariad\". Gyda dau albwm mor drawiadol ganddo ar ei newydd wedd doedd ganddo ddim mwy i'w brofi, ond gwelwyd yr albwm annisgwyl Eilydd Na Ddefnyddiwyd yn 1998, oedd yn hannu mwy at reggae tywyll, a mewn gwirionedd nid oedd cweit yn cyrraedd uchelfannau Rhiniog a Ceubal, er fod rhaid nodi Asyn Eira ac yn enwedig Ti'n Gwybod Be Ddudodd Marley fel traciau penigamp. Yn 2002 rhyddhodd EP M\u00f4rladron, CD 5 trac, hawdd i wrando arni, oedd yn cynnwys y g\u00e2n \"M\u00f4rladron\" - prosiect ar y cyd gyda meistri'r ail-gymysgu Llwybr Llaethog. Yn yr flwyddyn, fe recordiodd Geraint Jarman a'r Cynganeddwyr sesiwn arbennig i raglen C2 Radio Cymru welodd Jarman yn arbrofi gyda synnau latino De America ac yn mynd n\u00f4l i'w wreiddiau reggae. Dros y blynyddoedd diweddar, rhyddhawyd casgliad o ganeuon byw Jarman, Yn Fyw 1977\u20131981 \u2013 Jarman ar ei orau \u2013 a'r set gynhwysfawr Atgof Fel Angor, sy'n cynnwys 15 CD! Mae hefyd wedi troi ei law at gyflwyno ei rhaglenni ei hun ar C2 Radio Cymru. Bu 2011 yn flwyddyn brysur i Geraint Jarman. Rhyddhaodd albwm newydd, Brecwast Astronot ar label Ankstmusik, dychwelodd i Radio Cymru gyda'i gyfres gerddoriaeth, 'Jarman' a chyhoeddodd ei gyfrol hunangofiannol, Twrw Jarman (Gomer). Derbyniodd Geraint Jarman wobr Cyfraniad Oes yng ngwobrau'r Selar 2017 yn Aberystwyth, a chwarae gig acwstig yn Neuadd Pantycelyn ar y noson cynt ar Chwefror 17. Mewn cyfweliad \u00e2 Lisa Gwilym ar BBC Radio Cymru dywedodd ei fod yn gweithio ar albym reggae.  Teledu Bu Jarman yn cynhyrchu a chyfarwyddo ar nifer o raglenni cerddoriaeth S4C yn y 1990au gan gychwyn gyda'r sioe arloesol Fideo 9. Daeth y gyfres a sylw hanfodol i gerddoriaeth Cymraeg drwy roi cyfle i fandiau recordio trac sain a fideo proffesiynol. Mae wedi cyhoeddi sawl cyfrol o farddoniaeth yn cynnwys Cerbyd Cydwybod (2012, Gwasg Gomer).  Bywyd personol Bu Jarman yn briod am gyfnod gyda Heather Jones ac mae ganddynt un ferch, Lisa Grug. Yn yr 1980au priododd yr actores Nia Caron ac mae ganddynt ddwy ferch, Hanna a Mared.Cyhoeddwyd ei hunangofiant Twrw Jarman yn 2011.  Disgyddiaeth Gobaith Mawr Y Ganrif (1976) Sain Tacsi i'r Tywyllwch (1977) Hen Wlad fy Nhadau (1978) Gwesty Cymru (1979) Cerddorfa Wag (1980) Fflamau'r Ddraig (1980) Diwrnod i'r Brenin (1981) Macsen (1983) Enka (1984) Rhiniog (1992) Ankstmusik Y Ceubal Y Crossbar A\u2019r Cwango (1994) Ankstmusik Eilydd na Ddefnyddiwyd \/ Sub Not Used (1998) Sain M\u00f4rladron (2002) Sain Yn Fyw 1977\u20131981 Live (2002) Ankstmusik Sgaffaldiau Bamb\u0175 (2006) Brecwast Astronot (2011) Ankstmusik Dwyn yr Hogyn Nol (2014) Ankstmusik Dolenni Allanol Bywgraffiad ar BBC Tudalen Jarman ar wefan label Sain Tudalen artist ar wefan G\u0175yl Swn Proffil Geraint Jarman gan BBC Cymru Cyfeiriadau","758":"Mae Castell (benthyciad o'r Lladin castellum; Llydaweg Canol castell, Gwyddeleg Canol caisel. Lluosog Cestyll.) yn adeilad sydd wedi'i amddiffyn yn gryf. Math arbennig o amddiffynfa a ddatblygwyd yn yr Oesoedd Canol yw castell, ond mae ei gynseiliau'n gorffwys yng nghyfnod pobl fel y Celtiaid yn Oes yr Haearn a godai fryngaerau niferus, a'r Rhufeiniaid a godai gaerau ledled Ewrop a'r M\u00f4r Canoldir. Ceir traddodiad o godi cestyll mewn nifer o wledydd eraill hefyd, er enghraifft yn Tsieina a Siapan.  Datblygiad cestyll yn Ewrop yr Oesoedd Canol Dros y canrifoedd newidiodd y cestyll o wneuthuriad pren i gestyll cerrig, ac yn ddiweddarach, o fod yn amddiffynfa i fod yn blas neu gartref. Bellach maen nhw wedi newid o fod yn adeiladau milwrol i fod yn henebion ac yn atyniadau twristaidd. Ceir gwahanol fathau o gestyll wrth gwrs, megis Cestyll y Normaniaid a'r Cestyll Cymreig. Llefydd milwrol ac amddiffynfeydd oedd cestyll yn yr Oesoedd Canol, yn aml ar dir uchel gyda muriau trwchus a thyredau uchel, ac yn aml hefyd rhagfuriau a ffos o gwmpas. Byddai'r ffenestri yn gul a'r drysau yn drymion. Roedd y castell yn rheolir dref hefyd yn aml, gyda  mur o gwmpas y dref yn ogystal a barbican, hefyd. I fynd i mewn i'r castell, yr oedd rhaid mynd dros bont godi a thrwy borthdy cryf \u00e2 chlwydi a phorthcwlis. Roedd donjon (carchar dan ddaear) mewn llawer o'r cestyll. Weithiau byddai'r castell dan warchae am gyfnod hir a byddai rhaid ildio oherwydd diffyg bwyd. Roedd y castell yn lle i drigo yn ogystal \u00e2 bod yn amddiffynfa. Roedd ward fewnol, llety, ystafelloedd byw ac siambrau cysgu, rhai ohonyn nhw'n gyfforddus iawn, cegin, bwtri i gadw gwin neu gwrw, canolfan weinyddol a chapel. Roedd stablau i'r meirch ac ysguborau i gadw bwyd iddynt. Ond y peth pwysicaf i gyd oedd ffynnon neu ffynhonnell d\u0175r arall i gadw'r amddiffynwyr yn fyw adeg gwarchae. Gwarchae oedd un o'r bygythiadau gwaethaf i gastell a dyna pam yr oeddent yn ceisio bod mor hunangynhaliol \u00e2 phosibl. Roedd hi'n anodd i godi'r cestyll hyn weithiau am eu bod yn aml yn cael  eu codi ar dir estron. Yn achos y cestyll Seisnig yng Nghymru yr oedd rhaid cael gweithwyr a chrefftwyr o Loegr neu gyfandir Ewrop ac fe'i gorfodid i adael eu cartrefi i weithio yng Nghymru, efallai am flynyddoedd. Roedd rhaid codi llawer o arian i godi'r cestyll hefyd. Y goruchwylwyr oedd yn gofalu am yr ochr ariannol ac yn talu'r gweithwyr. Y pensaer oedd yn gyfrifol am gynllunio'r castell a dewis safle i'w adeiladu. Y nesaf at y pensaer mewn pwysigrwydd oedd y saer maen. Roedd yn bwysig cael chwarel yn gyfleus i gael meini i'r muriau. Byddent yn hollti'r cerrig yn y chwarel i arbed cludo cerrig diwerth heb eisiau. Roedd rhaid cael cerrig da a fyddai'n gorwedd yn esmwyth ar ei gilydd er mwyn gwneud y muriau allanol yn gadarn.  Cestyll Cymru Gweler hefyd Cestyll y Tywysogion Cymreig a Rhestr cestyll Cymru.Cafodd nifer o gestyll eu codi gan y tywysogion Cymreig, yn arbennig yn y cyfnod rhwng yr 11g a thrydydd chwarter y 13g. Yn eu plith mae Castell Dolbadarn, Castell Dolwyddelan, Dinas Emrys, Castell y Bere, Castell Cricieth, Castell Carreg Cennen, Castell Dinefwr, Castell y Dryslwyn, a Castell Dinas Br\u00e2n. Adeiladwyd llawer o gestyll yng Nghymru yn y drydedd ganrif ar ddeg gan y Normaniaid a hefyd gan y Saeson, yn bennaf gan Edward I o Loegr, er mwyn cadarnhau ei goncwest, megis Castell Harlech, Castell Conwy a Chastell Caernarfon yng Ngwynedd, neu Castell Biwmares yn Ynys M\u00f4n a Chastell Rhuddlan yn Y Berfeddwlad (Clwyd). Y rhain oedd y Cylch Haearn o gestyll o amgylch Gogledd Cymru.","760":"Mae Castell (benthyciad o'r Lladin castellum; Llydaweg Canol castell, Gwyddeleg Canol caisel. Lluosog Cestyll.) yn adeilad sydd wedi'i amddiffyn yn gryf. Math arbennig o amddiffynfa a ddatblygwyd yn yr Oesoedd Canol yw castell, ond mae ei gynseiliau'n gorffwys yng nghyfnod pobl fel y Celtiaid yn Oes yr Haearn a godai fryngaerau niferus, a'r Rhufeiniaid a godai gaerau ledled Ewrop a'r M\u00f4r Canoldir. Ceir traddodiad o godi cestyll mewn nifer o wledydd eraill hefyd, er enghraifft yn Tsieina a Siapan.  Datblygiad cestyll yn Ewrop yr Oesoedd Canol Dros y canrifoedd newidiodd y cestyll o wneuthuriad pren i gestyll cerrig, ac yn ddiweddarach, o fod yn amddiffynfa i fod yn blas neu gartref. Bellach maen nhw wedi newid o fod yn adeiladau milwrol i fod yn henebion ac yn atyniadau twristaidd. Ceir gwahanol fathau o gestyll wrth gwrs, megis Cestyll y Normaniaid a'r Cestyll Cymreig. Llefydd milwrol ac amddiffynfeydd oedd cestyll yn yr Oesoedd Canol, yn aml ar dir uchel gyda muriau trwchus a thyredau uchel, ac yn aml hefyd rhagfuriau a ffos o gwmpas. Byddai'r ffenestri yn gul a'r drysau yn drymion. Roedd y castell yn rheolir dref hefyd yn aml, gyda  mur o gwmpas y dref yn ogystal a barbican, hefyd. I fynd i mewn i'r castell, yr oedd rhaid mynd dros bont godi a thrwy borthdy cryf \u00e2 chlwydi a phorthcwlis. Roedd donjon (carchar dan ddaear) mewn llawer o'r cestyll. Weithiau byddai'r castell dan warchae am gyfnod hir a byddai rhaid ildio oherwydd diffyg bwyd. Roedd y castell yn lle i drigo yn ogystal \u00e2 bod yn amddiffynfa. Roedd ward fewnol, llety, ystafelloedd byw ac siambrau cysgu, rhai ohonyn nhw'n gyfforddus iawn, cegin, bwtri i gadw gwin neu gwrw, canolfan weinyddol a chapel. Roedd stablau i'r meirch ac ysguborau i gadw bwyd iddynt. Ond y peth pwysicaf i gyd oedd ffynnon neu ffynhonnell d\u0175r arall i gadw'r amddiffynwyr yn fyw adeg gwarchae. Gwarchae oedd un o'r bygythiadau gwaethaf i gastell a dyna pam yr oeddent yn ceisio bod mor hunangynhaliol \u00e2 phosibl. Roedd hi'n anodd i godi'r cestyll hyn weithiau am eu bod yn aml yn cael  eu codi ar dir estron. Yn achos y cestyll Seisnig yng Nghymru yr oedd rhaid cael gweithwyr a chrefftwyr o Loegr neu gyfandir Ewrop ac fe'i gorfodid i adael eu cartrefi i weithio yng Nghymru, efallai am flynyddoedd. Roedd rhaid codi llawer o arian i godi'r cestyll hefyd. Y goruchwylwyr oedd yn gofalu am yr ochr ariannol ac yn talu'r gweithwyr. Y pensaer oedd yn gyfrifol am gynllunio'r castell a dewis safle i'w adeiladu. Y nesaf at y pensaer mewn pwysigrwydd oedd y saer maen. Roedd yn bwysig cael chwarel yn gyfleus i gael meini i'r muriau. Byddent yn hollti'r cerrig yn y chwarel i arbed cludo cerrig diwerth heb eisiau. Roedd rhaid cael cerrig da a fyddai'n gorwedd yn esmwyth ar ei gilydd er mwyn gwneud y muriau allanol yn gadarn.  Cestyll Cymru Gweler hefyd Cestyll y Tywysogion Cymreig a Rhestr cestyll Cymru.Cafodd nifer o gestyll eu codi gan y tywysogion Cymreig, yn arbennig yn y cyfnod rhwng yr 11g a thrydydd chwarter y 13g. Yn eu plith mae Castell Dolbadarn, Castell Dolwyddelan, Dinas Emrys, Castell y Bere, Castell Cricieth, Castell Carreg Cennen, Castell Dinefwr, Castell y Dryslwyn, a Castell Dinas Br\u00e2n. Adeiladwyd llawer o gestyll yng Nghymru yn y drydedd ganrif ar ddeg gan y Normaniaid a hefyd gan y Saeson, yn bennaf gan Edward I o Loegr, er mwyn cadarnhau ei goncwest, megis Castell Harlech, Castell Conwy a Chastell Caernarfon yng Ngwynedd, neu Castell Biwmares yn Ynys M\u00f4n a Chastell Rhuddlan yn Y Berfeddwlad (Clwyd). Y rhain oedd y Cylch Haearn o gestyll o amgylch Gogledd Cymru.","761":"Bu Wiliam I (glasenw: Gwilym y Gorchfygwr neu Wiliam y Concwerwr) yn frenin Lloegr o 14 Hydref 1066 hyd at ei farwolaeth ar 9 Medi 1087. Wiliam oedd Brenin Normanaidd cyntaf Lloegr. Roedd yn ddisgynnydd i'r arweinydd Llychlynnaidd, Rolo, ac yn Ddug Normandi ers 1035. Roedd ei afael ar Normandi yn gadarn erbyn 1060, wedi brwydr hir yn ceisio sefydlogi ei afael ar yr orsedd. Lansiodd ymdrech i reoli Lloegr chwe blynedd yn ddiweddarach, pan drechodd Harold, Brenin Lloegr, ym Mrwydr Hastings yn 1066. Wiliam oedd mab Robert I, Dug Normandi, a anwyd i'w feistres Herleva. Yn ystod ei blentyndod a\u2019i ieuenctid, bu brwydro rhwng aelodau gwahanol deuluoedd aristocrataidd Normandi er mwyn ennill rheolaeth dros y Dug pan oedd yn blentyn. Yn 1047, llwyddodd Wiliam i chwalu gwrthryfel a rhoddodd hyn y cyfle iddo sefydlogi ei awdurdod dros y ddugiaeth, proses na chwblhaodd tan tua 1060. Rhoddodd ei briodas yn y 1050au \u00e2 Matilda o Fflandrys gefnogwyr pwerus iddo yn Fflandrys, a oedd yn ffinio ar Normandi. Erbyn ei briodas, roedd Wiliam wedi trefnu pwy fyddai\u2019n eu penodi i swyddi pwysig fel esgobion ac abadau yn yr Eglwys Normanaidd. Galluogodd ei b\u0175er iddo ehangu ei orwelion, ac o ganlyniad sefydlogodd ei awdurdod dros Maine yn 1062, a oedd hefyd yn ffinio ar Normandi. Yn y 1050au a dechrau\u2019r 1060au, daeth i'r amlwg bod Wiliam yn ymgeisydd oedd \u00e2 hawl ar orsedd Lloegr, a oedd ar y pryd ym meddiant Edward y Cyffeswr, ei gefnder cyntaf. Roedd ymgeiswyr posibl eraill hefyd, gan gynnwys yr iarll Seisnig, Harold Godwinson, a enwyd gan Edward y Cyffeswr ar ei wely angau fel ei olynydd yn Ionawr 1066. Er hynny, dadleuodd Wiliam fod Edward wedi addo\u2019r goron iddo ef, a bod Harold Godwinson wedi tyngu ei gefnogaeth i'w hawl ar y goron. Ar sail hynny, penderfynodd Wiliam adeiladu fflyd fawr o longau a goresgyn Lloegr yn 1066. Cafodd fuddugoliaeth gadarn yn erbyn Harold Godwinson ym Mrwydr Hastings, lle lladdwyd Harold ar 14 Hydref 1066. Wedi sawl brwydr arall, coronwyd Wiliam yn Frenin Lloegr ar Ddiwrnod Nadolig 1066 yn Llundain. Bu nifer o wrthryfeloedd aflwyddiannus yn erbyn Wiliam fel brenin, ond erbyn 1075 roedd gafael gadarn gan Wiliam ar Loegr, a galluogodd hyn iddo i dreulio\u2019r mwyafrif o\u2019i deyrnasiad ar gyfandir Ewrop. Bu ymdrechion cychwynnol y Normaniaid o dan arweinyddiaeth Wiliam i reoli\u2019r tiroedd a oedd ym meddiant rheolwyr Cymru yn fethiant i raddau. Ond wedi marwolaeth Wiliam yn 1087 dechreuodd y Normaniaid ddangos eu rheolaeth dros y Cymry, gan greu brwydr am b\u0175er a fyddai\u2019n para am ganrifoedd.Nodweddwyd blynyddoedd olaf Wiliam ar yr orsedd gan drafferthion yn ei diroedd Ewropeaidd, problemau gyda\u2019i fab, Robert, a\u2019r Daniaid hefyd yn bygwth goresgyn Lloegr. Yn 1086, gorchmynnodd arolwg arbennig o\u2019r holl diroedd yn Lloegr. Dyma gynnwys Llyfr Dydd y Farn. Bu farw ym Medi 1087 wrth arwain ymgyrch yng ngogledd Ffrainc, a chladdwyd ef yn Caen. Yn ystod ei deyrnasiad yn Lloegr, adeiladwyd cyfres o gestyll, sefydlwyd cenhedlaeth newydd o aristocratiaid Normanaidd ar dir Lloegr, a bu newidiadau yng nghyfansoddiad y glerigaeth yn Lloegr. Ni lwyddodd i gyfuno ei holl diroedd mewn un ymerodraeth ond ceisiodd weinyddu a rheoli pob uned yn annibynnol. Rhannwyd ei diroedd wedi ei farwolaeth: rhoddwyd Normandi i Robert, ac etifeddwyd Lloegr gan ei ail fab ganedig a oroesodd, sef Wiliam. Plant Robert Curthose (tua 1054 \u2013 1134) Adelizia (neu Alys) (1055 \u2013 tua 1065) Cecilia (tua 1056 \u2013 1126) Wiliam II (tua 1056 \u2013 1100), brenin Lloegr 1087\u20131100 Rhisiart (1057 \u2013 tua 1081) Adela (tua 1062 \u2013 1138) Agatha (tua 1064 \u2013 tua 1080) Constance (tua 1066 \u2013 1090) Matilda Harri I (tua 1068 \u2013 1135), brenin Lloegr 1100\u20131135 Cyfeiriadau","763":"Bu Wiliam I (glasenw: Gwilym y Gorchfygwr neu Wiliam y Concwerwr) yn frenin Lloegr o 14 Hydref 1066 hyd at ei farwolaeth ar 9 Medi 1087. Wiliam oedd Brenin Normanaidd cyntaf Lloegr. Roedd yn ddisgynnydd i'r arweinydd Llychlynnaidd, Rolo, ac yn Ddug Normandi ers 1035. Roedd ei afael ar Normandi yn gadarn erbyn 1060, wedi brwydr hir yn ceisio sefydlogi ei afael ar yr orsedd. Lansiodd ymdrech i reoli Lloegr chwe blynedd yn ddiweddarach, pan drechodd Harold, Brenin Lloegr, ym Mrwydr Hastings yn 1066. Wiliam oedd mab Robert I, Dug Normandi, a anwyd i'w feistres Herleva. Yn ystod ei blentyndod a\u2019i ieuenctid, bu brwydro rhwng aelodau gwahanol deuluoedd aristocrataidd Normandi er mwyn ennill rheolaeth dros y Dug pan oedd yn blentyn. Yn 1047, llwyddodd Wiliam i chwalu gwrthryfel a rhoddodd hyn y cyfle iddo sefydlogi ei awdurdod dros y ddugiaeth, proses na chwblhaodd tan tua 1060. Rhoddodd ei briodas yn y 1050au \u00e2 Matilda o Fflandrys gefnogwyr pwerus iddo yn Fflandrys, a oedd yn ffinio ar Normandi. Erbyn ei briodas, roedd Wiliam wedi trefnu pwy fyddai\u2019n eu penodi i swyddi pwysig fel esgobion ac abadau yn yr Eglwys Normanaidd. Galluogodd ei b\u0175er iddo ehangu ei orwelion, ac o ganlyniad sefydlogodd ei awdurdod dros Maine yn 1062, a oedd hefyd yn ffinio ar Normandi. Yn y 1050au a dechrau\u2019r 1060au, daeth i'r amlwg bod Wiliam yn ymgeisydd oedd \u00e2 hawl ar orsedd Lloegr, a oedd ar y pryd ym meddiant Edward y Cyffeswr, ei gefnder cyntaf. Roedd ymgeiswyr posibl eraill hefyd, gan gynnwys yr iarll Seisnig, Harold Godwinson, a enwyd gan Edward y Cyffeswr ar ei wely angau fel ei olynydd yn Ionawr 1066. Er hynny, dadleuodd Wiliam fod Edward wedi addo\u2019r goron iddo ef, a bod Harold Godwinson wedi tyngu ei gefnogaeth i'w hawl ar y goron. Ar sail hynny, penderfynodd Wiliam adeiladu fflyd fawr o longau a goresgyn Lloegr yn 1066. Cafodd fuddugoliaeth gadarn yn erbyn Harold Godwinson ym Mrwydr Hastings, lle lladdwyd Harold ar 14 Hydref 1066. Wedi sawl brwydr arall, coronwyd Wiliam yn Frenin Lloegr ar Ddiwrnod Nadolig 1066 yn Llundain. Bu nifer o wrthryfeloedd aflwyddiannus yn erbyn Wiliam fel brenin, ond erbyn 1075 roedd gafael gadarn gan Wiliam ar Loegr, a galluogodd hyn iddo i dreulio\u2019r mwyafrif o\u2019i deyrnasiad ar gyfandir Ewrop. Bu ymdrechion cychwynnol y Normaniaid o dan arweinyddiaeth Wiliam i reoli\u2019r tiroedd a oedd ym meddiant rheolwyr Cymru yn fethiant i raddau. Ond wedi marwolaeth Wiliam yn 1087 dechreuodd y Normaniaid ddangos eu rheolaeth dros y Cymry, gan greu brwydr am b\u0175er a fyddai\u2019n para am ganrifoedd.Nodweddwyd blynyddoedd olaf Wiliam ar yr orsedd gan drafferthion yn ei diroedd Ewropeaidd, problemau gyda\u2019i fab, Robert, a\u2019r Daniaid hefyd yn bygwth goresgyn Lloegr. Yn 1086, gorchmynnodd arolwg arbennig o\u2019r holl diroedd yn Lloegr. Dyma gynnwys Llyfr Dydd y Farn. Bu farw ym Medi 1087 wrth arwain ymgyrch yng ngogledd Ffrainc, a chladdwyd ef yn Caen. Yn ystod ei deyrnasiad yn Lloegr, adeiladwyd cyfres o gestyll, sefydlwyd cenhedlaeth newydd o aristocratiaid Normanaidd ar dir Lloegr, a bu newidiadau yng nghyfansoddiad y glerigaeth yn Lloegr. Ni lwyddodd i gyfuno ei holl diroedd mewn un ymerodraeth ond ceisiodd weinyddu a rheoli pob uned yn annibynnol. Rhannwyd ei diroedd wedi ei farwolaeth: rhoddwyd Normandi i Robert, ac etifeddwyd Lloegr gan ei ail fab ganedig a oroesodd, sef Wiliam. Plant Robert Curthose (tua 1054 \u2013 1134) Adelizia (neu Alys) (1055 \u2013 tua 1065) Cecilia (tua 1056 \u2013 1126) Wiliam II (tua 1056 \u2013 1100), brenin Lloegr 1087\u20131100 Rhisiart (1057 \u2013 tua 1081) Adela (tua 1062 \u2013 1138) Agatha (tua 1064 \u2013 tua 1080) Constance (tua 1066 \u2013 1090) Matilda Harri I (tua 1068 \u2013 1135), brenin Lloegr 1100\u20131135 Cyfeiriadau","765":"Awdures plant Cymreig adnabyddus yw Emily Huws (ganed 3 Mawrth 1942). Ganed yn Tyddyn Llwyni, Caeathro, Caernarfon, yno mae hi'n byw fyth. Addysgwyd yn Ysgol Gynradd Waunfawr, Ysgol Ramadeg Caernarfon a Choleg y Normal, Bangor. Yn ogystal ag ysgrifennu gwaith gwreiddiol yn y Gymraeg, mae Huws hefyd yn cynhyrchu addasiadau. Un o'i addasiadau diweddaraf yw Y Bachgen Mewn Pyjamas, a gyhoedwyd gan Wasg Carreg Gwalch ym mis Medi 2009, sy'n addasiad o The Boy in the Striped Pyjamas gan John Boyne. Gwaith Llyfrau i blant Y Tomosiaid yng Nghadair y Brenin (Gwasg Gomer, 1979) Criw Crawiau ar y Creigiau (Gwasg Gomer, 1983) Ben Bore Bach, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1989) Yr Eira Mawr a'r Rhew, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1989) Y Gystadleuaeth, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1989) Marathon, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1989) Yr Octopws, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1989) Y T\u00e2n yn y Goedwig, gyda Elfyn Pritchard, Cyfres Stori a Chwedl (Gwasg Gomer, 1989) Bonso, Cyfres Corryn (Gwasg Gomer, 1990) Chwannen, Cyfres Corryn (Gwasg Gomer, 1990) Canhwyllau, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1991) Blodyn yr Haul (Gwasg Gomer, 1992) Wmffra (Gwasg Gomer, 1992) 'Tisio Bet?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1992) 'Tisio Sws?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1992) 'Dwisio Dad, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1993) 'Dwisio Nain, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1993) Tash, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1993) 'Tisio Tshipsan?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1993) Piwma Tash, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, Ionawr 1993) Dwi Ddim yn Caru Bal\u0175nio, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Dwi'n Caru 'Sgota, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Gags, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Jinj, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Strach Go-iawn, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Tic Toc, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Ydw I'n Caru Karate?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Ar Goll, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1995) Melfed, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1995) Mot, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1995) Nicyrs Pwy?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1995) Seimon, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1995) 'Sgin Ti Dr\u00f4ns?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1995) Wrth Ymyl y Banc, gyda Elfyn Pritchard (Gwag Gomer, 1995) Bananas, Cyfres Stor\u00efau'r Stryd (Gwasg Gomer, 1996) Cnoc, Cnoc..., gyda Elfyn Pritchard (Gwag Gomer, 1996) Fi a'r Ddynes 'Cw, Cyfres Ni a Hi (Gwasg Gomer, 1996) Hindi Handi, Cyfres Stor\u00efau'r Stryd (Gwasg Gomer, 1996) 'Rhen Geiliog Dandi Do, Cyfres Ni a Hi (Gwasg Gomer, 1996) Snap!, Cyfres Stor\u00efau'r Stryd (Gwasg Gomer, 1996) Titw, Cyfres Ni a Hi (Gwasg Gomer, 1996) Twm, Cyfres Ni a Hi (Gwasg Gomer, 1996) Ydi Ots?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1996) Busnesa (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Sosej i Carlo (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Y Sling, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1998) Symud Mynydd (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Carla, Anifeiliaid Aaron (Gwasg Gomer, 2001) Jini Jinjila, Anifeiliaid Aaron (Gwasg Gomer, 2001) Tostyn, Cyfres Corryn (Gwasg Gomer, 2002) Eco, Cyfres Blodyn Haf (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2004) Nid fy Mai I (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2005) Ned (Gwasg Carreg Gwalch, 2005) Carreg Ateb, Cyfres Blodyn Haf (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2005) Dathlu Calan Gaeaf, gyda Myrddin ap Dafydd, Gordon Jones, Si\u00e2n Lewis a Gwyn Morgan, Cyfres Hwyl G\u0175yl (Gwasg Carreg Gwalch, 2005) Babi Gwyrdd, Cyfres Blodyn Haf (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2006) Lol neu Lwc? (Gwasg Gwynedd, 2006) Hogan Mam, Babi Jam (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2007) Bownsio (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2008) Dim Problem (Canolfan Astudiaethau Addysg, 2009) Llyfrau i oedolion Glywsoch Chi Stori? (Gwasg Gomer, 2011) Llyfrau wedi'u haddasu i'r Gymraeg Agard, John, Cas\u00e1u Bal\u0175ns, Project Llyfrau Longman (Uned Iaith\/CBAC, 1996) Aiken, Joan, Llid y Lloer (Gwasg Cambria, 1994) Biro, Val,  Iorwerth a'r Eliffant (Dref Wen, 1990) Biro, Val, Iorwerth a'r M\u00f4r-Ladron (Dref Wen, 1989) Body, Wendy, Yr Esgid Rwtsh Ratsh, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Body, Wendy, Y Prawf H.D.H., gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Boyne, John, Y Bachgen Mewn Pyjamas (Gwasg Carreg Gwalch, 2011) Bradman, Tony, Miss Bwgan, Llyfrau Lloerig (Gwasg Gomer, 2003) Bradman, Tony, Mistar Ffrancenstein, Llyfrau Lloerig (Gwasg Gomer, 2003) Bradman, Tony, Sandal! (Gwasg Taf, 1992) Breslin, Teresa, Carcharor yn Alcatraz (Canolfan Astudiaethau Addysg, 2007) Briggs, Raymond, Yr Arth (Dref Wen, 1995) Browne, Anthony, Chwarae Moch Bach, gyda Ann Jones (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) Browne, Anthony, Dwi'n Hoffi Llyfrau (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1992) Browne, Anthony, Gorila (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1988) Butterworth, Ben, Yr Adar Sbonc Sionc, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Butterworth, Ben, Titw'r Llygoden Fach, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Cole, Babette, Doctor Dan (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1994) Cole, Babette, Wy Mam! (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) Cole, Babette, Trafferth Mam \u2026 (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) Coppard, Yvonne, Mega Miliwn (Gwasg Gomer, 2001) Dahl, Roald, Bwydydd Ych-y-Pych (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1996) Dahl, Roald, Y Crocodeil Anferthol, Llyfrau Lloerig (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1989) Davies, Taffy, Y Seren Newydd (Cyhoeddiadau'r Gair, 1997) Doherty, Berlie, Yr Aderyn Aur, Llyfrau Lloerig (Gwasg Gomer, 1995) Doherty, Berlie, Annwyl Neb (Gwasg Gomer, 1993) Doney, Meryl, 'Rhen Dderyn To Bach Pryderus (Gwasg Cambria, 1994) Dupasquier, Philippe, Annwyl Dad ..., gyda Ann Jones (Gwasg Taf, 1993) Fine, Anne, Babanod Blawd (Gwasg Gomer, 1996) Fine, Anne, Gan yr I\u00e2r, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1996) Grindley, Sally, Pam Mae'r Awyr yn Las? (Dref Wen, 1996) Groves, Paul, Trish Trwyn a'r Gorila, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Groves, Paul, Trish Trwyn a'r Smyglwyr Cyffuriau, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Groves, Paul, Trish Trwyn, Pwy Dagodd Syr Si\u00f4n?, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Guile, Gill, Straeon Dau Funud (Gwasg Carreg Gwalch, 2011) Hartman, Bob, Angylion y Pasg (Cyhoeddiadau'r Gair, 2000) Hartman, Bob, Noson Dawns y S\u00ear (Cyhoeddiadau'r Gair, 1996) Humble-Jackson, Sally, Y Beibl Wedi'i Animeiddio: Elias (Hughes, 1996) Humble-Jackson, Sally, Y Beibl Wedi'i Animeiddio: Moses (Hughes, 1996) Humble-Jackson, Sally, Y Beibl Wedi'i Animeiddio: Ruth (Hughes, 1996) Humble-Jackson, Sally, Y Beibl Wedi'i Animeiddio: Y Creu a'r Dilyw (Hughes, 1996) Impey, Rose, a Jolyne Knox, Dyfal Donc, Llyfrau Lloerig (Gwasg Gwynedd, 1990) King-Smith, Dick, Y Mochyn Defaid, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1998) King-Smith, Dick,  Nogdrae, Cyfres Corryn (Gwasg Gomer, 1999) King-Smith, Dick,  Wham-Bam-Bang!, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1996) Kline, Penny, Datod Gwe (Gwasg Gomer, 1996) Lapage, Ginny, Dad yn Nofio, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Lapage, Ginny, Y Ras, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Lee, Ingrid, Ci ar Goll (Gwasg Gwynedd, 2010) McKee, David, Elfed (Dref Wen, 1995) Morpurgo, Michael, Llygaid Mistar Neb (Gwasg Carreg Gwalch, 2012) Nilsen, Anna, Ble Mae Cinio Bonso?  (Gwasg Addysgol Cymru, 1996) Nilsen, Anna, Ble Mae Ffrindiau Bonso?  (Gwasg Addysgol Cymru, 1996) Phillips, Arlene, Bollywood Amdani! (Gwasg Carreg Gwalch, 2012) Phillips, Arlene, Cyffro Llwyfan (Gwasg Carreg Gwalch, 2013) Phillips, Arlene, Gwisg Felen (Gwasg Carreg Gwalch, 2012) Phillips, Arlene, Samba Syfrdanol (Gwasg Carreg Gwalch, 2011) Phillips, Arlene, Tango Tanbaid (Gwasg Carreg Gwalch, 2013) Potter, Beatrix, Hanes Dili Minllyn, Llyfrau Gwreiddiol Guto Gwningen (Cwmni Recordiau Sain, 1996) Potter, Beatrix, Hanes Guto Gwningen a Benja Bwni (Cwmni Recordiau Sain, 1993) Potter, Beatrix, Hanes Mrs Tigi-Dwt, Llyfrau Gwreiddiol Guto Gwningen (Cwmni Recordiau Sain, 1996) Potter, Beatrix, Nos Da 'Nawr!, Straeon Guto Gwningen a'i Gyfeillion (Cwmni Recordiau Sain, 1996) Ray, Jane, Arch Noa (Dref Wen, 1991) Ray, Jane, Stori'r Nadolig (Dref Wen, 1992) Rayner, Mary, Mrs Mochyn a'r Sos Coch (Dref Wen, 1991) Richardson, John, Arth Bach Drwg (Dref Wen, 1995) Root, Betty, Yr Hen Awyren, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Root, Betty, Yr Hen Feic Peniffardding, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Root, Betty, Yr Hen Gar, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Root, Betty, Yr Hen Gwch, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Rose, Gerald, Potes Pengwin \/ Tynnwch eich Cotiau!, Llyfrau Lloerig (Dref Wen, 1994) Rosen, Michael, Rholsen Ffigys, Project Llyfrau Longman (Uned Iaith\/CBAC, 1996) Rowe, Anne, Y Castell, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Rowe, Anne, Y Ddraig, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Rowe, Anne, Fflach, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Rowling, J. K., Harri Potter a Maen yr Athronydd (Bloomsbury Publishing, 2003) Sefton, Catherine, Nefi Bliwl!, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1992) Simmonds, Posy, Ffred, gyda Ann Jones (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) Taylor, Alison G., Corff yn y Goedwig (Gwasg Gwynedd, 1997) Wagner, Jenny, Wil Jones, Nan a'r Gath Fawr Ddu, gyda Ann Jones (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) White, E. B., Gwe Gwenhwyfar, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1996) Whybrow, Ian, Owain a Dan Dannedd (Gwasg Gomer, 2002) Whybrow, Ian, Owain a'r Deinosoriaid (Gwasg Gomer, 2002) Whybrow, Ian, Owain a'r Lliwiau (Gwasg Gomer, 2003) Whybrow, Ian, Owain a'r Robot (Gwasg Gomer, 2002) Whybrow, Ian, Owain a'r Siapiau (Gwasg Gomer, 2003) Whybrow, Ian, Owain yn Cael Sbort yn y Gors (Gwasg Gomer, 2003) Casetiau Ysbryd yn yr Ardd (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Babi T\u0177 Ni (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Sosej i Carlo (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Busnesa (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Symud Mynydd (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Gwobrau ac Anrhydeddau Gwobr Mary Vaughan Jones 1988 Gwobr Tir na n-Og 1992, ar gyfer Wmffra Gwobr Tir na n-Og 1993, ar gyfer 'Tisio Tshipsan? Gwobr Tir na n-Og 2005, ar gyfer Eco Gwobr Tir na n-Og 2006, ar gyfer Carreg Ateb Enillodd clawr ei llyfr Hogan Mam, Babi Jam wobr i'w chyhoeddwyr, Cymdeithas Lyfrau Ceredigion yng Ngwobrau'r Diwydiant Cyhoeddi 2007 - Cynllun Clawr Gorau'r Nadolig Gwobr Tir na n-Og 2009, ar gyfer Bownsio Cyfeiriadau Dolenni allanol Taflen Adnabod Awdur Archifwyd 2010-02-24 yn y Peiriant Wayback. Cyngor Llyfrau Cymru","766":"Awdures plant Cymreig adnabyddus yw Emily Huws (ganed 3 Mawrth 1942). Ganed yn Tyddyn Llwyni, Caeathro, Caernarfon, yno mae hi'n byw fyth. Addysgwyd yn Ysgol Gynradd Waunfawr, Ysgol Ramadeg Caernarfon a Choleg y Normal, Bangor. Yn ogystal ag ysgrifennu gwaith gwreiddiol yn y Gymraeg, mae Huws hefyd yn cynhyrchu addasiadau. Un o'i addasiadau diweddaraf yw Y Bachgen Mewn Pyjamas, a gyhoedwyd gan Wasg Carreg Gwalch ym mis Medi 2009, sy'n addasiad o The Boy in the Striped Pyjamas gan John Boyne. Gwaith Llyfrau i blant Y Tomosiaid yng Nghadair y Brenin (Gwasg Gomer, 1979) Criw Crawiau ar y Creigiau (Gwasg Gomer, 1983) Ben Bore Bach, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1989) Yr Eira Mawr a'r Rhew, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1989) Y Gystadleuaeth, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1989) Marathon, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1989) Yr Octopws, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1989) Y T\u00e2n yn y Goedwig, gyda Elfyn Pritchard, Cyfres Stori a Chwedl (Gwasg Gomer, 1989) Bonso, Cyfres Corryn (Gwasg Gomer, 1990) Chwannen, Cyfres Corryn (Gwasg Gomer, 1990) Canhwyllau, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1991) Blodyn yr Haul (Gwasg Gomer, 1992) Wmffra (Gwasg Gomer, 1992) 'Tisio Bet?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1992) 'Tisio Sws?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1992) 'Dwisio Dad, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1993) 'Dwisio Nain, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1993) Tash, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1993) 'Tisio Tshipsan?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1993) Piwma Tash, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, Ionawr 1993) Dwi Ddim yn Caru Bal\u0175nio, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Dwi'n Caru 'Sgota, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Gags, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Jinj, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Strach Go-iawn, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Tic Toc, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Ydw I'n Caru Karate?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1994) Ar Goll, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1995) Melfed, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1995) Mot, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1995) Nicyrs Pwy?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1995) Seimon, gyda Elfyn Pritchard (Gwasg Gomer, 1995) 'Sgin Ti Dr\u00f4ns?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1995) Wrth Ymyl y Banc, gyda Elfyn Pritchard (Gwag Gomer, 1995) Bananas, Cyfres Stor\u00efau'r Stryd (Gwasg Gomer, 1996) Cnoc, Cnoc..., gyda Elfyn Pritchard (Gwag Gomer, 1996) Fi a'r Ddynes 'Cw, Cyfres Ni a Hi (Gwasg Gomer, 1996) Hindi Handi, Cyfres Stor\u00efau'r Stryd (Gwasg Gomer, 1996) 'Rhen Geiliog Dandi Do, Cyfres Ni a Hi (Gwasg Gomer, 1996) Snap!, Cyfres Stor\u00efau'r Stryd (Gwasg Gomer, 1996) Titw, Cyfres Ni a Hi (Gwasg Gomer, 1996) Twm, Cyfres Ni a Hi (Gwasg Gomer, 1996) Ydi Ots?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1996) Busnesa (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Sosej i Carlo (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Y Sling, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1998) Symud Mynydd (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Carla, Anifeiliaid Aaron (Gwasg Gomer, 2001) Jini Jinjila, Anifeiliaid Aaron (Gwasg Gomer, 2001) Tostyn, Cyfres Corryn (Gwasg Gomer, 2002) Eco, Cyfres Blodyn Haf (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2004) Nid fy Mai I (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2005) Ned (Gwasg Carreg Gwalch, 2005) Carreg Ateb, Cyfres Blodyn Haf (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2005) Dathlu Calan Gaeaf, gyda Myrddin ap Dafydd, Gordon Jones, Si\u00e2n Lewis a Gwyn Morgan, Cyfres Hwyl G\u0175yl (Gwasg Carreg Gwalch, 2005) Babi Gwyrdd, Cyfres Blodyn Haf (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2006) Lol neu Lwc? (Gwasg Gwynedd, 2006) Hogan Mam, Babi Jam (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2007) Bownsio (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2008) Dim Problem (Canolfan Astudiaethau Addysg, 2009) Llyfrau i oedolion Glywsoch Chi Stori? (Gwasg Gomer, 2011) Llyfrau wedi'u haddasu i'r Gymraeg Agard, John, Cas\u00e1u Bal\u0175ns, Project Llyfrau Longman (Uned Iaith\/CBAC, 1996) Aiken, Joan, Llid y Lloer (Gwasg Cambria, 1994) Biro, Val,  Iorwerth a'r Eliffant (Dref Wen, 1990) Biro, Val, Iorwerth a'r M\u00f4r-Ladron (Dref Wen, 1989) Body, Wendy, Yr Esgid Rwtsh Ratsh, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Body, Wendy, Y Prawf H.D.H., gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Boyne, John, Y Bachgen Mewn Pyjamas (Gwasg Carreg Gwalch, 2011) Bradman, Tony, Miss Bwgan, Llyfrau Lloerig (Gwasg Gomer, 2003) Bradman, Tony, Mistar Ffrancenstein, Llyfrau Lloerig (Gwasg Gomer, 2003) Bradman, Tony, Sandal! (Gwasg Taf, 1992) Breslin, Teresa, Carcharor yn Alcatraz (Canolfan Astudiaethau Addysg, 2007) Briggs, Raymond, Yr Arth (Dref Wen, 1995) Browne, Anthony, Chwarae Moch Bach, gyda Ann Jones (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) Browne, Anthony, Dwi'n Hoffi Llyfrau (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1992) Browne, Anthony, Gorila (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1988) Butterworth, Ben, Yr Adar Sbonc Sionc, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Butterworth, Ben, Titw'r Llygoden Fach, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Cole, Babette, Doctor Dan (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1994) Cole, Babette, Wy Mam! (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) Cole, Babette, Trafferth Mam \u2026 (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) Coppard, Yvonne, Mega Miliwn (Gwasg Gomer, 2001) Dahl, Roald, Bwydydd Ych-y-Pych (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1996) Dahl, Roald, Y Crocodeil Anferthol, Llyfrau Lloerig (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1989) Davies, Taffy, Y Seren Newydd (Cyhoeddiadau'r Gair, 1997) Doherty, Berlie, Yr Aderyn Aur, Llyfrau Lloerig (Gwasg Gomer, 1995) Doherty, Berlie, Annwyl Neb (Gwasg Gomer, 1993) Doney, Meryl, 'Rhen Dderyn To Bach Pryderus (Gwasg Cambria, 1994) Dupasquier, Philippe, Annwyl Dad ..., gyda Ann Jones (Gwasg Taf, 1993) Fine, Anne, Babanod Blawd (Gwasg Gomer, 1996) Fine, Anne, Gan yr I\u00e2r, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1996) Grindley, Sally, Pam Mae'r Awyr yn Las? (Dref Wen, 1996) Groves, Paul, Trish Trwyn a'r Gorila, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Groves, Paul, Trish Trwyn a'r Smyglwyr Cyffuriau, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Groves, Paul, Trish Trwyn, Pwy Dagodd Syr Si\u00f4n?, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Guile, Gill, Straeon Dau Funud (Gwasg Carreg Gwalch, 2011) Hartman, Bob, Angylion y Pasg (Cyhoeddiadau'r Gair, 2000) Hartman, Bob, Noson Dawns y S\u00ear (Cyhoeddiadau'r Gair, 1996) Humble-Jackson, Sally, Y Beibl Wedi'i Animeiddio: Elias (Hughes, 1996) Humble-Jackson, Sally, Y Beibl Wedi'i Animeiddio: Moses (Hughes, 1996) Humble-Jackson, Sally, Y Beibl Wedi'i Animeiddio: Ruth (Hughes, 1996) Humble-Jackson, Sally, Y Beibl Wedi'i Animeiddio: Y Creu a'r Dilyw (Hughes, 1996) Impey, Rose, a Jolyne Knox, Dyfal Donc, Llyfrau Lloerig (Gwasg Gwynedd, 1990) King-Smith, Dick, Y Mochyn Defaid, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1998) King-Smith, Dick,  Nogdrae, Cyfres Corryn (Gwasg Gomer, 1999) King-Smith, Dick,  Wham-Bam-Bang!, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1996) Kline, Penny, Datod Gwe (Gwasg Gomer, 1996) Lapage, Ginny, Dad yn Nofio, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Lapage, Ginny, Y Ras, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Lee, Ingrid, Ci ar Goll (Gwasg Gwynedd, 2010) McKee, David, Elfed (Dref Wen, 1995) Morpurgo, Michael, Llygaid Mistar Neb (Gwasg Carreg Gwalch, 2012) Nilsen, Anna, Ble Mae Cinio Bonso?  (Gwasg Addysgol Cymru, 1996) Nilsen, Anna, Ble Mae Ffrindiau Bonso?  (Gwasg Addysgol Cymru, 1996) Phillips, Arlene, Bollywood Amdani! (Gwasg Carreg Gwalch, 2012) Phillips, Arlene, Cyffro Llwyfan (Gwasg Carreg Gwalch, 2013) Phillips, Arlene, Gwisg Felen (Gwasg Carreg Gwalch, 2012) Phillips, Arlene, Samba Syfrdanol (Gwasg Carreg Gwalch, 2011) Phillips, Arlene, Tango Tanbaid (Gwasg Carreg Gwalch, 2013) Potter, Beatrix, Hanes Dili Minllyn, Llyfrau Gwreiddiol Guto Gwningen (Cwmni Recordiau Sain, 1996) Potter, Beatrix, Hanes Guto Gwningen a Benja Bwni (Cwmni Recordiau Sain, 1993) Potter, Beatrix, Hanes Mrs Tigi-Dwt, Llyfrau Gwreiddiol Guto Gwningen (Cwmni Recordiau Sain, 1996) Potter, Beatrix, Nos Da 'Nawr!, Straeon Guto Gwningen a'i Gyfeillion (Cwmni Recordiau Sain, 1996) Ray, Jane, Arch Noa (Dref Wen, 1991) Ray, Jane, Stori'r Nadolig (Dref Wen, 1992) Rayner, Mary, Mrs Mochyn a'r Sos Coch (Dref Wen, 1991) Richardson, John, Arth Bach Drwg (Dref Wen, 1995) Root, Betty, Yr Hen Awyren, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Root, Betty, Yr Hen Feic Peniffardding, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Root, Betty, Yr Hen Gar, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Root, Betty, Yr Hen Gwch, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Rose, Gerald, Potes Pengwin \/ Tynnwch eich Cotiau!, Llyfrau Lloerig (Dref Wen, 1994) Rosen, Michael, Rholsen Ffigys, Project Llyfrau Longman (Uned Iaith\/CBAC, 1996) Rowe, Anne, Y Castell, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Rowe, Anne, Y Ddraig, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Rowe, Anne, Fflach, gyda Ann Jones, Straeon Sionc (Gwasg Gomer, 1993) Rowling, J. K., Harri Potter a Maen yr Athronydd (Bloomsbury Publishing, 2003) Sefton, Catherine, Nefi Bliwl!, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1992) Simmonds, Posy, Ffred, gyda Ann Jones (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) Taylor, Alison G., Corff yn y Goedwig (Gwasg Gwynedd, 1997) Wagner, Jenny, Wil Jones, Nan a'r Gath Fawr Ddu, gyda Ann Jones (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 1993) White, E. B., Gwe Gwenhwyfar, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1996) Whybrow, Ian, Owain a Dan Dannedd (Gwasg Gomer, 2002) Whybrow, Ian, Owain a'r Deinosoriaid (Gwasg Gomer, 2002) Whybrow, Ian, Owain a'r Lliwiau (Gwasg Gomer, 2003) Whybrow, Ian, Owain a'r Robot (Gwasg Gomer, 2002) Whybrow, Ian, Owain a'r Siapiau (Gwasg Gomer, 2003) Whybrow, Ian, Owain yn Cael Sbort yn y Gors (Gwasg Gomer, 2003) Casetiau Ysbryd yn yr Ardd (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Babi T\u0177 Ni (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Sosej i Carlo (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Busnesa (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Symud Mynydd (Uned Iaith\/CBAC, 1998) Gwobrau ac Anrhydeddau Gwobr Mary Vaughan Jones 1988 Gwobr Tir na n-Og 1992, ar gyfer Wmffra Gwobr Tir na n-Og 1993, ar gyfer 'Tisio Tshipsan? Gwobr Tir na n-Og 2005, ar gyfer Eco Gwobr Tir na n-Og 2006, ar gyfer Carreg Ateb Enillodd clawr ei llyfr Hogan Mam, Babi Jam wobr i'w chyhoeddwyr, Cymdeithas Lyfrau Ceredigion yng Ngwobrau'r Diwydiant Cyhoeddi 2007 - Cynllun Clawr Gorau'r Nadolig Gwobr Tir na n-Og 2009, ar gyfer Bownsio Cyfeiriadau Dolenni allanol Taflen Adnabod Awdur Archifwyd 2010-02-24 yn y Peiriant Wayback. Cyngor Llyfrau Cymru","769":"Esblygiad yw'r ddamcaniaeth fod nodweddion etifeddadwy poblogaethau biolegol yn newid ac yn datblygu dros filiynau o flynyddoedd. Mae'r broses yn gyfrifol am y cymhlethdod a'r amrywiaeth enfawr sydd yn nodweddu bywyd fel y'i welir ar y Ddaear heddiw. Gan fod rhai unigolion yn atgenhedlu'n fwy llwyddiannus nag eraill\u2014oherwydd nodweddion sy'n eu galluogi i oroesi'n well, i atynu cymar yn fwy llwyddianus, neu i fanteisio'n well o'u amgylchedd\u2014a gan fod yr unigolion hyn yn tueddu i drawsyrru i'w epil y nodweddion a arweinodd at eu llwyddiant, tueddir i rywogaethau addasu dros amser i'w hamgylchedd. Dyma brif fecaniaeth esblygiad. Mae ein dealltwriaeth heddiw o fioleg esblygol yn cychwyn gyda chyhoeddiad papurau Alfred Russel Wallace a Charles Darwin ym 1858 a'i phoblogeiddio yn 1859 pan gyhoeddodd Charles Darwin ei On the Origin of Species. Cyplyswyd hyn a gwaith mynach o'r enw Gregor Mendel a'i waith ar blanhigion a'r hyn rydym yn ei alw'n etifeddeg a genynau.Oddeutu 4 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l, yn dilyn adweithiau cemegol cryf, crewyd moleciwlau a oedd yn medru creu copi ohonynt eu hunain drwy'r broses a elwir yn 'atgynhyrchu'. Hanner biwliwn o flynyddoedd yn ddiweddarach crewyd yr hynafiad sy'n perthyn i bopeth byw. Drwy ddatblygu'r broses o ffotosynthesis, cynaeafwyd golau'r haul gan yr hynafiaid hyn a gynhyrchodd ocsigen moleciwlar (O2) a ymledodd drwy'r  atmosffer, a ffurfiodd yn ei dro darian o haen os\u00f4n a amddiffynodd yr hyn a oedd yn brysur ddatblygu oddi tano: bywyd. O'r hynafiaid un-gell yma, datblygwyd y gallu i gell ffurfio oddi fewn i gell arall, gan greu organebau amlgellog sef ewcaryotau (eukaryotes). Drwy arbenigedd, ffurfiwyd mathau gwahanol a thrwy amsugno ymbelydredd electromagnetig uwchfioled, lledodd y bywyd newydd hwn ar draws ac ar hyd wyneb y Ddaear. Mae'r ffosil cyntaf (neu hynaf) a ganfuwyd hyd yma (2015) oddeutu 3.7 biliwn o flynyddoedd oed, mewn tywodfaen yng Ngorllewin yr Ynys Las. Syniadau newydd Darwin: esblygiad drwy ddetholiad naturiol Charles Darwin a Gregor Mendel yw sylfaenwyr damcaniaeth esblygiad fodern. Cyflwynodd Darwin ei syniadau am ddetholiad naturiol yn 1859. Roedd y syniad yma yn hanfodol bwysig i syniadau Darwin. Dyma rai o gonglfeini detholiad naturiol:  Pe bai pob organeb yn atgynhyrchu'n llwyddiannus, yna byddai poblogaeth y rhywogaeth hwnnw yn cynyddu tu hwnt i reolaeth Mae adnoddau pob amgylchedd yn gyfyngedig (e.e. hyn-a-hyn o goed sydd ar ynys) Mae organebau yn wahanol, ac nid oes byth ddau organeb yn union yr un fath; mae gan bob rhywogaeth, felly, gyfoeth o amrywiaeth ac mae amrywiaeth hefyd, wrth gwrs, yn bodoli rhwng rhywogaethau. Nid yw'r rhan fwyaf o'r epil yn goroesi (2% o bysgod sydd yn goroesi o'r epil (neu'r wyau) sydd yn cael ei gynhyrchu.) Bydd y rhai sy'n goroesi yn atgenhedlu a phasio eu nodweddion i'r genhedlaeth nesaf. Felly mae'r nodweddion sy'n galluogi'r unigolyn i oroesi yn cael eu cadw yn y boblogaeth.Dyma rai o'r ffactorau sy'n penderfynu pa organebau sy'n goroesi:  Ysglyfaethwyr Afiechyd Cystadlaeth am fwyd Cystadlaeth am dir neu (yn enwedig mewn planhigion) am olau ayyb.Gelwir effaith y ffactorau hyn yn 'Ddetholiad Naturiol'. Ar y pryd doedd Darwin ddim yn gwybod am gromosomau, ond erbyn heddiw rydym yn gwybod mai cromosomau sydd yn cludo gwybodaeth etifeddol.  Syniadau gwyddonol yn newid Fel mae gwybodaeth gwyddonol yn newid, oherwydd tystiolaeth neywdd, mae ein syniadau am bethau yn newid. Yn amser Darwin roedd y mwyafrif o bobl yn credu bod y rhywogaethau naturiol sy'n byw ar y ddaear wedi cael eu creu mewn chydig ddyddiau ac eu bod wedi goroesi heb newid ers hynny. Gelwir hyn yn Greadaeth (o'r gair 'creu'). Cafodd Darwin lawer o bobl crefyddol yn gwrthwynebu ei syniadau gwyddonol newydd. Erbyn heddiw, mae'r rhan fwyaf o wyddonwyr yn derbyn mai detholiad naturiol, ynghyd \u00e2 mecaniaethau esblygiadol eraill, sy'n gyfrifol am amrywiaeth bywyd.  Tystiolaeth am Esblygiad Trwy astudio ffosilau mewn creigiau o wahanol oedran (fel y gwnaeth Darwin yng Nghwm Idwal) a'r newidiadau yn eu ffurf dros gyfnod o amser down i wybod mwy am amser a pha bryd y crewyd y gwahanol rywogaethau.  Astudiaeth genetig Gellir edrych ar y genynau sydd mewn gwahanol rhywogaethau ac wedyn eu cymharu e.e. mae dyn a'r tsimpans\u00ee yn rhannu 98% o'u genynau.  Esblygiad bodau dynol: llinell amser Cyfeiriadau Gweler hefyd Richard Owen","770":"Anifail asgwrn-cefn gydag adenydd, pig, plu, dwy goes a gwaed cynnes yw aderyn (lluosog adar). Mae bron pob aderyn yn gallu hedfan, mae adar na allant hedfan yn cynnwys yr estrys, y ciwi a'r pengwiniaid. Ceir mwy na 10,400 o rywogaethau o adar. Maen nhw'n byw mewn llawer o gynefinoedd gwahanol ledled y byd. Adareg (neu Adaryddiaeth) yw astudiaeth adar.  Anatomi Mae strwythur adar wedi addasu ar gyfer hediad. Mae eu coesau blaen wedi newid i adenydd. Mae gan adar big ysgafn heb ddannedd ac mae codennau aer tu fewn i'w hesgyrn.  Atgenhedliad Mae adar yn dodwy wyau \u00e2 phlisgyn caled. Mae'r rhan fwyaf o adar yn adeiladu nyth lle maen nhw'n deor eu hwyau. Mae rhai adar yn cael eu geni'n ddall a noeth. Mae adar eraill yn gallu gofalu amdanynt eu hunain bron ar unwaith.  Mudiad Mae llawer o rywogaethau yn mudo er mwyn dianc rhag tywydd oer. Mae miliynau o adar sy'n nythu yn Hemisffer y Gogledd yn mudo i'r de. Mae rhai adar Hemisffer y De yn mudo i'r gogledd. Mae Morwennol y Gogledd yn hedfan ymhellach nag unrhyw aderyn arall o'r Arctig i'r Antarctig.  Esblygiad Esblygodd adar o ddeinosoriaid o'r urdd Therapoda, mae'n debyg. Archaeopteryx yw'r adar ffosilaidd henaf a fu fyw tua 150 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l.  Adar a dyn Mae adar yn ffynhonnell bwysig o fwyd i bobl. Mae rhai adar fel yr i\u00e2r a'r twrci wedi eu ffermio ar gyfer eu cig neu wyau. Anifeiliaid anwes poblogaidd yw rhai adar e.e. y byji a'r caneri. Mae llawer o adar wedi eu peryglu oherwydd hela a dinistr amgylcheddol. Mae elusennau fel Cymdeithas Audubon yn yr Unol Daleithiau a\u2019r RSPB yn y DU yn ymgyrchu i amddiffyn adar.  Mewn llenyddiaeth Gymreig Efallai'r cyntaf i gofnodi rhai o'r adar a welodd ar ei deithiau oedd Gerallt Gymro. Nid oedd ganddo ryw lawer o ddiddordeb ynddynt ond mae rhai o'r sylwadau'n ddigon diddorol, serch hynny, e.e. \"Clywir yn y coed cyfagos chwibaniad pereiddlais aderyn bach, y dywedodd rhai mai cnocell y coed ydoedd, ond eraill, yn fwy cywir, mai peneuryn. Cnocell y coed y gelwir yr aderyn bach, yr hwn a alwyd pic yn yr iaith Ffrangeg, a dylla'r dderwen \u00e2'i ylfin cryf ... A pheneuryn y gelwir aderyn bach hynod am ei liw euraid a melyn, a ddyry, yn ei dymor priodol, yn lle c\u00e2n, chwibaniad melys; ac oddi wrth ei liw euraid y derbyniodd ei enw, peneuryn.\"Mae'n debygol iawn mai'r euryn (golden oriole) oedd yr aderyn a glywodd Gerallt neu, fel y tybiai ei gyfeillion, cnocell werdd. Un o gerddi mwya'r Gymraeg ydy cywydd i'r \"Alarch\" gan Dafydd ap Gwilym. Ceir hefyd nifer o hen benillion sy'n s\u00f4n am adar; dyma un, er enghraifft:  Gwyn eu byd yr adar gwylltion, Hwy g\u00e2nt fynd i'r fan a fynnon', Weithiau i'r m\u00f4r ac weithiau i'r mynydd, A dod adref yn ddigerydd.Yn y Mabinogi fe drowyd Blodeuwedd yn dylluan am gamfihafio.  Dosbarthiad Urddau Palaeognathae Struthioniformes: estrys, rheaod, emiw, casowar\u00efaid a chiw\u00efod Tinamiformes: tinam\u0175od Neognathae Galloanserae  Anseriformes: elyrch, gwyddau a hwyaid Galliformes: adar helwriaethNeoaves  Gaviiformes: trochyddion Podicipediformes: gwyachod Procellariiformes: albatrosiaid, adar drycin a phedrynnod Sphenisciformes: pengwiniaid Pelecaniformes: pelicanod, mulfrain, huganod a.y.y.b. Ciconiiformes: crehyrod, ciconiaid a.y.y.b. Phoenicopteriformes: fflamingos Falconiformes: adar ysglyfaethus Gruiformes: rhegennod, garanod a.y.y.b. Charadriiformes: rhydwyr, gwylanod, morwenoliaid a charfilod Pteroclidiformes: ieir y diffeithwch Columbiformes: colomennod, dodo Psittaciformes: parotiaid Cuculiformes: cogau, twracoaid Strigiformes: tylluanod Caprimulgiformes: troellwyr a.y.y.b. Apodiformes: gwenoliaid duon, adar y si Coraciiformes: gleision y dorlan, rholyddion, cornylfinod a.y.y.b. Piciformes: cnocellod, twcaniaid a.y.y.b. Trogoniformes: trogoniaid Coliiformes: col\u00efod Passeriformes: adar golfanaidd neu adar clwydol Teuluoedd Yn \u00f4l IOC World Bird List ceir 240 teulu (Mawrth 2017):  Rhestr Wicidata:   {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  Cyfeiriadau Gweler hefyd Rhestr adar Cymru Rhestr adar Llydaw Rhestr adar gwledydd Prydain Dolenni allanol Internet Archive: Adareg Canolfan Edward Llwyd, Prifysgol Cymru RSPB Cymru (Saesneg) Avionary Enwau adar WP mewn 41 o ieithoedd","771":"Anifail asgwrn-cefn gydag adenydd, pig, plu, dwy goes a gwaed cynnes yw aderyn (lluosog adar). Mae bron pob aderyn yn gallu hedfan, mae adar na allant hedfan yn cynnwys yr estrys, y ciwi a'r pengwiniaid. Ceir mwy na 10,400 o rywogaethau o adar. Maen nhw'n byw mewn llawer o gynefinoedd gwahanol ledled y byd. Adareg (neu Adaryddiaeth) yw astudiaeth adar.  Anatomi Mae strwythur adar wedi addasu ar gyfer hediad. Mae eu coesau blaen wedi newid i adenydd. Mae gan adar big ysgafn heb ddannedd ac mae codennau aer tu fewn i'w hesgyrn.  Atgenhedliad Mae adar yn dodwy wyau \u00e2 phlisgyn caled. Mae'r rhan fwyaf o adar yn adeiladu nyth lle maen nhw'n deor eu hwyau. Mae rhai adar yn cael eu geni'n ddall a noeth. Mae adar eraill yn gallu gofalu amdanynt eu hunain bron ar unwaith.  Mudiad Mae llawer o rywogaethau yn mudo er mwyn dianc rhag tywydd oer. Mae miliynau o adar sy'n nythu yn Hemisffer y Gogledd yn mudo i'r de. Mae rhai adar Hemisffer y De yn mudo i'r gogledd. Mae Morwennol y Gogledd yn hedfan ymhellach nag unrhyw aderyn arall o'r Arctig i'r Antarctig.  Esblygiad Esblygodd adar o ddeinosoriaid o'r urdd Therapoda, mae'n debyg. Archaeopteryx yw'r adar ffosilaidd henaf a fu fyw tua 150 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l.  Adar a dyn Mae adar yn ffynhonnell bwysig o fwyd i bobl. Mae rhai adar fel yr i\u00e2r a'r twrci wedi eu ffermio ar gyfer eu cig neu wyau. Anifeiliaid anwes poblogaidd yw rhai adar e.e. y byji a'r caneri. Mae llawer o adar wedi eu peryglu oherwydd hela a dinistr amgylcheddol. Mae elusennau fel Cymdeithas Audubon yn yr Unol Daleithiau a\u2019r RSPB yn y DU yn ymgyrchu i amddiffyn adar.  Mewn llenyddiaeth Gymreig Efallai'r cyntaf i gofnodi rhai o'r adar a welodd ar ei deithiau oedd Gerallt Gymro. Nid oedd ganddo ryw lawer o ddiddordeb ynddynt ond mae rhai o'r sylwadau'n ddigon diddorol, serch hynny, e.e. \"Clywir yn y coed cyfagos chwibaniad pereiddlais aderyn bach, y dywedodd rhai mai cnocell y coed ydoedd, ond eraill, yn fwy cywir, mai peneuryn. Cnocell y coed y gelwir yr aderyn bach, yr hwn a alwyd pic yn yr iaith Ffrangeg, a dylla'r dderwen \u00e2'i ylfin cryf ... A pheneuryn y gelwir aderyn bach hynod am ei liw euraid a melyn, a ddyry, yn ei dymor priodol, yn lle c\u00e2n, chwibaniad melys; ac oddi wrth ei liw euraid y derbyniodd ei enw, peneuryn.\"Mae'n debygol iawn mai'r euryn (golden oriole) oedd yr aderyn a glywodd Gerallt neu, fel y tybiai ei gyfeillion, cnocell werdd. Un o gerddi mwya'r Gymraeg ydy cywydd i'r \"Alarch\" gan Dafydd ap Gwilym. Ceir hefyd nifer o hen benillion sy'n s\u00f4n am adar; dyma un, er enghraifft:  Gwyn eu byd yr adar gwylltion, Hwy g\u00e2nt fynd i'r fan a fynnon', Weithiau i'r m\u00f4r ac weithiau i'r mynydd, A dod adref yn ddigerydd.Yn y Mabinogi fe drowyd Blodeuwedd yn dylluan am gamfihafio.  Dosbarthiad Urddau Palaeognathae Struthioniformes: estrys, rheaod, emiw, casowar\u00efaid a chiw\u00efod Tinamiformes: tinam\u0175od Neognathae Galloanserae  Anseriformes: elyrch, gwyddau a hwyaid Galliformes: adar helwriaethNeoaves  Gaviiformes: trochyddion Podicipediformes: gwyachod Procellariiformes: albatrosiaid, adar drycin a phedrynnod Sphenisciformes: pengwiniaid Pelecaniformes: pelicanod, mulfrain, huganod a.y.y.b. Ciconiiformes: crehyrod, ciconiaid a.y.y.b. Phoenicopteriformes: fflamingos Falconiformes: adar ysglyfaethus Gruiformes: rhegennod, garanod a.y.y.b. Charadriiformes: rhydwyr, gwylanod, morwenoliaid a charfilod Pteroclidiformes: ieir y diffeithwch Columbiformes: colomennod, dodo Psittaciformes: parotiaid Cuculiformes: cogau, twracoaid Strigiformes: tylluanod Caprimulgiformes: troellwyr a.y.y.b. Apodiformes: gwenoliaid duon, adar y si Coraciiformes: gleision y dorlan, rholyddion, cornylfinod a.y.y.b. Piciformes: cnocellod, twcaniaid a.y.y.b. Trogoniformes: trogoniaid Coliiformes: col\u00efod Passeriformes: adar golfanaidd neu adar clwydol Teuluoedd Yn \u00f4l IOC World Bird List ceir 240 teulu (Mawrth 2017):  Rhestr Wicidata:   {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  Cyfeiriadau Gweler hefyd Rhestr adar Cymru Rhestr adar Llydaw Rhestr adar gwledydd Prydain Dolenni allanol Internet Archive: Adareg Canolfan Edward Llwyd, Prifysgol Cymru RSPB Cymru (Saesneg) Avionary Enwau adar WP mewn 41 o ieithoedd","772":"Anifail asgwrn-cefn gydag adenydd, pig, plu, dwy goes a gwaed cynnes yw aderyn (lluosog adar). Mae bron pob aderyn yn gallu hedfan, mae adar na allant hedfan yn cynnwys yr estrys, y ciwi a'r pengwiniaid. Ceir mwy na 10,400 o rywogaethau o adar. Maen nhw'n byw mewn llawer o gynefinoedd gwahanol ledled y byd. Adareg (neu Adaryddiaeth) yw astudiaeth adar.  Anatomi Mae strwythur adar wedi addasu ar gyfer hediad. Mae eu coesau blaen wedi newid i adenydd. Mae gan adar big ysgafn heb ddannedd ac mae codennau aer tu fewn i'w hesgyrn.  Atgenhedliad Mae adar yn dodwy wyau \u00e2 phlisgyn caled. Mae'r rhan fwyaf o adar yn adeiladu nyth lle maen nhw'n deor eu hwyau. Mae rhai adar yn cael eu geni'n ddall a noeth. Mae adar eraill yn gallu gofalu amdanynt eu hunain bron ar unwaith.  Mudiad Mae llawer o rywogaethau yn mudo er mwyn dianc rhag tywydd oer. Mae miliynau o adar sy'n nythu yn Hemisffer y Gogledd yn mudo i'r de. Mae rhai adar Hemisffer y De yn mudo i'r gogledd. Mae Morwennol y Gogledd yn hedfan ymhellach nag unrhyw aderyn arall o'r Arctig i'r Antarctig.  Esblygiad Esblygodd adar o ddeinosoriaid o'r urdd Therapoda, mae'n debyg. Archaeopteryx yw'r adar ffosilaidd henaf a fu fyw tua 150 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l.  Adar a dyn Mae adar yn ffynhonnell bwysig o fwyd i bobl. Mae rhai adar fel yr i\u00e2r a'r twrci wedi eu ffermio ar gyfer eu cig neu wyau. Anifeiliaid anwes poblogaidd yw rhai adar e.e. y byji a'r caneri. Mae llawer o adar wedi eu peryglu oherwydd hela a dinistr amgylcheddol. Mae elusennau fel Cymdeithas Audubon yn yr Unol Daleithiau a\u2019r RSPB yn y DU yn ymgyrchu i amddiffyn adar.  Mewn llenyddiaeth Gymreig Efallai'r cyntaf i gofnodi rhai o'r adar a welodd ar ei deithiau oedd Gerallt Gymro. Nid oedd ganddo ryw lawer o ddiddordeb ynddynt ond mae rhai o'r sylwadau'n ddigon diddorol, serch hynny, e.e. \"Clywir yn y coed cyfagos chwibaniad pereiddlais aderyn bach, y dywedodd rhai mai cnocell y coed ydoedd, ond eraill, yn fwy cywir, mai peneuryn. Cnocell y coed y gelwir yr aderyn bach, yr hwn a alwyd pic yn yr iaith Ffrangeg, a dylla'r dderwen \u00e2'i ylfin cryf ... A pheneuryn y gelwir aderyn bach hynod am ei liw euraid a melyn, a ddyry, yn ei dymor priodol, yn lle c\u00e2n, chwibaniad melys; ac oddi wrth ei liw euraid y derbyniodd ei enw, peneuryn.\"Mae'n debygol iawn mai'r euryn (golden oriole) oedd yr aderyn a glywodd Gerallt neu, fel y tybiai ei gyfeillion, cnocell werdd. Un o gerddi mwya'r Gymraeg ydy cywydd i'r \"Alarch\" gan Dafydd ap Gwilym. Ceir hefyd nifer o hen benillion sy'n s\u00f4n am adar; dyma un, er enghraifft:  Gwyn eu byd yr adar gwylltion, Hwy g\u00e2nt fynd i'r fan a fynnon', Weithiau i'r m\u00f4r ac weithiau i'r mynydd, A dod adref yn ddigerydd.Yn y Mabinogi fe drowyd Blodeuwedd yn dylluan am gamfihafio.  Dosbarthiad Urddau Palaeognathae Struthioniformes: estrys, rheaod, emiw, casowar\u00efaid a chiw\u00efod Tinamiformes: tinam\u0175od Neognathae Galloanserae  Anseriformes: elyrch, gwyddau a hwyaid Galliformes: adar helwriaethNeoaves  Gaviiformes: trochyddion Podicipediformes: gwyachod Procellariiformes: albatrosiaid, adar drycin a phedrynnod Sphenisciformes: pengwiniaid Pelecaniformes: pelicanod, mulfrain, huganod a.y.y.b. Ciconiiformes: crehyrod, ciconiaid a.y.y.b. Phoenicopteriformes: fflamingos Falconiformes: adar ysglyfaethus Gruiformes: rhegennod, garanod a.y.y.b. Charadriiformes: rhydwyr, gwylanod, morwenoliaid a charfilod Pteroclidiformes: ieir y diffeithwch Columbiformes: colomennod, dodo Psittaciformes: parotiaid Cuculiformes: cogau, twracoaid Strigiformes: tylluanod Caprimulgiformes: troellwyr a.y.y.b. Apodiformes: gwenoliaid duon, adar y si Coraciiformes: gleision y dorlan, rholyddion, cornylfinod a.y.y.b. Piciformes: cnocellod, twcaniaid a.y.y.b. Trogoniformes: trogoniaid Coliiformes: col\u00efod Passeriformes: adar golfanaidd neu adar clwydol Teuluoedd Yn \u00f4l IOC World Bird List ceir 240 teulu (Mawrth 2017):  Rhestr Wicidata:   {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  {{  Cyfeiriadau Gweler hefyd Rhestr adar Cymru Rhestr adar Llydaw Rhestr adar gwledydd Prydain Dolenni allanol Internet Archive: Adareg Canolfan Edward Llwyd, Prifysgol Cymru RSPB Cymru (Saesneg) Avionary Enwau adar WP mewn 41 o ieithoedd","774":"Gweler hefyd Prydain.Mae Prydain Fawr yn ynys oddi ar arfordir gogledd gorllewinol Ewrop. Hi ydyw'r fwyaf o'r Ynysoedd Prydeinig. Mae tair cenedl o fewn yr ynys, sef Cymru, Yr Alban a Lloegr (mae rhai pobl yn ystyried Cernyw yn bedwaredd genedl nas cydnabyddir yn swyddogol). Yn wleidyddol, ystyrir bod yr ynysoedd llai sydd yn rhannau o Gymru, Lloegr, neu'r Alban, fel Ynys Enlli er enghraifft, yn rhannau o Brydain Fawr hefyd. Llywodraethir yr ynys gan senedd yn Llundain fel rhan o wladwriaeth Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon, er bod mesur o hunanlywodraeth gan Gymru a'r Alban erbyn hyn. Sylwer nad ydyw talaith Gogledd Iwerddon yn rhan o Brydain Fawr.  Hanes yr enw Mae'r enw ei hun yn bur ddiweddar. Ynys Prydain neu Brydain oedd yr enw gwreiddiol ac fe'i gelwid felly am ei bod yn gartref i'r Brythoniaid (er bod lle i ddadlau fod yr enw Brythoneg Prydein a'r enw Goideleg cyfystyr Cruithenn yn cyfeirio at y Pictiaid yn wreiddiol). Britannia oedd enw'r Rhufeiniaid ar yr ynys, yn seiliedig ar y gair Brythoneg. Dan bwysau'r goresgynwyr o'r Almaen, sef y Sacsoniaid, yr Eingl a llwythi Germanaidd eraill, ymfudodd nifer o Frythoniaid rhannau deheuol yr ynys dros y m\u00f4r i Lydaw. Mae'r enw Llydaweg Breizh (a'r Ffrangeg Bretagne) yn adlewyrchu'r mudo hwnnw. Gair arall am \"Brydain\" yw Breizh\/Bretagne ac felly, er mwyn gwahaniaethu rhwng Llydaw ac Ynys Prydain dechreuodd yr arfer o alw Prydain yn \"Brydain Fawr\". Mae'n debyg mai cyfieithiad o'r Ffrangeg Grande Bretagne ydyw'r Saesneg Great Britain. Nid oes unrhyw arlliw gwleidyddol i'r enw yn wreiddiol, felly. Doedd Prydain Fawr ddim yn wlad a doedd yr ansoddair 'mawr' ddim yn golygu \"great\" chwaith. Dim ond yn ddiweddarach, gyda thwf yr Ymerodraeth Brydeinig, y daeth yr arlliw gwleidyddol i fod. Diddorol nodi hefyd mai \"Prydain Fach\" yw ystyr yr enw Gwyddeleg am Gymru, sef An Bhreatain Bheag (y tir llai oedd dal ym meddiant y Brythoniaid ar \u00f4l i'r Saeson gipio'r hyn a elwir yn Lloegr heddiw) a \"Prydain\" yw ystyr yr enw Llydaweg am Lydaw, sef Breizh.  Gwledydd Prydain Gweler hefyd: PrydeindodYn y Chwedegau bathwyd y term hwn fel cywiriad gwleidyddol ac fe'i defnyddir ar lafar a gan y cyfryngau torfol yn eithaf rheolaidd bellach. Mae'n dwyshau'r ymdeimlad hwnnw fod Cymru yn wlad, ac nid yn rhan o wlad Prydain (sef y DU). Gweler \"Y Dystiolaeth Brydeinig\" gan Owain Owain yn Y Faner, 21\/10\/1965 ac athroniaeth ddiweddarach Yr Athro J. R. Jones yn ei gyfrol 'Prydeindod'. Ceir peth amwysedd yn y defnydd a wneir o'r enw \"Gwledydd Prydain\". I rai mae'n golygu tair gwlad Prydain (Fawr), sef Yr Alban, Cymru a Lloegr, yn unig ond fe'i defnyddir hefyd fel enw amgen am y DU (a gamenwir yn 'Brydain' yn aml); ond dydy Prydain ddim yn cynnwys Gogledd Iwerddon nac yn ddaearyddol \u2013 am ei bod yn rhan o ynys Iwerddon \u2013 nac yn gyfansoddiadol o fewn y DU (gweler uchod).  Cyfeiriadau Gweler hefyd Ynys Brydain - yr enw Cymraeg traddodiadol ar yr ynys yn hanes traddodiadol Cymru. Teyrnas Prydain Fawr Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon","775":"Gweler hefyd Prydain.Mae Prydain Fawr yn ynys oddi ar arfordir gogledd gorllewinol Ewrop. Hi ydyw'r fwyaf o'r Ynysoedd Prydeinig. Mae tair cenedl o fewn yr ynys, sef Cymru, Yr Alban a Lloegr (mae rhai pobl yn ystyried Cernyw yn bedwaredd genedl nas cydnabyddir yn swyddogol). Yn wleidyddol, ystyrir bod yr ynysoedd llai sydd yn rhannau o Gymru, Lloegr, neu'r Alban, fel Ynys Enlli er enghraifft, yn rhannau o Brydain Fawr hefyd. Llywodraethir yr ynys gan senedd yn Llundain fel rhan o wladwriaeth Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon, er bod mesur o hunanlywodraeth gan Gymru a'r Alban erbyn hyn. Sylwer nad ydyw talaith Gogledd Iwerddon yn rhan o Brydain Fawr.  Hanes yr enw Mae'r enw ei hun yn bur ddiweddar. Ynys Prydain neu Brydain oedd yr enw gwreiddiol ac fe'i gelwid felly am ei bod yn gartref i'r Brythoniaid (er bod lle i ddadlau fod yr enw Brythoneg Prydein a'r enw Goideleg cyfystyr Cruithenn yn cyfeirio at y Pictiaid yn wreiddiol). Britannia oedd enw'r Rhufeiniaid ar yr ynys, yn seiliedig ar y gair Brythoneg. Dan bwysau'r goresgynwyr o'r Almaen, sef y Sacsoniaid, yr Eingl a llwythi Germanaidd eraill, ymfudodd nifer o Frythoniaid rhannau deheuol yr ynys dros y m\u00f4r i Lydaw. Mae'r enw Llydaweg Breizh (a'r Ffrangeg Bretagne) yn adlewyrchu'r mudo hwnnw. Gair arall am \"Brydain\" yw Breizh\/Bretagne ac felly, er mwyn gwahaniaethu rhwng Llydaw ac Ynys Prydain dechreuodd yr arfer o alw Prydain yn \"Brydain Fawr\". Mae'n debyg mai cyfieithiad o'r Ffrangeg Grande Bretagne ydyw'r Saesneg Great Britain. Nid oes unrhyw arlliw gwleidyddol i'r enw yn wreiddiol, felly. Doedd Prydain Fawr ddim yn wlad a doedd yr ansoddair 'mawr' ddim yn golygu \"great\" chwaith. Dim ond yn ddiweddarach, gyda thwf yr Ymerodraeth Brydeinig, y daeth yr arlliw gwleidyddol i fod. Diddorol nodi hefyd mai \"Prydain Fach\" yw ystyr yr enw Gwyddeleg am Gymru, sef An Bhreatain Bheag (y tir llai oedd dal ym meddiant y Brythoniaid ar \u00f4l i'r Saeson gipio'r hyn a elwir yn Lloegr heddiw) a \"Prydain\" yw ystyr yr enw Llydaweg am Lydaw, sef Breizh.  Gwledydd Prydain Gweler hefyd: PrydeindodYn y Chwedegau bathwyd y term hwn fel cywiriad gwleidyddol ac fe'i defnyddir ar lafar a gan y cyfryngau torfol yn eithaf rheolaidd bellach. Mae'n dwyshau'r ymdeimlad hwnnw fod Cymru yn wlad, ac nid yn rhan o wlad Prydain (sef y DU). Gweler \"Y Dystiolaeth Brydeinig\" gan Owain Owain yn Y Faner, 21\/10\/1965 ac athroniaeth ddiweddarach Yr Athro J. R. Jones yn ei gyfrol 'Prydeindod'. Ceir peth amwysedd yn y defnydd a wneir o'r enw \"Gwledydd Prydain\". I rai mae'n golygu tair gwlad Prydain (Fawr), sef Yr Alban, Cymru a Lloegr, yn unig ond fe'i defnyddir hefyd fel enw amgen am y DU (a gamenwir yn 'Brydain' yn aml); ond dydy Prydain ddim yn cynnwys Gogledd Iwerddon nac yn ddaearyddol \u2013 am ei bod yn rhan o ynys Iwerddon \u2013 nac yn gyfansoddiadol o fewn y DU (gweler uchod).  Cyfeiriadau Gweler hefyd Ynys Brydain - yr enw Cymraeg traddodiadol ar yr ynys yn hanes traddodiadol Cymru. Teyrnas Prydain Fawr Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon","776":"Mae benthyg geiriau i'r Gymraeg yn broses sy'n digwydd i bob iaith a chanddi gysylltiadau cryfion ag ieithoedd a phobloedd eraill. Dros y canrifoedd, benthyciwyd i'r Gymraeg o'r Lladin, y Wyddeleg, y Ffrangeg, a'r Saesneg yn bennaf. Ceir rhai benthyceiriau Cymraeg sy'n tarddu o'r Hen Norseg, y Roeg, a'r Hebraeg yn ogystal. Ar hyn o bryd, o'r Saesneg y benthycir y mwyaf o eiriau, ac o ieithoedd eraill y byd trwy'r Saesneg (e.e. 'glasnost' o'r Rwseg).  Lladin Mae'r Gymraeg wedi benthyca lliaws o eiriau o'r Lladin ar hyd yr oesau, naill ai'n syth o'r Lladin neu trwy ieithoedd eraill. Yn ystod cyfnod y Rhufeiniaid ym Mhrydain, yn agos i bedair canrif, fe fenthycid geirfa Ladin helaeth i\u2019r Frythoneg, yn enwedig geirfa oedd yn disgrifio\u2019r pethau newydd y daeth y Rhufeinwyr \u00e2 hwy ganddynt megis ffenestr (Lladin: fenestra). Ceid benthyg geirfa yn ymwneud ag iaith cyfathrach fasnachol bob dydd, technoleg newydd (saern\u00efaeth, amaethyddiaeth, milwriaeth), y corff, yr Eglwys, a dyddiau'r wythnos. Gellir adnabod y benthyciadau cynnar hyn oherwydd eu bod wedi eu trawsnewid i'r Gymraeg mewn ffyrdd a ymdebygai i'r trawsnewidiadau o'r seiniau Brythoneg tebyg iddynt. Pan na fyddai llafariad Brythoneg yn bod a fyddai'n cyfateb i lafariad y Lladin gwreiddiol byddai cam ychwanegol yn hanes y gair, e.e. \u014d Ladin \u2192 au Frythoneg \u2192 u Gymraeg. Mae rhai geiriau Lladin wedi cael eu benthyg droeon ar hyd yr oesau ac ystyron gwahanol i'r geiriau Cymraeg a ffurfiwyd. Benthyciwyd enwau priod droeon hefyd, e.e. I\u014dannes sydd wedi esgor ar Ieuan, Ifan, Iwan, Si\u00f4n (trwy'r ffurf Saesneg John), Ioan (yn \u00f4l y patrymau addasu geiriau a oedd yn berthnasol ar adeg y benthyciad yn y Lladin ac yn y Frythoneg\/Gymraeg). Defnyddid Lladin yn iaith ysgrifenedig gan ysgolheigion Ewrop am amser maith. Lladin hefyd oedd prif iaith yr eglwys hyd at y Diwygiad Protestannaidd. Ceid benthyg termau ysgolheigaidd a thermau eglwysig o'r Lladin megis eglwys. Pan gyfieithwyd y Beibl i'r Gymraeg bathwyd termau newydd yn seiliedig ar Ladin gan mwyaf ond yn cynnwys ambell air Hebraeg a Groeg megis iot o'r Roeg.  Gwyddeleg Mae \u00f4l enwau llefydd Gwyddelig yng Nghymru yn deillio o'r adeg y bu Gwyddelod yn teyrnasu ar rannau o Gymru megis Ll\u0177n sy'n tarddu o'r enw Lagan, sef 'gw\u0177r Leinster'. Yn ogystal \u00e2 bod Gwyddelod yn byw yng Nghymru byddai llawer o fynd a dod rhwng Iwerddon a Chymru yn enwedig ar ran yr eglwys Gristnogol gynnar. Mae'r cysylltiad ag Iwerddon yn amlwg ym Mhedair Cainc y Mabinogi a chwedlau cynnar eraill yn ogystal. Benthycid geiriau o'r naill iaith i'r llall. Fe dybir bod y canlynol wedi cael eu benthyg o'r Wyddeleg -  Hen Norseg Tybir bod y Gymraeg wedi derbyn ambell i air Hen Norseg adeg ymosodiadau'r Llychlynwyr (9fed a 10g), e.e. iarll o iarl, gardd o gardhr. Mae nifer o eiriau o dras Hen Norseg yn y Gymraeg ond ni wyddys i sicrwydd ai yn uniongyrchol o'r Hen Norseg y trosglwyddwyd hwy ynteu a gyraeddasant trwy'r Saesneg. Tybir bod y benthyciadau uniongyrchol o'r Hen Norseg yn brin oherwydd ychydig iawn o Lychlynwyr a ymsefydlodd yng Nghymru mewn cymhariaeth \u00e2 Lloegr.  Ffrangeg Yn ystod y Canol Oesoedd roedd Ffrangeg wedi ennill ei phlwyf yn llysoedd tywysogion Ewrop gan gynnwys llysoedd tywysogion Cymru. Roedd Ffrangeg yn ogystal \u00e2 Lladin wedi dod yn iaith ysgolheigion. Gyda dyfodiad y Normaniaid i Loegr ac wedyn Cymru y cyrhaeddodd termau eu technoleg newydd, yn enwedig ar gyfer ymladd a champau, megis t\u0175r, twrnamaint, palffrai, a harnais. Cyfieithwyd ac addaswyd rhai chwedlau o'r Ffrangeg i'r Gymraeg gan fabwysiadu geiriau Ffrangeg wrth gyfieithu. Yn ogystal \u00e2 chael benthyg yn uniongyrchol o'r Ffrangeg cafwyd benthyg geiriau hefyd trwy'r Saesneg. Nid oes sicrwydd p'un ai tarddu'n uniongyrchol ynteu'n anuniongyrchol o'r Ffrangeg y mae rhai geiriau.  Saesneg Benthyciwyd yn helaeth o'r Saesneg i'r Gymraeg trwy'r oesau. Benthyciwyd termau o feysydd amrywiol o'r Hen Saesneg gan gynnwys termau masnach (ee. punt o p\u016dnd), termau'r t\u0177 a'r fferm, (berfa o bearwe, llyffethair o lang feter). Enghreifftiau eraill o'r amrywiaeth o fenthyciadau a ddigwyddodd cyn dyfodiad y Normaniaid yw het o haet, hosan o hosa, cusan o cyssan, dewr o dior, sur o s\u016br. Wedi dyfod o'r Normaniaid parhau a wnaeth y benthyg geiriau yn sgil y mynd a dod ar draws Clawdd Offa. Gellir olrhain nifer o fenthyciadau i adeg Saesneg Canol (cyn yr unfed ganrif ar bymtheg) trwy fod olion yr ynganiad Saesneg Canol yn aros yn y gair Cymraeg modern ond bod yr ynganiad Saesneg wedi newid, e.e. abl, acer, bacwn (a fer Saesneg Canol wedi newid i a fel yn y gair Saesneg modern able) a cnaf, cnap, cnoc (lle collwyd yr c yn Saesneg). Erys \u00f4l y terfyniad lluosog Saesneg Canol \u2013es yn y geiriau Cymraeg lluosog betys, cocos, ffigys, taplas, ayb. Ers twf dwyieithrwydd a Seisnigeiddio yng Nghymru mae llu o eiriau Saesneg wedi eu benthyg ac yn dal i gael eu benthyg. Yn gyffredinol po ddiweddaraf yw'r benthyciad po amlycaf yw tarddiad Saesneg y gair. Wrth gael eu cymathu i'r Gymraeg mae berfau Saesneg yn aml yn magu'r terfyniad \u2013o. Weithiau fe ddisodlir gair Cymraeg gan derm newydd, e.e. swnd am dywod. Tro arall ceir gwahaniaeth ystyr rhwng yr ymadrodd newydd a'r ymadrodd gwreiddiol Saesneg, e.e. wedi mynd ac wedi went. Defnyddir wedi went yn y de i olygu bod rhywbeth wedi mynd i ben, bod cyflenwad rhywbeth wedi dibenni neu fod rhywun neu rywbeth wedi mynd \u00e2'ch gadael. Mae'r gair benthyg seiat yn golygu cyfarfod Eglwys ac yn tarddu o'r gair Saesneg society. Cynhwysir y benthyciadau canlynol ar un dudalen yng Ngeiriadur Prifysgol Cymru; weierles,  w\u00ebid, weindio, weiper, weirio, weiter, weitwash, wej, wejen, wel, welcwm, weldio, welintons.  Dwbledi Mae'r iaith Gymraeg yn cynnwys nifer o ddwbledi, sef geiriau sydd wedi dod o'r un b\u00f4n ond wedi datblygu yn eiriau gwahanol yn yr iaith fodern. Weithiau, mae'r geiriau hyn yn rhai brodorol, hynny yw, maent wedi datblygu yn annibynnol o fewn y Gymraeg. Mae enghreifftiau o hyn yn cynnwys anadl ac enaid sydd yn dod o'r b\u00f4n Proto-Indo-Ewropeg *h\u2082enh\u2081- \"anadlu\" neu cae, cael, caen, caer a cau sydd i gyd yn dod o *kag\u02b0- \"cymryd, cipio\". Yn ogystal \u00e2 hyn, mae geiriau benthyg yn ffynhonnell dwbledi, er enghraifft, datblygodd y gair *h\u2082enk- \"troad, plygiad\" yn -anc yn y gair brodol crafanc ond hefyd benthyciwyd y gair Lladin angor a'r gair Saesneg ongl sydd ill dau yn dod o'r un b\u00f4n.  Ffynonellau Henry Lewis, Datblygiad yr Iaith Gymraeg (Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd, 1931) Llyfryddiaeth Henry Lewis, Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd, 1943)","777":"Mae benthyg geiriau i'r Gymraeg yn broses sy'n digwydd i bob iaith a chanddi gysylltiadau cryfion ag ieithoedd a phobloedd eraill. Dros y canrifoedd, benthyciwyd i'r Gymraeg o'r Lladin, y Wyddeleg, y Ffrangeg, a'r Saesneg yn bennaf. Ceir rhai benthyceiriau Cymraeg sy'n tarddu o'r Hen Norseg, y Roeg, a'r Hebraeg yn ogystal. Ar hyn o bryd, o'r Saesneg y benthycir y mwyaf o eiriau, ac o ieithoedd eraill y byd trwy'r Saesneg (e.e. 'glasnost' o'r Rwseg).  Lladin Mae'r Gymraeg wedi benthyca lliaws o eiriau o'r Lladin ar hyd yr oesau, naill ai'n syth o'r Lladin neu trwy ieithoedd eraill. Yn ystod cyfnod y Rhufeiniaid ym Mhrydain, yn agos i bedair canrif, fe fenthycid geirfa Ladin helaeth i\u2019r Frythoneg, yn enwedig geirfa oedd yn disgrifio\u2019r pethau newydd y daeth y Rhufeinwyr \u00e2 hwy ganddynt megis ffenestr (Lladin: fenestra). Ceid benthyg geirfa yn ymwneud ag iaith cyfathrach fasnachol bob dydd, technoleg newydd (saern\u00efaeth, amaethyddiaeth, milwriaeth), y corff, yr Eglwys, a dyddiau'r wythnos. Gellir adnabod y benthyciadau cynnar hyn oherwydd eu bod wedi eu trawsnewid i'r Gymraeg mewn ffyrdd a ymdebygai i'r trawsnewidiadau o'r seiniau Brythoneg tebyg iddynt. Pan na fyddai llafariad Brythoneg yn bod a fyddai'n cyfateb i lafariad y Lladin gwreiddiol byddai cam ychwanegol yn hanes y gair, e.e. \u014d Ladin \u2192 au Frythoneg \u2192 u Gymraeg. Mae rhai geiriau Lladin wedi cael eu benthyg droeon ar hyd yr oesau ac ystyron gwahanol i'r geiriau Cymraeg a ffurfiwyd. Benthyciwyd enwau priod droeon hefyd, e.e. I\u014dannes sydd wedi esgor ar Ieuan, Ifan, Iwan, Si\u00f4n (trwy'r ffurf Saesneg John), Ioan (yn \u00f4l y patrymau addasu geiriau a oedd yn berthnasol ar adeg y benthyciad yn y Lladin ac yn y Frythoneg\/Gymraeg). Defnyddid Lladin yn iaith ysgrifenedig gan ysgolheigion Ewrop am amser maith. Lladin hefyd oedd prif iaith yr eglwys hyd at y Diwygiad Protestannaidd. Ceid benthyg termau ysgolheigaidd a thermau eglwysig o'r Lladin megis eglwys. Pan gyfieithwyd y Beibl i'r Gymraeg bathwyd termau newydd yn seiliedig ar Ladin gan mwyaf ond yn cynnwys ambell air Hebraeg a Groeg megis iot o'r Roeg.  Gwyddeleg Mae \u00f4l enwau llefydd Gwyddelig yng Nghymru yn deillio o'r adeg y bu Gwyddelod yn teyrnasu ar rannau o Gymru megis Ll\u0177n sy'n tarddu o'r enw Lagan, sef 'gw\u0177r Leinster'. Yn ogystal \u00e2 bod Gwyddelod yn byw yng Nghymru byddai llawer o fynd a dod rhwng Iwerddon a Chymru yn enwedig ar ran yr eglwys Gristnogol gynnar. Mae'r cysylltiad ag Iwerddon yn amlwg ym Mhedair Cainc y Mabinogi a chwedlau cynnar eraill yn ogystal. Benthycid geiriau o'r naill iaith i'r llall. Fe dybir bod y canlynol wedi cael eu benthyg o'r Wyddeleg -  Hen Norseg Tybir bod y Gymraeg wedi derbyn ambell i air Hen Norseg adeg ymosodiadau'r Llychlynwyr (9fed a 10g), e.e. iarll o iarl, gardd o gardhr. Mae nifer o eiriau o dras Hen Norseg yn y Gymraeg ond ni wyddys i sicrwydd ai yn uniongyrchol o'r Hen Norseg y trosglwyddwyd hwy ynteu a gyraeddasant trwy'r Saesneg. Tybir bod y benthyciadau uniongyrchol o'r Hen Norseg yn brin oherwydd ychydig iawn o Lychlynwyr a ymsefydlodd yng Nghymru mewn cymhariaeth \u00e2 Lloegr.  Ffrangeg Yn ystod y Canol Oesoedd roedd Ffrangeg wedi ennill ei phlwyf yn llysoedd tywysogion Ewrop gan gynnwys llysoedd tywysogion Cymru. Roedd Ffrangeg yn ogystal \u00e2 Lladin wedi dod yn iaith ysgolheigion. Gyda dyfodiad y Normaniaid i Loegr ac wedyn Cymru y cyrhaeddodd termau eu technoleg newydd, yn enwedig ar gyfer ymladd a champau, megis t\u0175r, twrnamaint, palffrai, a harnais. Cyfieithwyd ac addaswyd rhai chwedlau o'r Ffrangeg i'r Gymraeg gan fabwysiadu geiriau Ffrangeg wrth gyfieithu. Yn ogystal \u00e2 chael benthyg yn uniongyrchol o'r Ffrangeg cafwyd benthyg geiriau hefyd trwy'r Saesneg. Nid oes sicrwydd p'un ai tarddu'n uniongyrchol ynteu'n anuniongyrchol o'r Ffrangeg y mae rhai geiriau.  Saesneg Benthyciwyd yn helaeth o'r Saesneg i'r Gymraeg trwy'r oesau. Benthyciwyd termau o feysydd amrywiol o'r Hen Saesneg gan gynnwys termau masnach (ee. punt o p\u016dnd), termau'r t\u0177 a'r fferm, (berfa o bearwe, llyffethair o lang feter). Enghreifftiau eraill o'r amrywiaeth o fenthyciadau a ddigwyddodd cyn dyfodiad y Normaniaid yw het o haet, hosan o hosa, cusan o cyssan, dewr o dior, sur o s\u016br. Wedi dyfod o'r Normaniaid parhau a wnaeth y benthyg geiriau yn sgil y mynd a dod ar draws Clawdd Offa. Gellir olrhain nifer o fenthyciadau i adeg Saesneg Canol (cyn yr unfed ganrif ar bymtheg) trwy fod olion yr ynganiad Saesneg Canol yn aros yn y gair Cymraeg modern ond bod yr ynganiad Saesneg wedi newid, e.e. abl, acer, bacwn (a fer Saesneg Canol wedi newid i a fel yn y gair Saesneg modern able) a cnaf, cnap, cnoc (lle collwyd yr c yn Saesneg). Erys \u00f4l y terfyniad lluosog Saesneg Canol \u2013es yn y geiriau Cymraeg lluosog betys, cocos, ffigys, taplas, ayb. Ers twf dwyieithrwydd a Seisnigeiddio yng Nghymru mae llu o eiriau Saesneg wedi eu benthyg ac yn dal i gael eu benthyg. Yn gyffredinol po ddiweddaraf yw'r benthyciad po amlycaf yw tarddiad Saesneg y gair. Wrth gael eu cymathu i'r Gymraeg mae berfau Saesneg yn aml yn magu'r terfyniad \u2013o. Weithiau fe ddisodlir gair Cymraeg gan derm newydd, e.e. swnd am dywod. Tro arall ceir gwahaniaeth ystyr rhwng yr ymadrodd newydd a'r ymadrodd gwreiddiol Saesneg, e.e. wedi mynd ac wedi went. Defnyddir wedi went yn y de i olygu bod rhywbeth wedi mynd i ben, bod cyflenwad rhywbeth wedi dibenni neu fod rhywun neu rywbeth wedi mynd \u00e2'ch gadael. Mae'r gair benthyg seiat yn golygu cyfarfod Eglwys ac yn tarddu o'r gair Saesneg society. Cynhwysir y benthyciadau canlynol ar un dudalen yng Ngeiriadur Prifysgol Cymru; weierles,  w\u00ebid, weindio, weiper, weirio, weiter, weitwash, wej, wejen, wel, welcwm, weldio, welintons.  Dwbledi Mae'r iaith Gymraeg yn cynnwys nifer o ddwbledi, sef geiriau sydd wedi dod o'r un b\u00f4n ond wedi datblygu yn eiriau gwahanol yn yr iaith fodern. Weithiau, mae'r geiriau hyn yn rhai brodorol, hynny yw, maent wedi datblygu yn annibynnol o fewn y Gymraeg. Mae enghreifftiau o hyn yn cynnwys anadl ac enaid sydd yn dod o'r b\u00f4n Proto-Indo-Ewropeg *h\u2082enh\u2081- \"anadlu\" neu cae, cael, caen, caer a cau sydd i gyd yn dod o *kag\u02b0- \"cymryd, cipio\". Yn ogystal \u00e2 hyn, mae geiriau benthyg yn ffynhonnell dwbledi, er enghraifft, datblygodd y gair *h\u2082enk- \"troad, plygiad\" yn -anc yn y gair brodol crafanc ond hefyd benthyciwyd y gair Lladin angor a'r gair Saesneg ongl sydd ill dau yn dod o'r un b\u00f4n.  Ffynonellau Henry Lewis, Datblygiad yr Iaith Gymraeg (Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd, 1931) Llyfryddiaeth Henry Lewis, Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd, 1943)","778":"Mae benthyg geiriau i'r Gymraeg yn broses sy'n digwydd i bob iaith a chanddi gysylltiadau cryfion ag ieithoedd a phobloedd eraill. Dros y canrifoedd, benthyciwyd i'r Gymraeg o'r Lladin, y Wyddeleg, y Ffrangeg, a'r Saesneg yn bennaf. Ceir rhai benthyceiriau Cymraeg sy'n tarddu o'r Hen Norseg, y Roeg, a'r Hebraeg yn ogystal. Ar hyn o bryd, o'r Saesneg y benthycir y mwyaf o eiriau, ac o ieithoedd eraill y byd trwy'r Saesneg (e.e. 'glasnost' o'r Rwseg).  Lladin Mae'r Gymraeg wedi benthyca lliaws o eiriau o'r Lladin ar hyd yr oesau, naill ai'n syth o'r Lladin neu trwy ieithoedd eraill. Yn ystod cyfnod y Rhufeiniaid ym Mhrydain, yn agos i bedair canrif, fe fenthycid geirfa Ladin helaeth i\u2019r Frythoneg, yn enwedig geirfa oedd yn disgrifio\u2019r pethau newydd y daeth y Rhufeinwyr \u00e2 hwy ganddynt megis ffenestr (Lladin: fenestra). Ceid benthyg geirfa yn ymwneud ag iaith cyfathrach fasnachol bob dydd, technoleg newydd (saern\u00efaeth, amaethyddiaeth, milwriaeth), y corff, yr Eglwys, a dyddiau'r wythnos. Gellir adnabod y benthyciadau cynnar hyn oherwydd eu bod wedi eu trawsnewid i'r Gymraeg mewn ffyrdd a ymdebygai i'r trawsnewidiadau o'r seiniau Brythoneg tebyg iddynt. Pan na fyddai llafariad Brythoneg yn bod a fyddai'n cyfateb i lafariad y Lladin gwreiddiol byddai cam ychwanegol yn hanes y gair, e.e. \u014d Ladin \u2192 au Frythoneg \u2192 u Gymraeg. Mae rhai geiriau Lladin wedi cael eu benthyg droeon ar hyd yr oesau ac ystyron gwahanol i'r geiriau Cymraeg a ffurfiwyd. Benthyciwyd enwau priod droeon hefyd, e.e. I\u014dannes sydd wedi esgor ar Ieuan, Ifan, Iwan, Si\u00f4n (trwy'r ffurf Saesneg John), Ioan (yn \u00f4l y patrymau addasu geiriau a oedd yn berthnasol ar adeg y benthyciad yn y Lladin ac yn y Frythoneg\/Gymraeg). Defnyddid Lladin yn iaith ysgrifenedig gan ysgolheigion Ewrop am amser maith. Lladin hefyd oedd prif iaith yr eglwys hyd at y Diwygiad Protestannaidd. Ceid benthyg termau ysgolheigaidd a thermau eglwysig o'r Lladin megis eglwys. Pan gyfieithwyd y Beibl i'r Gymraeg bathwyd termau newydd yn seiliedig ar Ladin gan mwyaf ond yn cynnwys ambell air Hebraeg a Groeg megis iot o'r Roeg.  Gwyddeleg Mae \u00f4l enwau llefydd Gwyddelig yng Nghymru yn deillio o'r adeg y bu Gwyddelod yn teyrnasu ar rannau o Gymru megis Ll\u0177n sy'n tarddu o'r enw Lagan, sef 'gw\u0177r Leinster'. Yn ogystal \u00e2 bod Gwyddelod yn byw yng Nghymru byddai llawer o fynd a dod rhwng Iwerddon a Chymru yn enwedig ar ran yr eglwys Gristnogol gynnar. Mae'r cysylltiad ag Iwerddon yn amlwg ym Mhedair Cainc y Mabinogi a chwedlau cynnar eraill yn ogystal. Benthycid geiriau o'r naill iaith i'r llall. Fe dybir bod y canlynol wedi cael eu benthyg o'r Wyddeleg -  Hen Norseg Tybir bod y Gymraeg wedi derbyn ambell i air Hen Norseg adeg ymosodiadau'r Llychlynwyr (9fed a 10g), e.e. iarll o iarl, gardd o gardhr. Mae nifer o eiriau o dras Hen Norseg yn y Gymraeg ond ni wyddys i sicrwydd ai yn uniongyrchol o'r Hen Norseg y trosglwyddwyd hwy ynteu a gyraeddasant trwy'r Saesneg. Tybir bod y benthyciadau uniongyrchol o'r Hen Norseg yn brin oherwydd ychydig iawn o Lychlynwyr a ymsefydlodd yng Nghymru mewn cymhariaeth \u00e2 Lloegr.  Ffrangeg Yn ystod y Canol Oesoedd roedd Ffrangeg wedi ennill ei phlwyf yn llysoedd tywysogion Ewrop gan gynnwys llysoedd tywysogion Cymru. Roedd Ffrangeg yn ogystal \u00e2 Lladin wedi dod yn iaith ysgolheigion. Gyda dyfodiad y Normaniaid i Loegr ac wedyn Cymru y cyrhaeddodd termau eu technoleg newydd, yn enwedig ar gyfer ymladd a champau, megis t\u0175r, twrnamaint, palffrai, a harnais. Cyfieithwyd ac addaswyd rhai chwedlau o'r Ffrangeg i'r Gymraeg gan fabwysiadu geiriau Ffrangeg wrth gyfieithu. Yn ogystal \u00e2 chael benthyg yn uniongyrchol o'r Ffrangeg cafwyd benthyg geiriau hefyd trwy'r Saesneg. Nid oes sicrwydd p'un ai tarddu'n uniongyrchol ynteu'n anuniongyrchol o'r Ffrangeg y mae rhai geiriau.  Saesneg Benthyciwyd yn helaeth o'r Saesneg i'r Gymraeg trwy'r oesau. Benthyciwyd termau o feysydd amrywiol o'r Hen Saesneg gan gynnwys termau masnach (ee. punt o p\u016dnd), termau'r t\u0177 a'r fferm, (berfa o bearwe, llyffethair o lang feter). Enghreifftiau eraill o'r amrywiaeth o fenthyciadau a ddigwyddodd cyn dyfodiad y Normaniaid yw het o haet, hosan o hosa, cusan o cyssan, dewr o dior, sur o s\u016br. Wedi dyfod o'r Normaniaid parhau a wnaeth y benthyg geiriau yn sgil y mynd a dod ar draws Clawdd Offa. Gellir olrhain nifer o fenthyciadau i adeg Saesneg Canol (cyn yr unfed ganrif ar bymtheg) trwy fod olion yr ynganiad Saesneg Canol yn aros yn y gair Cymraeg modern ond bod yr ynganiad Saesneg wedi newid, e.e. abl, acer, bacwn (a fer Saesneg Canol wedi newid i a fel yn y gair Saesneg modern able) a cnaf, cnap, cnoc (lle collwyd yr c yn Saesneg). Erys \u00f4l y terfyniad lluosog Saesneg Canol \u2013es yn y geiriau Cymraeg lluosog betys, cocos, ffigys, taplas, ayb. Ers twf dwyieithrwydd a Seisnigeiddio yng Nghymru mae llu o eiriau Saesneg wedi eu benthyg ac yn dal i gael eu benthyg. Yn gyffredinol po ddiweddaraf yw'r benthyciad po amlycaf yw tarddiad Saesneg y gair. Wrth gael eu cymathu i'r Gymraeg mae berfau Saesneg yn aml yn magu'r terfyniad \u2013o. Weithiau fe ddisodlir gair Cymraeg gan derm newydd, e.e. swnd am dywod. Tro arall ceir gwahaniaeth ystyr rhwng yr ymadrodd newydd a'r ymadrodd gwreiddiol Saesneg, e.e. wedi mynd ac wedi went. Defnyddir wedi went yn y de i olygu bod rhywbeth wedi mynd i ben, bod cyflenwad rhywbeth wedi dibenni neu fod rhywun neu rywbeth wedi mynd \u00e2'ch gadael. Mae'r gair benthyg seiat yn golygu cyfarfod Eglwys ac yn tarddu o'r gair Saesneg society. Cynhwysir y benthyciadau canlynol ar un dudalen yng Ngeiriadur Prifysgol Cymru; weierles,  w\u00ebid, weindio, weiper, weirio, weiter, weitwash, wej, wejen, wel, welcwm, weldio, welintons.  Dwbledi Mae'r iaith Gymraeg yn cynnwys nifer o ddwbledi, sef geiriau sydd wedi dod o'r un b\u00f4n ond wedi datblygu yn eiriau gwahanol yn yr iaith fodern. Weithiau, mae'r geiriau hyn yn rhai brodorol, hynny yw, maent wedi datblygu yn annibynnol o fewn y Gymraeg. Mae enghreifftiau o hyn yn cynnwys anadl ac enaid sydd yn dod o'r b\u00f4n Proto-Indo-Ewropeg *h\u2082enh\u2081- \"anadlu\" neu cae, cael, caen, caer a cau sydd i gyd yn dod o *kag\u02b0- \"cymryd, cipio\". Yn ogystal \u00e2 hyn, mae geiriau benthyg yn ffynhonnell dwbledi, er enghraifft, datblygodd y gair *h\u2082enk- \"troad, plygiad\" yn -anc yn y gair brodol crafanc ond hefyd benthyciwyd y gair Lladin angor a'r gair Saesneg ongl sydd ill dau yn dod o'r un b\u00f4n.  Ffynonellau Henry Lewis, Datblygiad yr Iaith Gymraeg (Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd, 1931) Llyfryddiaeth Henry Lewis, Yr Elfen Ladin yn yr Iaith Gymraeg (Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd, 1943)","781":"Elfen gemegol yw ocsigen (hen air: ufelai) a ddynodir gan y symbol O a'r rhif atomig 8; mae'n perthyn i'r gr\u0175p Chalcogen yn y tabl cyfnodol. Mae'n elfen gyffredin yn y Ddaear a'r atmosff\u00ear a'r elfen mwyaf cyffredin o'i chrwst. Ar dymheredd a gwasgedd safonol (sef TGS), mae ar ffurf nwy, a gellir ei ddynodi gan fformiwla O2, sy'n angenrheidiol i resbiradaeth aerobig, ac felly i gynnal bywyd. Mae'r moleciwlau deuatomig yn ffurfio 21% o aer sych, ac yn rhan o nifer sylweddol o greigiau. Mae gan yr elfen alotrop arall, sef oson, O3, sy'n ffurfio haen naturiol yn y stratosffer (yr haen oson) wrth iddo gael ei ffurfio o ocsigen deuatomig o dan effaith golau uwchfioled cryf. Mae'n elfen anfetel hynod o adweithiol ac yn ocsidydd sy'n ffurfio cyfansoddion cemegol gyda'r rhan fwyaf o elfennau'n hawdd.O ran mas, ocsigen yw'r trydydd elfen mwyaf cyffredin yn y bydysawd, yn dilyn hydrogen a heliwm. Ar Dymheredd a Gwasgedd Safonol (TGS), mae dau atom o ocsigen yn bondio i ffurfio deuocsigen, nwy diatomig, di-liw, di-arogl a di-flas gyda'r fformiwla O2. Gellir dweud fod ocsigen yn rhan hanfodol o'r atmosffer ac yn gwbwl hanfodol i gynnal bywyd gan ei fod yn rhan hanfodol o respiradaeth. Mae'n rhy adweithiol i fod yn elfen cwbwl rydd yn yr atmosffer a chaiff ei adnewyddu gan organebau byw drwy brosesau megis ffotosynthesis sy'n defnyddio golau'r haul i gynhyrchu ocsigen elfennol allan o dd\u0175r. Mae alatrop arall o ocsigen, sef oson yn amsugno pelydrau UVB ac o ganlyniad mae'r haen oson yn amddiffyn y b\u00efosffer rhag pelydrau uwchfioled. Mae'r ocsigen atomig a geir ymhell uwchlaw'r ddaear yn gyfrifol am rydu awyrennau. Mae ocsigen hefyd yn cael ei greu mewn diwydiant drwy ddistylliad  rhanol o aer hylifol i gymryd yr ocsigen o'r aer. Defnyddir ocsigen elfennol (elemental oxygen) i gynhyrchu dur, plastig, weldio, tanwydd rocedi, ocsigen meddygol ac achubol o fewn awyrennau, llongau tanfor, Teithio i'r gofod ayb.  Tarddiad yr enwau Mae'r enw 'ocsigen' yn dod o'r enwau Groeg oxus (asid), a gennen (creawdwr). Ystyr y gair 'ufel' yw t\u00e2n, a cheir y cofnod cyntaf ohono ym 1803.Hen enwau eraill Cymraeg ar ocsigen yw: 'bywydwy' a 'bywyr'. Darganfod yr elfen gemegol I'r fferyllydd Swedaidd Carl Wilhelm Scheele y perthyn y clod am 'ddarganfod' ocsigen; creodd yr elfen ar ffurf nwy drwy gynhesu mercwrig ocsid (HgO) a gwahanol nitradau yn Uppsala ym 1772. Galwodd Scheele y nwy yn \"aer ar d\u00e2n\" (sy'n egluro'r gair Cymraeg \"ufelai\") gan mai dyma'r unig nwy y gwyddai a oedd yn caniat\u00e1u ymlosgi. Ysgrifennodd gofnod o'r darganfyddiad hwn mewn dogfen a enwodd Erthygl ar Aer a Th\u00e2n ym 1775. Ni chyhoeddwyd y papur, fodd bynnag tan 1777.Ar 1 Awst 1774 arbrofodd y clerigwr o Sais Joseph Priestley drwy ffocysu golau ar fercwrig ocsid (HgO) o fewn tiwb o wydr, a rhyddhaodd y nwy a enwodd yn \"dephlogisticated air\". Sylwodd fod canhwyllau'n llosgi'n fwy gloyw a chryfach o fewn y nwy a bod llygoden yn tipyn mwy bywiog, ac yn byw'n hirach. Wedi iddo anadlu'r nwy ei hun, ysgrifennodd: \"Teimlais fod fy mrest ychydig yn ysgafnach na'r arfer - a pharhaodd y teimlad hwn am ychydig wedyn.\" Cyhoeddodd Priestley ei ddarganfyddiadau yn 1775 mewn papur o'r enw \"Cofnod o Ddarganfyddiadau Pellach mewn Aer\" ac a gynhwyswyd yn ail gyfrol ei lyfr Experiments and Observations on Different Kinds of Air. Gan mai dyddiad cyhoeddi gwybodaeth a ddefnyddir fynychaf fel llinyn mesur, barn llawer yw mai i Priestley y perthyn y clod am ddarganfod ocsigen.  Cyfeiriadau Gweler hefyd Hen enwau Cymraeg am yr elfennau Y Tabl Cyfnodol","782":"Dramodydd, bardd, nofelydd, ysgolhaig, beirniad llenyddol a gwleidydd oedd John Saunders Lewis (15 Hydref 1893 \u2013 1 Medi 1985). Ar 5 Awst 1925 roedd yn un o brif sylfaenwyr Plaid Cymru. Ar 19 Ionawr 1937 dedfrydwyd ef i 9 mis o garchar am ei ran yn llosgi ysgol fomio yn Ll\u0177n. Bu ei ddarlith radio enwog Tynged yr Iaith, a draddodwyd yn 1962, yn sbardun i sefydlu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg.  Bywyd cynnar ac addysg Ganwyd Saunders i deulu o Gymry oedd yn byw yn Wallasey, ger Lerpwl. Roedd yn ail o dri mab i'r gweinidog Methodist Calfinaidd, y Parch. Lodwig Lewis (1859\u20131933), oedd yn hanu o Sir Gaerfyrddin. Ganwyd ei fam Mary Margaret (n\u00e9e Thomas, 1862\u20131900) yn Llundain ond roedd y teulu'n hanu o Sir F\u00f4n. Mynychodd ysgol y bechgyn yn Liscard, sef rhan o dref Wallasey. Roedd Saunders yn astudio Saesneg a Ffrangeg ym Mhrifysgol Lerpwl pan gychwynnodd Y Rhyfel Byd Cyntaf. Cofrestrodd fel gwirfoddolwr gyda Chatrawd y Brenin, Lerpwl ym Medi 1914 ac yn Ebrill 1915 ceisiodd am gomisiwn gyda Chyffinwyr De Cymru a fe'i ddyrchafwyd i Is-Gapten yn Chwefror 1916. Gwasanaethodd yn Ffrainc lle fe'i anafwyd. Ar \u00f4l gadael y fyddin, dychwelodd i'r brifysgol i orffen ei radd yn Saesneg. Gyrfa Yn 1922, fe'i apwyntiwyd yn ddarlithiwr yn y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Abertawe. Yn ystod ei gyfnod yn Abertawe, cynhyrchodd rhai o'i weithiau mwyaf sylweddol o feirniadaeth lenyddol: A School of Welsh Augustans (1924), Williams Pantycelyn (1927), a Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (1932).Cafodd ei benodi'n Uwch-ddarlithydd ym Mhrifysgol Caerdydd ac yn 1957 ymddeolodd i'w gartref ym Mhenarth, ger Caerdydd ac ymroddodd i ysgrifennu ar gyflwr gwleidyddol ac ieithyddol Cymru. Yn 1962 cyhoeddodd Tynged yr Iaith, sef darlith Radio BBC Cymru; y canlyniad fu sefydlu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Fe enwebwyd Saunders Lewis am wobr lenyddol Nobel yn 1971.  Bywyd personol Priododd Margaret Lewis (n\u00e9e Gilcriest) (1891-1984) ar 31 Gorffennaf 1924 yn eglwys Gatholig Our Lady and St Michael yn Workington, Cumberland. Cafwyd iddynt un plentyn, Mair Gras Saunders (1926-2011).Yn fab i weinidog Methodistaidd, ymunodd \u00e2 'r Eglwys Babyddol yn 1932, yn bennaf oherwydd dylanwad ei wraig Margaret. Yn 1936 llosgodd Saunders, ynghyd \u00e2 D. J. Williams a Lewis Valentine, adeiladau yr ysgol fomio ym Mhenyberth ac o ganlyniad collodd ei swydd fel darlithydd yng Ngholeg Prifysgol Abertawe. Bu farw wedi salwch hir yn Ysbyty St Winifred, Caerdydd, ar 1 Medi 1985. Gwaith llenyddol Ei ddramau mwyaf yw Blodeuwedd a Siwan, sy'n ymwneud \u00e2'r gwrthdaro rhwng cariad a chwant. Yn ei nofelau Monica a Merch Gwern Hywel, yn ogystal ag yn Siwan, mae cytundeb priodasol yn holl bwysig ac yn hanfodol er lles cymdeithas. Roedd yn gredwr cryf yn y traddodiad Ewropeaidd, a gwelodd fod dylanwad Lloegr yn rhwystr i Gymru ddeall y traddodiad hwnnw. Dau ddylanwad mawr arno oedd Emrys ap Iwan a W.B. Yeats.  Gwobrau a theitlau Yn 2005 cafodd Saunders Lewis ei enwi fel y degfed Cymro pwysicaf erioed mewn p\u00f4l piniwn a wnaed gan y BBC.Ar Fedi 22, 2016 cafodd plac glas ei ddadorchuddio er cof amdano yn Stryd Hanover, Abertawe, lle bu'n byw pan symudodd i'r ddinas ar \u00f4l cael ei benodi i Adran y Gymraeg, Coleg Prifysgol Abertawe yn 1922.  Llyfryddiaeth Barddoniaeth Cyfrol o'i farddoniaeth ydy \"Siwan a Cherddi Eraill\", er fod y gerdd Siwan hefyd yn cael ei chyfri fel drama fydryddol. Casglwyd ei gerddi ynghyd yn y gyfrol Cerddi Saunders Lewis (gol. R. Geraint Gruffydd).  Nofelau Monica (1930) Merch Gwern Hywel (1964) Dram\u00e2u The Eve of St. John (1921) Gwaed yr Uchelwyr (1922) Buchedd Garmon (1937) Amlyn ac Amig (1940) Blodeuwedd (1948) Eisteddfod Bodran (1952) Gan Bwyll (1952) Siwan a Cherddi Eraill (1956) Gymerwch Chi Sigaret? (1956) Brad (1958) Esther (1960) Serch yw'r Doctor (1960) Yn y Tr\u00ean (cyhoeddwyd yn y cylchgrawn Barn, 1965) Cymru Fydd (1967) Problemau Prifysgol (1968) Branwen (1975) Dwy Briodas Ann (1975) Cell y Grog (yn y cylchgrawn Taliesin, 1975) Excelsior (1980)Casglwyd ei holl ddram\u00e2u ynghyd yn y ddwy gyfrol, Dram\u00e2u Saunders Lewis, dan olygyddiaeth Ioan Williams.  Beirniadaeth Lenyddol A School of Welsh Augustans (1924) Ysgrifau Dydd Mercher (1945) Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1931) Meistri'r Canrifoedd (gol. R. Geraint Gruffydd; casgliad) Meistri a'u Crefft (gol. Gwynn ap Gwilym; casgliad) Ysgrifau Gwleidyddol Canlyn Arthur Ati, W\u0177r Ifainc Tynged yr Iaith Astudiaethau a llyfrau eraill Dafydd Jenkins, T\u00e2n yn Ll\u0177n (1937) \u2013 hanes Penyberth Alun R. Jones a Gwyn Thomas (gol.), Presenting Saunders Lewis (Gwasg Prifysgol Cymru, 1973) Mair Saunders, Bro a Bywyd: Saunders Lewis 1893-1985 (Cyhoeddiadau Barddas, 1987) Bruce Griffiths, Writers of Wales: Saunders Lewis (Gwasg Prifysgol Cymru, 1989) Dafydd Ifans (gol.), Annwyl Kate, Annwyl Saunders (Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 1992) \u2013 llythyraeth Saunders \u00e2 Kate Roberts T. Robin Chapman, Un Bywyd o Blith Nifer: Cofiant Saunders Lewis (Gwasg Gomer, 2006) Emyr Hywel (gol.), Annwyl D.J. - Llythyrau D.J., Saunders, a Kate (Y Lolfa, 2007) \u2013 gohebiaeth D. J. Williams, Saunders Lewis a Kate Roberts Cyfeiriadau Dolennau allanol [2] Plac glas i gofio Saunders Lewis - cyfweliad gyda'r Athro Prys Morgan (Golwg360) [3] \"Camgymeriad\" cysylltu Saunders ag Abertawe am resymau negyddol - cyfweliad gyda Robert Rhys (Golwg360) Adolygiad gan E. Wyn James ar gyfrol ddylanwadol Saunders Lewis, Williams Pantycelyn (1927; argraffiad newydd gyda rhagymadrodd sylweddol gan D. Densil Morgan, 2016) > ar wefan GwalesGellir gwrando ar ddarlith gan yr Athro E. Wyn James, \u2018\u201cGweld gwlad fawr yn ymagor\u201d: breuddwyd cyffrous G. J. Williams a Saunders Lewis\u2019, yma: http:\/\/www.hanesplaidcymru.org\/english-cofio-yr-athro-griffith-john-williams-ai-wraig-elizabeth\/.","784":"Dramodydd, bardd, nofelydd, ysgolhaig, beirniad llenyddol a gwleidydd oedd John Saunders Lewis (15 Hydref 1893 \u2013 1 Medi 1985). Ar 5 Awst 1925 roedd yn un o brif sylfaenwyr Plaid Cymru. Ar 19 Ionawr 1937 dedfrydwyd ef i 9 mis o garchar am ei ran yn llosgi ysgol fomio yn Ll\u0177n. Bu ei ddarlith radio enwog Tynged yr Iaith, a draddodwyd yn 1962, yn sbardun i sefydlu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg.  Bywyd cynnar ac addysg Ganwyd Saunders i deulu o Gymry oedd yn byw yn Wallasey, ger Lerpwl. Roedd yn ail o dri mab i'r gweinidog Methodist Calfinaidd, y Parch. Lodwig Lewis (1859\u20131933), oedd yn hanu o Sir Gaerfyrddin. Ganwyd ei fam Mary Margaret (n\u00e9e Thomas, 1862\u20131900) yn Llundain ond roedd y teulu'n hanu o Sir F\u00f4n. Mynychodd ysgol y bechgyn yn Liscard, sef rhan o dref Wallasey. Roedd Saunders yn astudio Saesneg a Ffrangeg ym Mhrifysgol Lerpwl pan gychwynnodd Y Rhyfel Byd Cyntaf. Cofrestrodd fel gwirfoddolwr gyda Chatrawd y Brenin, Lerpwl ym Medi 1914 ac yn Ebrill 1915 ceisiodd am gomisiwn gyda Chyffinwyr De Cymru a fe'i ddyrchafwyd i Is-Gapten yn Chwefror 1916. Gwasanaethodd yn Ffrainc lle fe'i anafwyd. Ar \u00f4l gadael y fyddin, dychwelodd i'r brifysgol i orffen ei radd yn Saesneg. Gyrfa Yn 1922, fe'i apwyntiwyd yn ddarlithiwr yn y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Abertawe. Yn ystod ei gyfnod yn Abertawe, cynhyrchodd rhai o'i weithiau mwyaf sylweddol o feirniadaeth lenyddol: A School of Welsh Augustans (1924), Williams Pantycelyn (1927), a Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (1932).Cafodd ei benodi'n Uwch-ddarlithydd ym Mhrifysgol Caerdydd ac yn 1957 ymddeolodd i'w gartref ym Mhenarth, ger Caerdydd ac ymroddodd i ysgrifennu ar gyflwr gwleidyddol ac ieithyddol Cymru. Yn 1962 cyhoeddodd Tynged yr Iaith, sef darlith Radio BBC Cymru; y canlyniad fu sefydlu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Fe enwebwyd Saunders Lewis am wobr lenyddol Nobel yn 1971.  Bywyd personol Priododd Margaret Lewis (n\u00e9e Gilcriest) (1891-1984) ar 31 Gorffennaf 1924 yn eglwys Gatholig Our Lady and St Michael yn Workington, Cumberland. Cafwyd iddynt un plentyn, Mair Gras Saunders (1926-2011).Yn fab i weinidog Methodistaidd, ymunodd \u00e2 'r Eglwys Babyddol yn 1932, yn bennaf oherwydd dylanwad ei wraig Margaret. Yn 1936 llosgodd Saunders, ynghyd \u00e2 D. J. Williams a Lewis Valentine, adeiladau yr ysgol fomio ym Mhenyberth ac o ganlyniad collodd ei swydd fel darlithydd yng Ngholeg Prifysgol Abertawe. Bu farw wedi salwch hir yn Ysbyty St Winifred, Caerdydd, ar 1 Medi 1985. Gwaith llenyddol Ei ddramau mwyaf yw Blodeuwedd a Siwan, sy'n ymwneud \u00e2'r gwrthdaro rhwng cariad a chwant. Yn ei nofelau Monica a Merch Gwern Hywel, yn ogystal ag yn Siwan, mae cytundeb priodasol yn holl bwysig ac yn hanfodol er lles cymdeithas. Roedd yn gredwr cryf yn y traddodiad Ewropeaidd, a gwelodd fod dylanwad Lloegr yn rhwystr i Gymru ddeall y traddodiad hwnnw. Dau ddylanwad mawr arno oedd Emrys ap Iwan a W.B. Yeats.  Gwobrau a theitlau Yn 2005 cafodd Saunders Lewis ei enwi fel y degfed Cymro pwysicaf erioed mewn p\u00f4l piniwn a wnaed gan y BBC.Ar Fedi 22, 2016 cafodd plac glas ei ddadorchuddio er cof amdano yn Stryd Hanover, Abertawe, lle bu'n byw pan symudodd i'r ddinas ar \u00f4l cael ei benodi i Adran y Gymraeg, Coleg Prifysgol Abertawe yn 1922.  Llyfryddiaeth Barddoniaeth Cyfrol o'i farddoniaeth ydy \"Siwan a Cherddi Eraill\", er fod y gerdd Siwan hefyd yn cael ei chyfri fel drama fydryddol. Casglwyd ei gerddi ynghyd yn y gyfrol Cerddi Saunders Lewis (gol. R. Geraint Gruffydd).  Nofelau Monica (1930) Merch Gwern Hywel (1964) Dram\u00e2u The Eve of St. John (1921) Gwaed yr Uchelwyr (1922) Buchedd Garmon (1937) Amlyn ac Amig (1940) Blodeuwedd (1948) Eisteddfod Bodran (1952) Gan Bwyll (1952) Siwan a Cherddi Eraill (1956) Gymerwch Chi Sigaret? (1956) Brad (1958) Esther (1960) Serch yw'r Doctor (1960) Yn y Tr\u00ean (cyhoeddwyd yn y cylchgrawn Barn, 1965) Cymru Fydd (1967) Problemau Prifysgol (1968) Branwen (1975) Dwy Briodas Ann (1975) Cell y Grog (yn y cylchgrawn Taliesin, 1975) Excelsior (1980)Casglwyd ei holl ddram\u00e2u ynghyd yn y ddwy gyfrol, Dram\u00e2u Saunders Lewis, dan olygyddiaeth Ioan Williams.  Beirniadaeth Lenyddol A School of Welsh Augustans (1924) Ysgrifau Dydd Mercher (1945) Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1931) Meistri'r Canrifoedd (gol. R. Geraint Gruffydd; casgliad) Meistri a'u Crefft (gol. Gwynn ap Gwilym; casgliad) Ysgrifau Gwleidyddol Canlyn Arthur Ati, W\u0177r Ifainc Tynged yr Iaith Astudiaethau a llyfrau eraill Dafydd Jenkins, T\u00e2n yn Ll\u0177n (1937) \u2013 hanes Penyberth Alun R. Jones a Gwyn Thomas (gol.), Presenting Saunders Lewis (Gwasg Prifysgol Cymru, 1973) Mair Saunders, Bro a Bywyd: Saunders Lewis 1893-1985 (Cyhoeddiadau Barddas, 1987) Bruce Griffiths, Writers of Wales: Saunders Lewis (Gwasg Prifysgol Cymru, 1989) Dafydd Ifans (gol.), Annwyl Kate, Annwyl Saunders (Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 1992) \u2013 llythyraeth Saunders \u00e2 Kate Roberts T. Robin Chapman, Un Bywyd o Blith Nifer: Cofiant Saunders Lewis (Gwasg Gomer, 2006) Emyr Hywel (gol.), Annwyl D.J. - Llythyrau D.J., Saunders, a Kate (Y Lolfa, 2007) \u2013 gohebiaeth D. J. Williams, Saunders Lewis a Kate Roberts Cyfeiriadau Dolennau allanol [2] Plac glas i gofio Saunders Lewis - cyfweliad gyda'r Athro Prys Morgan (Golwg360) [3] \"Camgymeriad\" cysylltu Saunders ag Abertawe am resymau negyddol - cyfweliad gyda Robert Rhys (Golwg360) Adolygiad gan E. Wyn James ar gyfrol ddylanwadol Saunders Lewis, Williams Pantycelyn (1927; argraffiad newydd gyda rhagymadrodd sylweddol gan D. Densil Morgan, 2016) > ar wefan GwalesGellir gwrando ar ddarlith gan yr Athro E. Wyn James, \u2018\u201cGweld gwlad fawr yn ymagor\u201d: breuddwyd cyffrous G. J. Williams a Saunders Lewis\u2019, yma: http:\/\/www.hanesplaidcymru.org\/english-cofio-yr-athro-griffith-john-williams-ai-wraig-elizabeth\/.","785":"Prif symbol cenedlaethol Cymru yw'r Ddraig Goch sydd i'w weld ar faner genedlaethol y wlad (a adnabyddir ar lafar fel \"Y Ddraig Goch\"). Ceir sawl chwedl am y Ddraig Goch, o'r Oesoedd Canol Cynnar ymlaen. Cysylltir y ddraig \u00e2 Dinas Emrys yn Eryri ac mae ei gwreiddiau fel symbol o'r Cymry a'u gwlad yn hen.  Chwedloniaeth Chwedl Lludd a Llefelys Yn y chwedl Cymraeg Canol Cyfranc Lludd a Llefelys, a gyfrifir fel rheol yn un o'r Mabinogion, mae'r ddraig goch yn ymladd \u00e2 draig wen sy'n ceisio goresgyn Ynys Brydain. Mae sgrechiadau'r ddraig honno yn peri i wragedd feichiog golli eu plant ac yn troi anifeiliad a phlanhigion yn anffrwythlon. \u00c2 Lludd, brenin y Brythoniaid, i geisio cymorth ei frawd doeth Llefelys yn Ffrainc. Mae Llefelys yn dweud wrtho i gloddio twll yng nghanol Ynys Brydain, ei lenwi \u00e2 medd, a'i orchuddio \u00e2 llen. Gwna Lludd hyn, ac mae'r ddwy ddraig yn yfed y fedd ac yn syrthio i gysgu. Mae Lludd yn eu dwyn a'u carcharu, wedi eu lapio yn y llen o hyd, yn Ninas Emrys yn Eryri.  Nennius Mae Nennius yn ail-gydio yn y chwedl yn ei Historia Brittonum (tua dechrau'r 9g). Mae'r dreigiau dan Ddinas Emrys o hyd pan ddaw'r brenin Gwrtheyrn yno, ar ffo ar \u00f4l Brad y Cyllyll Hirion, a cheisio codi castell. Ond mae'n syrthio bob nos. Ymgynghora Gwrtheyrn a'i ddoethion, sy'n ei gynghori i gael hyd i fachgen heb dad naturiol, a'i aberthu ar y graig. Mae negeswyr Gwrtheyrn yn cael hyd i fachgen (a enwir yn Fyrddin mewn fersiynau diweddarach) yng Nghaerfyrddin. Ar \u00f4l clywed am ei dynged, mae'r bachgen rhyfeddol yn dweud wrth Wrtheyrn gwir ystyr y dreigiau sy'n ei boeni. Mae Gwrtheyrn yn cloddi'r graig ac yn rhyddhau'r dreigiau. Maent yn parhau i gwffio nes bod y ddraig goch wedi gorchfygu'r ddraig wen. Yna mae'r bachgen yn esbonio wrth y brenin fod y ddraig wen yn cynrychioli'r Eingl-Sacsoniaid (cyndeidiau'r Saeson) a bod y ddraig goch yn cynrychioli'r Brythoniaid, cyndeidiau'r Cymry.  Sieffre o Fynwy a'r brudiau Ceir ymhelaethiad rhamantus ar yr un chwedl gan Sieffre o Fynwy yn ei Historia Regum Britanniae (dechrau'r 12eg ganrif), lle portreadir y ddraig goch fel arwydd sy'n darogan dyfodiad Arthur fel Mab Darogan. Ceir nifer o gyfeiriadau at y ddraig yng ngherddi brud y cyfnod yn ogystal.  Hanes Y Rhufeiniaid Credai rhai bod y ddraig yng Nghymru yn dyddio'n \u00f4l i faner Macsen Wledig, a oedd yn dangos draig borffor yn \u00f4l y milwr a'r hanesydd Rhufeinig Ammianus Marcellinus. Roedd y ddraig (Lladin: draco) yn arwyddlun cyffredin ar faneri cohortiau'r lluoedd Rhufeinig ers yr 2g, a chafodd ei benthyg o bosib oddi ar y Parthiaid. Cafodd y fath faner ei gwn\u00efo ar ffurf hosan wynt, a'i phen agored o ddefnydd caled yn debyg i ben draig a'r gwynt yn ymdonni ar hyd y gynffon, a wneid yn aml o sidan, gan symud y ddraig megis neidr. Yr Oesoedd Canol Gelwir sawl arwr yn \"ddragon\" fel trosiad am ryfelwr nerthol yng ngwaith beirdd yr Oesoedd Canol. Ceir enghraifft yn enw Uthr Bendragon, tad Arthur. Gorymdeithiodd byddin Owain Glyn D\u0175r dan faner yn cynnwys draig aur ar gefndir gwyn pan ymosododd ar gastell Caernarfon yn 1401.  Y Tuduriaid Pan laniodd Harri Tudur ym Mhenfro yn 1485, cododd baner gyda llun o ddraig goch Cadwaladr Fendigaid ar faes gwyrdd a gwyn arno, a ddaeth i gynrychioli T\u0177'r Tuduriaid, a raliodd nifer o Gymry ato ar ei ffordd i Faes Bosworth. Cynwyswyd y Ddraig Goch yn arfbais y Tuduriaid wedyn.  Yr oes fodern O ddechrau'r 19g ymlaen, daeth y Ddraig Goch i fri cenedlaethol eto ac fe;i defnyddwyd gan sawl cymdeithas gwladgarol ac fel arwydd cyffredinol o Gymru a'r Cymry. Yn 1953, mabwysiadodd y Swyddfa Gymreig yr arwyddair \"Y ddraig goch ddyry cychwyn\" ar ei arwyddlun brenhinol. Ni wyddys pwy a gynghorodd y Swyddfa Gymreig i wneud hynny, ond mae'r llinell, sy'n dod o gerdd gan y bardd Deio ab Ieuan Du, yn cyfeirio at darw yn hytrach na draig, a'r \"cychwyn\" yw'r weithred o genhedlu gyda buwch yn yr un cae.  Cyfeiriadau Dolenni allanol BBC Wales","786":"Prif symbol cenedlaethol Cymru yw'r Ddraig Goch sydd i'w weld ar faner genedlaethol y wlad (a adnabyddir ar lafar fel \"Y Ddraig Goch\"). Ceir sawl chwedl am y Ddraig Goch, o'r Oesoedd Canol Cynnar ymlaen. Cysylltir y ddraig \u00e2 Dinas Emrys yn Eryri ac mae ei gwreiddiau fel symbol o'r Cymry a'u gwlad yn hen.  Chwedloniaeth Chwedl Lludd a Llefelys Yn y chwedl Cymraeg Canol Cyfranc Lludd a Llefelys, a gyfrifir fel rheol yn un o'r Mabinogion, mae'r ddraig goch yn ymladd \u00e2 draig wen sy'n ceisio goresgyn Ynys Brydain. Mae sgrechiadau'r ddraig honno yn peri i wragedd feichiog golli eu plant ac yn troi anifeiliad a phlanhigion yn anffrwythlon. \u00c2 Lludd, brenin y Brythoniaid, i geisio cymorth ei frawd doeth Llefelys yn Ffrainc. Mae Llefelys yn dweud wrtho i gloddio twll yng nghanol Ynys Brydain, ei lenwi \u00e2 medd, a'i orchuddio \u00e2 llen. Gwna Lludd hyn, ac mae'r ddwy ddraig yn yfed y fedd ac yn syrthio i gysgu. Mae Lludd yn eu dwyn a'u carcharu, wedi eu lapio yn y llen o hyd, yn Ninas Emrys yn Eryri.  Nennius Mae Nennius yn ail-gydio yn y chwedl yn ei Historia Brittonum (tua dechrau'r 9g). Mae'r dreigiau dan Ddinas Emrys o hyd pan ddaw'r brenin Gwrtheyrn yno, ar ffo ar \u00f4l Brad y Cyllyll Hirion, a cheisio codi castell. Ond mae'n syrthio bob nos. Ymgynghora Gwrtheyrn a'i ddoethion, sy'n ei gynghori i gael hyd i fachgen heb dad naturiol, a'i aberthu ar y graig. Mae negeswyr Gwrtheyrn yn cael hyd i fachgen (a enwir yn Fyrddin mewn fersiynau diweddarach) yng Nghaerfyrddin. Ar \u00f4l clywed am ei dynged, mae'r bachgen rhyfeddol yn dweud wrth Wrtheyrn gwir ystyr y dreigiau sy'n ei boeni. Mae Gwrtheyrn yn cloddi'r graig ac yn rhyddhau'r dreigiau. Maent yn parhau i gwffio nes bod y ddraig goch wedi gorchfygu'r ddraig wen. Yna mae'r bachgen yn esbonio wrth y brenin fod y ddraig wen yn cynrychioli'r Eingl-Sacsoniaid (cyndeidiau'r Saeson) a bod y ddraig goch yn cynrychioli'r Brythoniaid, cyndeidiau'r Cymry.  Sieffre o Fynwy a'r brudiau Ceir ymhelaethiad rhamantus ar yr un chwedl gan Sieffre o Fynwy yn ei Historia Regum Britanniae (dechrau'r 12eg ganrif), lle portreadir y ddraig goch fel arwydd sy'n darogan dyfodiad Arthur fel Mab Darogan. Ceir nifer o gyfeiriadau at y ddraig yng ngherddi brud y cyfnod yn ogystal.  Hanes Y Rhufeiniaid Credai rhai bod y ddraig yng Nghymru yn dyddio'n \u00f4l i faner Macsen Wledig, a oedd yn dangos draig borffor yn \u00f4l y milwr a'r hanesydd Rhufeinig Ammianus Marcellinus. Roedd y ddraig (Lladin: draco) yn arwyddlun cyffredin ar faneri cohortiau'r lluoedd Rhufeinig ers yr 2g, a chafodd ei benthyg o bosib oddi ar y Parthiaid. Cafodd y fath faner ei gwn\u00efo ar ffurf hosan wynt, a'i phen agored o ddefnydd caled yn debyg i ben draig a'r gwynt yn ymdonni ar hyd y gynffon, a wneid yn aml o sidan, gan symud y ddraig megis neidr. Yr Oesoedd Canol Gelwir sawl arwr yn \"ddragon\" fel trosiad am ryfelwr nerthol yng ngwaith beirdd yr Oesoedd Canol. Ceir enghraifft yn enw Uthr Bendragon, tad Arthur. Gorymdeithiodd byddin Owain Glyn D\u0175r dan faner yn cynnwys draig aur ar gefndir gwyn pan ymosododd ar gastell Caernarfon yn 1401.  Y Tuduriaid Pan laniodd Harri Tudur ym Mhenfro yn 1485, cododd baner gyda llun o ddraig goch Cadwaladr Fendigaid ar faes gwyrdd a gwyn arno, a ddaeth i gynrychioli T\u0177'r Tuduriaid, a raliodd nifer o Gymry ato ar ei ffordd i Faes Bosworth. Cynwyswyd y Ddraig Goch yn arfbais y Tuduriaid wedyn.  Yr oes fodern O ddechrau'r 19g ymlaen, daeth y Ddraig Goch i fri cenedlaethol eto ac fe;i defnyddwyd gan sawl cymdeithas gwladgarol ac fel arwydd cyffredinol o Gymru a'r Cymry. Yn 1953, mabwysiadodd y Swyddfa Gymreig yr arwyddair \"Y ddraig goch ddyry cychwyn\" ar ei arwyddlun brenhinol. Ni wyddys pwy a gynghorodd y Swyddfa Gymreig i wneud hynny, ond mae'r llinell, sy'n dod o gerdd gan y bardd Deio ab Ieuan Du, yn cyfeirio at darw yn hytrach na draig, a'r \"cychwyn\" yw'r weithred o genhedlu gyda buwch yn yr un cae.  Cyfeiriadau Dolenni allanol BBC Wales","793":"Mae Ysbyty Ardal Dolgellau & Abermaw yn ysbyty yn Nolgellau Gwynedd. Mae'n ysbyty Gwasanaeth Iechyd Gwladol o dan reolaeth Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr.  Hanes Ym 1902 cynigiodd Mr R. E. Ll. Richards o yst\u00e2d Caerynwch y dylid creu gronfa i godi ysbyty yn Nolgellau i nodi coroni Edward VII yn Frenin, cytunwyd ar y syniad ac aed ati i ddechrau codi arian. O herwydd anghydfod parthed pwy ddylid talu am gostau codi a chynnal yr ysbyty, trethdalwyr Dolgellau yn unig neu drethdalwyr Dolgellau a'r cymunedau cyfagos  bu oedi ar y cynlluniau. Achosodd y Rhyfel Byd Cyntaf oedi pellach. Wedi'r rhyfel penderfynwyd troi rhan o wyrcws Undeb Tlodi Dolgellau a'r Bermo i ysbyty bwthyn lleol gan setlo'r cwestiwn bod y gost i'w rannu gan holl gymunedau'r undeb. Agorwyd yr ysbyty ym 1920. Ym 1921 bu farw John Robert Douthwate, marsiandwr cefnog o swydd Gaerhirfryn a oedd wedi ymddeol i Aberdyfi. Penderfynodd ei wraig, Sarah Elisabeth, i gynnig rhodd o \u00a32,000 i wella'r ddarpariaeth ysbyty er cof amdano. Rhoddwyd tir ar gyfer y prosiect gan y Cyrnol a Mrs Enthoven, Doluwcheogryd, Llanelltyd. Cynlluniwyd yr adeilad newydd gan y penseiri Herbert Luck North a Henry Harold Hughes. Gosodwyd y cerrig sylfaen gan Mrs Enthoven a Mrs Douthwait ym 1928 ac agorwyd yr ysbyty ym 1929. Fe'i hehangwyd ym 1933 ac eto ym 1938 eto ar gynlluniau gan North a Hughes.  Bu ehangu pellach dros y blynyddoedd gan geisio cadw'n driw i'r cynlluniau gwreiddiol. Mae'r adeilad ar Ffordd Wern Las. Mae'n sefyll ar fryncir sy'n edrych dros y dref i'r de-orllewin o adran uwchradd Ysgol Bro Idris (Ysgol y Gader gynt). Mae'r ysbyty yn Adeilad Rhestredig gradd II  Arddull Mae'r ysbyty wedi ei adeiladu yn yr arddull celf a chrefft, sy'n nodweddiadol o waith North a Hughes, gyda thoeau ar onglau serth gydag amrywiaeth o dalcenni a dormerau cribog gyda llechi wedi'u gosod ar gyrsiau sy'n lleihau. Roedd y fynedfa urddasol wreiddiol (sydd dal i'w weld) yn codi o risiau a thrwy fwa Gothig sy'n nodweddiadol o North, wedi'i leinio \u00e2 brics porffor i wrthgyferbynnu a waliau gwyn garw gweddill yr adeilad. Roedd y ffenestri gwreiddiol yn gasmentau metel nodweddiadol o waith Hughes, wedi eu meintioli'n ofalus i gyd fynd a swyddogaeth ystafell, cyfeiriadedd ac ymddangosiad allanol. Mae'r rhan fwyaf o'r ffenestri gwreiddiol wedi eu cyfnewid am rai mwy addas i ysbyty gweithredol, ond mae ambell un o'r rhai gwreiddiol i'w gweld o hyd mewn ystafelloedd storio nwyddau ac ati. Er bod yr arddull celf a chrefft yn amlwg mae'r cynllun hefyd yn talu gwrogaeth i bensaern\u00efaeth draddodiadol Dolgellau. Gwelir hyn yn fwyaf trawiadol yn ffenestr y theatr llawdriniaeth. Mae prif ffenest y theatr wedi cael ei gynllunio o un paen enfawr (yn ei ddydd) o wydr i ganiat\u00e1u'r golau naturiol gorau i gynorthwyo gwaith y llawfeddyg. Er bod y ffenestr yn enfawr mae wedi ei osod mewn cynllun sy'n adlewyrchu ffenestri to bychan sydd i'w gweld ar nifer o fythynnod y dref.  Defnydd clinigol Yn ei ddyddiau cynnar roedd yr ysbyty yn cynnwys dwy ward cyhoeddus y naill i ferched a'r llall i ddynion, yn ogystal \u00e2 dwy ward breifat. Roedd llawr uchaf yr adeilad yn cynnwys ward mamolaeth. Roedd gan yr ysbyty ystafell anaestheteg, offer pelydr-x a theatr llawdriniaeth. Ym 1937 rhoddodd Cyrnol a Mrs Enthoven yr arian cawsant gan gyfeillion i ddathlu eu Priodas Arian yn rhodd i'r ysbyty er mwyn adeiladu ward plant.Wedi peth newid yn y ddarpariaeth dros y blynyddoedd mae'r ysbyty yn parhau i gynnig gofal iechyd i bobl yr ardal gan ddarparu:  24  gwely. Uned m\u00e2n anafiadau Uned ffisiotherapi Uned therapi galwedigaethol Therapi iaith Dietetegydd Uned i'r henoed eiddil eu meddwl Uned mamolaeth Adran cleifion allanol Offer pelydr-XMae gofal yn cael ei ddarparu gan staff nyrsio, meddygon ymgynghorol a meddygon teulu gan  gynnwys gwasanaeth tu allan i oriau'r meddygon teulu.  Oriel            Cyfeiriadau","794":"Crogi yw hongian rhywun \u00e2 rhaff o amgylch y gwddf. Roedd lladd pobl drwy grogi yn gosb gyffredin am y troseddau mwyaf difrifol, fel dynladdiad, llofruddiaeth, dwyn a lladrata tan ddechrau\u2019r 19eg ganrif. Yn ystod y 19eg ganrif gostyngodd llawer o wledydd y defnydd o grogi fel math o gosb eithaf. Fodd bynnag, mewn rhai gwledydd mae marwolaeth drwy grogi yn dal i fod yn fath cyfreithiol o gosbi troseddwyr. Mae crogi hefyd yn ddull cyffredin o hunanladdiad, pan fydd rhywun yn clymu rhywbeth o gwmpas y gwddf, gan arwain at fynd yn anymwybodol ac yna at farwolaeth drwy grogi neu grogi rhannol. Gelwir y cyfarpar ar gyfer crogi person yn crocbren. Ceir y cyfeiriad cynharaf ysgrifenedig i'r gair o oddeutu 1400. Hanes crogi yn y Deyrnas Unedig Erbyn dechrau'r 19eg ganrif, roedd y Cod Gwaedlyd yn rhestru dros 200 o droseddau y gellid eu cosbi drwy grogi, oedd yn amrywio o lofruddiaeth a gwneud arian ffug i ddwyn defaid, dwyn o bocedi, neu ddwyn pysgodyn o lyn. Roedd llawer o feirniaid y cod cosbi hwn yn ei weld yn annynol a llawer o reithgorau yn osgoi rhoi'r gosb eithaf fel dedfryd am rai o\u2019r m\u00e2n droseddau. Byddai llawer yn defnyddio alltudiaeth yn lle'r gosb eithaf.Yn 1823, dileodd Robert Peel, yr Ysgrifennydd Cartref, y gosb eithaf ar gyfer dros 180 o droseddau, a olygai mai dim ond pum trosedd yr oedd modd eu cosbi gyda\u2019r gosb eithaf ar \u00f4l hynny. Yn eu plith roedd m\u00f4r-ladrata, ysb\u00efo, teyrnfradwriaeth, llofruddiaeth a dinistrio iard ddociau neu storfa arfau'r Llynges.Roedd gan y mwyafrif o drefi a dinasoedd fan dienyddio neu lwyfan ar gyfer dienyddio cyhoeddus. Hyd at 1868 roedd dienyddiadau yn cael eu cynnal yn gyhoeddus a byddai tyrfaoedd mawr yn ymgynnull i weld y digwyddiad. Yn Llundain, un o\u2019r prif fannau crogi oedd Tyburn, ger safle'r Marble Arch heddiw, a dyma lle dienyddiwyd rhai o arweinyddion y Bererindod Gras yn 1537.  Roedd hon yn orymdaith gan y rhai a oedd yn gwrthwynebu penderfyniad Harri VIII i gau\u2019r mynachlogydd. Roedd Rowland Lee yn brolio ei fod wedi crogi tua 5,000 o ddrwgweithredwyr yng Nghymru wedi iddo gael ei benodi gan Harri VIII i geisio sefydlu cyfraith a threfn yng Nghymru cyn pasio\u2019r Deddfau Uno. Fel arfer, arweiniwyd y troseddwyr ar gefn trol at y crocbren ac roedd disgwyl iddynt gyfaddef eu bod yn euog ac edifarhau cyn iddynt gael eu dienyddio.Defnyddiwyd y gosb eithaf yn llai aml yn y Deyrnas Unedig yn yr 20fed ganrif. Defnyddiwyd crogi fel cosb am y tro olaf yn y Deyrnas Unedig ym 1964, cyn i'r gosb eithaf cael ei hatal am lofruddiaeth ym 1965 a'i diddymu ym 1969. Er na ddefnyddiwyd y gosb fe'i parhaodd i fod yn gosb ar gyfer teyrnfradwriaeth a thanio troseddol yn y dociau brenhinol hyd gael ei ddiddymu'n llwyr am bob trosedd o dan adran 21 (5) o Ddeddf Hawliau Dynol 1998.  Crogi yng Nghymru Roedd crogi yn gosb gyffredin yng Nghymru yn yr un modd \u00e2 gweddill y Deyrnas Unedig. Yng Nghymru defnyddiwyd crogi hefyd gan yr awdurdodau i orfodi cyfraith Lloegr ac i dawelu gwrthryfela. Roedd Rowland Lee yn brolio ei fod wedi crogi tua 5,000 o ddrwgweithredwyr yng Nghymru wedi iddo gael ei benodi gan Harri VIII i geisio sefydlu cyfraith a threfn yng Nghymru cyn pasio\u2019r Deddfau Uno.Ni ellid dibynnu ar y dienyddwyr i wneud eu gwaith yn l\u00e2n a chyflym. Weithiau byddai\u2019r rhaff yn torri neu\u2019r trawst yn dod yn rhydd. Dyma ddigwyddodd wrth grogi David Evans yng Nghaerfyrddin yn 1829. Syrthiodd i\u2019r llawr fel \u2018pelen canon allan o fagnel\u2019 yn \u00f4l disgrifiad un o bapurau newydd y cyfnod. Hawliodd ei ryddid oherwydd y gred gyffredinol na ellir crogi neb ddwywaith. Ond, cydiwyd ynddo ef a\u2019i roi yn \u00f4l yn yr un safle, a chafodd ei grogi gyda s\u0175n pobl yn bloeddio yn y cefndir y dylai gael ei adael yn rhydd. Roedd crogwyr yn feddw yn aml iawn. Cafodd Lewis Francis, crogwr rhan-amser Sir Forgannwg, ei ddisgrifio ar ddiwedd y 18g fel \u2018meddwyn, lleidr a chardotyn\u2019.Crogwyd Dic Penderyn, neu Richard Lewis, un o arweinyddion Gwrthryfel y Gweithwyr ym Merthyr ym Mehefin 1831, y tu allan i furiau Carchar Caerdydd yn Awst 1831 am iddo drywanu milwr o\u2019r enw Donald Black adeg y Terfysg. Cyfaddefodd Ieuan Parker, flynyddoedd yn ddiweddarach, pan oedd ar ei wely angau draw yn America, mai ef oedd wedi trywanu\u2019r milwr. Plediodd Dic Penderyn ei fod yn ddi-euog cyn iddo gael ei grogi, ac oherwydd hynny daeth yn ferthyr cyntaf y dosbarth gweithiol yng Nghymru.Roedd crocbren parhaol neu un dros dro gan y mwyafrif o drefi Cymru ar gyfer dienyddio cyhoeddus. Yng Nghaerdydd dyma\u2019r rheswm y tu \u00f4l i enw ardal sy\u2019n cael ei galw heddiw yn Gyffordd Marwolaeth ar dop croesffordd City Road (Plwca Alai oedd yr enw Cymraeg ar lafar) a Heol y Crwys. Byddai troseddwyr yn cael eu gorfodi i gerdded o Garchar y Castell draw at y crocbren yn y lle hwn a elwyd yn Plwca Halog (ysytyr plwca yw darn o dir gwlyb, diwerth heb ei drin ac halog yw brwnt). Cafodd troseddwr ifanc ei grogi ar y twyni tywod y tu allan i Garchar Abertawe yn 1866, a chrogwyd troseddwyr yn gyhoeddus yng Nghaernarfon yn y t\u0175r crogi oedd yn rhan o furiau\u2019r dref. Cyn 1870 roedd y rhai a gafwyd yn euog o deyrnfradwriaeth naill ai\u2019n cael eu cosbi drwy grogi neu dorri'r pen, ac wedyn byddent yn cael eu diberfeddu a'u pedrannu. Byddai pennau pobl aristocrataidd yn cael eu torri gyda bwyell, fel y digwyddodd yn nienyddiad cyfnither Elisabeth I, sef Mari, brenhines yr Alban yn 1587. Roedd y fwyell i fod sicrhau toriad mwy sydyn a gl\u00e2n i\u2019r pen, ac felly llai o ddioddefaint i\u2019r unigolyn. Crogiad olaf Cymru Y person olaf i gael ei grogi am resymau cyfreithiol yng Nghymru oedd Mahmood Hussein Mattan, Somaliad 28 oed oedd yn byw yng Nghaerdydd. Crogwyd ef ar 3 Medi 1952 ar dir Carchar Caerdydd wedi iddo gael ei gyhuddo o lofruddio Lily Volpert, perchennog siop yn Nhrebiwt, Caerdydd gan ymosod arni \u00e2 chyllel ym mis Mawrth 1952. Ar 24 Chwefror 1998 penderfynodd y Llys Apel bod Mahmood Mattan yn ddi-euog ac wedi ei grogi ar gam. Fe ddaeth y barnwyr i'r casgliad nad oedd tystiolaeth y prif dyst yn yr achos yn ddibynadwy. Yn y flwyddyn 2000, cyhoeddodd Wasg Gomer lyfr gan Roy Davies, Crogi ar Gam? Hanes Llofruddiaeth Lily Volpert am yr achos. Cosbi ar \u00f4l crogi Nid crogi oedd diwedd y gosb i ddynion a gafwyd yn euog o deyrnfradwriaeth. Byddent yn cael eu crogi, ond byddai'r rhaff yn cael ei dorri tra'r oeddent yn dal yn fyw. Yna, rhwygwyd y perfeddion ymaith tra'r oedd yr unigolion yn parhau yn fyw. Byddent yn cael eu hysbaddu, byddai'r pen yn cael ei dorri i ffwrdd a byddai'r corff yn cael ei chwarteru drwy ei glymu i bedwar ceffyl a fyddai wedyn yn cael eu gyrru i bedwar cyfeiriad gwahanol.Ni fyddai cyrff merched yn cael eu darnio fel hyn, oni bai am achos o deyrnfradwriaeth llai difrifol, sef llofruddio g\u0175r neu feistr\/meistres, lle mai\u2019r gosb oedd llosgi i farwolaeth. Mae enghraifft o gosb fel hyn ar ddechrau\u2019r 1770au yn achos morwyn a gyhuddwyd o ladd ei meistr. Yn dilyn pasio Deddf Llofruddio 1753 roedd hawl trosglwyddo cyrff dynion neu wragedd i feddygon ar gyfer eu hagor a chynnal arbrofion. Roedd teulu\u2019r troseddwr yn aml yn ceisio osgoi trosglwyddo'r corff i feddygon oherwydd roedd hyn yn ychwanegu at y cywilydd a\u2019r sarhad i\u2019r teulu. Cyfeiriadau","795":"Crogi yw hongian rhywun \u00e2 rhaff o amgylch y gwddf. Roedd lladd pobl drwy grogi yn gosb gyffredin am y troseddau mwyaf difrifol, fel dynladdiad, llofruddiaeth, dwyn a lladrata tan ddechrau\u2019r 19eg ganrif. Yn ystod y 19eg ganrif gostyngodd llawer o wledydd y defnydd o grogi fel math o gosb eithaf. Fodd bynnag, mewn rhai gwledydd mae marwolaeth drwy grogi yn dal i fod yn fath cyfreithiol o gosbi troseddwyr. Mae crogi hefyd yn ddull cyffredin o hunanladdiad, pan fydd rhywun yn clymu rhywbeth o gwmpas y gwddf, gan arwain at fynd yn anymwybodol ac yna at farwolaeth drwy grogi neu grogi rhannol. Gelwir y cyfarpar ar gyfer crogi person yn crocbren. Ceir y cyfeiriad cynharaf ysgrifenedig i'r gair o oddeutu 1400. Hanes crogi yn y Deyrnas Unedig Erbyn dechrau'r 19eg ganrif, roedd y Cod Gwaedlyd yn rhestru dros 200 o droseddau y gellid eu cosbi drwy grogi, oedd yn amrywio o lofruddiaeth a gwneud arian ffug i ddwyn defaid, dwyn o bocedi, neu ddwyn pysgodyn o lyn. Roedd llawer o feirniaid y cod cosbi hwn yn ei weld yn annynol a llawer o reithgorau yn osgoi rhoi'r gosb eithaf fel dedfryd am rai o\u2019r m\u00e2n droseddau. Byddai llawer yn defnyddio alltudiaeth yn lle'r gosb eithaf.Yn 1823, dileodd Robert Peel, yr Ysgrifennydd Cartref, y gosb eithaf ar gyfer dros 180 o droseddau, a olygai mai dim ond pum trosedd yr oedd modd eu cosbi gyda\u2019r gosb eithaf ar \u00f4l hynny. Yn eu plith roedd m\u00f4r-ladrata, ysb\u00efo, teyrnfradwriaeth, llofruddiaeth a dinistrio iard ddociau neu storfa arfau'r Llynges.Roedd gan y mwyafrif o drefi a dinasoedd fan dienyddio neu lwyfan ar gyfer dienyddio cyhoeddus. Hyd at 1868 roedd dienyddiadau yn cael eu cynnal yn gyhoeddus a byddai tyrfaoedd mawr yn ymgynnull i weld y digwyddiad. Yn Llundain, un o\u2019r prif fannau crogi oedd Tyburn, ger safle'r Marble Arch heddiw, a dyma lle dienyddiwyd rhai o arweinyddion y Bererindod Gras yn 1537.  Roedd hon yn orymdaith gan y rhai a oedd yn gwrthwynebu penderfyniad Harri VIII i gau\u2019r mynachlogydd. Roedd Rowland Lee yn brolio ei fod wedi crogi tua 5,000 o ddrwgweithredwyr yng Nghymru wedi iddo gael ei benodi gan Harri VIII i geisio sefydlu cyfraith a threfn yng Nghymru cyn pasio\u2019r Deddfau Uno. Fel arfer, arweiniwyd y troseddwyr ar gefn trol at y crocbren ac roedd disgwyl iddynt gyfaddef eu bod yn euog ac edifarhau cyn iddynt gael eu dienyddio.Defnyddiwyd y gosb eithaf yn llai aml yn y Deyrnas Unedig yn yr 20fed ganrif. Defnyddiwyd crogi fel cosb am y tro olaf yn y Deyrnas Unedig ym 1964, cyn i'r gosb eithaf cael ei hatal am lofruddiaeth ym 1965 a'i diddymu ym 1969. Er na ddefnyddiwyd y gosb fe'i parhaodd i fod yn gosb ar gyfer teyrnfradwriaeth a thanio troseddol yn y dociau brenhinol hyd gael ei ddiddymu'n llwyr am bob trosedd o dan adran 21 (5) o Ddeddf Hawliau Dynol 1998.  Crogi yng Nghymru Roedd crogi yn gosb gyffredin yng Nghymru yn yr un modd \u00e2 gweddill y Deyrnas Unedig. Yng Nghymru defnyddiwyd crogi hefyd gan yr awdurdodau i orfodi cyfraith Lloegr ac i dawelu gwrthryfela. Roedd Rowland Lee yn brolio ei fod wedi crogi tua 5,000 o ddrwgweithredwyr yng Nghymru wedi iddo gael ei benodi gan Harri VIII i geisio sefydlu cyfraith a threfn yng Nghymru cyn pasio\u2019r Deddfau Uno.Ni ellid dibynnu ar y dienyddwyr i wneud eu gwaith yn l\u00e2n a chyflym. Weithiau byddai\u2019r rhaff yn torri neu\u2019r trawst yn dod yn rhydd. Dyma ddigwyddodd wrth grogi David Evans yng Nghaerfyrddin yn 1829. Syrthiodd i\u2019r llawr fel \u2018pelen canon allan o fagnel\u2019 yn \u00f4l disgrifiad un o bapurau newydd y cyfnod. Hawliodd ei ryddid oherwydd y gred gyffredinol na ellir crogi neb ddwywaith. Ond, cydiwyd ynddo ef a\u2019i roi yn \u00f4l yn yr un safle, a chafodd ei grogi gyda s\u0175n pobl yn bloeddio yn y cefndir y dylai gael ei adael yn rhydd. Roedd crogwyr yn feddw yn aml iawn. Cafodd Lewis Francis, crogwr rhan-amser Sir Forgannwg, ei ddisgrifio ar ddiwedd y 18g fel \u2018meddwyn, lleidr a chardotyn\u2019.Crogwyd Dic Penderyn, neu Richard Lewis, un o arweinyddion Gwrthryfel y Gweithwyr ym Merthyr ym Mehefin 1831, y tu allan i furiau Carchar Caerdydd yn Awst 1831 am iddo drywanu milwr o\u2019r enw Donald Black adeg y Terfysg. Cyfaddefodd Ieuan Parker, flynyddoedd yn ddiweddarach, pan oedd ar ei wely angau draw yn America, mai ef oedd wedi trywanu\u2019r milwr. Plediodd Dic Penderyn ei fod yn ddi-euog cyn iddo gael ei grogi, ac oherwydd hynny daeth yn ferthyr cyntaf y dosbarth gweithiol yng Nghymru.Roedd crocbren parhaol neu un dros dro gan y mwyafrif o drefi Cymru ar gyfer dienyddio cyhoeddus. Yng Nghaerdydd dyma\u2019r rheswm y tu \u00f4l i enw ardal sy\u2019n cael ei galw heddiw yn Gyffordd Marwolaeth ar dop croesffordd City Road (Plwca Alai oedd yr enw Cymraeg ar lafar) a Heol y Crwys. Byddai troseddwyr yn cael eu gorfodi i gerdded o Garchar y Castell draw at y crocbren yn y lle hwn a elwyd yn Plwca Halog (ysytyr plwca yw darn o dir gwlyb, diwerth heb ei drin ac halog yw brwnt). Cafodd troseddwr ifanc ei grogi ar y twyni tywod y tu allan i Garchar Abertawe yn 1866, a chrogwyd troseddwyr yn gyhoeddus yng Nghaernarfon yn y t\u0175r crogi oedd yn rhan o furiau\u2019r dref. Cyn 1870 roedd y rhai a gafwyd yn euog o deyrnfradwriaeth naill ai\u2019n cael eu cosbi drwy grogi neu dorri'r pen, ac wedyn byddent yn cael eu diberfeddu a'u pedrannu. Byddai pennau pobl aristocrataidd yn cael eu torri gyda bwyell, fel y digwyddodd yn nienyddiad cyfnither Elisabeth I, sef Mari, brenhines yr Alban yn 1587. Roedd y fwyell i fod sicrhau toriad mwy sydyn a gl\u00e2n i\u2019r pen, ac felly llai o ddioddefaint i\u2019r unigolyn. Crogiad olaf Cymru Y person olaf i gael ei grogi am resymau cyfreithiol yng Nghymru oedd Mahmood Hussein Mattan, Somaliad 28 oed oedd yn byw yng Nghaerdydd. Crogwyd ef ar 3 Medi 1952 ar dir Carchar Caerdydd wedi iddo gael ei gyhuddo o lofruddio Lily Volpert, perchennog siop yn Nhrebiwt, Caerdydd gan ymosod arni \u00e2 chyllel ym mis Mawrth 1952. Ar 24 Chwefror 1998 penderfynodd y Llys Apel bod Mahmood Mattan yn ddi-euog ac wedi ei grogi ar gam. Fe ddaeth y barnwyr i'r casgliad nad oedd tystiolaeth y prif dyst yn yr achos yn ddibynadwy. Yn y flwyddyn 2000, cyhoeddodd Wasg Gomer lyfr gan Roy Davies, Crogi ar Gam? Hanes Llofruddiaeth Lily Volpert am yr achos. Cosbi ar \u00f4l crogi Nid crogi oedd diwedd y gosb i ddynion a gafwyd yn euog o deyrnfradwriaeth. Byddent yn cael eu crogi, ond byddai'r rhaff yn cael ei dorri tra'r oeddent yn dal yn fyw. Yna, rhwygwyd y perfeddion ymaith tra'r oedd yr unigolion yn parhau yn fyw. Byddent yn cael eu hysbaddu, byddai'r pen yn cael ei dorri i ffwrdd a byddai'r corff yn cael ei chwarteru drwy ei glymu i bedwar ceffyl a fyddai wedyn yn cael eu gyrru i bedwar cyfeiriad gwahanol.Ni fyddai cyrff merched yn cael eu darnio fel hyn, oni bai am achos o deyrnfradwriaeth llai difrifol, sef llofruddio g\u0175r neu feistr\/meistres, lle mai\u2019r gosb oedd llosgi i farwolaeth. Mae enghraifft o gosb fel hyn ar ddechrau\u2019r 1770au yn achos morwyn a gyhuddwyd o ladd ei meistr. Yn dilyn pasio Deddf Llofruddio 1753 roedd hawl trosglwyddo cyrff dynion neu wragedd i feddygon ar gyfer eu hagor a chynnal arbrofion. Roedd teulu\u2019r troseddwr yn aml yn ceisio osgoi trosglwyddo'r corff i feddygon oherwydd roedd hyn yn ychwanegu at y cywilydd a\u2019r sarhad i\u2019r teulu. Cyfeiriadau","796":"Crogi yw hongian rhywun \u00e2 rhaff o amgylch y gwddf. Roedd lladd pobl drwy grogi yn gosb gyffredin am y troseddau mwyaf difrifol, fel dynladdiad, llofruddiaeth, dwyn a lladrata tan ddechrau\u2019r 19eg ganrif. Yn ystod y 19eg ganrif gostyngodd llawer o wledydd y defnydd o grogi fel math o gosb eithaf. Fodd bynnag, mewn rhai gwledydd mae marwolaeth drwy grogi yn dal i fod yn fath cyfreithiol o gosbi troseddwyr. Mae crogi hefyd yn ddull cyffredin o hunanladdiad, pan fydd rhywun yn clymu rhywbeth o gwmpas y gwddf, gan arwain at fynd yn anymwybodol ac yna at farwolaeth drwy grogi neu grogi rhannol. Gelwir y cyfarpar ar gyfer crogi person yn crocbren. Ceir y cyfeiriad cynharaf ysgrifenedig i'r gair o oddeutu 1400. Hanes crogi yn y Deyrnas Unedig Erbyn dechrau'r 19eg ganrif, roedd y Cod Gwaedlyd yn rhestru dros 200 o droseddau y gellid eu cosbi drwy grogi, oedd yn amrywio o lofruddiaeth a gwneud arian ffug i ddwyn defaid, dwyn o bocedi, neu ddwyn pysgodyn o lyn. Roedd llawer o feirniaid y cod cosbi hwn yn ei weld yn annynol a llawer o reithgorau yn osgoi rhoi'r gosb eithaf fel dedfryd am rai o\u2019r m\u00e2n droseddau. Byddai llawer yn defnyddio alltudiaeth yn lle'r gosb eithaf.Yn 1823, dileodd Robert Peel, yr Ysgrifennydd Cartref, y gosb eithaf ar gyfer dros 180 o droseddau, a olygai mai dim ond pum trosedd yr oedd modd eu cosbi gyda\u2019r gosb eithaf ar \u00f4l hynny. Yn eu plith roedd m\u00f4r-ladrata, ysb\u00efo, teyrnfradwriaeth, llofruddiaeth a dinistrio iard ddociau neu storfa arfau'r Llynges.Roedd gan y mwyafrif o drefi a dinasoedd fan dienyddio neu lwyfan ar gyfer dienyddio cyhoeddus. Hyd at 1868 roedd dienyddiadau yn cael eu cynnal yn gyhoeddus a byddai tyrfaoedd mawr yn ymgynnull i weld y digwyddiad. Yn Llundain, un o\u2019r prif fannau crogi oedd Tyburn, ger safle'r Marble Arch heddiw, a dyma lle dienyddiwyd rhai o arweinyddion y Bererindod Gras yn 1537.  Roedd hon yn orymdaith gan y rhai a oedd yn gwrthwynebu penderfyniad Harri VIII i gau\u2019r mynachlogydd. Roedd Rowland Lee yn brolio ei fod wedi crogi tua 5,000 o ddrwgweithredwyr yng Nghymru wedi iddo gael ei benodi gan Harri VIII i geisio sefydlu cyfraith a threfn yng Nghymru cyn pasio\u2019r Deddfau Uno. Fel arfer, arweiniwyd y troseddwyr ar gefn trol at y crocbren ac roedd disgwyl iddynt gyfaddef eu bod yn euog ac edifarhau cyn iddynt gael eu dienyddio.Defnyddiwyd y gosb eithaf yn llai aml yn y Deyrnas Unedig yn yr 20fed ganrif. Defnyddiwyd crogi fel cosb am y tro olaf yn y Deyrnas Unedig ym 1964, cyn i'r gosb eithaf cael ei hatal am lofruddiaeth ym 1965 a'i diddymu ym 1969. Er na ddefnyddiwyd y gosb fe'i parhaodd i fod yn gosb ar gyfer teyrnfradwriaeth a thanio troseddol yn y dociau brenhinol hyd gael ei ddiddymu'n llwyr am bob trosedd o dan adran 21 (5) o Ddeddf Hawliau Dynol 1998.  Crogi yng Nghymru Roedd crogi yn gosb gyffredin yng Nghymru yn yr un modd \u00e2 gweddill y Deyrnas Unedig. Yng Nghymru defnyddiwyd crogi hefyd gan yr awdurdodau i orfodi cyfraith Lloegr ac i dawelu gwrthryfela. Roedd Rowland Lee yn brolio ei fod wedi crogi tua 5,000 o ddrwgweithredwyr yng Nghymru wedi iddo gael ei benodi gan Harri VIII i geisio sefydlu cyfraith a threfn yng Nghymru cyn pasio\u2019r Deddfau Uno.Ni ellid dibynnu ar y dienyddwyr i wneud eu gwaith yn l\u00e2n a chyflym. Weithiau byddai\u2019r rhaff yn torri neu\u2019r trawst yn dod yn rhydd. Dyma ddigwyddodd wrth grogi David Evans yng Nghaerfyrddin yn 1829. Syrthiodd i\u2019r llawr fel \u2018pelen canon allan o fagnel\u2019 yn \u00f4l disgrifiad un o bapurau newydd y cyfnod. Hawliodd ei ryddid oherwydd y gred gyffredinol na ellir crogi neb ddwywaith. Ond, cydiwyd ynddo ef a\u2019i roi yn \u00f4l yn yr un safle, a chafodd ei grogi gyda s\u0175n pobl yn bloeddio yn y cefndir y dylai gael ei adael yn rhydd. Roedd crogwyr yn feddw yn aml iawn. Cafodd Lewis Francis, crogwr rhan-amser Sir Forgannwg, ei ddisgrifio ar ddiwedd y 18g fel \u2018meddwyn, lleidr a chardotyn\u2019.Crogwyd Dic Penderyn, neu Richard Lewis, un o arweinyddion Gwrthryfel y Gweithwyr ym Merthyr ym Mehefin 1831, y tu allan i furiau Carchar Caerdydd yn Awst 1831 am iddo drywanu milwr o\u2019r enw Donald Black adeg y Terfysg. Cyfaddefodd Ieuan Parker, flynyddoedd yn ddiweddarach, pan oedd ar ei wely angau draw yn America, mai ef oedd wedi trywanu\u2019r milwr. Plediodd Dic Penderyn ei fod yn ddi-euog cyn iddo gael ei grogi, ac oherwydd hynny daeth yn ferthyr cyntaf y dosbarth gweithiol yng Nghymru.Roedd crocbren parhaol neu un dros dro gan y mwyafrif o drefi Cymru ar gyfer dienyddio cyhoeddus. Yng Nghaerdydd dyma\u2019r rheswm y tu \u00f4l i enw ardal sy\u2019n cael ei galw heddiw yn Gyffordd Marwolaeth ar dop croesffordd City Road (Plwca Alai oedd yr enw Cymraeg ar lafar) a Heol y Crwys. Byddai troseddwyr yn cael eu gorfodi i gerdded o Garchar y Castell draw at y crocbren yn y lle hwn a elwyd yn Plwca Halog (ysytyr plwca yw darn o dir gwlyb, diwerth heb ei drin ac halog yw brwnt). Cafodd troseddwr ifanc ei grogi ar y twyni tywod y tu allan i Garchar Abertawe yn 1866, a chrogwyd troseddwyr yn gyhoeddus yng Nghaernarfon yn y t\u0175r crogi oedd yn rhan o furiau\u2019r dref. Cyn 1870 roedd y rhai a gafwyd yn euog o deyrnfradwriaeth naill ai\u2019n cael eu cosbi drwy grogi neu dorri'r pen, ac wedyn byddent yn cael eu diberfeddu a'u pedrannu. Byddai pennau pobl aristocrataidd yn cael eu torri gyda bwyell, fel y digwyddodd yn nienyddiad cyfnither Elisabeth I, sef Mari, brenhines yr Alban yn 1587. Roedd y fwyell i fod sicrhau toriad mwy sydyn a gl\u00e2n i\u2019r pen, ac felly llai o ddioddefaint i\u2019r unigolyn. Crogiad olaf Cymru Y person olaf i gael ei grogi am resymau cyfreithiol yng Nghymru oedd Mahmood Hussein Mattan, Somaliad 28 oed oedd yn byw yng Nghaerdydd. Crogwyd ef ar 3 Medi 1952 ar dir Carchar Caerdydd wedi iddo gael ei gyhuddo o lofruddio Lily Volpert, perchennog siop yn Nhrebiwt, Caerdydd gan ymosod arni \u00e2 chyllel ym mis Mawrth 1952. Ar 24 Chwefror 1998 penderfynodd y Llys Apel bod Mahmood Mattan yn ddi-euog ac wedi ei grogi ar gam. Fe ddaeth y barnwyr i'r casgliad nad oedd tystiolaeth y prif dyst yn yr achos yn ddibynadwy. Yn y flwyddyn 2000, cyhoeddodd Wasg Gomer lyfr gan Roy Davies, Crogi ar Gam? Hanes Llofruddiaeth Lily Volpert am yr achos. Cosbi ar \u00f4l crogi Nid crogi oedd diwedd y gosb i ddynion a gafwyd yn euog o deyrnfradwriaeth. Byddent yn cael eu crogi, ond byddai'r rhaff yn cael ei dorri tra'r oeddent yn dal yn fyw. Yna, rhwygwyd y perfeddion ymaith tra'r oedd yr unigolion yn parhau yn fyw. Byddent yn cael eu hysbaddu, byddai'r pen yn cael ei dorri i ffwrdd a byddai'r corff yn cael ei chwarteru drwy ei glymu i bedwar ceffyl a fyddai wedyn yn cael eu gyrru i bedwar cyfeiriad gwahanol.Ni fyddai cyrff merched yn cael eu darnio fel hyn, oni bai am achos o deyrnfradwriaeth llai difrifol, sef llofruddio g\u0175r neu feistr\/meistres, lle mai\u2019r gosb oedd llosgi i farwolaeth. Mae enghraifft o gosb fel hyn ar ddechrau\u2019r 1770au yn achos morwyn a gyhuddwyd o ladd ei meistr. Yn dilyn pasio Deddf Llofruddio 1753 roedd hawl trosglwyddo cyrff dynion neu wragedd i feddygon ar gyfer eu hagor a chynnal arbrofion. Roedd teulu\u2019r troseddwr yn aml yn ceisio osgoi trosglwyddo'r corff i feddygon oherwydd roedd hyn yn ychwanegu at y cywilydd a\u2019r sarhad i\u2019r teulu. Cyfeiriadau","797":"Gwladwriaeth yng ngorllewin Ewrop yw Ffrainc (Ffrangeg: France); enw swyddogol: Gweriniaeth Ffrainc (R\u00e9publique fran\u00e7aise). Mae'n ffinio \u00e2 M\u00f4r Udd, Gwlad Belg a Lwcsembwrg yn y gogledd, yr Almaen, y Swistir, a'r Eidal yn y dwyrain, Monaco, M\u00f4r y Canoldir, Sbaen ac Andorra yn y de, a M\u00f4r Iwerydd yn y gorllewin. Paris ydy'r brifddinas. Mae'r mwyafrif o bobl Ffrainc yn siarad Ffrangeg, unig iaith swyddogol y wlad, ond ceir sawl iaith arall hefyd, megis Llydaweg yn Llydaw, Basgeg yn y rhan o Wlad y Basg sydd yn ne-orllewin Ffrainc, Corseg ar ynys Corsica, ac Ocsitaneg - iaith draddodiadol rhan helaeth o'r De. Mae nifer o fewnfudwyr a'u teuluoedd, o'r Maghreb yn bennaf, yn siarad Arabeg yn ogystal.  Hanes Yng nghyfnod yr Henfyd, adnabyddid rhan helaaeth y diriogaeth sy'n awr yn Ffrainc fel G\u00e2l, ac fe'i preswylid gan nifer o lwythau Celtaidd mewn sawl teyrnas frodorol annibynnol. Yn 125 CC ymosododd y Rhufeiniaid ar dde G\u00e2l, yn dilyn cais am gymorth gan drigolion Groegaidd dinas Massilia. Erbyn 121 CC roeddynt wedi concro rhan dde-ddwyreiniol G\u00e2l; yn ddiweddarch daeth y rhan yma yn dalaith Rufeinig dan yr enw Gallia Narbonensis. Concrwyd gweddill G\u00e2l gan I\u0175l Cesar mewn cyfres o ymgyrchoedd rhwng 58 CC a 51 CC. Y frwydr dyngedfennol oedd Brwydr Alesia yn 52 CC, pan orchfygodd Cesar gynghrair o lwythau Celtaidd dan arweiniad Vercingetorix o lwyth yr Arverni. Daeth G\u00e2l yn rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig, a datblygodd diwylliant Galaidd-Rufeinig nodweddiadol yma. Daw enw presennol y wlad o'r Ffranciaid, yn wreiddiol yn nifer o lwythau Almaenig a ddaeth at ei gilydd mewn cynghrair. Yn ddiweddarch llwyddasant i greu teyrnas dan yr enw Francia mewn ardal sy\u2019n cynnwys Ffrainc a rhan orllewinol yr Almaen. Bu Ffrainc yn rhan o deyrnas Siarlymaen a'i fab Louis Dduwiol. Wedi marwolaeth Louis, rhannwyd ei deyrnas rhwng ei dri mab yng Nghytundeb Verdun. Derbyniodd  Siarl Foel Ffrancia Orllewinol, a ddaeth yn deyrnas Ffrainc yn ddiweddarach. Yn 1337 dechreuodd rhyfel am orsedd Ffrainc rhwng Brenhinllin Plantaganet o Loegr a Brenhinllin Valois o Ffrainc, y Rhyfel Can Mlynedd. Parhaodd yr ymladd am 116 mlynedd, hyd 1453, ond gyda nifer o ysbeidiau byr o heddwch a dwy ysbaid hirach. Bu tua 81 mlynedd o ymladd i gyd. Diweddodd gyda'r Saeson yn cael eu gyrru allan o Ffrainc heblaw am Calais, ond roedd rhannau helaeth o Ffrainc wedi eu hanrheithio. Dymchwelwyd y frenhiniaeth gan y Chwyldro Ffrengig rhwng 1789 a 1799. Cipiwyd grym gan Napoleon Bonaparte fel yr ymerawdwr Napoleon I, ac enillodd byddinoedd Ffrainc gyfres o fuddugoliaethau. Daeth y cyfnod o lwyddiannau i ben pan ymosododd Napoleon ar Rwsia yn 1812; collwyd y rhan fwyaf o'r fyddin wrth geisio dychwelyd o Rwsia. Alltudiwyd Napoleon i Ynys Elba wedi iddo gael ei orchfygu ym Mrwydr Leipzig, a phan geisiodd dychwelyd, gorchfygwyd ef yn Mrwydr Waterloo a'i alltudio i Ynys Sant Helena. Adferwyd y frenhiniaeth dros dro, yna daeth nai Napoleon yn ymerawdwr. Yn y Rhyfel Byd Cyntaf, bu ymladd anm flynyddoedd ar diriogaeth Ffrainc rhwng yr Almaen a Ffrainc a'i chyngheiriaid. Ymhlith brwydrau enwocaf byddinoedd Ffrainc yn y cyfnod yma mae Brwydr y Marne a Brwydr Verdun. Er i Ffrainc a'i chyngheiriaid fod yn fuddugol, dioddefodd y wlad golledion enbyd. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, bu Ffrainc yn un o'r Cynghreiriaid. Yn dilyn Brwydr Ffrainc ym 1940 rhannwyd Ffrainc fetropolitanaidd yn rhanbarthau a feddiannwyd gan yr Almaen a'r Eidal a rhanbarth Llywodraeth Vichy oedd yn cydweithio \u00e2 Phwerau'r Axis. Yn ystod blynyddoedd y feddiannaeth, brwydrodd mudiad y r\u00e9sistance yn erbyn y meddianwyr a'r cydweithredwyr. Adferwyd sofraniaeth Ffrengig ym 1944 ac aeth y Cynghreiriaid ymlaen i ennill y rhyfel ym 1945.  Daearyddiaeth Tyfir gwenith yng ngogledd-ddwyrain Ffrainc, ac yno hefyd mae'r diwydiannau trymion. O gwmpas y maes glo sy'n ymestyn o B\u00e9thune hyd at Valenciennes mae'r diwydiannau haearn a dur, cemegau a gweolion. Mae ffatrioedd y cwmni rwber Michelin yn y Massif Central. Yn y de-ddwyrain tyfir gwinwydd, ffrwythau a llysiau ac wrth gwrs mae cynhyrchu gwin yn bwysig yn Ffrainc. Mae gan Ffrainc amrywiaeth mawr o ran tirwedd, o'r gwastadeddau arfordirol yn y gogledd a'r gorllewin i fynyddoedd yr Alpau a'r Pyreneau yn y de-ddwyrain a'r de-orllewin. Yn yr Alpau Ffrengig y mae Mont Blanc, y mynydd uchaf yng ngorllewin Ewrop gydag uchder o 4810 m. Mae ardaloedd mynyddig eraill yn ogystal, gan gynnwys y Massif central, y Jura, y Vosges, y massif armoricain a'r Ardennes. Mae sawl afon nodedig yn llifo trwy'r wlad, gan gynnwys  Afon Loire, Afon Rh\u00f4ne (sy'n tarddu yn y Swistir), Afon Garonne (sy'n tarddu yn Sbaen), Afon Seine, ac Afon Vilaine.  Demograffeg Gyda phoblogaeth o 64.5 miliwn, saif Ffrainc yn 19eg ymysg gwledydd y byd. Mae t\u0175f naturiol (heb gynnwys mewnfudiad) y boblogaeth wedi cyflynu yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Yn 2004, tyfodd y boblogaeth o 0.68%, tra yn 2006 roedd  299,800 mwy o enedigaethau nag o farwolaethau. Yn 2004, ymfudodd 140,033 o bobl i Ffrainc, 90,250 ohonynt o wledydd Affrica a 13,710 o Ewrob. Yn \u00f4l y Sefydliad Cenedlaethol dros Ystadegau ac Astudiaethau Economaidd, roedd tua 4.9 miliwn o bobl wedi ei geni mewn gwledydd eraill yn byw yn Ffrainc, 2 filiwn ohonynt wedi dod yn ddinasyddion Ffrengig. Er fod poblogaeth y wlad yn cynyddu, mae poblogaeth llawer o ardaloedd gwledig yn parhau i leihau. Yn y cyfnod 1960-1999, gostyngodd poblogaeth pymtheg o d\u00e9partements gwledig; y gostyngiad mwyaf oedd 24% yn Creuse. Dinasoedd mwyaf Ffrainc yw:  Rhaniadau gweinyddol  Rhennir Gweriniaeth Ffrainc yn 27 r\u00e9gion. Mae 21 ohonynt yn ffurfio'r Ffrainc gyfandirol, felly wrth gyfri Corsica hefyd, mae yna 22 r\u00e9gion yn Ffrainc fetropolitanaidd. Y r\u00e9gions tramor \u2014 Guadeloupe, Martinique, R\u00e9union, Mayotte a Guiana Ffrengig \u2014 yw'r 5 arall.  Rhennir y r\u00e9gions ymhellach yn 101 d\u00e9partement. Mae pob un o'r r\u00e9gions tramor hefyd yn d\u00e9partement ynddi'i hun. Mae rhif gan bob d\u00e9partement rhif a ddefnyddir ar gyfer codau post, cofrestru ceir ac yn y blaen. Rhennir pob un o'r d\u00e9partements metropolitanaidd yn sawl arrondissement, a rennir wedyn yn cantons llai. Rhennir y cantons yn communes - mae yna 36,697 commune, ac mae cyngor trefol etholedig gan bob un. Rhennir communes Paris, Lyon a Marseille yn arrondissements trefol yn ogystal. Yn ogystal \u00e2'r uchod, mae sawl tiriogaeth dramor gan Weriniaeth Ffrainc.  Cyfeiriadau","798":"Gwladwriaeth yng ngorllewin Ewrop yw Ffrainc (Ffrangeg: France); enw swyddogol: Gweriniaeth Ffrainc (R\u00e9publique fran\u00e7aise). Mae'n ffinio \u00e2 M\u00f4r Udd, Gwlad Belg a Lwcsembwrg yn y gogledd, yr Almaen, y Swistir, a'r Eidal yn y dwyrain, Monaco, M\u00f4r y Canoldir, Sbaen ac Andorra yn y de, a M\u00f4r Iwerydd yn y gorllewin. Paris ydy'r brifddinas. Mae'r mwyafrif o bobl Ffrainc yn siarad Ffrangeg, unig iaith swyddogol y wlad, ond ceir sawl iaith arall hefyd, megis Llydaweg yn Llydaw, Basgeg yn y rhan o Wlad y Basg sydd yn ne-orllewin Ffrainc, Corseg ar ynys Corsica, ac Ocsitaneg - iaith draddodiadol rhan helaeth o'r De. Mae nifer o fewnfudwyr a'u teuluoedd, o'r Maghreb yn bennaf, yn siarad Arabeg yn ogystal.  Hanes Yng nghyfnod yr Henfyd, adnabyddid rhan helaaeth y diriogaeth sy'n awr yn Ffrainc fel G\u00e2l, ac fe'i preswylid gan nifer o lwythau Celtaidd mewn sawl teyrnas frodorol annibynnol. Yn 125 CC ymosododd y Rhufeiniaid ar dde G\u00e2l, yn dilyn cais am gymorth gan drigolion Groegaidd dinas Massilia. Erbyn 121 CC roeddynt wedi concro rhan dde-ddwyreiniol G\u00e2l; yn ddiweddarch daeth y rhan yma yn dalaith Rufeinig dan yr enw Gallia Narbonensis. Concrwyd gweddill G\u00e2l gan I\u0175l Cesar mewn cyfres o ymgyrchoedd rhwng 58 CC a 51 CC. Y frwydr dyngedfennol oedd Brwydr Alesia yn 52 CC, pan orchfygodd Cesar gynghrair o lwythau Celtaidd dan arweiniad Vercingetorix o lwyth yr Arverni. Daeth G\u00e2l yn rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig, a datblygodd diwylliant Galaidd-Rufeinig nodweddiadol yma. Daw enw presennol y wlad o'r Ffranciaid, yn wreiddiol yn nifer o lwythau Almaenig a ddaeth at ei gilydd mewn cynghrair. Yn ddiweddarch llwyddasant i greu teyrnas dan yr enw Francia mewn ardal sy\u2019n cynnwys Ffrainc a rhan orllewinol yr Almaen. Bu Ffrainc yn rhan o deyrnas Siarlymaen a'i fab Louis Dduwiol. Wedi marwolaeth Louis, rhannwyd ei deyrnas rhwng ei dri mab yng Nghytundeb Verdun. Derbyniodd  Siarl Foel Ffrancia Orllewinol, a ddaeth yn deyrnas Ffrainc yn ddiweddarach. Yn 1337 dechreuodd rhyfel am orsedd Ffrainc rhwng Brenhinllin Plantaganet o Loegr a Brenhinllin Valois o Ffrainc, y Rhyfel Can Mlynedd. Parhaodd yr ymladd am 116 mlynedd, hyd 1453, ond gyda nifer o ysbeidiau byr o heddwch a dwy ysbaid hirach. Bu tua 81 mlynedd o ymladd i gyd. Diweddodd gyda'r Saeson yn cael eu gyrru allan o Ffrainc heblaw am Calais, ond roedd rhannau helaeth o Ffrainc wedi eu hanrheithio. Dymchwelwyd y frenhiniaeth gan y Chwyldro Ffrengig rhwng 1789 a 1799. Cipiwyd grym gan Napoleon Bonaparte fel yr ymerawdwr Napoleon I, ac enillodd byddinoedd Ffrainc gyfres o fuddugoliaethau. Daeth y cyfnod o lwyddiannau i ben pan ymosododd Napoleon ar Rwsia yn 1812; collwyd y rhan fwyaf o'r fyddin wrth geisio dychwelyd o Rwsia. Alltudiwyd Napoleon i Ynys Elba wedi iddo gael ei orchfygu ym Mrwydr Leipzig, a phan geisiodd dychwelyd, gorchfygwyd ef yn Mrwydr Waterloo a'i alltudio i Ynys Sant Helena. Adferwyd y frenhiniaeth dros dro, yna daeth nai Napoleon yn ymerawdwr. Yn y Rhyfel Byd Cyntaf, bu ymladd anm flynyddoedd ar diriogaeth Ffrainc rhwng yr Almaen a Ffrainc a'i chyngheiriaid. Ymhlith brwydrau enwocaf byddinoedd Ffrainc yn y cyfnod yma mae Brwydr y Marne a Brwydr Verdun. Er i Ffrainc a'i chyngheiriaid fod yn fuddugol, dioddefodd y wlad golledion enbyd. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, bu Ffrainc yn un o'r Cynghreiriaid. Yn dilyn Brwydr Ffrainc ym 1940 rhannwyd Ffrainc fetropolitanaidd yn rhanbarthau a feddiannwyd gan yr Almaen a'r Eidal a rhanbarth Llywodraeth Vichy oedd yn cydweithio \u00e2 Phwerau'r Axis. Yn ystod blynyddoedd y feddiannaeth, brwydrodd mudiad y r\u00e9sistance yn erbyn y meddianwyr a'r cydweithredwyr. Adferwyd sofraniaeth Ffrengig ym 1944 ac aeth y Cynghreiriaid ymlaen i ennill y rhyfel ym 1945.  Daearyddiaeth Tyfir gwenith yng ngogledd-ddwyrain Ffrainc, ac yno hefyd mae'r diwydiannau trymion. O gwmpas y maes glo sy'n ymestyn o B\u00e9thune hyd at Valenciennes mae'r diwydiannau haearn a dur, cemegau a gweolion. Mae ffatrioedd y cwmni rwber Michelin yn y Massif Central. Yn y de-ddwyrain tyfir gwinwydd, ffrwythau a llysiau ac wrth gwrs mae cynhyrchu gwin yn bwysig yn Ffrainc. Mae gan Ffrainc amrywiaeth mawr o ran tirwedd, o'r gwastadeddau arfordirol yn y gogledd a'r gorllewin i fynyddoedd yr Alpau a'r Pyreneau yn y de-ddwyrain a'r de-orllewin. Yn yr Alpau Ffrengig y mae Mont Blanc, y mynydd uchaf yng ngorllewin Ewrop gydag uchder o 4810 m. Mae ardaloedd mynyddig eraill yn ogystal, gan gynnwys y Massif central, y Jura, y Vosges, y massif armoricain a'r Ardennes. Mae sawl afon nodedig yn llifo trwy'r wlad, gan gynnwys  Afon Loire, Afon Rh\u00f4ne (sy'n tarddu yn y Swistir), Afon Garonne (sy'n tarddu yn Sbaen), Afon Seine, ac Afon Vilaine.  Demograffeg Gyda phoblogaeth o 64.5 miliwn, saif Ffrainc yn 19eg ymysg gwledydd y byd. Mae t\u0175f naturiol (heb gynnwys mewnfudiad) y boblogaeth wedi cyflynu yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Yn 2004, tyfodd y boblogaeth o 0.68%, tra yn 2006 roedd  299,800 mwy o enedigaethau nag o farwolaethau. Yn 2004, ymfudodd 140,033 o bobl i Ffrainc, 90,250 ohonynt o wledydd Affrica a 13,710 o Ewrob. Yn \u00f4l y Sefydliad Cenedlaethol dros Ystadegau ac Astudiaethau Economaidd, roedd tua 4.9 miliwn o bobl wedi ei geni mewn gwledydd eraill yn byw yn Ffrainc, 2 filiwn ohonynt wedi dod yn ddinasyddion Ffrengig. Er fod poblogaeth y wlad yn cynyddu, mae poblogaeth llawer o ardaloedd gwledig yn parhau i leihau. Yn y cyfnod 1960-1999, gostyngodd poblogaeth pymtheg o d\u00e9partements gwledig; y gostyngiad mwyaf oedd 24% yn Creuse. Dinasoedd mwyaf Ffrainc yw:  Rhaniadau gweinyddol  Rhennir Gweriniaeth Ffrainc yn 27 r\u00e9gion. Mae 21 ohonynt yn ffurfio'r Ffrainc gyfandirol, felly wrth gyfri Corsica hefyd, mae yna 22 r\u00e9gion yn Ffrainc fetropolitanaidd. Y r\u00e9gions tramor \u2014 Guadeloupe, Martinique, R\u00e9union, Mayotte a Guiana Ffrengig \u2014 yw'r 5 arall.  Rhennir y r\u00e9gions ymhellach yn 101 d\u00e9partement. Mae pob un o'r r\u00e9gions tramor hefyd yn d\u00e9partement ynddi'i hun. Mae rhif gan bob d\u00e9partement rhif a ddefnyddir ar gyfer codau post, cofrestru ceir ac yn y blaen. Rhennir pob un o'r d\u00e9partements metropolitanaidd yn sawl arrondissement, a rennir wedyn yn cantons llai. Rhennir y cantons yn communes - mae yna 36,697 commune, ac mae cyngor trefol etholedig gan bob un. Rhennir communes Paris, Lyon a Marseille yn arrondissements trefol yn ogystal. Yn ogystal \u00e2'r uchod, mae sawl tiriogaeth dramor gan Weriniaeth Ffrainc.  Cyfeiriadau","799":"Gwladwriaeth yng ngorllewin Ewrop yw Ffrainc (Ffrangeg: France); enw swyddogol: Gweriniaeth Ffrainc (R\u00e9publique fran\u00e7aise). Mae'n ffinio \u00e2 M\u00f4r Udd, Gwlad Belg a Lwcsembwrg yn y gogledd, yr Almaen, y Swistir, a'r Eidal yn y dwyrain, Monaco, M\u00f4r y Canoldir, Sbaen ac Andorra yn y de, a M\u00f4r Iwerydd yn y gorllewin. Paris ydy'r brifddinas. Mae'r mwyafrif o bobl Ffrainc yn siarad Ffrangeg, unig iaith swyddogol y wlad, ond ceir sawl iaith arall hefyd, megis Llydaweg yn Llydaw, Basgeg yn y rhan o Wlad y Basg sydd yn ne-orllewin Ffrainc, Corseg ar ynys Corsica, ac Ocsitaneg - iaith draddodiadol rhan helaeth o'r De. Mae nifer o fewnfudwyr a'u teuluoedd, o'r Maghreb yn bennaf, yn siarad Arabeg yn ogystal.  Hanes Yng nghyfnod yr Henfyd, adnabyddid rhan helaaeth y diriogaeth sy'n awr yn Ffrainc fel G\u00e2l, ac fe'i preswylid gan nifer o lwythau Celtaidd mewn sawl teyrnas frodorol annibynnol. Yn 125 CC ymosododd y Rhufeiniaid ar dde G\u00e2l, yn dilyn cais am gymorth gan drigolion Groegaidd dinas Massilia. Erbyn 121 CC roeddynt wedi concro rhan dde-ddwyreiniol G\u00e2l; yn ddiweddarch daeth y rhan yma yn dalaith Rufeinig dan yr enw Gallia Narbonensis. Concrwyd gweddill G\u00e2l gan I\u0175l Cesar mewn cyfres o ymgyrchoedd rhwng 58 CC a 51 CC. Y frwydr dyngedfennol oedd Brwydr Alesia yn 52 CC, pan orchfygodd Cesar gynghrair o lwythau Celtaidd dan arweiniad Vercingetorix o lwyth yr Arverni. Daeth G\u00e2l yn rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig, a datblygodd diwylliant Galaidd-Rufeinig nodweddiadol yma. Daw enw presennol y wlad o'r Ffranciaid, yn wreiddiol yn nifer o lwythau Almaenig a ddaeth at ei gilydd mewn cynghrair. Yn ddiweddarch llwyddasant i greu teyrnas dan yr enw Francia mewn ardal sy\u2019n cynnwys Ffrainc a rhan orllewinol yr Almaen. Bu Ffrainc yn rhan o deyrnas Siarlymaen a'i fab Louis Dduwiol. Wedi marwolaeth Louis, rhannwyd ei deyrnas rhwng ei dri mab yng Nghytundeb Verdun. Derbyniodd  Siarl Foel Ffrancia Orllewinol, a ddaeth yn deyrnas Ffrainc yn ddiweddarach. Yn 1337 dechreuodd rhyfel am orsedd Ffrainc rhwng Brenhinllin Plantaganet o Loegr a Brenhinllin Valois o Ffrainc, y Rhyfel Can Mlynedd. Parhaodd yr ymladd am 116 mlynedd, hyd 1453, ond gyda nifer o ysbeidiau byr o heddwch a dwy ysbaid hirach. Bu tua 81 mlynedd o ymladd i gyd. Diweddodd gyda'r Saeson yn cael eu gyrru allan o Ffrainc heblaw am Calais, ond roedd rhannau helaeth o Ffrainc wedi eu hanrheithio. Dymchwelwyd y frenhiniaeth gan y Chwyldro Ffrengig rhwng 1789 a 1799. Cipiwyd grym gan Napoleon Bonaparte fel yr ymerawdwr Napoleon I, ac enillodd byddinoedd Ffrainc gyfres o fuddugoliaethau. Daeth y cyfnod o lwyddiannau i ben pan ymosododd Napoleon ar Rwsia yn 1812; collwyd y rhan fwyaf o'r fyddin wrth geisio dychwelyd o Rwsia. Alltudiwyd Napoleon i Ynys Elba wedi iddo gael ei orchfygu ym Mrwydr Leipzig, a phan geisiodd dychwelyd, gorchfygwyd ef yn Mrwydr Waterloo a'i alltudio i Ynys Sant Helena. Adferwyd y frenhiniaeth dros dro, yna daeth nai Napoleon yn ymerawdwr. Yn y Rhyfel Byd Cyntaf, bu ymladd anm flynyddoedd ar diriogaeth Ffrainc rhwng yr Almaen a Ffrainc a'i chyngheiriaid. Ymhlith brwydrau enwocaf byddinoedd Ffrainc yn y cyfnod yma mae Brwydr y Marne a Brwydr Verdun. Er i Ffrainc a'i chyngheiriaid fod yn fuddugol, dioddefodd y wlad golledion enbyd. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, bu Ffrainc yn un o'r Cynghreiriaid. Yn dilyn Brwydr Ffrainc ym 1940 rhannwyd Ffrainc fetropolitanaidd yn rhanbarthau a feddiannwyd gan yr Almaen a'r Eidal a rhanbarth Llywodraeth Vichy oedd yn cydweithio \u00e2 Phwerau'r Axis. Yn ystod blynyddoedd y feddiannaeth, brwydrodd mudiad y r\u00e9sistance yn erbyn y meddianwyr a'r cydweithredwyr. Adferwyd sofraniaeth Ffrengig ym 1944 ac aeth y Cynghreiriaid ymlaen i ennill y rhyfel ym 1945.  Daearyddiaeth Tyfir gwenith yng ngogledd-ddwyrain Ffrainc, ac yno hefyd mae'r diwydiannau trymion. O gwmpas y maes glo sy'n ymestyn o B\u00e9thune hyd at Valenciennes mae'r diwydiannau haearn a dur, cemegau a gweolion. Mae ffatrioedd y cwmni rwber Michelin yn y Massif Central. Yn y de-ddwyrain tyfir gwinwydd, ffrwythau a llysiau ac wrth gwrs mae cynhyrchu gwin yn bwysig yn Ffrainc. Mae gan Ffrainc amrywiaeth mawr o ran tirwedd, o'r gwastadeddau arfordirol yn y gogledd a'r gorllewin i fynyddoedd yr Alpau a'r Pyreneau yn y de-ddwyrain a'r de-orllewin. Yn yr Alpau Ffrengig y mae Mont Blanc, y mynydd uchaf yng ngorllewin Ewrop gydag uchder o 4810 m. Mae ardaloedd mynyddig eraill yn ogystal, gan gynnwys y Massif central, y Jura, y Vosges, y massif armoricain a'r Ardennes. Mae sawl afon nodedig yn llifo trwy'r wlad, gan gynnwys  Afon Loire, Afon Rh\u00f4ne (sy'n tarddu yn y Swistir), Afon Garonne (sy'n tarddu yn Sbaen), Afon Seine, ac Afon Vilaine.  Demograffeg Gyda phoblogaeth o 64.5 miliwn, saif Ffrainc yn 19eg ymysg gwledydd y byd. Mae t\u0175f naturiol (heb gynnwys mewnfudiad) y boblogaeth wedi cyflynu yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Yn 2004, tyfodd y boblogaeth o 0.68%, tra yn 2006 roedd  299,800 mwy o enedigaethau nag o farwolaethau. Yn 2004, ymfudodd 140,033 o bobl i Ffrainc, 90,250 ohonynt o wledydd Affrica a 13,710 o Ewrob. Yn \u00f4l y Sefydliad Cenedlaethol dros Ystadegau ac Astudiaethau Economaidd, roedd tua 4.9 miliwn o bobl wedi ei geni mewn gwledydd eraill yn byw yn Ffrainc, 2 filiwn ohonynt wedi dod yn ddinasyddion Ffrengig. Er fod poblogaeth y wlad yn cynyddu, mae poblogaeth llawer o ardaloedd gwledig yn parhau i leihau. Yn y cyfnod 1960-1999, gostyngodd poblogaeth pymtheg o d\u00e9partements gwledig; y gostyngiad mwyaf oedd 24% yn Creuse. Dinasoedd mwyaf Ffrainc yw:  Rhaniadau gweinyddol  Rhennir Gweriniaeth Ffrainc yn 27 r\u00e9gion. Mae 21 ohonynt yn ffurfio'r Ffrainc gyfandirol, felly wrth gyfri Corsica hefyd, mae yna 22 r\u00e9gion yn Ffrainc fetropolitanaidd. Y r\u00e9gions tramor \u2014 Guadeloupe, Martinique, R\u00e9union, Mayotte a Guiana Ffrengig \u2014 yw'r 5 arall.  Rhennir y r\u00e9gions ymhellach yn 101 d\u00e9partement. Mae pob un o'r r\u00e9gions tramor hefyd yn d\u00e9partement ynddi'i hun. Mae rhif gan bob d\u00e9partement rhif a ddefnyddir ar gyfer codau post, cofrestru ceir ac yn y blaen. Rhennir pob un o'r d\u00e9partements metropolitanaidd yn sawl arrondissement, a rennir wedyn yn cantons llai. Rhennir y cantons yn communes - mae yna 36,697 commune, ac mae cyngor trefol etholedig gan bob un. Rhennir communes Paris, Lyon a Marseille yn arrondissements trefol yn ogystal. Yn ogystal \u00e2'r uchod, mae sawl tiriogaeth dramor gan Weriniaeth Ffrainc.  Cyfeiriadau","801":"Dull o delweddu meddygollweddu meddygol lle gwneir delweddau o'r corff yn gyfrifiadurol gan ddefnyddio pelydrau-x yw tomograffeg gyfrifiadurol a elwir hefyd yn sganio CT neu sganio CAT.Defnyddir tomogramau, sef y delweddau a gynhyrchir gan sganiau CT, gan feddygon i wneud diagnosis o gyflwr meddygol cleifion. Maent er enghraifft yn ddefnyddiol wrth wneud diagnosisau o enseffalitis a str\u00f4c.  Proses Mae sganiwr CT yn allyrru cyfres o belydrau-x cul wrth iddo symud drwy arc i gynhyrchu delwedd fanwl o'r corff mewn haenau sydd yn fanylach na phelydr-x unigol. Gall y canfodydd pelydr-x y tu mewn i sganiwr CT gweld cannoedd o wahanol lefelau o ddwysedd, gan gynnwys meinweoedd y tu mewn i organau solet megis yr afu, ac anfonir yr wybodaeth hon at gyfrifiadur i adeiladu delwedd drawstoriadol o gorff y claf.I dderbyn sgan CT, gorwedda'r claf ar wely symudol y tu mewn i'r peiriant sganio. Wedi i bob pelydr-x gael ei chwblh\u00e1u, bydd y gwely yn symud ymlaen ychydig. Gofynnir i'r claf orwedd yn llonydd iawn tra bydd pob sgan yn cael ei gymryd er mwyn osgoi niwlo'r delweddau. Gan fod cymaint o sganiau yn cael eu gwneud mae'n bosib i'r weithdrefn gyfan gymryd hyd at 30 munud. Os yw'r claf yn teimlo'n bryderus mae'n bosib y caiff dawelydd.Gan ddibynnu ar y rhan o'r corff sy'n cael ei harchwilio, gall lliwur gwrthgyferbynnu gael ei ddefnyddio i wneud i rai meinweoedd ymddangos yn fwy clir o dan belydr-x. Defnyddiwr ar gyfer sganiau'r ymennydd i amlygu tiwmorau a sganiau'r frest i alluogi meddygon ddarganfod a oes modd tynnu tiwmor drwy lawdriniaeth neu beidio, ac yn achos sganiau'r abdomen gall defnyddio uwd bariwm fel cyfrwng gwrthgyferbynnu sydd yn ymddangos yn wyn ar y sganiau wrth iddo symud drwy'r llwybr treulio. Diagnosteg Mae sganiau CT o ddefnydd diagnostig yn enwedig o ran y pen a'r abdomen. Defnyddir hwy i gynllunio trefniadau triniaeth radiotherapi, i asesu clefydau fasgwlaidd, i sgrinio am glefyd y galon a'r hasesu, i asesu anafiadau a chlefydau'r esgyrn yn enwedig yr asgwrn cefn, i gael gwybod dwysedd esgyrn wrth archwilio osteoporosis, ac i arwain gweithdrefnau biopsi ar gyfer tynnu samplau o feinwe. Pen Mae sganiau CT ar y pen yn ffordd effeithiol o archwilio'r pen a'r ymennydd am diwmorau tybiedig, gwaedu, a rhydwel\u00efau wedi chwyddo. Maent hefyd o ddiben ar gyfer archwilio'r ymennydd yn dilyn str\u00f4c. Defnyddir sgan CT yngh\u0177d \u00e2 sgan MRI i wneud diagnosis o enseffalitis gan eu bod yn dangos mannau o chwyddo ac edema (dropsi) yn yr ymennydd, sydd o gymorth wrth wahaniaethu rhwng enseffalitis ac afiechydon eraill megis tiwmor neu str\u00f4c. Abdomen Defnyddir sganiau CT abdomenol i ddod o hyd i diwmorau, i wneud diagnosis o gyflyrau lle bydd yr organau mewnol yn chwyddo neu'n llidus, ac i ddatgelu rhwygiadau'r ddueg, yr arennau neu'r afu, fel y gallant ddigwydd mewn damweiniau traffig ffordd difrifol. Risgiau Gweithdrefn ddi-boen yw sgan CT ac yn gyffredinol fe'i ystyrir yn ddiogel iawn. Mae'n broses gyflym sydd yn dileu'r angen am lawdriniaeth fewnwthiol. Ond mae sganiau CT yn golygu amlygiad i ymbelydredd ar ffurf pelydrau-x, ac er cedwir lefel yr ymbelydredd a ddefnyddir i isafbwynt i atal niwed i gelloedd y corff, mae'r amlygiad i ymbelydredd yn dibynnu ar nifer y delweddau sydd angen eu cymryd. Ni wneir sganiau CT ar fenywod beichiog gan fod ychydig o risg y gallai'r pelydrau-x achosi annormaledd yn yr embryo\/ffetws. Mae'n bosib i \u00efodin, sydd yn aml yn sylwedd mewn y lliwur gwrthgyferbynnu a ddefnyddir mewn sganiau CT, achosi adwaith alergaidd mewn rhai pobl. Oherwydd y risgiau uchod fe ofynnir i gleifion cyn derbyn sgan CT os ydynt yn credu y gallent fod yn feichiog, neu os oes unrhyw alergeddau ganddynt. Yn achlysurol iawn gall y lliwur achosi rhywfaint o niwed i'r arennau mewn pobl sydd eisoes \u00e2 phroblemau'r arennau. Cynghorir i famau sy'n bwydo ar y fron aros am 24 awr yn dilyn pigiad y gwrthgyferbyniad cyn ailddechrau bwydo ar y fron. Cyfeiriadau Dolenni allanol (Saesneg) Coleg Brenhinol y Radiolegwyr \u2013 Rhith daith o gwmpas ystafell CT Archifwyd 2009-09-29 yn y Peiriant Wayback. omograffeg gyfrifiadurol - CT Cases.net","804":"Pier Aberystwyth (Saesneg: Aberystwyth Royal Pier) oedd y pier gyntaf i'w agor yng Nghymru a hynny yn 1865. Wedi cyfres o ymosodiadau gan stormydd, mae'r pier gyfredol yn fersiwn byrrach o'r adeilad wreiddiol, a oedd yn 242 metr.  Adeiladu Yn ystod canol 19g datblygodd Aberystwyth fel canolfan wyliau a cheisiwyd ei gwerthu fel y \"Biarritz of Wales.\" Comisiynodd consortiwm o fusnesau lleol o dan yr enw Aberystwyth Promenade Pier Company i'r peiriannydd Eugenius Birch, gynllunio ac adeiladu'r Pier ar y cyd \u00e2'r contractwyr lleol J.E. Dowson. Roedd gan y strwythur bracedi gwialen haearn, pentyrrau haearn bwrw a cholofnau ategol wedi'u crynhoi i'r graig. Cyfanswm y cost adeiladu oedd \u00a313,600. Dyddiau Cynnar Agorwyd y Pier ar ddydd Gwener y Groglith yn 1865. Roedd yn rhaid i'r ymwelwyr dalu toll i gerdded arno a denwyd 7,000 o bobl ar y diwrod cyntaf hwnnw a oedd yn cyd-fynd gydag agoriad swyddogol llinell Reilffordd y Cambrian i Aberystwyth o Fachynlleth. Fodd bynnag, dyma oedd uchafbwynt y Pier dan ei berchnogion gwreiddiol - saith mis yn ddiweddarach, ym mis Ionawr 1866, achosodd storm fawr ddifrod difrifol a llusgwyd 30 metr (98 troedfedd) o ben pellaf y Pier i mewn i'r m\u00f4r.Gan na allai'r perchnogion gwreiddiol fforddio ailosod yr adran a gollwyd, gwerthwyd y pier yn 1872. Disodlodd y perchnogion newydd y darn a gollwyd gydag adnewyddiad denheuach 70 metr (230 troedfedd) newydd, ac adeiladwyd oriel blaen newydd a chiosg lluniaeth.Ar ddiwedd y 19eg ychwanegwyd pafiliwn wydr newydd a gynlluniwyd gan Gordon Croydon-Marks ar y pen oedd ar y tir mawr. Codwyd hwn gan Bourne Engineering & Electrical Company, ac roedd yn cynnwys tair eil to gwydr, gyda'r gwaith haearn wedi'u haddurno mewn arddull Gothig. Gallai'r Pafiliwn newydd ddal 3,000 o bobl ac fe'i hagorwyd gan Dywysoges Cymru ar 26 Gorffennaf 1896. Y Pier yn 20g Ar nos Wener 14 Ionawr 1938, tarodd storm gyda chyflymder gwynt hyd at 90 mya (140\u00a0km\/h) tref Aberystwyth. Dinistriwyd y rhan fwyaf o'r Promen\u00e2d, ynghyd \u00e2 61m (200 troedfedd) o'r pier, gan ostwng ei hyd gan hanner. Cafodd nifer o eiddo ar lan y m\u00f4r eu difrodi, gyda phob adeilad i'r gogledd o Neuadd y Brenin wedi e hefeithio a'r rheini ar Ffordd Fuddug (Victoria Rd) yn dioddef y difrod fwyaf. Dechreuodd y gwaith ar argae coffer amddiffynnol tan 1940, gyda chyfanswm costau adeiladu yn dod at \u00a370,000 (sy'n cyfateb i \u00a32.5m heddiw).Ystyriwyd bod risg diogelwch i'w ailadeiladu yn ystod yr Ail Ryfel Byd fel iddi ei chadw ar gau. Ac, er i beth gwaith cael ei gwneud wedi hynny, roedd mewn cyflwr mor wael ac erbyn y 1970au roedd rhan ohono mewn cyflwr mor ddrwg roedd rhan ohono ar gau.Ym 1979, prynwyd Pier Royal Aberystwyth gan y Don Leisure Group, ac yn 1986 gwariwyd \u00a3250,000 ar welliannau i weddill y pier 91m (299 troedfedd). Rhoddwyd caniat\u00e2d cynllunio ar gyfer adeiladu pier newydd ochr yn ochr \u00e2'r gwreiddiol, ond ni gwireddwyd y prosiect erioed. Agorwyd neuadd a bwyty snwcer newydd ym 1987, mewn pafiliwn wedi'i ailwampio.Heddiw, mae'r Pier yn cynnwys siop hufen i\u00e2, tafarn, neuadd snwcer, bwyty, canolfan arc\u00ead hap-chwarae a hefyd clwb nos.  Drudwy Aberystwyth Mae'r Pier yn gartref i filoedd o ddrudwy sy'n nythu yno yn yr Hydref. Daw pobl i Bromen\u00e2d Aberystwyth yn unswydd i fwynhau edrych ac i ffotograffu cymylau neu 'sisial' o ddrudwy wrth iddynt hedfan o gylch y Pier ac yna noswylio yno. Dolenni Gwefan Aberystwyth Royal Pier Cyfeiriadau","805":"Pier Aberystwyth (Saesneg: Aberystwyth Royal Pier) oedd y pier gyntaf i'w agor yng Nghymru a hynny yn 1865. Wedi cyfres o ymosodiadau gan stormydd, mae'r pier gyfredol yn fersiwn byrrach o'r adeilad wreiddiol, a oedd yn 242 metr.  Adeiladu Yn ystod canol 19g datblygodd Aberystwyth fel canolfan wyliau a cheisiwyd ei gwerthu fel y \"Biarritz of Wales.\" Comisiynodd consortiwm o fusnesau lleol o dan yr enw Aberystwyth Promenade Pier Company i'r peiriannydd Eugenius Birch, gynllunio ac adeiladu'r Pier ar y cyd \u00e2'r contractwyr lleol J.E. Dowson. Roedd gan y strwythur bracedi gwialen haearn, pentyrrau haearn bwrw a cholofnau ategol wedi'u crynhoi i'r graig. Cyfanswm y cost adeiladu oedd \u00a313,600. Dyddiau Cynnar Agorwyd y Pier ar ddydd Gwener y Groglith yn 1865. Roedd yn rhaid i'r ymwelwyr dalu toll i gerdded arno a denwyd 7,000 o bobl ar y diwrod cyntaf hwnnw a oedd yn cyd-fynd gydag agoriad swyddogol llinell Reilffordd y Cambrian i Aberystwyth o Fachynlleth. Fodd bynnag, dyma oedd uchafbwynt y Pier dan ei berchnogion gwreiddiol - saith mis yn ddiweddarach, ym mis Ionawr 1866, achosodd storm fawr ddifrod difrifol a llusgwyd 30 metr (98 troedfedd) o ben pellaf y Pier i mewn i'r m\u00f4r.Gan na allai'r perchnogion gwreiddiol fforddio ailosod yr adran a gollwyd, gwerthwyd y pier yn 1872. Disodlodd y perchnogion newydd y darn a gollwyd gydag adnewyddiad denheuach 70 metr (230 troedfedd) newydd, ac adeiladwyd oriel blaen newydd a chiosg lluniaeth.Ar ddiwedd y 19eg ychwanegwyd pafiliwn wydr newydd a gynlluniwyd gan Gordon Croydon-Marks ar y pen oedd ar y tir mawr. Codwyd hwn gan Bourne Engineering & Electrical Company, ac roedd yn cynnwys tair eil to gwydr, gyda'r gwaith haearn wedi'u haddurno mewn arddull Gothig. Gallai'r Pafiliwn newydd ddal 3,000 o bobl ac fe'i hagorwyd gan Dywysoges Cymru ar 26 Gorffennaf 1896. Y Pier yn 20g Ar nos Wener 14 Ionawr 1938, tarodd storm gyda chyflymder gwynt hyd at 90 mya (140\u00a0km\/h) tref Aberystwyth. Dinistriwyd y rhan fwyaf o'r Promen\u00e2d, ynghyd \u00e2 61m (200 troedfedd) o'r pier, gan ostwng ei hyd gan hanner. Cafodd nifer o eiddo ar lan y m\u00f4r eu difrodi, gyda phob adeilad i'r gogledd o Neuadd y Brenin wedi e hefeithio a'r rheini ar Ffordd Fuddug (Victoria Rd) yn dioddef y difrod fwyaf. Dechreuodd y gwaith ar argae coffer amddiffynnol tan 1940, gyda chyfanswm costau adeiladu yn dod at \u00a370,000 (sy'n cyfateb i \u00a32.5m heddiw).Ystyriwyd bod risg diogelwch i'w ailadeiladu yn ystod yr Ail Ryfel Byd fel iddi ei chadw ar gau. Ac, er i beth gwaith cael ei gwneud wedi hynny, roedd mewn cyflwr mor wael ac erbyn y 1970au roedd rhan ohono mewn cyflwr mor ddrwg roedd rhan ohono ar gau.Ym 1979, prynwyd Pier Royal Aberystwyth gan y Don Leisure Group, ac yn 1986 gwariwyd \u00a3250,000 ar welliannau i weddill y pier 91m (299 troedfedd). Rhoddwyd caniat\u00e2d cynllunio ar gyfer adeiladu pier newydd ochr yn ochr \u00e2'r gwreiddiol, ond ni gwireddwyd y prosiect erioed. Agorwyd neuadd a bwyty snwcer newydd ym 1987, mewn pafiliwn wedi'i ailwampio.Heddiw, mae'r Pier yn cynnwys siop hufen i\u00e2, tafarn, neuadd snwcer, bwyty, canolfan arc\u00ead hap-chwarae a hefyd clwb nos.  Drudwy Aberystwyth Mae'r Pier yn gartref i filoedd o ddrudwy sy'n nythu yno yn yr Hydref. Daw pobl i Bromen\u00e2d Aberystwyth yn unswydd i fwynhau edrych ac i ffotograffu cymylau neu 'sisial' o ddrudwy wrth iddynt hedfan o gylch y Pier ac yna noswylio yno. Dolenni Gwefan Aberystwyth Royal Pier Cyfeiriadau","808":"Gweriniaeth ar ynys Iwerddon yw Gweriniaeth Iwerddon (Gwyddeleg: Poblacht na h\u00c9ireann, Saesneg: Republic of Ireland; yn swyddogol \u00c9ire neu Ireland). Dulyn yw prifddinas y weriniaeth. Mae'n cynnwys 26 o 32 sir Iwerddon. Gelwir pennaeth y wladwriaeth yn \"Uachtar\u00e1n\" neu Arlywydd, ond y \"Taoiseach\" ydyw pennaeth y llywodraeth neu'r Prif Weinidog. Nid yw'r wladwriaeth Wyddeleg yn defnyddio'r enw \"Gweriniaeth Iwerddon\" i ddisgrifiio ei hunan o gwbl, mewn cytundebau rhyngwladwol a chyfansoddiadol Iwerddon (\u00c9ire, Ireland) yw'r enw a ddefnyddir.  Daearyddiaeth Yn fras, gellir disgrifio nodweddion daearyddol Iwerdon fel gwastadeddau eang yng nghanol yr ynys, gyda mynyddoedd gerllaw'r arfordir yn amgylchynu'r gwastadedd hwn. Y mynydd uchaf yw Carrauntoohil (Gwyddeleg: Corr\u00e1n Tuathail), sy'n 1,041 medr (3,414 troedfedd) o uchder. Ceir nifer sylweddol o ynysoedd o amgylch yr arfordir, yn enwedig oddi ar yr arfordir gorllewinol. Yr afon fwyaf ar yr ynys yw Afon Shannon, sy'n 259\u00a0km (161 millir) o hyd, gydag aber sy'n 113\u00a0km (70 milltir) arall o hyd. Mae'n llifo i F\u00f4r Iwerydd ychydig i'r de o ddinas Limerick. Ceir hefyd nifer o lynnoedd sylweddol o faint.  Hanes Mae'n anodd penderfynu pryd yn union y sefydlwyd \"Gweriniaeth Iwerddon\". Yn 1921 llofnodwyd Cytundeb rhwng cynrychiolwyr y Weriniaeth Wyddelig (Gwyddeleg: Saorst\u00e1t \u00c9ireann) a chynrychiolwyr Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon yn sefydlu Gwladwriaeth Rydd Iwerddon (Saesneg: Irish Free State), roedd yr enw Saesneg, Irish Freestate, yn gyfieithiad llythrennol o enw Gwyddeleg y Weriniaeth Wyddelig, ond o dan y cytundeb hwn, roedd y wladwriaeth newydd yn rhan o'r Ymerodraeth Brydeinig ac roedd Brenin Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon i barhau fel brenin Iwerddon. Arweinodd hyn at ryfel cartref a gollwyd gan y gweriniaethwyr a sefydlwyd gwladwriaeth Wyddelig gyda Brenin Prydain Fawr ac Iwerddon yn frenin arni.  Cyfansoddiad 1937 Yn 1937 cynhaliwyd refferendwm i sefydlu cyfansoddiad newydd i Iwerddon. Mae Cyfansoddiad Iwerddon  mewn grym hyd heddiw. Nid oedd unrhwy son yn y cyfansoddiad hwn am na brenin na chynrychiolydd Brenhinol yn Iwerddon, er ni fu i'r cyfansoddiad ddweud bod Iwerddon bellach yn wladwriaeth nac yn hollol annibynnol. I bob pwrpas roedd y cysylltiad rhwng y Deyrnas Unedig a'r Wladwriaeth Rydd ar ben. O dan y cyfansoddiad hwn Iwerddon (\u00c9ire, Ireland) oedd enw'r wlad, nid y Weriniaeth Rydd, a dyma'r sefyllfa gyfreithiol hyd heddiw.  Deddf Gweriniaeth Iwerddon Yn 1949 pasiwyd Deddf gan Senedd Iwerddon o'r enw \"Deddf Gweriniaeth Iwerddon\" a ddatganodd yn glir bod Iwerddon yn Weriniaeth. Ni newidiodd y Ddeddf hon gyfansoddiad 1937 ac mewn gwirionedd nid oedd ynddi ond datganiad clir a diamwys o'r sefyllfa fel y roedd mewn gwirionedd.  Y Werinaeth Wyddelig a Gweriniaeth Iwerddon Nid yw'r ddau derm hyn yn gyfystyr \u00e2'i gilydd. Defyddir yr enw \"y Weriniaeth Wyddelig\" (Saesneg: The Irish Republic) i gyfeirio at y wladwriaeth chwildroadol a sefydlwyd yn 1916 gyda gwrthryfel y Pasg yn Nulyn a mannau eraill yn Iwerddon. Dyma'r wladwriaeth a anfonodd gynrychiolwyr i negodi gyda chynrychiolwyr Prydain Fawr ac Iwerddon yn 1921. Gwrthododd nifer helaeth o'r boblogaeth a'r D\u00e1il (Senedd Iwerddon) dderbyn bod y wladwriaeth hon wedi dod i ben pan sefydlwyd y 'Wladwriaeth Rydd' ac mae rhai'n mynnu bod y wladwriaeth hon yn parhau i fodoli'n de jur\u00e9 (yn \u00f4l y gyfraith o hyd). Dyma'r wladwriaeth a roddodd Byddin Weriniaethol Iwerddon ei theyrngarwch iddi tan yn ddiweddar iawn, ac mae rhai carfanau 'milwriaethus' yn honni bod y wladwriaeth hon yn bodoli o hyd, er yn guddiedig, a bod pob gwladwriaeth arall (\u00c9ire\/Ireland a Gogledd Iwerddon) yn anghyfreithlon. Defnyddir yr enw \"Gweriniaeth Iwerddon\" (Saesneg: The Republic of Ireland) ar lafar gwlad i gyfeirio at \u00c9ire\/Iwerddon wedi pasio Deddf Gweriniaeth Iwerddon.  Siroedd Yn draddodiadol, rhennir ynys Iwerddon yn 32 o siroedd. O'r rhain, mae 26 yng Ngweriniaeth Iwerddon, a chwech yng Ngogledd Iwerddon.  Map o'r siroedd Sylwer nad yw'r siroedd hyn yn cyfateb ym mhob achos i'r unedau gweinyddol presennol.  Rhestr yn nhrefn yr wyddor Nodyn: * - Mae'r hen Swydd Ddulyn yn awr yn dair swydd newydd: (i) Contae \u00c1tha Cliath Theas \/ County of South Dublin; (ii) Contae Fine Gall \/ County of Fingal; (iii) Contae D\u00fan Laoghaire\u2013R\u00e1th an D\u00fain \/ County of D\u00fan Laoghaire-Rathdown.  Iaith a diwylliant Economi","812":"Am ystyron eraill, gweler Alban (gwahaniaethu)Gwlad yng ngogledd orllewin Ewrop yw'r Alban (hefyd Sgotland) (Gaeleg yr Alban: Alba; Sgoteg a Saesneg: Scotland). Perthynai trigolion ei deheudir i'r un gr\u0175p ethnig a phobl Cymru am gyfnod o fileniwm, gyda'r Frythoneg Orllewinol (ac yna'r Gymraeg) yn cael ei siarad o lannau'r Fife i Fynwy. Mae felly'n un o'r gwledydd Celtaidd ac yn un o wledydd Prydain, enwog am ei wisgi. Ar 18 Medi cynhaliwyd Refferendwm annibyniaeth i'r Alban, 2014 a flwyddyn yn ddiweddarach cafwyd Etholiad Cyffredinol lle gwelwyd newid syfrdanol yng nghenedlaetholdeb ei thrigolion. Sant Andreas, un o apostolion Iesu Grist, yw nawddsant yr Alban \u2013 30 Tachwedd yw dyddiad dygwyl Sant Andreas. Roedd yr Alban yn deyrnas annibynnol tan y 18g. Ar 26 Mawrth 1707, unwyd senedd yr Alban \u00e2 senedd Lloegr a ffurfiwyd teyrnas unedig Prydain Fawr. Ail-sefydlwyd senedd yr Alban yn 1999 fel senedd ddatganoledig o dan lywodraeth Llundain. Siaredir dwy iaith frodorol yn yr Alban yn ogystal \u00e2'r Saesneg \u2013 Gaeleg a Sgoteg. Mae Gaeleg yn iaith Geltaidd. Hi oedd iaith wreiddiol teyrnas yr Alban ac mae'n dal yn iaith fyw yn y gogledd orllewin. Mae Sgoteg yn perthyn i'r Saesneg, ac fe'i hystyrir yn dafodiaith Saesneg gan rai, er bod Llywodraeth yr Alban a Siarter Ieithoedd Lleiafrifol Ewrop yn ei chyfrif yn iaith leiafrifol draddodiadol. Mae'n dal i gael ei siarad yn nwyrain a de'r Alban.  Daearyddiaeth O ran arwynebedd, mae'r tir mawr yn draean y gweddill o wledydd Prydain, sef 78,772\u00a0km2 (30,414\u00a0mi\u00a0sgw). Mae felly tua'r un maint \u00e2'r Weriniaeth Tsiec Yr unig ffin wleidyddol ydy hwnnw yn ne'r wlad gyda Lloegr, sy'n 96\u00a0km (60\u00a0mi) \u2013 rhwng aber yr Afon Tuedd yn y dwyrain hyd at Moryd Solway (Solway Firth). Saif Iwerddon 30\u00a0km (19\u00a0mi) i'r gorllewin o  benrhyn Kintyre; mae Norwy 305\u00a0km (190\u00a0mi) i'r gogledd ddwyrain, ac mae Ynysoedd Ffar\u00f6e 270\u00a0km i'r gogledd. Mae'r Alban yn nodedig am ei mynyddoedd. Yn ystod y cyfnod Pleistosen, roedd y wlad wedi'i gorchuddio o dan rew ac mae olion y rhewlifau i'w gweld yn amlwg ar y tirwedd. Y prif nodwedd ddaearegol yw'r ffalt a red o Arran hyd at Stonehaven ac mae'r creigiau sydd i'r gogledd o'r ffin hwn (sef Ucheldir yr Alban) yn hen iawn ac yn perthyn i gyfnod Cambriaidd a Chyn-Gambriaidd. Mae'r iseldir yn perthyn i ddau gyfnod gwahanol; mae gogledd yr iseldir yn perthyn i'r Paleogen a'r de'n perthyn i'r cyfnod Silwraidd, sef 408.5 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l.  Awdurdodau unedol Dyma restr o awdurdodau unedol yr Alban a map sy'n dangos eu lleoliad yn y wlad:  Afonydd Y deg prif afon yn yr Alban, yn nhrefn eu hyd, yw:  Afon Tay 120 mile (190\u00a0km) Afon Spey 107 mile (172\u00a0km) Afon Clud 106 mile (171\u00a0km) Afon Tuedd 97 mile (156\u00a0km) River Dee 85 mile (137\u00a0km) River Don 82 mile (132\u00a0km) Afon Nith 71 mile (114\u00a0km) Afon Forth 65 mile (105\u00a0km) Afon Findhorn 63 mile (101\u00a0km) Afon Deveron 61 mile (98\u00a0km) Hanes Hanes Cynnar Dinistriodd y rhewlifoedd parhaus, a orchuddiai arwynebedd tir yr Alban yn llwyr, unrhyw olion o fodolaeth dynol yn ystod y cyfnod Oes Ganol y Cerrig. Credir i'r criwiau cyntaf o helwyr-gasglwyr gyrraedd yn yr Alban oddeutu 12,800 o flynyddoedd yn \u00f4l, am fod yr i\u00e2 wedi diflannu wedi'r cyfnod rhewlifol olaf.Dechreuodd y setlwyr cyntaf adeiladu eu tai parhaol cyntaf yn yr Albaen tua 9,500 o flynyddoedd yn \u00f4l, a gwelwyd y pentrefi cyntaf tua 6,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Daw'r pentref Skara Brae ar prif dir Orkney o'r cyfnod hwn. Mae cynefinoedd Neolithig, safleoedd claddu a defodau yn gyffredin iawn yn Ynysoedd y Gogledd ac Ynysoedd y Gorllewin, lle roedd prinder o goed wedi arwain at y rhan fwyaf o adeiladau'n cael eu codi o garreg. Diwylliant Siaradwyd y Frythoneg Ddwyreiniol o lannau'r Fife i lannau'r Hafren a Chynfeirdd o ddeheudir yr Alban oedd Taliesin ac Aneirin. Arweinydd o Fanaw Gododdin yn Nyffryn y Forth oedd Cunedda yn \u00f4l yr hanes, sef sefydlydd Teyrnas Gwynedd. Roedd cryn gyfathrach a mynd-a-dod rhwng Cymru a'r Alban hefyd yn Oes y Seintiau: mae Cyndeyrn (Saesneg: Mungo) yn dal i gael ei gofio yn Llanelwy ac yn Glasgow.  Gweler hefyd Refferendwm annibyniaeth i'r Alban, 2014 Ucheldiroedd yr Alban Iseldiroedd yr Alban Rhestr ardaloedd cyfrifiad yr Alban Rhestr o lefydd yn yr Alban o ran poblogaeth Rhestr enwau Cymraeg ar drefi a llefydd eraill yn yr Alban Rhestr llynnoedd yr Alban Rhestr copaon yr Alban Cyfeiriadau","813":"Am ystyron eraill, gweler Alban (gwahaniaethu)Gwlad yng ngogledd orllewin Ewrop yw'r Alban (hefyd Sgotland) (Gaeleg yr Alban: Alba; Sgoteg a Saesneg: Scotland). Perthynai trigolion ei deheudir i'r un gr\u0175p ethnig a phobl Cymru am gyfnod o fileniwm, gyda'r Frythoneg Orllewinol (ac yna'r Gymraeg) yn cael ei siarad o lannau'r Fife i Fynwy. Mae felly'n un o'r gwledydd Celtaidd ac yn un o wledydd Prydain, enwog am ei wisgi. Ar 18 Medi cynhaliwyd Refferendwm annibyniaeth i'r Alban, 2014 a flwyddyn yn ddiweddarach cafwyd Etholiad Cyffredinol lle gwelwyd newid syfrdanol yng nghenedlaetholdeb ei thrigolion. Sant Andreas, un o apostolion Iesu Grist, yw nawddsant yr Alban \u2013 30 Tachwedd yw dyddiad dygwyl Sant Andreas. Roedd yr Alban yn deyrnas annibynnol tan y 18g. Ar 26 Mawrth 1707, unwyd senedd yr Alban \u00e2 senedd Lloegr a ffurfiwyd teyrnas unedig Prydain Fawr. Ail-sefydlwyd senedd yr Alban yn 1999 fel senedd ddatganoledig o dan lywodraeth Llundain. Siaredir dwy iaith frodorol yn yr Alban yn ogystal \u00e2'r Saesneg \u2013 Gaeleg a Sgoteg. Mae Gaeleg yn iaith Geltaidd. Hi oedd iaith wreiddiol teyrnas yr Alban ac mae'n dal yn iaith fyw yn y gogledd orllewin. Mae Sgoteg yn perthyn i'r Saesneg, ac fe'i hystyrir yn dafodiaith Saesneg gan rai, er bod Llywodraeth yr Alban a Siarter Ieithoedd Lleiafrifol Ewrop yn ei chyfrif yn iaith leiafrifol draddodiadol. Mae'n dal i gael ei siarad yn nwyrain a de'r Alban.  Daearyddiaeth O ran arwynebedd, mae'r tir mawr yn draean y gweddill o wledydd Prydain, sef 78,772\u00a0km2 (30,414\u00a0mi\u00a0sgw). Mae felly tua'r un maint \u00e2'r Weriniaeth Tsiec Yr unig ffin wleidyddol ydy hwnnw yn ne'r wlad gyda Lloegr, sy'n 96\u00a0km (60\u00a0mi) \u2013 rhwng aber yr Afon Tuedd yn y dwyrain hyd at Moryd Solway (Solway Firth). Saif Iwerddon 30\u00a0km (19\u00a0mi) i'r gorllewin o  benrhyn Kintyre; mae Norwy 305\u00a0km (190\u00a0mi) i'r gogledd ddwyrain, ac mae Ynysoedd Ffar\u00f6e 270\u00a0km i'r gogledd. Mae'r Alban yn nodedig am ei mynyddoedd. Yn ystod y cyfnod Pleistosen, roedd y wlad wedi'i gorchuddio o dan rew ac mae olion y rhewlifau i'w gweld yn amlwg ar y tirwedd. Y prif nodwedd ddaearegol yw'r ffalt a red o Arran hyd at Stonehaven ac mae'r creigiau sydd i'r gogledd o'r ffin hwn (sef Ucheldir yr Alban) yn hen iawn ac yn perthyn i gyfnod Cambriaidd a Chyn-Gambriaidd. Mae'r iseldir yn perthyn i ddau gyfnod gwahanol; mae gogledd yr iseldir yn perthyn i'r Paleogen a'r de'n perthyn i'r cyfnod Silwraidd, sef 408.5 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l.  Awdurdodau unedol Dyma restr o awdurdodau unedol yr Alban a map sy'n dangos eu lleoliad yn y wlad:  Afonydd Y deg prif afon yn yr Alban, yn nhrefn eu hyd, yw:  Afon Tay 120 mile (190\u00a0km) Afon Spey 107 mile (172\u00a0km) Afon Clud 106 mile (171\u00a0km) Afon Tuedd 97 mile (156\u00a0km) River Dee 85 mile (137\u00a0km) River Don 82 mile (132\u00a0km) Afon Nith 71 mile (114\u00a0km) Afon Forth 65 mile (105\u00a0km) Afon Findhorn 63 mile (101\u00a0km) Afon Deveron 61 mile (98\u00a0km) Hanes Hanes Cynnar Dinistriodd y rhewlifoedd parhaus, a orchuddiai arwynebedd tir yr Alban yn llwyr, unrhyw olion o fodolaeth dynol yn ystod y cyfnod Oes Ganol y Cerrig. Credir i'r criwiau cyntaf o helwyr-gasglwyr gyrraedd yn yr Alban oddeutu 12,800 o flynyddoedd yn \u00f4l, am fod yr i\u00e2 wedi diflannu wedi'r cyfnod rhewlifol olaf.Dechreuodd y setlwyr cyntaf adeiladu eu tai parhaol cyntaf yn yr Albaen tua 9,500 o flynyddoedd yn \u00f4l, a gwelwyd y pentrefi cyntaf tua 6,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Daw'r pentref Skara Brae ar prif dir Orkney o'r cyfnod hwn. Mae cynefinoedd Neolithig, safleoedd claddu a defodau yn gyffredin iawn yn Ynysoedd y Gogledd ac Ynysoedd y Gorllewin, lle roedd prinder o goed wedi arwain at y rhan fwyaf o adeiladau'n cael eu codi o garreg. Diwylliant Siaradwyd y Frythoneg Ddwyreiniol o lannau'r Fife i lannau'r Hafren a Chynfeirdd o ddeheudir yr Alban oedd Taliesin ac Aneirin. Arweinydd o Fanaw Gododdin yn Nyffryn y Forth oedd Cunedda yn \u00f4l yr hanes, sef sefydlydd Teyrnas Gwynedd. Roedd cryn gyfathrach a mynd-a-dod rhwng Cymru a'r Alban hefyd yn Oes y Seintiau: mae Cyndeyrn (Saesneg: Mungo) yn dal i gael ei gofio yn Llanelwy ac yn Glasgow.  Gweler hefyd Refferendwm annibyniaeth i'r Alban, 2014 Ucheldiroedd yr Alban Iseldiroedd yr Alban Rhestr ardaloedd cyfrifiad yr Alban Rhestr o lefydd yn yr Alban o ran poblogaeth Rhestr enwau Cymraeg ar drefi a llefydd eraill yn yr Alban Rhestr llynnoedd yr Alban Rhestr copaon yr Alban Cyfeiriadau","815":"Mae Gwrthryfel Difodiant (wedi'i dalfyrru'n rhyngwladol fel XR ) yn fudiad amgylcheddol byd-eang. Mae'n defnyddio anufudd-dod sifil, di-drais i orfodi llywodraethau'r byd i i osgoi newid hinsawdd, colli bioamrywiaeth, a'r risg o gymdeithas a'r byd natur rhag methu.Sefydlwyd Gwrthryfel Difodiant yn swyddogol yn y Lloegr ym Mai 2018, gyda thua chant o academyddion yn arwyddo galwad i weithredu i gefnogi yn Hydref 2018. Ddiwedd y mis hwnnw, lansiwyd XR gan Gail Bradbrook,  Simon Bramwell,  a Roger Hallam, ynghyd ag ymgyrchwyr hinsawdd eraill o'r gr\u0175p ymgyrchu Rising Up! Yn Nhachwedd 2018, cafodd pum pont ar draws Afon Tafwys yn Llundain eu blocio mewn protest. Yn Ebrill 2019, meddiannodd Gwrthryfel Difodiant bum safle amlwg yng nghanol Llundain: Piccadilly Circus, Oxford Circus, Marble Arch, Pont Waterloo, a'r ardal o amgylch Sgw\u00e2r y Senedd. Eu hysbrydoliaeth oedd mudiadau megis Occupy, y swffragetiaid, a\u2019r mudiad hawliau sifil. Roedd Gwrthryfel Difodiant eisiau raliau tebyg ledled y byd o amgylch yr ymdeimlad o frys, ac i fynd i\u2019r afael \u00e2 chwalfa hinsawdd a\u2019r chweched difodiant torfol. Mae nifer o weithredwyr yn y mudiad yn derbyn y posibilrwydd o gael eu harestio a'u carcharu. Mae'r mudiad yn defnyddio awrwydr arddulliedig, wedi'i gylchu, a elwir yn \"symbol difodiant\", i rybuddio bod amser yn prysur ddiflannu i lawer o rywogaethau. Sefydliad Strwythur Mae Gwrthryfel Difodiant yn fudiad llawr gwlad wedi'i ddatganoli, ac wedi'i ddatganoli. Gall unrhyw un sy'n gweithredu ar drywydd \"tair nod XR ac sy'n cadw at ei ddeg egwyddor, sy'n ddi-drais, ddatgan eu bod yn gweithreduyn enw XR.\"   Trefniadaeth a rol Mae gan y Gwrthryfel Difodiant strwythur datganoledig. Ar yr amod eu bod yn parchu'r 'egwyddorion a'r gwerthoedd', gall pob gr\u0175p lleol drefnu digwyddiadau a gweithredoedd yn annibynnol. I drefnu'r mudiad, mae grwpiau lleol wedi'u strwythuro gyda 'gweithgorau' amrywiol yn gofalu am strategaeth, allgymorth (outreach), lles, ac ati.\u00a0  Ieuenctid XR Ffurfiwyd adain ieuenctid - XR Youth - o Wrthryfel Difodiant yng Ngorffennaf 2019. Mewn cyferbyniad \u00e2'r prif XR, mae'n canolbwyntio ar ystyried y De Byd -eang (neu'r ''Global South\") a phobloedd brodorol, ac yn ymwneud yn fwy \u00e2 chyfiawnder hinsawdd. Erbyn Hydref 2019 roedd 55 o grwpiau Ieuenctid XR yn y DU a 25 arall mewn mannau eraill. Mae pob XR Youth yn cynnwys pobl a anwyd ar \u00f4l 1990, gydag oedran cyfartalog o 16, a rhai yn 10 oed.  Medi 2020 Ar 1 Medi 2020, cychwynnodd Gwrthryfel Difodiant 10 diwrnod o weithredu o\u2019r enw Gwrthryfel yr Hydref, gyda gweithgareddau yng Nghaerdydd, Manceinion a Llundain. Llwyddodd protestwyr i rwystro Sgw\u00e2r y Senedd ar y diwrnod cyntaf a mynnu bod y Senedd yn cefnogi'r Mesur Argyfwng Hinsawdd ac Ecolegol, bil preifat a gyflwynwyd gan Caroline Lucas.Ar 2 Medi, cynhaliodd gweithredwyr yng Nghaerdydd barti traeth pell-gymdeithasol y tu allan i Senedd Cymru, i dynnu sylw at effaith lefelau'r m\u00f4r yn codi.  Fe wnaeth eraill ludo eu hunain i adeilad BBC Cymru. Gweithredoedd Dinas Efrog Newydd Ar 26 Ionawr 2019, ffurfiodd gweithredwyr NYC Gwrthryfel Difodiant y symbol difodiant gyda\u2019u cyrff ar y rhew yn llawr sglefrio i\u00e2 Canolfan Rockefeller. Dringodd actifydd a hongian baner ar y cerflun Prometheus aur mawr. Ar 17 Ebrill 2019, arestiwyd dros 60 o weithredwyr mewn sesiwn marw yn y strydoedd o amgylch Neuadd y Ddinas Efrog Newydd.  Ar 22 Mehefin 2019, arestiwyd 70 o weithredwyr am rwystro traffig y tu allan i bencadlys The New York Times yng nghanol tref Manhattan.  Ar 10 Awst 2019, arestiwyd dros 100 o bobl mewn gwrth-brotest drwy gau Priffordd yr Ochr Orllewinol, mewn protest ar gam-drin hawliau dynol honedig Asiantaeth Gorfodi Mewnfudo a Thollau yr Unol Daleithiau ar y ffin rhwng yr Unol Daleithiau a Mecsico a\u2019i r\u00f4l mewn alltudiadau (deportations) torfol.  Gogledd-orllewin y M\u00f4r Tawel Ar 28 Ebrill 2019, gwnaeth gweithredwyr di-drais rwystro trac rheilffordd gan ddod ag olew tywod tar Canada i Portland, Oregon, lle mae Zenith Energy, Ltd., cwmni rhyngwladol o Calgary, Alberta, Canada yn gweithredu terfynell allforio morol. Arestiwyd un ar ddeg o wrthdystwyr am blannu gardd ar ben y cledrau. Profwyd pump, gan gynnwys Ken Ward Jr., yn Chwefror 2020 yn llys Multnomah County, Oregon, am eu hanufudd-dod sifil.   Camau gweithredu mewn mannau eraill Cynhaliodd Gwrthryfel Difodiant Awstralia \"Ddiwrnod Datgan\" ar 22 Mawrth 2019 ym Melbourne, Adelaide, Sydney, a Brisbane. Yn yr wythnos yn dechrau 15 Ebrill 2019,  meddiannodd gweithredwyr XR D\u0177 Cynrychiolwyr Senedd De Awstralia a rhan o'r Llys Troseddol Rhyngwladol yn Yr H\u00e2g, gan ffurfio cadwyni dynol. Digwyddodd gweithredu tebyg yn Berlin, Heidelberg, Brwsel, Lausanne, Madrid, Denver a Melbourne.  Hefyd, amharwyd ar reilffordd yn Brisbane, Awstralia.Ar 6 Rhagfyr 2019, rhwystrodd gweithredwyr Gwrthryfel Difodiant y strydoedd am 7 awr yn Washington, DC, gan alw am roi diwedd ar gyllid tanwydd ffosil Banc y Byd.  Ar 24 Ionawr 2020, cadwynodd 25 o weithredwyr Gwrthryfel Difodiant eu hunain i reiliau llaw ym maes awyr Kastrup yn Nenmarc, mewn protest yn erbyn cynlluniau ar gyfer ei ehangu yn y dyfodol. Fe wnaethant gyhoeddi bod angen canslo ehangu'r maes awyr ar unwaith i gyrraedd niwtraliaeth hinsawdd erbyn 2025. Arestio fel tacteg Mae Gwrthryfel Difodiant yn defnyddio arestio torfol fel tacteg i geisio cyflawni ei nodau. Ymchwiliodd sylfaenwyr Gwrthryfel Difodiant i hanesion \"y swffragetiaid, gorymdeithwyr halen India, y mudiad hawliau sifil a mudiadau democratiaeth Gwlad Pwyl a Dwyrain yr Almaen\", gan ddysgu gwersi o'r ymgyrchoedd hanesyddol hyn, er mwy eu haddasu ar gyfer yr argyfwng hinsawdd. Mae'r cyd-sylfaenydd Roger Hallam wedi dweud \"nid yw llythyrau, e-bostio, gorymdeithiau yn gweithio. Mae angen tua 400 o bobl arnoch chi i fynd i'r carchar. Tua dwy i dair mil o bobl i'w harestio.\" Ym mhrotestiadau Llundain yn Ebrill 2019 gwnaed 1,130 arest,  ac yn ystod pythefnos  o weithredu yn Llundain yn Hydref 2019, fel rhan o'r \"Gwrthryfel Rhyngwladol\", arestiwyd 1,832.  Roedd hyn yn cynnwys Aelod y Blaid Werdd yn Senedd Ewrop yng Ngorllewin Canolbarth Lloegr, Ellie Chowns, yn ogystal \u00e2 chyd-arweinydd y Blaid Werdd ac Arweinydd yr wrthblaid ar Gyngor Lambeth, Jonathan Bartley. Llyfryddiaeth Nid Dril yw Hwn: Llawlyfr Gwrthryfel Difodiant. Llundain: Penguin, 2019.ISBN\u00a0978-0-14-199144-3 .   Ein Brwydr. Gan Juliana Muniz Westcott. 2019.ISBN\u00a0978-1-79325-836-6ISBN\u00a0978-1-79325-836-6 .Lansiodd XR bapur newydd am ddim yn y DU ym mis Medi 2019, o'r enw The Hourglass.  Argraffwyd 110,000 o gop\u00efau o'i argraffiad cyntaf.   Cyfeiriadau","816":"Mae Gwrthryfel Difodiant (wedi'i dalfyrru'n rhyngwladol fel XR ) yn fudiad amgylcheddol byd-eang. Mae'n defnyddio anufudd-dod sifil, di-drais i orfodi llywodraethau'r byd i i osgoi newid hinsawdd, colli bioamrywiaeth, a'r risg o gymdeithas a'r byd natur rhag methu.Sefydlwyd Gwrthryfel Difodiant yn swyddogol yn y Lloegr ym Mai 2018, gyda thua chant o academyddion yn arwyddo galwad i weithredu i gefnogi yn Hydref 2018. Ddiwedd y mis hwnnw, lansiwyd XR gan Gail Bradbrook,  Simon Bramwell,  a Roger Hallam, ynghyd ag ymgyrchwyr hinsawdd eraill o'r gr\u0175p ymgyrchu Rising Up! Yn Nhachwedd 2018, cafodd pum pont ar draws Afon Tafwys yn Llundain eu blocio mewn protest. Yn Ebrill 2019, meddiannodd Gwrthryfel Difodiant bum safle amlwg yng nghanol Llundain: Piccadilly Circus, Oxford Circus, Marble Arch, Pont Waterloo, a'r ardal o amgylch Sgw\u00e2r y Senedd. Eu hysbrydoliaeth oedd mudiadau megis Occupy, y swffragetiaid, a\u2019r mudiad hawliau sifil. Roedd Gwrthryfel Difodiant eisiau raliau tebyg ledled y byd o amgylch yr ymdeimlad o frys, ac i fynd i\u2019r afael \u00e2 chwalfa hinsawdd a\u2019r chweched difodiant torfol. Mae nifer o weithredwyr yn y mudiad yn derbyn y posibilrwydd o gael eu harestio a'u carcharu. Mae'r mudiad yn defnyddio awrwydr arddulliedig, wedi'i gylchu, a elwir yn \"symbol difodiant\", i rybuddio bod amser yn prysur ddiflannu i lawer o rywogaethau. Sefydliad Strwythur Mae Gwrthryfel Difodiant yn fudiad llawr gwlad wedi'i ddatganoli, ac wedi'i ddatganoli. Gall unrhyw un sy'n gweithredu ar drywydd \"tair nod XR ac sy'n cadw at ei ddeg egwyddor, sy'n ddi-drais, ddatgan eu bod yn gweithreduyn enw XR.\"   Trefniadaeth a rol Mae gan y Gwrthryfel Difodiant strwythur datganoledig. Ar yr amod eu bod yn parchu'r 'egwyddorion a'r gwerthoedd', gall pob gr\u0175p lleol drefnu digwyddiadau a gweithredoedd yn annibynnol. I drefnu'r mudiad, mae grwpiau lleol wedi'u strwythuro gyda 'gweithgorau' amrywiol yn gofalu am strategaeth, allgymorth (outreach), lles, ac ati.\u00a0  Ieuenctid XR Ffurfiwyd adain ieuenctid - XR Youth - o Wrthryfel Difodiant yng Ngorffennaf 2019. Mewn cyferbyniad \u00e2'r prif XR, mae'n canolbwyntio ar ystyried y De Byd -eang (neu'r ''Global South\") a phobloedd brodorol, ac yn ymwneud yn fwy \u00e2 chyfiawnder hinsawdd. Erbyn Hydref 2019 roedd 55 o grwpiau Ieuenctid XR yn y DU a 25 arall mewn mannau eraill. Mae pob XR Youth yn cynnwys pobl a anwyd ar \u00f4l 1990, gydag oedran cyfartalog o 16, a rhai yn 10 oed.  Medi 2020 Ar 1 Medi 2020, cychwynnodd Gwrthryfel Difodiant 10 diwrnod o weithredu o\u2019r enw Gwrthryfel yr Hydref, gyda gweithgareddau yng Nghaerdydd, Manceinion a Llundain. Llwyddodd protestwyr i rwystro Sgw\u00e2r y Senedd ar y diwrnod cyntaf a mynnu bod y Senedd yn cefnogi'r Mesur Argyfwng Hinsawdd ac Ecolegol, bil preifat a gyflwynwyd gan Caroline Lucas.Ar 2 Medi, cynhaliodd gweithredwyr yng Nghaerdydd barti traeth pell-gymdeithasol y tu allan i Senedd Cymru, i dynnu sylw at effaith lefelau'r m\u00f4r yn codi.  Fe wnaeth eraill ludo eu hunain i adeilad BBC Cymru. Gweithredoedd Dinas Efrog Newydd Ar 26 Ionawr 2019, ffurfiodd gweithredwyr NYC Gwrthryfel Difodiant y symbol difodiant gyda\u2019u cyrff ar y rhew yn llawr sglefrio i\u00e2 Canolfan Rockefeller. Dringodd actifydd a hongian baner ar y cerflun Prometheus aur mawr. Ar 17 Ebrill 2019, arestiwyd dros 60 o weithredwyr mewn sesiwn marw yn y strydoedd o amgylch Neuadd y Ddinas Efrog Newydd.  Ar 22 Mehefin 2019, arestiwyd 70 o weithredwyr am rwystro traffig y tu allan i bencadlys The New York Times yng nghanol tref Manhattan.  Ar 10 Awst 2019, arestiwyd dros 100 o bobl mewn gwrth-brotest drwy gau Priffordd yr Ochr Orllewinol, mewn protest ar gam-drin hawliau dynol honedig Asiantaeth Gorfodi Mewnfudo a Thollau yr Unol Daleithiau ar y ffin rhwng yr Unol Daleithiau a Mecsico a\u2019i r\u00f4l mewn alltudiadau (deportations) torfol.  Gogledd-orllewin y M\u00f4r Tawel Ar 28 Ebrill 2019, gwnaeth gweithredwyr di-drais rwystro trac rheilffordd gan ddod ag olew tywod tar Canada i Portland, Oregon, lle mae Zenith Energy, Ltd., cwmni rhyngwladol o Calgary, Alberta, Canada yn gweithredu terfynell allforio morol. Arestiwyd un ar ddeg o wrthdystwyr am blannu gardd ar ben y cledrau. Profwyd pump, gan gynnwys Ken Ward Jr., yn Chwefror 2020 yn llys Multnomah County, Oregon, am eu hanufudd-dod sifil.   Camau gweithredu mewn mannau eraill Cynhaliodd Gwrthryfel Difodiant Awstralia \"Ddiwrnod Datgan\" ar 22 Mawrth 2019 ym Melbourne, Adelaide, Sydney, a Brisbane. Yn yr wythnos yn dechrau 15 Ebrill 2019,  meddiannodd gweithredwyr XR D\u0177 Cynrychiolwyr Senedd De Awstralia a rhan o'r Llys Troseddol Rhyngwladol yn Yr H\u00e2g, gan ffurfio cadwyni dynol. Digwyddodd gweithredu tebyg yn Berlin, Heidelberg, Brwsel, Lausanne, Madrid, Denver a Melbourne.  Hefyd, amharwyd ar reilffordd yn Brisbane, Awstralia.Ar 6 Rhagfyr 2019, rhwystrodd gweithredwyr Gwrthryfel Difodiant y strydoedd am 7 awr yn Washington, DC, gan alw am roi diwedd ar gyllid tanwydd ffosil Banc y Byd.  Ar 24 Ionawr 2020, cadwynodd 25 o weithredwyr Gwrthryfel Difodiant eu hunain i reiliau llaw ym maes awyr Kastrup yn Nenmarc, mewn protest yn erbyn cynlluniau ar gyfer ei ehangu yn y dyfodol. Fe wnaethant gyhoeddi bod angen canslo ehangu'r maes awyr ar unwaith i gyrraedd niwtraliaeth hinsawdd erbyn 2025. Arestio fel tacteg Mae Gwrthryfel Difodiant yn defnyddio arestio torfol fel tacteg i geisio cyflawni ei nodau. Ymchwiliodd sylfaenwyr Gwrthryfel Difodiant i hanesion \"y swffragetiaid, gorymdeithwyr halen India, y mudiad hawliau sifil a mudiadau democratiaeth Gwlad Pwyl a Dwyrain yr Almaen\", gan ddysgu gwersi o'r ymgyrchoedd hanesyddol hyn, er mwy eu haddasu ar gyfer yr argyfwng hinsawdd. Mae'r cyd-sylfaenydd Roger Hallam wedi dweud \"nid yw llythyrau, e-bostio, gorymdeithiau yn gweithio. Mae angen tua 400 o bobl arnoch chi i fynd i'r carchar. Tua dwy i dair mil o bobl i'w harestio.\" Ym mhrotestiadau Llundain yn Ebrill 2019 gwnaed 1,130 arest,  ac yn ystod pythefnos  o weithredu yn Llundain yn Hydref 2019, fel rhan o'r \"Gwrthryfel Rhyngwladol\", arestiwyd 1,832.  Roedd hyn yn cynnwys Aelod y Blaid Werdd yn Senedd Ewrop yng Ngorllewin Canolbarth Lloegr, Ellie Chowns, yn ogystal \u00e2 chyd-arweinydd y Blaid Werdd ac Arweinydd yr wrthblaid ar Gyngor Lambeth, Jonathan Bartley. Llyfryddiaeth Nid Dril yw Hwn: Llawlyfr Gwrthryfel Difodiant. Llundain: Penguin, 2019.ISBN\u00a0978-0-14-199144-3 .   Ein Brwydr. Gan Juliana Muniz Westcott. 2019.ISBN\u00a0978-1-79325-836-6ISBN\u00a0978-1-79325-836-6 .Lansiodd XR bapur newydd am ddim yn y DU ym mis Medi 2019, o'r enw The Hourglass.  Argraffwyd 110,000 o gop\u00efau o'i argraffiad cyntaf.   Cyfeiriadau","817":"Tamaid o bren neu lechen oedd y Welsh Not neu Welsh Note, neu Welsh Knot, yr ysgrifennid y llythrennau W.N. arno, ac a roddwyd fel cosb i'r plant oedd yn siarad Cymraeg mewn ysgolion yng Nghymru yn y 19g. Enw arall arno oedd y Welsh Stick.  Defnydd Cymraeg oedd iaith gyntaf mwyafrif pobl Cymru hyd at yr ugeinfed ganrif. Ar ddechrau'r 19g credid bod 70% o'r boblogaeth yn siarad Cymraeg yn unig, 10% yn ddwyieithog ac 20% yn uniaith Saesneg. Erbyn diwedd y ganrif dim ond hanner y boblogaeth oedd yn medru'r Gymraeg - canlyniad nifer o ffactorau cymhleth, gan gynnwys dyfodiad y rheilffyrdd i Gymru a'r mewnlifiad o filoedd o bobl o Loegr i weithio yn bennaf yn ardaloedd diwydiannol y wlad. Er bod yr iaith yn ffynnu mewn sawl maes, fel y capeli a'r eisteddfod, yn negawdau olaf y 19g, roedd rhai yn dadlau mai trwy ddysgu Saesneg y gellid 'dod ymlaen yn y byd'. Gan hynny ni chafodd y Gymraeg le teilwng yn y system addysg a ddatblygwyd yn ail hanner y 19g.Bwriad defnyddio'r Welsh Not oedd cael y plant i beidio siarad Cymraeg yn yr ysgol a dysgu siarad Saesneg yn lle hynny. Arferid clymu'r darn pren ar linyn. Byddai plentyn a siaradai Gymraeg yn yr ysgol yn cael y Welsh Not ac yn gorfod ei wisgo am ei wddw. I gael gwared \u00e2'r pren, roedd yn rhaid iddo\/iddi glywed un o'r plant eraill yn siarad Cymraeg a dweud wrth yr athro. Wedyn byddai'r Welsh Not yn cael ei drosglwyddo i'r plentyn hwnnw. Ar ddiwedd y dydd byddai'r plentyn olaf gyda'r Welsh Not am ei wddw yn derbyn cosb gorfforol am ei \"gamwedd\". Dechreuadau Ym 1846 fe ofynnwyd cwestiynau yn San Steffan yngl\u0177n \u00e2'r gwrthryfel oedd yn digwydd yng Nghymru ar y pryd. Yn dilyn araith gan y Cymro ac aelod seneddol Coventry, William Williams, comisiynwyd adroddiad o le'r Gymraeg yn y system addysg. Daeth y defnydd o'r Welsh Not yn fwy cyffredin ar \u00f4l cyhoeddi'r adroddiad yn 1847 mewn cyfrolau glas, sef y Llyfrau Gleision enwog. Roedd yr adroddiad yn disgrifio'r Gymraeg a'i diwylliant fel anfantais i'r Cymry ac yn argymell y dylai pawb siarad Saesneg. Saesneg, yn \u00e2l Adroddiad Addysg 1847, oedd iaith \u2018dod ymlaen yn y byd\u2019, iaith dysg a diwylliant, gwyddoniaeth a pheirianneg.  Disgrifiwyd y Gymraeg gan awduron y Llyfrau Gleision fel iaith crefydd ac amaethyddiaeth a\u2019i llenyddiaeth bron yn amddifad o unrhyw waith defnyddiol a pherthnasol i\u2019r oes oedd ohoni. Roedd cryn ymryson a theimlwyd bod comisiynwyr wedi mynd y tu hwnt i'r hyn y gofynnwyd amdano mewn adrannau, gan roi sylwadau am foesau'r Cymry.Mae tystiolaeth gadarn o ddefnydd y Welsh Not yng Ngheredigion, Meirionnydd a Chaerfyrddin cyn y 1870au. Mae'n annhebyg bod hwn yn bolisi swyddogol, gan mai mewn ysgolion gwirfoddol yn bennaf mae'r dystiolaeth i'w chael. Mae Owen Morgan Edwards yn disgrifio ei brofiad o'r Welsh Not yn ysgol Llanuwchllyn yn ei gyfrol Clych Adgof.  Newid agweddau Er mwyn hyrwyddo'r iaith yn y byd addysg, sefydlwyd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn 1885. Sylfaenydd y Gymdeithas oedd Dan Isaac Davies (1839-1887), arolygydd ysgolion yn Sir Forgannwg, a chafodd gefnogaeth yr Aelod Seneddol a'r heddychwr Henry Richard (1812-1888). Cyhoeddodd Dan Isaac Davies gyfres o erthyglau, Tair miliwn o Gymry Dwy-ieithawg mewn can mlynedd, a ddadleuai y gellid sicrhau 3 miliwn o Gymry dwyieithog erbyn 1985 drwy sefydlu polisi addysg goleuedig. Llwyddodd y Gymdeithas i berswadio'r Comisiwn Brenhinol ar Addysg Elfennol i gynnwys argymhelliad a fyddai'n rhoi lle i'r Gymraeg mewn ysgolion elfennol o 1889 ymlaen, ond hyd yn oed wedi hynny nid oedd yr iaith yn cael yr un sylw \u00e2'r Saesneg yn ysgolion Cymru o bell ffordd.Dan ddylanwad Owen M Edwards, Prif Arolygydd Ysgolion Cymru o 1907 hyd 1920, hyrwyddwyd yr iaith Gymraeg mewn ysgolion cynradd, a dysgwyd iaith a llenyddiaeth Gymraeg fel pwnc yn yr ysgolion uwchradd a sefydlwyd o ganlyniad i Ddeddf 1889. Fodd bynnag, awyrgylch Seisnig a gafwyd yn yr ysgolion uwchradd hyn, hyd yn oed yn yr ardaloedd mwyaf Cymreig.  Yn 1939 sefydlodd Syr Ifan ab Owen Edwards (mab Owen M. Edwards) Ysgol Gymraeg Urdd Gobaith Cymru yn Aberystwyth gyda saith o ddisgyblion. Derbyniai\u2019r disgyblion eu gwersi i gyd yn y Gymraeg. Maes o law fe'i sefydlwyd yn ysgol swyddogol o dan awdurdod addysg lleol ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd. Bu sefydlu\u2019r ysgol yn gam pwysig yn y broses o ddatblygu addysg meithrin, addysg gynradd ac uwchradd cyfrwng Cymraeg drwy Gymru yn ystod yr ugeinfed ganrif. Dirywiodd defnydd y Welsh Not yn ystod degawdau olaf y 19eg ganrif, ond roedd yn dal i gael ei ddefnyddio mewn rhai ysgolion ymhell i mewn i'r 20g. Honnodd Susan Jones, Aelod Seneddol De Clwyd, yn 2010 bod y defnydd o\u2019r Welsh Not, gan gynnwys defnyddio'r gansen fel cosb, wedi parhau mewn rhai ysgolion yn ei hetholaeth 'mor ddiweddar \u00e2\u2019r 1930au a\u2019r 1940au'. Darllen pellach E. G. Millward, 'Yr Hen Gyfundrefn Felltigedig', Barn, Ebrill-Mai, 1980. O. M. Edwards; Clych Adgof - penodau yn hanes fy addysg (Ar Wicidestun) Cyfeiriadau","818":"Tamaid o bren neu lechen oedd y Welsh Not neu Welsh Note, neu Welsh Knot, yr ysgrifennid y llythrennau W.N. arno, ac a roddwyd fel cosb i'r plant oedd yn siarad Cymraeg mewn ysgolion yng Nghymru yn y 19g. Enw arall arno oedd y Welsh Stick.  Defnydd Cymraeg oedd iaith gyntaf mwyafrif pobl Cymru hyd at yr ugeinfed ganrif. Ar ddechrau'r 19g credid bod 70% o'r boblogaeth yn siarad Cymraeg yn unig, 10% yn ddwyieithog ac 20% yn uniaith Saesneg. Erbyn diwedd y ganrif dim ond hanner y boblogaeth oedd yn medru'r Gymraeg - canlyniad nifer o ffactorau cymhleth, gan gynnwys dyfodiad y rheilffyrdd i Gymru a'r mewnlifiad o filoedd o bobl o Loegr i weithio yn bennaf yn ardaloedd diwydiannol y wlad. Er bod yr iaith yn ffynnu mewn sawl maes, fel y capeli a'r eisteddfod, yn negawdau olaf y 19g, roedd rhai yn dadlau mai trwy ddysgu Saesneg y gellid 'dod ymlaen yn y byd'. Gan hynny ni chafodd y Gymraeg le teilwng yn y system addysg a ddatblygwyd yn ail hanner y 19g.Bwriad defnyddio'r Welsh Not oedd cael y plant i beidio siarad Cymraeg yn yr ysgol a dysgu siarad Saesneg yn lle hynny. Arferid clymu'r darn pren ar linyn. Byddai plentyn a siaradai Gymraeg yn yr ysgol yn cael y Welsh Not ac yn gorfod ei wisgo am ei wddw. I gael gwared \u00e2'r pren, roedd yn rhaid iddo\/iddi glywed un o'r plant eraill yn siarad Cymraeg a dweud wrth yr athro. Wedyn byddai'r Welsh Not yn cael ei drosglwyddo i'r plentyn hwnnw. Ar ddiwedd y dydd byddai'r plentyn olaf gyda'r Welsh Not am ei wddw yn derbyn cosb gorfforol am ei \"gamwedd\". Dechreuadau Ym 1846 fe ofynnwyd cwestiynau yn San Steffan yngl\u0177n \u00e2'r gwrthryfel oedd yn digwydd yng Nghymru ar y pryd. Yn dilyn araith gan y Cymro ac aelod seneddol Coventry, William Williams, comisiynwyd adroddiad o le'r Gymraeg yn y system addysg. Daeth y defnydd o'r Welsh Not yn fwy cyffredin ar \u00f4l cyhoeddi'r adroddiad yn 1847 mewn cyfrolau glas, sef y Llyfrau Gleision enwog. Roedd yr adroddiad yn disgrifio'r Gymraeg a'i diwylliant fel anfantais i'r Cymry ac yn argymell y dylai pawb siarad Saesneg. Saesneg, yn \u00e2l Adroddiad Addysg 1847, oedd iaith \u2018dod ymlaen yn y byd\u2019, iaith dysg a diwylliant, gwyddoniaeth a pheirianneg.  Disgrifiwyd y Gymraeg gan awduron y Llyfrau Gleision fel iaith crefydd ac amaethyddiaeth a\u2019i llenyddiaeth bron yn amddifad o unrhyw waith defnyddiol a pherthnasol i\u2019r oes oedd ohoni. Roedd cryn ymryson a theimlwyd bod comisiynwyr wedi mynd y tu hwnt i'r hyn y gofynnwyd amdano mewn adrannau, gan roi sylwadau am foesau'r Cymry.Mae tystiolaeth gadarn o ddefnydd y Welsh Not yng Ngheredigion, Meirionnydd a Chaerfyrddin cyn y 1870au. Mae'n annhebyg bod hwn yn bolisi swyddogol, gan mai mewn ysgolion gwirfoddol yn bennaf mae'r dystiolaeth i'w chael. Mae Owen Morgan Edwards yn disgrifio ei brofiad o'r Welsh Not yn ysgol Llanuwchllyn yn ei gyfrol Clych Adgof.  Newid agweddau Er mwyn hyrwyddo'r iaith yn y byd addysg, sefydlwyd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn 1885. Sylfaenydd y Gymdeithas oedd Dan Isaac Davies (1839-1887), arolygydd ysgolion yn Sir Forgannwg, a chafodd gefnogaeth yr Aelod Seneddol a'r heddychwr Henry Richard (1812-1888). Cyhoeddodd Dan Isaac Davies gyfres o erthyglau, Tair miliwn o Gymry Dwy-ieithawg mewn can mlynedd, a ddadleuai y gellid sicrhau 3 miliwn o Gymry dwyieithog erbyn 1985 drwy sefydlu polisi addysg goleuedig. Llwyddodd y Gymdeithas i berswadio'r Comisiwn Brenhinol ar Addysg Elfennol i gynnwys argymhelliad a fyddai'n rhoi lle i'r Gymraeg mewn ysgolion elfennol o 1889 ymlaen, ond hyd yn oed wedi hynny nid oedd yr iaith yn cael yr un sylw \u00e2'r Saesneg yn ysgolion Cymru o bell ffordd.Dan ddylanwad Owen M Edwards, Prif Arolygydd Ysgolion Cymru o 1907 hyd 1920, hyrwyddwyd yr iaith Gymraeg mewn ysgolion cynradd, a dysgwyd iaith a llenyddiaeth Gymraeg fel pwnc yn yr ysgolion uwchradd a sefydlwyd o ganlyniad i Ddeddf 1889. Fodd bynnag, awyrgylch Seisnig a gafwyd yn yr ysgolion uwchradd hyn, hyd yn oed yn yr ardaloedd mwyaf Cymreig.  Yn 1939 sefydlodd Syr Ifan ab Owen Edwards (mab Owen M. Edwards) Ysgol Gymraeg Urdd Gobaith Cymru yn Aberystwyth gyda saith o ddisgyblion. Derbyniai\u2019r disgyblion eu gwersi i gyd yn y Gymraeg. Maes o law fe'i sefydlwyd yn ysgol swyddogol o dan awdurdod addysg lleol ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd. Bu sefydlu\u2019r ysgol yn gam pwysig yn y broses o ddatblygu addysg meithrin, addysg gynradd ac uwchradd cyfrwng Cymraeg drwy Gymru yn ystod yr ugeinfed ganrif. Dirywiodd defnydd y Welsh Not yn ystod degawdau olaf y 19eg ganrif, ond roedd yn dal i gael ei ddefnyddio mewn rhai ysgolion ymhell i mewn i'r 20g. Honnodd Susan Jones, Aelod Seneddol De Clwyd, yn 2010 bod y defnydd o\u2019r Welsh Not, gan gynnwys defnyddio'r gansen fel cosb, wedi parhau mewn rhai ysgolion yn ei hetholaeth 'mor ddiweddar \u00e2\u2019r 1930au a\u2019r 1940au'. Darllen pellach E. G. Millward, 'Yr Hen Gyfundrefn Felltigedig', Barn, Ebrill-Mai, 1980. O. M. Edwards; Clych Adgof - penodau yn hanes fy addysg (Ar Wicidestun) Cyfeiriadau","819":"Tamaid o bren neu lechen oedd y Welsh Not neu Welsh Note, neu Welsh Knot, yr ysgrifennid y llythrennau W.N. arno, ac a roddwyd fel cosb i'r plant oedd yn siarad Cymraeg mewn ysgolion yng Nghymru yn y 19g. Enw arall arno oedd y Welsh Stick.  Defnydd Cymraeg oedd iaith gyntaf mwyafrif pobl Cymru hyd at yr ugeinfed ganrif. Ar ddechrau'r 19g credid bod 70% o'r boblogaeth yn siarad Cymraeg yn unig, 10% yn ddwyieithog ac 20% yn uniaith Saesneg. Erbyn diwedd y ganrif dim ond hanner y boblogaeth oedd yn medru'r Gymraeg - canlyniad nifer o ffactorau cymhleth, gan gynnwys dyfodiad y rheilffyrdd i Gymru a'r mewnlifiad o filoedd o bobl o Loegr i weithio yn bennaf yn ardaloedd diwydiannol y wlad. Er bod yr iaith yn ffynnu mewn sawl maes, fel y capeli a'r eisteddfod, yn negawdau olaf y 19g, roedd rhai yn dadlau mai trwy ddysgu Saesneg y gellid 'dod ymlaen yn y byd'. Gan hynny ni chafodd y Gymraeg le teilwng yn y system addysg a ddatblygwyd yn ail hanner y 19g.Bwriad defnyddio'r Welsh Not oedd cael y plant i beidio siarad Cymraeg yn yr ysgol a dysgu siarad Saesneg yn lle hynny. Arferid clymu'r darn pren ar linyn. Byddai plentyn a siaradai Gymraeg yn yr ysgol yn cael y Welsh Not ac yn gorfod ei wisgo am ei wddw. I gael gwared \u00e2'r pren, roedd yn rhaid iddo\/iddi glywed un o'r plant eraill yn siarad Cymraeg a dweud wrth yr athro. Wedyn byddai'r Welsh Not yn cael ei drosglwyddo i'r plentyn hwnnw. Ar ddiwedd y dydd byddai'r plentyn olaf gyda'r Welsh Not am ei wddw yn derbyn cosb gorfforol am ei \"gamwedd\". Dechreuadau Ym 1846 fe ofynnwyd cwestiynau yn San Steffan yngl\u0177n \u00e2'r gwrthryfel oedd yn digwydd yng Nghymru ar y pryd. Yn dilyn araith gan y Cymro ac aelod seneddol Coventry, William Williams, comisiynwyd adroddiad o le'r Gymraeg yn y system addysg. Daeth y defnydd o'r Welsh Not yn fwy cyffredin ar \u00f4l cyhoeddi'r adroddiad yn 1847 mewn cyfrolau glas, sef y Llyfrau Gleision enwog. Roedd yr adroddiad yn disgrifio'r Gymraeg a'i diwylliant fel anfantais i'r Cymry ac yn argymell y dylai pawb siarad Saesneg. Saesneg, yn \u00e2l Adroddiad Addysg 1847, oedd iaith \u2018dod ymlaen yn y byd\u2019, iaith dysg a diwylliant, gwyddoniaeth a pheirianneg.  Disgrifiwyd y Gymraeg gan awduron y Llyfrau Gleision fel iaith crefydd ac amaethyddiaeth a\u2019i llenyddiaeth bron yn amddifad o unrhyw waith defnyddiol a pherthnasol i\u2019r oes oedd ohoni. Roedd cryn ymryson a theimlwyd bod comisiynwyr wedi mynd y tu hwnt i'r hyn y gofynnwyd amdano mewn adrannau, gan roi sylwadau am foesau'r Cymry.Mae tystiolaeth gadarn o ddefnydd y Welsh Not yng Ngheredigion, Meirionnydd a Chaerfyrddin cyn y 1870au. Mae'n annhebyg bod hwn yn bolisi swyddogol, gan mai mewn ysgolion gwirfoddol yn bennaf mae'r dystiolaeth i'w chael. Mae Owen Morgan Edwards yn disgrifio ei brofiad o'r Welsh Not yn ysgol Llanuwchllyn yn ei gyfrol Clych Adgof.  Newid agweddau Er mwyn hyrwyddo'r iaith yn y byd addysg, sefydlwyd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn 1885. Sylfaenydd y Gymdeithas oedd Dan Isaac Davies (1839-1887), arolygydd ysgolion yn Sir Forgannwg, a chafodd gefnogaeth yr Aelod Seneddol a'r heddychwr Henry Richard (1812-1888). Cyhoeddodd Dan Isaac Davies gyfres o erthyglau, Tair miliwn o Gymry Dwy-ieithawg mewn can mlynedd, a ddadleuai y gellid sicrhau 3 miliwn o Gymry dwyieithog erbyn 1985 drwy sefydlu polisi addysg goleuedig. Llwyddodd y Gymdeithas i berswadio'r Comisiwn Brenhinol ar Addysg Elfennol i gynnwys argymhelliad a fyddai'n rhoi lle i'r Gymraeg mewn ysgolion elfennol o 1889 ymlaen, ond hyd yn oed wedi hynny nid oedd yr iaith yn cael yr un sylw \u00e2'r Saesneg yn ysgolion Cymru o bell ffordd.Dan ddylanwad Owen M Edwards, Prif Arolygydd Ysgolion Cymru o 1907 hyd 1920, hyrwyddwyd yr iaith Gymraeg mewn ysgolion cynradd, a dysgwyd iaith a llenyddiaeth Gymraeg fel pwnc yn yr ysgolion uwchradd a sefydlwyd o ganlyniad i Ddeddf 1889. Fodd bynnag, awyrgylch Seisnig a gafwyd yn yr ysgolion uwchradd hyn, hyd yn oed yn yr ardaloedd mwyaf Cymreig.  Yn 1939 sefydlodd Syr Ifan ab Owen Edwards (mab Owen M. Edwards) Ysgol Gymraeg Urdd Gobaith Cymru yn Aberystwyth gyda saith o ddisgyblion. Derbyniai\u2019r disgyblion eu gwersi i gyd yn y Gymraeg. Maes o law fe'i sefydlwyd yn ysgol swyddogol o dan awdurdod addysg lleol ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd. Bu sefydlu\u2019r ysgol yn gam pwysig yn y broses o ddatblygu addysg meithrin, addysg gynradd ac uwchradd cyfrwng Cymraeg drwy Gymru yn ystod yr ugeinfed ganrif. Dirywiodd defnydd y Welsh Not yn ystod degawdau olaf y 19eg ganrif, ond roedd yn dal i gael ei ddefnyddio mewn rhai ysgolion ymhell i mewn i'r 20g. Honnodd Susan Jones, Aelod Seneddol De Clwyd, yn 2010 bod y defnydd o\u2019r Welsh Not, gan gynnwys defnyddio'r gansen fel cosb, wedi parhau mewn rhai ysgolion yn ei hetholaeth 'mor ddiweddar \u00e2\u2019r 1930au a\u2019r 1940au'. Darllen pellach E. G. Millward, 'Yr Hen Gyfundrefn Felltigedig', Barn, Ebrill-Mai, 1980. O. M. Edwards; Clych Adgof - penodau yn hanes fy addysg (Ar Wicidestun) Cyfeiriadau","822":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad 1904 oedd y 22ain ornest yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad. Chwaraewyd chwe g\u00eam rhwng 9 Ionawr a 19 Mawrth. Ymladdwyd hi gan Loegr, Iwerddon, Yr Alban, a Chymru.  Tabl Canlyniadau Y gemau Lloegr v. Cymru Lloegr: Herbert Gamlin (Blackheath), Edgar Elliot (Sunderland), A T Brettargh (Hen Fechgyn Lerpwl), E J Vivyan (Devonport Albion), Ted Dillon (Blackheath) P S Hancock (Richmond), W V Butcher (Bryste), G H Keeton (Richmond), Vincent Cartwright (Prifysgol Rhydychen), Jumbo Milton]] (Ysgol Ramadeg Bedford), NJ Moore (Bryste), Frank Stout (Richmond) capt., Charles Joseph Newbold Prifysgol Caergrawnt), B A Hill (Blackheath), P F Hardwick (Percy Park) Cymru: Bert Winfield (Caerdydd), Teddy Morgan (Cymry Llundain), Gwyn Nicholls (Caerdydd) capt., Rhys Gabe (Llanelli), Willie Llewellyn (Casnewydd), Dicky Owen (Abertawe), Dick Jones (Abertawe), Jehoida Hodges (Casnewydd), Will Joseph (Abertawe), John William Evans (Blaina), Arthur Harding (Cymry Llundain), Alfred Brice (Aberafan), David John Thomas (Abertawe), Sam Ramsey (Treorchy), George Boots (Casnewydd)   Cymru v. Yr Alban Cymru: Bert Winfield (Caerdydd), Teddy Morgan (Cymry Llundain), Cliff Pritchard (Casnewydd), Rhys Gabe (Llanelli), Willie Llewellyn (Casnewydd) capt., Dicky Owen (Abertawe), Dick Jones (Abertawe), Jehoida Hodges (Casnewydd), Will Joseph (Abertawe), Billy O'Neill (Caerdydd), Arthur Harding (Cymry Llundain), Alfred Brice (Aberafan), Harry Vaughan Watkins (Llanelli), Edwin Thomas Maynard (Casnewydd), David Harris Davies (Neath) Yr Alban: W T Forrest (Hawick), H J Orr (Albanwyr Llundain), GE Crabbie (Edinburgh Academicals), LM MacLeod (Prifysgol Caergrawnt), JS MacDonald (Prifysgol Caeredin), AA Bissett (RIE College), E D Simson (Prifysgol Caeredin), GO Turnbull (Edinburgh Wanderers), A G Cairns (Watsonians), W E Kyle (Hawick), E J Ross (Albanwyr Llundain), Mark Coxon Morrison  (Royal HSFP) capt., W P Scott (Gorllewin yr Alban), David Bedell-Sivright (Gorllewin yr Alban), LHI Bell (Edinburgh Academicals)  Lloegr v. Iwerddon Lloegr: Herbert Gamlin (Blackheath), T Simpson (Rockcliff), A T Brettargh (Hen Fechgyn Lerpwl), E J Vivyan (Devonport Albion), Ted Dillon (Blackheath) P S Hancock (Richmond), W V Butcher (Bryste), G H Keeton (Richmond), John Daniell (Richmond) capt., Jumbo Milton (Ysgol Ramadeg Bedford), NJ Moore (Bryste), Frank Stout (Richmond), Charles Joseph Newbold Prifysgol Caergrawnt), B A Hill (Blackheath), P F Hardwick (Percy Park) Iwerddon: J Fulton (C R Gogledd yr Iwerddon), C G Robb (Prifysgol Queen's, Belffast), James Cecil Parke (Prifysgol Dulyn), Harry Corley (Wanderers) capt., Gerry Doran (Lansdowne), T T H Robinson (Wanderers), FA Kennedy (Wanderers), Jos Wallace (Wanderers), Jas Wallace (Wanderers), C E Allen (Derry), Alfred Tedford (Malone), M Ryan (Rockwell College), J Ryan (Rockwell College), F Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), R S Smyth (Prifysgol Dulyn)   Iwerddon v. Yr Alban Iwerddon: J Fulton (C R Gogledd yr Iwerddon), C G Robb (Prifysgol Queen's, Belffast), James Cecil Parke (Prifysgol Dulyn), Harry Corley (Wanderers) capt., JE Moffatt (Old Wesley), T T H Robinson (Wanderers), E D Caddell (Prifysgol Dulyn), Jos Wallace (Wanderers), Jas Wallace (Wanderers), C E Allen (Derry), Alfred Tedford (Malone), M Ryan (Rockwell College), P Healey (Limerick), F Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), GT Hamlet (Prifysgol Dulyn) Yr Alban: W T Forrest (Hawick), H J Orr (Albanwyr Llundain), Alec Boswell Timms (Caerdydd),LM MacLeod (Prifysgol Caergrawnt), JS MacDonald (Prifysgol Caeredin), Jimmy Gillespie (Edinburgh Academicals), E D Simson (Prifysgol Caeredin), J B Waters (Prifysgol Caergrawnt), A G Cairns (Watsonians), W E Kyle (Hawick), WM Milne (Glasgow Academicals), Mark Coxon Morrison  (Royal HSFP) capt., W P Scott (Gorllewin yr Alban), David Bedell-Sivright (Gorllewin yr Alban), LHI Bell (Edinburgh Academicals)   Iwerddon v. Cymru Iwerddon: MF Landers (Cork Constitution), C G Robb (Prifysgol Queen's, Belffast), James Cecil Parke (Prifysgol Dulyn), GAD Harvey (Wanderers), HB Thrift (Prifysgol Dulyn), Louis Magee (Bective Rangers), FA Kennedy (Prifysgol Dulyn), Jos Wallace (Wanderers), Henry Millar (Monkstown), C E Allen (Derry) capt., Alfred Tedford (Malone), RW Edwards (Malone), H J Knox (Prifysgol Dulyn), F Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), GT Hamlet (Prifysgol Dulyn) Cymru: Bert Winfield (Caerdydd), Teddy Morgan (Cymry Llundain), Cliff Pritchard (Casnewydd), Rhys Gabe (Llanelli), Willie Llewellyn (Casnewydd) capt., Dicky Owen (Abertawe), Dick Jones (Abertawe), Sid Bevan (Abertawe), Howell Jones (Neath), Billy O'Neill (Caerdydd), Arthur Harding (Cymry Llundain), Alfred Brice (Aberafan), Harry Vaughan Watkins (Llanelli), Edwin Thomas Maynard (Casnewydd), Charlie Pritchard (Casnewydd)   Yr Alban v. Lloegr Yr Alban: W T Forrest (Hawick), JE Crabbie (Edinburgh Academicals), Alec Boswell Timms (Caerdydd),LM MacLeod (Prifysgol Caergrawnt), JS MacDonald (Prifysgol Caeredin), Jimmy Gillespie (Edinburgh Academicals), E D Simson (Prifysgol Caeredin), J B Waters (Prifysgol Caergrawnt), A G Cairns (Watsonians), W E Kyle (Hawick), WM Milne (Glasgow Academicals), Mark Coxon Morrison  (Royal HSFP) capt., W P Scott (Gorllewin yr Alban), David Bedell-Sivright (Gorllewin yr Alban), HN Fletcher (Prifysgol Caeredin) Lloegr: Herbert Gamlin (Blackheath), T Simpson (Rockcliff), A T Brettargh (Hen Fechgyn Lerpwl), E J Vivyan (Devonport Albion), Ted Dillon (Blackheath) P S Hancock (Richmond), W V Butcher (Bryste), G H Keeton (Richmond), John Daniell (Richmond) capt., Jumbo Milton]] (Ysgol Ramadeg Bedford), NJ Moore (Bryste), Frank Stout (Richmond), Charles Joseph Newbold Prifysgol Caergrawnt), Vincent Cartwright (Blackheath), P F Hardwick (Percy Park)  Dolenni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Cyrchwyd 2021-01-31. Llyfryddiaeth Godwin, Terry (1984). The International Rugby Championship 1883-1983. Llundain: Willows Books. ISBN\u00a00-00-218060-X. Griffiths, John (1987). The Phoenix Book of International Rugby Records. Llundain: Phoenix House. ISBN\u00a00-460-07003-7. Cyfeiriadau","825":"Dechreua hanes yr Unol Daleithiau gyda Rhyfel Annibyniaeth America, a elwir hefyd y Chwyldro Americanaidd, rhwng byddin Prydain Fawr a'r 13 talaith yng Ngogledd America oedd wedi gwneud cynghrair a'i gilydd i hawlio annibyniaeth. Dechreuodd y rhyfel yn 1775, pan gymerodd y gwrthryfelwyr feddiant o lywodraeth pob un o'r tair talaith ar ddeg. Yn 1776, cyhoeddasant eu hannibyniaeth gyda Datganiad Annibyniaeth yr Unol Daleithiau. Yn 1777, llwyddodd y gwrthryfelwyr i gymeryd byddin Brydeinig yn garcharorion ym Mrwydr Saratoga, ac o ganlyniad, ymunodd Ffrainc a'r rhyfel at ochr y gwrthryfelwyr yn gynnar yn 1778. Yn dilyn buddugoliaeth llynges Ffrainc dros lynges Prydain ym Mrwydr y Chesapeake, bu raid i fyddin Brydeinig arall ildio i'r gwrthryfelwyr yn Yorktown yn 1781. Diweddwyd y rhyfel gan Gytundeb Paris yn 1783, gyda'r llywodraeth Brydeinig yn derbyn annibyniaeth yr Unol Daleithiau. Daeth George Washington, oedd wedi bod yn un o brif gadfridogion y gwrthryfelwyr yn ystod y rhyfel, yn Arlywydd cyntaf y wlad. Ymladdwyd Rhyfel Cartref America (1861 - 1865) rhwng llywodraeth yr Unol Daleithiau ac unarddeg talaith yn y de oedd yn dymuno gadael yr Unol Daleithiau. Dechreuodd y rhyfel yn dilyn etholiad Abraham Lincoln yn Arlywydd yr Unol Daleithiau yn 1861. Prif asgwrn y gynnen oedd caethwasiaeth; roedd pob un o'r taleithiau oedd yn dymuno gadael yr Undeb yn rhai lle roedd caethwasiaeth yn elfen bwysig. Tra nad oedd Lincoln wedi bygwth dileu caethwasiaeth, ystyrid ef yn elyn i'r gyfundrefn. Dewisodd y gwrthryfelwyr Jefferson Davis fel Arlywydd.  Dechreuodd yr ymladd ar 12 Ebrill, 1861, pan ymosododd y gwrthryfelwyr ar Fort Sumter yn nhalaith De Carolina. Erbyn 1862 roedd brwydro ar raddfa eang wedi datblygu, gyda niferoedd mawr yn cael eu lladd. Ym mis Medi 1862, cyhoeddodd Lincoln ryddid y caethion. Erbyn hyn roedd y de wedi darganfod cadfridogion o athrylith yn Robert E. Lee a  \"Stonewall\" Jackson, ac enillasant nifer o fuddugoliaethau dros yr Undebwyr. Lladdwyd Jackson mewn camgymeriad gan ei filwyr ei hun ym mrwydr Chancellorsville ym Mai 1863, a gorchfygwyd Lee ym Mrwydr Gettysburg yn nhalaith  Pennsylvania ym mis Gorffennaf 1863. Yn y gorllewin, cipiodd byddin dan Ulysses S. Grant Vicksburg  yn nhalaith Mississippi, a thrwy hynny enillodd yr Undebwyr reolaeth ar Afon Mississippi. Erbyn 1864 roedd y diwedd yn nesau, wrth i fanteision yr Undeb o ran poblogaeth fwy ac ecomomi gryfach ddechrau cael effaith. Bu brwydro ffyrnig rhwng Grant a Lee yn nhalaith Virginia yn ystod haf 1864 a chipiodd William Tecumseh Sherman Atlanta, Georgia. Yn 1865, ildiodd Lee ei fyddin i Grant yn Appomatox a daeth y rhyfel i ben. Rhyddhawyd y caethion i gyd.  Dyddiadau Pwysig 19 Tachwedd 1493 - Dyfodiad Christopher Columbus. 1566 - Sylfaen y gwladfa Ffrengig, Charlesfort, gan Jean Ribault. 14 Mai 1607 - Sylfaen y gladfa Jamestown. Mehefin 1675-Awst 1676 - Rhyfel Brenin Philip. 15 Awst 1620 - Ymadawiad y llong Mayflower o Southampton. 11 Tachwedd 1620 - Dyfodiad Mayflower ym Massachusetts. 16 Rhagfyr 1773 - Boston Tea Party. 4 Gorffennaf 1776 - Datganiad Annibyniaeth yr Unol Daleithiau. 3 Medi 1783 - Cytundeb Paris. 30 Ebrill 1789 - Mae George Washington yn dod Arlywydd cyntaf yr Unol Daleithiau. 18 Mehefin 1812 - Dechreuad y Rhyfel 1812. 25 Ebrill 1846 - Dechreuad y rhyfel gyda Mecsico. 12 Ebrill 1861 - Dechreuad y Rhyfel Cartref America. 9 Ebrill 1865 - Ymroddiad Robert E. Lee yn Appomatox; diwedd y rhyfel cartref. 7 Rhagfyr 1941 - Ymosodiad ar Pearl Harbor 1945-1990 - Y Rhyfel Oer 22 Tachwedd 1963 - Bradllofruddiaeth yr Arlywydd John F. Kennedy","826":"G\u0175yl ddiwylliannol bwysicaf Cymru yw Eisteddfod Genedlaethol Cymru, gyda chystadlu mewn llenyddiaeth, cerddoriaeth a drama yn elfen bwysig. Ymhlith y cystadlaethau pwysicaf mae cystadleuaeth am y Gadair am awdl, y Goron am bryddest a'r Fedal Ryddiaith am waith rhyddiaith. Ceir hefyd y Rhuban Glas i'r canwr unigol gorau a chyflwynir Medal Syr T.H. Parry-Williams er 1975 i gydnabod gwasanaeth gwirfoddol nodedig ymhlith pobl ifanc. Er 1952, trefnir a llywodraethir yr Eisteddfod gan Lys yr Eisteddfod Genedlaethol. Yn gyffredinol, bu'r niferoedd sy'n ymweld \u00e2 hi'n gostwng rhwng 1997 a 2017.  Yr Eisteddfod ddoe a heddiw Er bod traddodiad yr eisteddfod yn ganrifoedd oed, ni chynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol gyntaf tan 1861, yn Aberd\u00e2r. Daeth y gyfres flynyddol honno i ben oherwydd diffyg cyllid yn 1868. Yn 1880 sefydlwyd Cymdeithas yr Eisteddfod Genedlaethol a dan nawdd y gymdeithas hon cynhaliwyd Eisteddfod Merthyr Tudful yn 1881 a chynhaliwyd eisteddfod yn ddifwlch wedyn ar wah\u00e2n i 1914 a 1940.Roedd Iolo Morganwg wedi sefydlu Gorsedd Beirdd Ynys Prydain yn 1792. Fel y tyfodd yr Eisteddfod Genedlaethol daeth yr orsedd i'w chysylltu fwy-fwy gyda hi, gan gychwyn gydag Eisteddfod Caerfyrddin 1819, nes datblygu yn rhan o seremon\u00efau'r eisteddfod fwy neu lai fel y mae heddiw. Yr orsedd sydd yn gyfrifol am seremon\u00efau cadeirio a choroni'r beirdd yn ogystal \u00e2 chyflwyno'r Fedal Ryddiaith. Ailwampiodd yr Archdderwydd Geraint Bowen tipyn ar y seremon\u00efau, er enghraifft diddymu Seremoni'r Cymry Ar Wasgar, a dod \u00e2'r brodyr Celtaidd i mewn i rai o'r prif seremon\u00efau. Mae aelodau'r orsedd yn rhannu'n dri gr\u0175p, gyda lliw gwahanol i wisg bob un. Caiff yr Eisteddfod Genedlaethol ei chynnal bob blwyddyn yn ystod wythnos lawn gyntaf mis Awst, yn y de a'r gogledd bob yn ail. Ond ceir Seremoni'r Cyhoeddi tua 13 mis cyn yr Eisteddfod. pryd y bydd Gorsedd y Beirdd a'i chefnogwyr yn gorymdeithio drwy'r dref i Gylch yr Orsedd. Ar \u00f4l y seremoni cyflwynir rhestr o destunau'r Eisteddfod i'r Archdderwydd. Mae maes yr Eisteddfod yn mesur oddeutu 15 i 18 erw (6 i 7 ha). Ar wah\u00e2n i'r pafiliwn mawr, bydd hefyd y Babell Len, y Babell Ddawns, Pabell y Cymdeithasau, y Lle Celf; a bydd nifer o stondinau gan gymdeithasau gwirfoddol, megis yr Urdd, Merched Wawr; bydd y pleidiau gwleidyddol ar y maes hefyd a busnesau. Yn y gorffennol, roedd Saesneg yn rhan o'r gweithgareddau, a chlywid hi hyd yn oed ar lwyfan yr Eisteddfod ei hun. Nododd y cyfansoddiad newydd ym 1952 mai iaith swyddogol yr eisteddfod oedd y Gymraeg yn unig, ac roedd Cynan yn flaenllaw yn y gwaith o gadw'r eisteddfod yn uniaith Gymraeg. Ymhlith eisteddfodau eraill Cymru mae: Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd, Eisteddfod Ryngwladol Llangollen, Eisteddfod Pantyfedwen, Eisteddfod Powys ac Eisteddfod M\u00f4n. Ceir hefyd nifer o eisteddfodau llai ledled Cymru, megis Eisteddfod Pwll-glas.  Prif wobrau'r eisteddfod Rhestr o Eisteddfodau Cenedlaethol Llyfryddiaeth Alan Llwyd, Prifysgol y Werin: Hanes Eisteddfod Genedlaethol Cymru 1900-1918 (Cyhoeddiadau Barddas,  2008) Alan Llwyd, Blynyddoedd y Locustiaid: Hanes Eisteddfod Genedlaethol Cymru 1919-1936 (Cyhoeddiadau Barddas,  2007) Alan Llwyd, Y Gaer Fechan Olaf: Hanes Eisteddfod Genedlaethol Cymru 1937-1950 (Cyhoeddiadau Barddas,  2006) Gweler hefyd J. Elwyn Hughes, golygydd y Cyfansoddiadau rhwng 1985-2015 Rhestr o Archdderwyddon Rhestr ffigurau ymwelwyr \u00e2'r Eisteddfod Genedlaethol Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol yr Eisteddfod Genedlaethol Eisteddfod Genedlaethol Cymru ar Twitter Hanes dechreuadau'r Eisteddfod Genedlaethol ar wefan Amgueddfa Werin Cymru, Sain Ffagan Archifwyd 2006-03-28 yn y Peiriant Wayback.","827":"G\u0175yl ddiwylliannol bwysicaf Cymru yw Eisteddfod Genedlaethol Cymru, gyda chystadlu mewn llenyddiaeth, cerddoriaeth a drama yn elfen bwysig. Ymhlith y cystadlaethau pwysicaf mae cystadleuaeth am y Gadair am awdl, y Goron am bryddest a'r Fedal Ryddiaith am waith rhyddiaith. Ceir hefyd y Rhuban Glas i'r canwr unigol gorau a chyflwynir Medal Syr T.H. Parry-Williams er 1975 i gydnabod gwasanaeth gwirfoddol nodedig ymhlith pobl ifanc. Er 1952, trefnir a llywodraethir yr Eisteddfod gan Lys yr Eisteddfod Genedlaethol. Yn gyffredinol, bu'r niferoedd sy'n ymweld \u00e2 hi'n gostwng rhwng 1997 a 2017.  Yr Eisteddfod ddoe a heddiw Er bod traddodiad yr eisteddfod yn ganrifoedd oed, ni chynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol gyntaf tan 1861, yn Aberd\u00e2r. Daeth y gyfres flynyddol honno i ben oherwydd diffyg cyllid yn 1868. Yn 1880 sefydlwyd Cymdeithas yr Eisteddfod Genedlaethol a dan nawdd y gymdeithas hon cynhaliwyd Eisteddfod Merthyr Tudful yn 1881 a chynhaliwyd eisteddfod yn ddifwlch wedyn ar wah\u00e2n i 1914 a 1940.Roedd Iolo Morganwg wedi sefydlu Gorsedd Beirdd Ynys Prydain yn 1792. Fel y tyfodd yr Eisteddfod Genedlaethol daeth yr orsedd i'w chysylltu fwy-fwy gyda hi, gan gychwyn gydag Eisteddfod Caerfyrddin 1819, nes datblygu yn rhan o seremon\u00efau'r eisteddfod fwy neu lai fel y mae heddiw. Yr orsedd sydd yn gyfrifol am seremon\u00efau cadeirio a choroni'r beirdd yn ogystal \u00e2 chyflwyno'r Fedal Ryddiaith. Ailwampiodd yr Archdderwydd Geraint Bowen tipyn ar y seremon\u00efau, er enghraifft diddymu Seremoni'r Cymry Ar Wasgar, a dod \u00e2'r brodyr Celtaidd i mewn i rai o'r prif seremon\u00efau. Mae aelodau'r orsedd yn rhannu'n dri gr\u0175p, gyda lliw gwahanol i wisg bob un. Caiff yr Eisteddfod Genedlaethol ei chynnal bob blwyddyn yn ystod wythnos lawn gyntaf mis Awst, yn y de a'r gogledd bob yn ail. Ond ceir Seremoni'r Cyhoeddi tua 13 mis cyn yr Eisteddfod. pryd y bydd Gorsedd y Beirdd a'i chefnogwyr yn gorymdeithio drwy'r dref i Gylch yr Orsedd. Ar \u00f4l y seremoni cyflwynir rhestr o destunau'r Eisteddfod i'r Archdderwydd. Mae maes yr Eisteddfod yn mesur oddeutu 15 i 18 erw (6 i 7 ha). Ar wah\u00e2n i'r pafiliwn mawr, bydd hefyd y Babell Len, y Babell Ddawns, Pabell y Cymdeithasau, y Lle Celf; a bydd nifer o stondinau gan gymdeithasau gwirfoddol, megis yr Urdd, Merched Wawr; bydd y pleidiau gwleidyddol ar y maes hefyd a busnesau. Yn y gorffennol, roedd Saesneg yn rhan o'r gweithgareddau, a chlywid hi hyd yn oed ar lwyfan yr Eisteddfod ei hun. Nododd y cyfansoddiad newydd ym 1952 mai iaith swyddogol yr eisteddfod oedd y Gymraeg yn unig, ac roedd Cynan yn flaenllaw yn y gwaith o gadw'r eisteddfod yn uniaith Gymraeg. Ymhlith eisteddfodau eraill Cymru mae: Eisteddfod Genedlaethol yr Urdd, Eisteddfod Ryngwladol Llangollen, Eisteddfod Pantyfedwen, Eisteddfod Powys ac Eisteddfod M\u00f4n. Ceir hefyd nifer o eisteddfodau llai ledled Cymru, megis Eisteddfod Pwll-glas.  Prif wobrau'r eisteddfod Rhestr o Eisteddfodau Cenedlaethol Llyfryddiaeth Alan Llwyd, Prifysgol y Werin: Hanes Eisteddfod Genedlaethol Cymru 1900-1918 (Cyhoeddiadau Barddas,  2008) Alan Llwyd, Blynyddoedd y Locustiaid: Hanes Eisteddfod Genedlaethol Cymru 1919-1936 (Cyhoeddiadau Barddas,  2007) Alan Llwyd, Y Gaer Fechan Olaf: Hanes Eisteddfod Genedlaethol Cymru 1937-1950 (Cyhoeddiadau Barddas,  2006) Gweler hefyd J. Elwyn Hughes, golygydd y Cyfansoddiadau rhwng 1985-2015 Rhestr o Archdderwyddon Rhestr ffigurau ymwelwyr \u00e2'r Eisteddfod Genedlaethol Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol yr Eisteddfod Genedlaethol Eisteddfod Genedlaethol Cymru ar Twitter Hanes dechreuadau'r Eisteddfod Genedlaethol ar wefan Amgueddfa Werin Cymru, Sain Ffagan Archifwyd 2006-03-28 yn y Peiriant Wayback.","829":"Iaith Semitaidd yw'r Arabeg (\u0627\u0644\u0639\u064e\u0631\u064e\u0628\u0650\u064a\u0629\u064f), gan ddeillio o Arabeg Glasurol yn y 6g. Fel ieithoedd Semitaidd eraill  (heblaw Malteg), ysgrifennir Arabeg o'r dde i'r chwith. Arabeg yw iaith y Coran, llyfr sanctaidd y Mwslimiaid. Caiff ei siarad ar draws Gogledd Affrica a'r Dwyrain Canol hyd at Irac ac ynysoedd y Maldif a hi yw chweched iaith y byd yn nhermau nifer ei siaradwyr os ystyriwn hi fel un iaith yn hytrach na chasgliad o dafodieithoedd.Heddiw, yr unig ffurf safonol o Arabeg yw Arabeg Modern Safonol a elwir weithiau'n Arabeg Lenyddol.Mae'r geiriau Cymraeg alcali, alcemeg, alcof, alcohol, algebra, candi, lemon, sebon a soffa yn dod o'r Arabeg.  Yr wyddor Arabeg Ysgrifennir yr wyddor Arabeg o'r dde i'r chwith. Rhennir y llythrennau yn ddau fath: y rhai sydd yn cysylltu ar y naill ochr a'r llall, a'r rhai sydd yn cysylltu \u00e2'r llythyren flaenorol yn unig. Yn y dosbarth cyntaf mae ffurf flaen, canol, olaf, ac annibynnol i bob llythyren; yn yr ail ddosbarth mae ffurf olaf ac annibynnol yn unig.  Ffonoleg Mae ynganiad Arabeg yn amrywio o wlad i wlad ac o ardal i ardal, yn enwedig o ran llafariaid.  Cytseiniaid Dyma'r cytseiniaid a ddefnyddir mewn Arabeg safonol, gan ddefnyddio'r Gwyddor Seinegol Ryngwladol  Gramadeg Trefn arferol y frawddeg Arabeg yw VSO (Berf - Goddrych - Gwrthrych), fel yn y Gymraeg. Mae llawer o eiriau Arabeg a ieithoedd semitaidd eraill wedi eu ffurfio ar sail gwreiddyn semitaidd, tair cytsain fel arfer. Gall un gwraidd greu nifer fawr o eiriau cysylltiedig, er enghraifft gyda'r gwraidd k - t - b:  \u0643\u064e\u062a\u064e\u0628\u0652\u062a\u064f katabtu 'Ysgrifenais' \u0643\u064e\u062a\u064e\u0651\u0628\u0652\u062a\u064f kattabtu 'Gofynais i rywbeth gael ei ysgrifennu' \u0643\u064e\u0627\u062a\u064e\u0628\u0652\u062a\u064f k\u0101tabtu 'B\u00fbm yn llythyru' \u0623\u064e\u0643\u0652\u062a\u064e\u0628\u0652\u062a\u064f 'aktabtu 'Cop\u00efais' \u0627\u0650\u0643\u0652\u062a\u064e\u062a\u064e\u0628\u0652\u062a\u064f iktatabtu 'Tanysgrifiais' \u062a\u064e\u0643\u064e\u0627\u062a\u064e\u0628\u0652\u0646\u064e\u0627 tak\u0101tabn\u0101 'Buon ni'n llythyru \u00e2'n gilydd' \u0623\u064e\u0643\u0652\u062a\u064f\u0628\u064f 'aktubu 'Dw i'n ysgrifennu' \u0623\u064f\u0643\u064e\u062a\u0650\u0651\u0628\u064f 'ukattibu 'Dw i'n gofyn i rywbeth gael ei ysgrifennu' \u0623\u064f\u0643\u064e\u0627\u062a\u0650\u0628\u064f 'uk\u0101tibu 'Dw i'n llythyru' \u0623\u064f\u0643\u0652\u062a\u0650\u0628\u064f 'uktibu 'Dw i'n cop\u00efo' \u0623\u064e\u0643\u0652\u062a\u064e\u062a\u0650\u0628\u064f 'aktatibu 'Dw i'n tanysgrifio' \u0646\u064e\u062a\u064e\u0643\u064e\u062a\u0650\u0628\u064f natak\u0101tabu 'Dan ni'n llythyru \u00e2'n gilydd' \u0643\u064f\u062a\u0650\u0628\u064e kutiba 'Ysgrifenwyd' \u0623\u064f\u0643\u0652\u062a\u0650\u0628\u064e 'uktiba 'Cop\u00efwyd' \u0645\u064e\u0643\u0652\u062a\u064f\u0648\u0628\u064c makt\u016bbun 'Ysgrifenedig' \u0645\u064f\u0643\u0652\u062a\u064e\u0628\u064c muktabun 'Cop\u00efedig' \u0643\u0650\u062a\u064e\u0627\u0628\u064c kit\u0101bun 'llyfr' \u0643\u064f\u062a\u064f\u0628\u064c kutubun 'llyfrau' \u0643\u064e\u0627\u062a\u0650\u0628\u064c k\u0101tibun 'awdur' \u0643\u064f\u062a\u064e\u0651\u0627\u0628\u064c kutt\u0101bun 'awduron' \u0645\u064e\u0643\u0652\u062a\u064e\u0628\u064c maktabun 'desg, swyddfa' \u0645\u064e\u0643\u0652\u062a\u064e\u0628\u064e\u0629\u064c maktabatun 'llyfrgell, siop lyfrau' ac ati. Ieithoedd neu Dafodieithoedd Mae cymaint o amrywiaeth rhwng gwahanol fathau o Arabeg fod rhai ieithyddion yn eu hystyried yn ieithoedd ar wah\u00e2n. Er hynny, o ran yr iaith ysgrifenedig, defnyddir Arabeg Modern Safonol yn gyffredinol, ac Arabeg y Cor\u00e2n trwy'r byd i gyd.  Grwpiau Tafodieithol Arabeg yr Aifft (oddeutu 55 miliwn o siaradwyr) Arabeg y Lefant (tua 21 miliwn o siaradwyr) yn Libanus, Syria, Gwlad Iorddonen, Palesteina, Cyprus, a Thwrci. Arabeg y Maghreb, neu \"Darija\" (oddeutu 70 miliwn o siaradwyr) ym Moroco, Algeria, Tiwnisia, a Libia. Mae perthynas agos gyda'r iaith Falteg hefyd. Arabeg Irac (oddeutu 32 miliwn o siaradwyr yn Irac, gyda rhagor yn nwyrain Syria a de-orllewin Iran). Arabeg Kh\u016bzest\u0101n yn Iran Arabeg Khorosan yn Iran Arabeg Swdan (tua 17 miliwn o siaradwyr yn Swdan a de'r Aifft) Arabeg Juba yn Ne Swdan ac yn rhannau deheuol Swdan Arabeg y Gwlff (oddeutu 4 miliwn o siaradwyr), yn Coweit, Bahrain, rhannau o Oman, arfordir dwyreiniol Sawdi Arabia a rhannau o'r Emiradau Arabaidd Unedig a Qatar, yn ogystal a Bushehr a Hormozgan yn Iran. Arabeg Oman, a siaradir yng nghanolbarth y wlad. Arabeg Hadhramaut (oddeutu 8 miliwn o siaradwyr) yn Hadhramaut ac ar wasgar. Arabeg Iemen (oddeutu 15 miliwn o siaradwyr yn Iemen a de Sawdi Arabia). Mae'n debyg i Arabeg y Gwlff. Arabeb Najd neu Bedawi (10 miliwn o siaradwyr). Yn ogystal \u00e2'r siaradwyr yn Sawdi Arabia, dyma iaith mwyafrif dinasyddion Qatar Arabeg Hijaz (6 miliwn o siaradwyr), gorllewin Sawdi Arabia Arabeg y Sahara, a siaradir yn rhannau o Algeria, Niger a Mali Arabeg Baharna (600,000 o siaradwyr), ymysg y Sh\u00efa yn Bahrain a Qatif, a rhywfaint yn Oman. Mae'n wahanol i Arabeg y Gwlff mewn sawl ffordd. Iddew-Arabeg, neu Q\u04d9ltu. Wrth i Iddewon mudo i Israel, lleihaodd defnydd Iddew-Arabeg rhannau eraill o'r byd Arabeg ei iaith, ac mae bellach dan fygythiad. Arabeg Tsiad (hefyd yn rhannau o Swdan, De Swdan, Gweriniaeth Canolbarth Affrica, Niger, Nigeria a Camer\u0175n) Arabeg Canolbarth Asia, dan fygythiad yn Wsbecistan, Tajicistan ac Affganistan. Ymadroddion Cyffredin Trawsgrifiad Arabeg yn yr wyddor Ladin.   \u0639\u0631\u0628\u064a\u0629\u00a0: Arabiyya\u00a0: Arabeg \u0648\u064a\u0644\u0632\u064a : wailzi\u00a0: Cymraeg \u0644\u063a\u0629 \u0628\u0644\u0627\u062f \u0627\u0644\u063a\u0627\u0644 : lwghat bil\u00e2d 'al-gh\u00e2l\u00a0: Iaith Cymru \u0625\u0646\u0643\u0644\u064a\u0632\u064a : 'inglizi\u00a0: Saesneg ! \u0645\u0631\u062d\u0628\u0627 : marHaban!\u00a0: Helo! ! \u0644\u0627 \u0628\u0623\u0633 : la ba's!\u00a0: Ddim yn ddrwg! (\"la ba's?\" yw'r ffordd arferol o ddweud \"Helo!\" neu \"Shwmae!\" yn anffurfiol. Atebir gyda \"la ba's!\".) ! (\u0639\u0644\u064a\u0643\u0645)\u0627\u0644\u0633\u0644\u0627\u0645 : 'as-salam (Alaicwm)!\u00a0: Heddwch (arnoch chi)! ! \u0648\u0639\u0644\u064a\u0643\u0645 \u0627\u0644\u0633\u0644\u0627\u0645 : wa Alaicwm, 'as-salam!\u00a0: Ac i chwithau, heddwch! \u0643\u064a\u0641 \u0627\u0644\u062d\u0627\u0644 : caiff 'al-h\u00e2l?\u00a0: Sut mae? ! \u0628\u062e\u064a\u0631\u060c \u0627\u0644\u062d\u0645\u062f \u0644\u0644\u0647 : bi-chair, 'al-Hamdw-li-lah!\u00a0: Yn dda, diolch i Dduw! ! \u0635\u0628\u0627\u062d \u0627\u0644\u062e\u064a\u0631 : SabaH 'al-chair!\u00a0: Bore\/P'nawn da! ! \u0645\u0633\u0627\u0621 \u0627\u0644\u062e\u064a\u0631 : masa' 'al-chair!\u00a0: Noswaith dda! ! \u0623\u0647\u0644\u0627 \u0648\u0633\u0647\u0644\u0627 : 'ahl\u00e2n wa-sahl\u00e2n!\u00a0: Croeso! ! \u062a\u0635\u0628\u062d \u0639\u0644\u0649 \u062e\u064a\u0631 : tySbiH Al\u00e2 chair!\u00a0: Nos da! ! \u0644\u064a\u0644\u0629 \u0633\u0639\u064a\u062f\u0629 : laila sAida!\u00a0: Nos da! ! \u0645\u0639 \u0627\u0644\u0633\u0644\u0627\u0645\u0629 : mA-s-salama!\u00a0: Da boch chi! ! \u0625\u0644\u0649 \u0627\u0644\u0644\u0642\u0627\u0621 : 'il\u00e2-l-iga'!\u00a0: Hwyl fawr! ! \u0633\u0644\u0627\u0645 : salam!\u00a0: Heddwch! ( \"salam!\" yw'r ffordd arferol o ddweud \"Hwyl (fawr)!\". Gellir defnyddio \"salam!\" i ddweud \"Helo!\" hefyd. ! \u0639\u0641\u0648\u0627 : Affw\u00e2n!\u00a0: Esgusodwch fi! \/ Da chi! ! \u0645\u0646 \u0641\u0636\u0644\u0643 : min ffaDlac!\u00a0: Os gwelwch chi'n dda! ! (\u062c\u0632\u064a\u0644\u0627) \u0634\u0643\u0631\u0627 : shwcran (jaz\u00eelan)!\u00a0: Diolch (yn fawr)! ! \u0644\u0627\u060c \u0634\u0643\u0631\u0627 : la' shwcran\u00a0: Dim diolch ! \u0622\u0633\u0641 : 'asiff!\u00a0: mae'n flin gen i! \u0646\u0639\u0645 : nAm\u00a0: \u00efe \/ do \/ oes, etc. \ufefb : la'\u00a0: nage \/ naddo \/ nag oes, etc. ! \u0628\u0635\u062d\u062a\u0643 : bi-SiHat-ac!\u00a0: Iechyd da! ! \u0627\u0644\u062d\u0645\u062f \u0644\u0644\u0647 : 'al-Hamdw-li-lah!\u00a0: Diolch i Dduw! ! \u0625\u0646 \u0634\u0627\u0621 \u0627\u0644\u0644\u0647 : 'in sha'-l-lah!\u00a0: Os bydd Duw yn gytun! \/ Yn obeithiol! Cyfeiriadau","830":"Iaith Semitaidd yw'r Arabeg (\u0627\u0644\u0639\u064e\u0631\u064e\u0628\u0650\u064a\u0629\u064f), gan ddeillio o Arabeg Glasurol yn y 6g. Fel ieithoedd Semitaidd eraill  (heblaw Malteg), ysgrifennir Arabeg o'r dde i'r chwith. Arabeg yw iaith y Coran, llyfr sanctaidd y Mwslimiaid. Caiff ei siarad ar draws Gogledd Affrica a'r Dwyrain Canol hyd at Irac ac ynysoedd y Maldif a hi yw chweched iaith y byd yn nhermau nifer ei siaradwyr os ystyriwn hi fel un iaith yn hytrach na chasgliad o dafodieithoedd.Heddiw, yr unig ffurf safonol o Arabeg yw Arabeg Modern Safonol a elwir weithiau'n Arabeg Lenyddol.Mae'r geiriau Cymraeg alcali, alcemeg, alcof, alcohol, algebra, candi, lemon, sebon a soffa yn dod o'r Arabeg.  Yr wyddor Arabeg Ysgrifennir yr wyddor Arabeg o'r dde i'r chwith. Rhennir y llythrennau yn ddau fath: y rhai sydd yn cysylltu ar y naill ochr a'r llall, a'r rhai sydd yn cysylltu \u00e2'r llythyren flaenorol yn unig. Yn y dosbarth cyntaf mae ffurf flaen, canol, olaf, ac annibynnol i bob llythyren; yn yr ail ddosbarth mae ffurf olaf ac annibynnol yn unig.  Ffonoleg Mae ynganiad Arabeg yn amrywio o wlad i wlad ac o ardal i ardal, yn enwedig o ran llafariaid.  Cytseiniaid Dyma'r cytseiniaid a ddefnyddir mewn Arabeg safonol, gan ddefnyddio'r Gwyddor Seinegol Ryngwladol  Gramadeg Trefn arferol y frawddeg Arabeg yw VSO (Berf - Goddrych - Gwrthrych), fel yn y Gymraeg. Mae llawer o eiriau Arabeg a ieithoedd semitaidd eraill wedi eu ffurfio ar sail gwreiddyn semitaidd, tair cytsain fel arfer. Gall un gwraidd greu nifer fawr o eiriau cysylltiedig, er enghraifft gyda'r gwraidd k - t - b:  \u0643\u064e\u062a\u064e\u0628\u0652\u062a\u064f katabtu 'Ysgrifenais' \u0643\u064e\u062a\u064e\u0651\u0628\u0652\u062a\u064f kattabtu 'Gofynais i rywbeth gael ei ysgrifennu' \u0643\u064e\u0627\u062a\u064e\u0628\u0652\u062a\u064f k\u0101tabtu 'B\u00fbm yn llythyru' \u0623\u064e\u0643\u0652\u062a\u064e\u0628\u0652\u062a\u064f 'aktabtu 'Cop\u00efais' \u0627\u0650\u0643\u0652\u062a\u064e\u062a\u064e\u0628\u0652\u062a\u064f iktatabtu 'Tanysgrifiais' \u062a\u064e\u0643\u064e\u0627\u062a\u064e\u0628\u0652\u0646\u064e\u0627 tak\u0101tabn\u0101 'Buon ni'n llythyru \u00e2'n gilydd' \u0623\u064e\u0643\u0652\u062a\u064f\u0628\u064f 'aktubu 'Dw i'n ysgrifennu' \u0623\u064f\u0643\u064e\u062a\u0650\u0651\u0628\u064f 'ukattibu 'Dw i'n gofyn i rywbeth gael ei ysgrifennu' \u0623\u064f\u0643\u064e\u0627\u062a\u0650\u0628\u064f 'uk\u0101tibu 'Dw i'n llythyru' \u0623\u064f\u0643\u0652\u062a\u0650\u0628\u064f 'uktibu 'Dw i'n cop\u00efo' \u0623\u064e\u0643\u0652\u062a\u064e\u062a\u0650\u0628\u064f 'aktatibu 'Dw i'n tanysgrifio' \u0646\u064e\u062a\u064e\u0643\u064e\u062a\u0650\u0628\u064f natak\u0101tabu 'Dan ni'n llythyru \u00e2'n gilydd' \u0643\u064f\u062a\u0650\u0628\u064e kutiba 'Ysgrifenwyd' \u0623\u064f\u0643\u0652\u062a\u0650\u0628\u064e 'uktiba 'Cop\u00efwyd' \u0645\u064e\u0643\u0652\u062a\u064f\u0648\u0628\u064c makt\u016bbun 'Ysgrifenedig' \u0645\u064f\u0643\u0652\u062a\u064e\u0628\u064c muktabun 'Cop\u00efedig' \u0643\u0650\u062a\u064e\u0627\u0628\u064c kit\u0101bun 'llyfr' \u0643\u064f\u062a\u064f\u0628\u064c kutubun 'llyfrau' \u0643\u064e\u0627\u062a\u0650\u0628\u064c k\u0101tibun 'awdur' \u0643\u064f\u062a\u064e\u0651\u0627\u0628\u064c kutt\u0101bun 'awduron' \u0645\u064e\u0643\u0652\u062a\u064e\u0628\u064c maktabun 'desg, swyddfa' \u0645\u064e\u0643\u0652\u062a\u064e\u0628\u064e\u0629\u064c maktabatun 'llyfrgell, siop lyfrau' ac ati. Ieithoedd neu Dafodieithoedd Mae cymaint o amrywiaeth rhwng gwahanol fathau o Arabeg fod rhai ieithyddion yn eu hystyried yn ieithoedd ar wah\u00e2n. Er hynny, o ran yr iaith ysgrifenedig, defnyddir Arabeg Modern Safonol yn gyffredinol, ac Arabeg y Cor\u00e2n trwy'r byd i gyd.  Grwpiau Tafodieithol Arabeg yr Aifft (oddeutu 55 miliwn o siaradwyr) Arabeg y Lefant (tua 21 miliwn o siaradwyr) yn Libanus, Syria, Gwlad Iorddonen, Palesteina, Cyprus, a Thwrci. Arabeg y Maghreb, neu \"Darija\" (oddeutu 70 miliwn o siaradwyr) ym Moroco, Algeria, Tiwnisia, a Libia. Mae perthynas agos gyda'r iaith Falteg hefyd. Arabeg Irac (oddeutu 32 miliwn o siaradwyr yn Irac, gyda rhagor yn nwyrain Syria a de-orllewin Iran). Arabeg Kh\u016bzest\u0101n yn Iran Arabeg Khorosan yn Iran Arabeg Swdan (tua 17 miliwn o siaradwyr yn Swdan a de'r Aifft) Arabeg Juba yn Ne Swdan ac yn rhannau deheuol Swdan Arabeg y Gwlff (oddeutu 4 miliwn o siaradwyr), yn Coweit, Bahrain, rhannau o Oman, arfordir dwyreiniol Sawdi Arabia a rhannau o'r Emiradau Arabaidd Unedig a Qatar, yn ogystal a Bushehr a Hormozgan yn Iran. Arabeg Oman, a siaradir yng nghanolbarth y wlad. Arabeg Hadhramaut (oddeutu 8 miliwn o siaradwyr) yn Hadhramaut ac ar wasgar. Arabeg Iemen (oddeutu 15 miliwn o siaradwyr yn Iemen a de Sawdi Arabia). Mae'n debyg i Arabeg y Gwlff. Arabeb Najd neu Bedawi (10 miliwn o siaradwyr). Yn ogystal \u00e2'r siaradwyr yn Sawdi Arabia, dyma iaith mwyafrif dinasyddion Qatar Arabeg Hijaz (6 miliwn o siaradwyr), gorllewin Sawdi Arabia Arabeg y Sahara, a siaradir yn rhannau o Algeria, Niger a Mali Arabeg Baharna (600,000 o siaradwyr), ymysg y Sh\u00efa yn Bahrain a Qatif, a rhywfaint yn Oman. Mae'n wahanol i Arabeg y Gwlff mewn sawl ffordd. Iddew-Arabeg, neu Q\u04d9ltu. Wrth i Iddewon mudo i Israel, lleihaodd defnydd Iddew-Arabeg rhannau eraill o'r byd Arabeg ei iaith, ac mae bellach dan fygythiad. Arabeg Tsiad (hefyd yn rhannau o Swdan, De Swdan, Gweriniaeth Canolbarth Affrica, Niger, Nigeria a Camer\u0175n) Arabeg Canolbarth Asia, dan fygythiad yn Wsbecistan, Tajicistan ac Affganistan. Ymadroddion Cyffredin Trawsgrifiad Arabeg yn yr wyddor Ladin.   \u0639\u0631\u0628\u064a\u0629\u00a0: Arabiyya\u00a0: Arabeg \u0648\u064a\u0644\u0632\u064a : wailzi\u00a0: Cymraeg \u0644\u063a\u0629 \u0628\u0644\u0627\u062f \u0627\u0644\u063a\u0627\u0644 : lwghat bil\u00e2d 'al-gh\u00e2l\u00a0: Iaith Cymru \u0625\u0646\u0643\u0644\u064a\u0632\u064a : 'inglizi\u00a0: Saesneg ! \u0645\u0631\u062d\u0628\u0627 : marHaban!\u00a0: Helo! ! \u0644\u0627 \u0628\u0623\u0633 : la ba's!\u00a0: Ddim yn ddrwg! (\"la ba's?\" yw'r ffordd arferol o ddweud \"Helo!\" neu \"Shwmae!\" yn anffurfiol. Atebir gyda \"la ba's!\".) ! (\u0639\u0644\u064a\u0643\u0645)\u0627\u0644\u0633\u0644\u0627\u0645 : 'as-salam (Alaicwm)!\u00a0: Heddwch (arnoch chi)! ! \u0648\u0639\u0644\u064a\u0643\u0645 \u0627\u0644\u0633\u0644\u0627\u0645 : wa Alaicwm, 'as-salam!\u00a0: Ac i chwithau, heddwch! \u0643\u064a\u0641 \u0627\u0644\u062d\u0627\u0644 : caiff 'al-h\u00e2l?\u00a0: Sut mae? ! \u0628\u062e\u064a\u0631\u060c \u0627\u0644\u062d\u0645\u062f \u0644\u0644\u0647 : bi-chair, 'al-Hamdw-li-lah!\u00a0: Yn dda, diolch i Dduw! ! \u0635\u0628\u0627\u062d \u0627\u0644\u062e\u064a\u0631 : SabaH 'al-chair!\u00a0: Bore\/P'nawn da! ! \u0645\u0633\u0627\u0621 \u0627\u0644\u062e\u064a\u0631 : masa' 'al-chair!\u00a0: Noswaith dda! ! \u0623\u0647\u0644\u0627 \u0648\u0633\u0647\u0644\u0627 : 'ahl\u00e2n wa-sahl\u00e2n!\u00a0: Croeso! ! \u062a\u0635\u0628\u062d \u0639\u0644\u0649 \u062e\u064a\u0631 : tySbiH Al\u00e2 chair!\u00a0: Nos da! ! \u0644\u064a\u0644\u0629 \u0633\u0639\u064a\u062f\u0629 : laila sAida!\u00a0: Nos da! ! \u0645\u0639 \u0627\u0644\u0633\u0644\u0627\u0645\u0629 : mA-s-salama!\u00a0: Da boch chi! ! \u0625\u0644\u0649 \u0627\u0644\u0644\u0642\u0627\u0621 : 'il\u00e2-l-iga'!\u00a0: Hwyl fawr! ! \u0633\u0644\u0627\u0645 : salam!\u00a0: Heddwch! ( \"salam!\" yw'r ffordd arferol o ddweud \"Hwyl (fawr)!\". Gellir defnyddio \"salam!\" i ddweud \"Helo!\" hefyd. ! \u0639\u0641\u0648\u0627 : Affw\u00e2n!\u00a0: Esgusodwch fi! \/ Da chi! ! \u0645\u0646 \u0641\u0636\u0644\u0643 : min ffaDlac!\u00a0: Os gwelwch chi'n dda! ! (\u062c\u0632\u064a\u0644\u0627) \u0634\u0643\u0631\u0627 : shwcran (jaz\u00eelan)!\u00a0: Diolch (yn fawr)! ! \u0644\u0627\u060c \u0634\u0643\u0631\u0627 : la' shwcran\u00a0: Dim diolch ! \u0622\u0633\u0641 : 'asiff!\u00a0: mae'n flin gen i! \u0646\u0639\u0645 : nAm\u00a0: \u00efe \/ do \/ oes, etc. \ufefb : la'\u00a0: nage \/ naddo \/ nag oes, etc. ! \u0628\u0635\u062d\u062a\u0643 : bi-SiHat-ac!\u00a0: Iechyd da! ! \u0627\u0644\u062d\u0645\u062f \u0644\u0644\u0647 : 'al-Hamdw-li-lah!\u00a0: Diolch i Dduw! ! \u0625\u0646 \u0634\u0627\u0621 \u0627\u0644\u0644\u0647 : 'in sha'-l-lah!\u00a0: Os bydd Duw yn gytun! \/ Yn obeithiol! Cyfeiriadau","831":"Iaith Semitaidd yw'r Arabeg (\u0627\u0644\u0639\u064e\u0631\u064e\u0628\u0650\u064a\u0629\u064f), gan ddeillio o Arabeg Glasurol yn y 6g. Fel ieithoedd Semitaidd eraill  (heblaw Malteg), ysgrifennir Arabeg o'r dde i'r chwith. Arabeg yw iaith y Coran, llyfr sanctaidd y Mwslimiaid. Caiff ei siarad ar draws Gogledd Affrica a'r Dwyrain Canol hyd at Irac ac ynysoedd y Maldif a hi yw chweched iaith y byd yn nhermau nifer ei siaradwyr os ystyriwn hi fel un iaith yn hytrach na chasgliad o dafodieithoedd.Heddiw, yr unig ffurf safonol o Arabeg yw Arabeg Modern Safonol a elwir weithiau'n Arabeg Lenyddol.Mae'r geiriau Cymraeg alcali, alcemeg, alcof, alcohol, algebra, candi, lemon, sebon a soffa yn dod o'r Arabeg.  Yr wyddor Arabeg Ysgrifennir yr wyddor Arabeg o'r dde i'r chwith. Rhennir y llythrennau yn ddau fath: y rhai sydd yn cysylltu ar y naill ochr a'r llall, a'r rhai sydd yn cysylltu \u00e2'r llythyren flaenorol yn unig. Yn y dosbarth cyntaf mae ffurf flaen, canol, olaf, ac annibynnol i bob llythyren; yn yr ail ddosbarth mae ffurf olaf ac annibynnol yn unig.  Ffonoleg Mae ynganiad Arabeg yn amrywio o wlad i wlad ac o ardal i ardal, yn enwedig o ran llafariaid.  Cytseiniaid Dyma'r cytseiniaid a ddefnyddir mewn Arabeg safonol, gan ddefnyddio'r Gwyddor Seinegol Ryngwladol  Gramadeg Trefn arferol y frawddeg Arabeg yw VSO (Berf - Goddrych - Gwrthrych), fel yn y Gymraeg. Mae llawer o eiriau Arabeg a ieithoedd semitaidd eraill wedi eu ffurfio ar sail gwreiddyn semitaidd, tair cytsain fel arfer. Gall un gwraidd greu nifer fawr o eiriau cysylltiedig, er enghraifft gyda'r gwraidd k - t - b:  \u0643\u064e\u062a\u064e\u0628\u0652\u062a\u064f katabtu 'Ysgrifenais' \u0643\u064e\u062a\u064e\u0651\u0628\u0652\u062a\u064f kattabtu 'Gofynais i rywbeth gael ei ysgrifennu' \u0643\u064e\u0627\u062a\u064e\u0628\u0652\u062a\u064f k\u0101tabtu 'B\u00fbm yn llythyru' \u0623\u064e\u0643\u0652\u062a\u064e\u0628\u0652\u062a\u064f 'aktabtu 'Cop\u00efais' \u0627\u0650\u0643\u0652\u062a\u064e\u062a\u064e\u0628\u0652\u062a\u064f iktatabtu 'Tanysgrifiais' \u062a\u064e\u0643\u064e\u0627\u062a\u064e\u0628\u0652\u0646\u064e\u0627 tak\u0101tabn\u0101 'Buon ni'n llythyru \u00e2'n gilydd' \u0623\u064e\u0643\u0652\u062a\u064f\u0628\u064f 'aktubu 'Dw i'n ysgrifennu' \u0623\u064f\u0643\u064e\u062a\u0650\u0651\u0628\u064f 'ukattibu 'Dw i'n gofyn i rywbeth gael ei ysgrifennu' \u0623\u064f\u0643\u064e\u0627\u062a\u0650\u0628\u064f 'uk\u0101tibu 'Dw i'n llythyru' \u0623\u064f\u0643\u0652\u062a\u0650\u0628\u064f 'uktibu 'Dw i'n cop\u00efo' \u0623\u064e\u0643\u0652\u062a\u064e\u062a\u0650\u0628\u064f 'aktatibu 'Dw i'n tanysgrifio' \u0646\u064e\u062a\u064e\u0643\u064e\u062a\u0650\u0628\u064f natak\u0101tabu 'Dan ni'n llythyru \u00e2'n gilydd' \u0643\u064f\u062a\u0650\u0628\u064e kutiba 'Ysgrifenwyd' \u0623\u064f\u0643\u0652\u062a\u0650\u0628\u064e 'uktiba 'Cop\u00efwyd' \u0645\u064e\u0643\u0652\u062a\u064f\u0648\u0628\u064c makt\u016bbun 'Ysgrifenedig' \u0645\u064f\u0643\u0652\u062a\u064e\u0628\u064c muktabun 'Cop\u00efedig' \u0643\u0650\u062a\u064e\u0627\u0628\u064c kit\u0101bun 'llyfr' \u0643\u064f\u062a\u064f\u0628\u064c kutubun 'llyfrau' \u0643\u064e\u0627\u062a\u0650\u0628\u064c k\u0101tibun 'awdur' \u0643\u064f\u062a\u064e\u0651\u0627\u0628\u064c kutt\u0101bun 'awduron' \u0645\u064e\u0643\u0652\u062a\u064e\u0628\u064c maktabun 'desg, swyddfa' \u0645\u064e\u0643\u0652\u062a\u064e\u0628\u064e\u0629\u064c maktabatun 'llyfrgell, siop lyfrau' ac ati. Ieithoedd neu Dafodieithoedd Mae cymaint o amrywiaeth rhwng gwahanol fathau o Arabeg fod rhai ieithyddion yn eu hystyried yn ieithoedd ar wah\u00e2n. Er hynny, o ran yr iaith ysgrifenedig, defnyddir Arabeg Modern Safonol yn gyffredinol, ac Arabeg y Cor\u00e2n trwy'r byd i gyd.  Grwpiau Tafodieithol Arabeg yr Aifft (oddeutu 55 miliwn o siaradwyr) Arabeg y Lefant (tua 21 miliwn o siaradwyr) yn Libanus, Syria, Gwlad Iorddonen, Palesteina, Cyprus, a Thwrci. Arabeg y Maghreb, neu \"Darija\" (oddeutu 70 miliwn o siaradwyr) ym Moroco, Algeria, Tiwnisia, a Libia. Mae perthynas agos gyda'r iaith Falteg hefyd. Arabeg Irac (oddeutu 32 miliwn o siaradwyr yn Irac, gyda rhagor yn nwyrain Syria a de-orllewin Iran). Arabeg Kh\u016bzest\u0101n yn Iran Arabeg Khorosan yn Iran Arabeg Swdan (tua 17 miliwn o siaradwyr yn Swdan a de'r Aifft) Arabeg Juba yn Ne Swdan ac yn rhannau deheuol Swdan Arabeg y Gwlff (oddeutu 4 miliwn o siaradwyr), yn Coweit, Bahrain, rhannau o Oman, arfordir dwyreiniol Sawdi Arabia a rhannau o'r Emiradau Arabaidd Unedig a Qatar, yn ogystal a Bushehr a Hormozgan yn Iran. Arabeg Oman, a siaradir yng nghanolbarth y wlad. Arabeg Hadhramaut (oddeutu 8 miliwn o siaradwyr) yn Hadhramaut ac ar wasgar. Arabeg Iemen (oddeutu 15 miliwn o siaradwyr yn Iemen a de Sawdi Arabia). Mae'n debyg i Arabeg y Gwlff. Arabeb Najd neu Bedawi (10 miliwn o siaradwyr). Yn ogystal \u00e2'r siaradwyr yn Sawdi Arabia, dyma iaith mwyafrif dinasyddion Qatar Arabeg Hijaz (6 miliwn o siaradwyr), gorllewin Sawdi Arabia Arabeg y Sahara, a siaradir yn rhannau o Algeria, Niger a Mali Arabeg Baharna (600,000 o siaradwyr), ymysg y Sh\u00efa yn Bahrain a Qatif, a rhywfaint yn Oman. Mae'n wahanol i Arabeg y Gwlff mewn sawl ffordd. Iddew-Arabeg, neu Q\u04d9ltu. Wrth i Iddewon mudo i Israel, lleihaodd defnydd Iddew-Arabeg rhannau eraill o'r byd Arabeg ei iaith, ac mae bellach dan fygythiad. Arabeg Tsiad (hefyd yn rhannau o Swdan, De Swdan, Gweriniaeth Canolbarth Affrica, Niger, Nigeria a Camer\u0175n) Arabeg Canolbarth Asia, dan fygythiad yn Wsbecistan, Tajicistan ac Affganistan. Ymadroddion Cyffredin Trawsgrifiad Arabeg yn yr wyddor Ladin.   \u0639\u0631\u0628\u064a\u0629\u00a0: Arabiyya\u00a0: Arabeg \u0648\u064a\u0644\u0632\u064a : wailzi\u00a0: Cymraeg \u0644\u063a\u0629 \u0628\u0644\u0627\u062f \u0627\u0644\u063a\u0627\u0644 : lwghat bil\u00e2d 'al-gh\u00e2l\u00a0: Iaith Cymru \u0625\u0646\u0643\u0644\u064a\u0632\u064a : 'inglizi\u00a0: Saesneg ! \u0645\u0631\u062d\u0628\u0627 : marHaban!\u00a0: Helo! ! \u0644\u0627 \u0628\u0623\u0633 : la ba's!\u00a0: Ddim yn ddrwg! (\"la ba's?\" yw'r ffordd arferol o ddweud \"Helo!\" neu \"Shwmae!\" yn anffurfiol. Atebir gyda \"la ba's!\".) ! (\u0639\u0644\u064a\u0643\u0645)\u0627\u0644\u0633\u0644\u0627\u0645 : 'as-salam (Alaicwm)!\u00a0: Heddwch (arnoch chi)! ! \u0648\u0639\u0644\u064a\u0643\u0645 \u0627\u0644\u0633\u0644\u0627\u0645 : wa Alaicwm, 'as-salam!\u00a0: Ac i chwithau, heddwch! \u0643\u064a\u0641 \u0627\u0644\u062d\u0627\u0644 : caiff 'al-h\u00e2l?\u00a0: Sut mae? ! \u0628\u062e\u064a\u0631\u060c \u0627\u0644\u062d\u0645\u062f \u0644\u0644\u0647 : bi-chair, 'al-Hamdw-li-lah!\u00a0: Yn dda, diolch i Dduw! ! \u0635\u0628\u0627\u062d \u0627\u0644\u062e\u064a\u0631 : SabaH 'al-chair!\u00a0: Bore\/P'nawn da! ! \u0645\u0633\u0627\u0621 \u0627\u0644\u062e\u064a\u0631 : masa' 'al-chair!\u00a0: Noswaith dda! ! \u0623\u0647\u0644\u0627 \u0648\u0633\u0647\u0644\u0627 : 'ahl\u00e2n wa-sahl\u00e2n!\u00a0: Croeso! ! \u062a\u0635\u0628\u062d \u0639\u0644\u0649 \u062e\u064a\u0631 : tySbiH Al\u00e2 chair!\u00a0: Nos da! ! \u0644\u064a\u0644\u0629 \u0633\u0639\u064a\u062f\u0629 : laila sAida!\u00a0: Nos da! ! \u0645\u0639 \u0627\u0644\u0633\u0644\u0627\u0645\u0629 : mA-s-salama!\u00a0: Da boch chi! ! \u0625\u0644\u0649 \u0627\u0644\u0644\u0642\u0627\u0621 : 'il\u00e2-l-iga'!\u00a0: Hwyl fawr! ! \u0633\u0644\u0627\u0645 : salam!\u00a0: Heddwch! ( \"salam!\" yw'r ffordd arferol o ddweud \"Hwyl (fawr)!\". Gellir defnyddio \"salam!\" i ddweud \"Helo!\" hefyd. ! \u0639\u0641\u0648\u0627 : Affw\u00e2n!\u00a0: Esgusodwch fi! \/ Da chi! ! \u0645\u0646 \u0641\u0636\u0644\u0643 : min ffaDlac!\u00a0: Os gwelwch chi'n dda! ! (\u062c\u0632\u064a\u0644\u0627) \u0634\u0643\u0631\u0627 : shwcran (jaz\u00eelan)!\u00a0: Diolch (yn fawr)! ! \u0644\u0627\u060c \u0634\u0643\u0631\u0627 : la' shwcran\u00a0: Dim diolch ! \u0622\u0633\u0641 : 'asiff!\u00a0: mae'n flin gen i! \u0646\u0639\u0645 : nAm\u00a0: \u00efe \/ do \/ oes, etc. \ufefb : la'\u00a0: nage \/ naddo \/ nag oes, etc. ! \u0628\u0635\u062d\u062a\u0643 : bi-SiHat-ac!\u00a0: Iechyd da! ! \u0627\u0644\u062d\u0645\u062f \u0644\u0644\u0647 : 'al-Hamdw-li-lah!\u00a0: Diolch i Dduw! ! \u0625\u0646 \u0634\u0627\u0621 \u0627\u0644\u0644\u0647 : 'in sha'-l-lah!\u00a0: Os bydd Duw yn gytun! \/ Yn obeithiol! Cyfeiriadau","832":"Yn \u00f4l traddodiad, rhoddwyd trefn ar yr hen gyfreithiau Cymreig yn amser y brenin Dyfnwal Moelmud yn gyntaf yn y cyfnod rhwng 400 a 500CC, a chyfeirir at y rhain fel Cyfreithiau Moelmud. Yna fe'u diweddarwyd gan Hywel Dda a chyfeirir at y casgliad hwnnw fel Cyfraith Hywel.Cyfraith Hywel, sy\u2019n cael ei hadnabod hefyd fel Cyfreithiau Cymru, oedd y system gyfreithiol a ddefnyddiwyd yng Nghymru yn ystod yr Oesoedd Canol cyn i Gymru gael ei choncro gan Loegr yn 1282\/3. O ganlyniad i goncwest Cymru gan y Brenin Edward o Loegr, disodlwyd cyfraith droseddol Cymru gan Statud Rhuddlan yn 1284. Cafodd cyfraith sifil Cymru eu diddymu wedi i Harri VIII basio\u2019r Deddfau Uno rhwng Cymru a Lloegr yn 1536 a 1542\/3. Tua\u2019r flwyddyn 945 galwodd Hywel ap Cadell (Hywel Dda) bobl o bob rhan o Gymru ynghyd i\u2019r T\u0177 Gwyn ar Daf yn Nyfed i gasglu, diwygio a threfnu cyfreithiau yng Nghymru. Yn y cyfarfod hwn penderfynwyd ar drefn gyfreithiol ar gyfer Cymru a fyddai\u2019n cael ei galw\u2019n Gyfraith Hywel Dda. Gan na ellir dyddio unrhyw lawysgrif o\u2019r gyfraith i gyfnod Hywel Dda, ystyrir bod cysylltu ei enw \u00e1\u2019r cyfreithiau yn rhoi awdurdod iddynt yn ystod yr Oesoedd Canol. Roedd Cyfraith Cymru yn fath o gyfraith Geltaidd, gyda llawer o nodweddion tebyg rhyngddi hi a Chyfraith Brehon yr Iwerddon, ac roedd elfennau tebyg ag arferion a therminoleg y Brythoniaid oedd yn byw yn Ystrad Clud. Cafodd Cyfraith Cymru ei throsglwyddo ar lafar ar draws y cenedlaethau gan y beirdd a phobl ddysgedig yn y gyfraith. Ni chafodd ei threfnu a\u2019i strwythuro tan deyrnasiad Hywel Dda ganol y 10g. Mae\u2019r llawysgrifau cynharaf sydd wedi goroesi yn yr iaith Ladin, yn dyddio o ddechrau'r 13g, ac yn dangos gwahaniaethau rhanbarthol. Diweddarwyd ac adolygwyd y gyfraith gan rai rheolwyr, fel Bleddyn ap Cynfyn, a chan gyfreithwyr oedd yn ei haddasu yn \u00f4l gofynion a sefyllfaoedd newydd. Felly mae\u2019n anodd gwybod a yw\u2019r llawysgrifau sydd wedi goroesi yn ddehongliad cywir o gyfreithiau cyntaf Hywel Dda.Roedd Cyfraith Hywel yn cynnwys gwybodaeth am nifer o bynciau amrywiol, o gyfraith hela i gyfraith menywod. Maent hefyd yn cynnwys cyfraith llys y brenin, oedd yn esbonio bod gan y brenin swyddogion oedd yn amrywio o\u2019r bardd teulu i\u2019r hebogydd, a bod gan bob un ei safle yn y llys. Roedd y cyfreithiau yn rhoi pwyslais mawr ar statws cymdeithasol, gyda\u2019r brenin ar y brig, a\u2019r alltud a\u2019r caeth ar y gwaelod. Roedd yn anodd dringo o fewn cymdeithas, ac roedd yn rhaid gofyn caniat\u00e2d yr arglwydd cyn cael hawl i wneud hynny.Elfen bwysig yng Nghyfraith Hywel Dda oedd sut oedd etifeddiaeth yn cael ei phenderfynu a\u2019i dosbarthu. Roedd gan bob mab cydnabyddedig hawl i gyfran o eiddo\u2019r tad. Bu hyn yn arwyddocaol ar gyfer tywysogion y Cymry, gan ei fod yn golygu bod teyrnasoedd yn cael eu rhannu'n gyson, heb obaith am undod parhaol. Roedd hyn yn wahanol i deyrnas brenin Lloegr, lle etifeddai\u2019r mab hynaf y deyrnas gyfan. Rhoddai Cyfraith Hywel bwyslais hefyd ar gyfrifoldeb torfol y gymuned, neu\u2019r genedl, am ei haelodau. Cyfeiria hefyd at agweddau at ysgariad a sut byddai ysgariad yn cael ei drin dan Gyfraith Hywel. Cyflwynwyd nifer o dermau cyfreithiol newydd gan Gyfreithiau Hywel Dda - er enghraifft, \u2018sarhad\u2019 a \u2018galanas\u2019. Roedd galanas yn system \u2018arian gwaed\u2019 a seiliwyd ar statws. Roedd \u2018sarhad\u2019 yn golygu bod t\u00e2l yn ddyledus pan oedd unigolyn yn cael ei amharchu ar lafar neu mewn gweithred tra bod \u2018galanas\u2019 yn iawndal a dalwyd gan deulu\u2019r troseddwr i deulu\u2019r ymadawedig mewn achosion o lofruddiaeth, ac yn seiliedig ar werth bywyd unigolyn.Roedd y cyfreithiau yn rhoi pwyslais mawr ar statws cymdeithasol. Roedd y breintiau, y cosbau a'r dyletswyddau a ddisgwylid gan y gyfraith yn dibynnu ar statws cymdeithasol yr unigolyn. Rhoddai\u2019r cyfreithiau hawliau i ferched mewn priodas - er enghraifft, os oedd y berthynas yn chwalu ar ddiwedd saith mlynedd medrai\u2019r wraig hawlio hanner yr eiddo oedd yn gyffredin rhyngddi hi a\u2019i g\u0175r.Mae Cyfraith Hywel yn ddogfen bwysig sy'n dangos bwriad Hywel Dda i lunio fframwaith cyfreithiol roedd y Cymry yn medru ei berchnogi fel cenedl. Yn hynny o beth, roedd yn cynrychioli ymwybyddiaeth o genedl ac yn elfen bwysig o ran creu ymwybyddiaeth o hunaniaeth Cymru fel gwlad yn yr Oesoedd Canol. Cynhwysai llawer o nodweddion oedd yn dangos synnwyr cyffredin, tegwch a pharch. Llawysgrifau Nid oes unrhyw lawysgrif ar gael sy\u2019n dyddio o gyfnod Hywel ei hun, ac roedd y gyfraith yn cael ei diweddaru'n gyson. Nid yw ysgolheigion yn cytuno pa un oedd iaith wreiddiol y fersiynau ysgrifenedig o\u2019r cyfreithiau: Cymraeg ynteu Lladin. Yn y Gymraeg yr ysgrifenwyd y cofnod Surexit yn Llyfr Sant Chad. Cofnod yw hwn o ganlyniad achos cyfreithiol yn dyddio o\u2019r 9g. Er nad yw\u2019n llyfr cyfraith fel y cyfryw mae\u2019n dangos fod yr iaith Gymraeg yn cael ei defnyddio ar gyfer materion cyfreithiol yr adeg honno. Y llawysgrifau cynharaf sydd wedi goroesi yw Peniarth 28, sydd wedi ei ysgrifennu yn Lladin ond yn \u00f4l y farn gyffredinol yn gyfieithiad o destun gwreiddiol Cymraeg, a Pheniarth 29, Y Llyfr Du o'r Waun, wedi ei ysgrifennu yn Gymraeg. Credir fod y rhain yn dyddio o ddechrau neu ganol y 13g. Cadwyd nifer fawr o lawysgrifau cyfraith, yn bennaf yn Gymraeg ond rhai yn Lladin, yn dyddio rhwng y cyfnod hwn a\u2019r 16g. Heblaw am y fersiynau llawn, ceir testunau byrrach, y credir eu bod wedi eu bwriadu i farnwyr eu defnyddio wrth eu gwaith. Barn gyffredinol ysgolheigion yw eu bod i gyd yn disgyn i dri phrif ddosbarth - Llyfr Cyfnerth, Llyfr Blegywryd a Llyfr Iorwerth. Credir fod llawysgrifau Cyfnerth yn dod o ardal Rhwng Gwy a Hafren (Maelienydd o bosibl), ac mae\u2019r gyfraith yn y fersiynau hyn yn dangos llai o ddatblygiad na\u2019r ddau ddosbarth arall. Credir bod y fersiwn wreiddiol yn dyddio o\u2019r 12g, pan ddaeth yr ardal hon dan ofalaeth Rhys ap Gruffudd (Yr Arglwydd), teyrn y Deheubarth. Cysylltir y fersiwn wreiddiol o lawysgrifau Blegywryd \u00e2'r Deheubarth ei hun, ac mae\u2019n dangos rhywfaint o ddylanwad eglwysig. Credir bod y fersiwn wreiddiol o lawysgrifau Iorwerth yn cynrychioli\u2019r gyfraith oedd mewn grym yng Ngwynedd yn ystod teyrnasiad Llywelyn Fawr yn rhan gyntaf y 13g, wedi ei datblygu gan y cyfreithiwr Iorwerth ap Madog. Ystyrir mai fersiwn Iorwerth yw\u2019r fersiwn mwyaf datblygedig o\u2019r gyfraith, er bod rhai elfennau hynafol. Credir bod y fersiwn yn Llyfr Colan yn addasiad o fersiynau Llyfr Iorwerth, sydd hefyd yn dyddio o\u2019r 13g, ac mae Llyfr y Damweiniau yn gasgliad o achosion cyfreithiol sy\u2019n gysylltiedig \u00e2 Llyfr Iorwerth yn wreiddiol. Nid oes llawysgrif o Bowys wedi goroesi, er bod Llyfr Iorwerth yn nodi lle mae\u2019r gyfraith ym Mhowys yn wahanol i Wynedd.  Dechreuadau Ar ddechrau'r rhan fwyaf o'r llawysgrifau Cymreig, ceir disgrifiad o sut y lluniwyd y cyfreithiau gan Hywel Dda. Fersiwn Llyfr Blegywryd yw:  Hywel Dda fab Cadell, trwy ras Duw Brenin Cymru oll, a welodd y Cymry yn camarfer cyfreithiau a defodau, ac am hynny fe ddyfynnodd ato, o bob cwmwd o\u2019i deyrnas, chwech o w\u0177r a oedd yn ymwneuthur ag awdurdod ac ynadaeth, a holl eglwyswyr y deyrnas a oedd yn ymarfer a theilyngdod baglau, megis Archesgob Mynyw, ac esgobion, ac abadau, a phrioriaid, i\u2019r lle a elwir y T\u0177 Gwyn ar Daf yn Nyfed. \u2026 Ac o\u2019r gynulleidfa honno, pan derfynodd y Grawys, fe ddewisodd y brenin y deuddeg lleygwr doethaf o\u2019i w\u0177r, a\u2019r un ysgolhaig doethaf oll, a elwid yr Athro Blegywryd, i ddosbarthu a dehongli iddo ef ac i\u2019w deyrnas gyfreithiau ac arferion yn berffaith, ac yn nesaf y gellid at wirionedd ac iawnder.Gan fod pob un o\u2019n llawysgrifau yn dyddio o ganrifoedd diweddarach na chyfnod Hywel, ni ellid defnyddio\u2019r gosodiad hwn ar gyfer dyddio\u2019r digwyddiad dan sylw. Dangosodd yr Athro Huw Pryce ei bod hi\u2019n hynod o debygol i\u2019r rhaglith gael ei ddatblygu mewn ymateb i ymosodiad ar Gyfraith y Cymry gan swyddogion yr Eglwys ac Uchelwyr oedd yn dymuno hawliau tebycach i Eglwyswyr ac Uchelwyr Lloegr. Wrth drafod cysylltiad Hywel \u00e2\u2019r gyfraith, awgryma K.L. Maund:  it is not impossible that the association of Hywel with the law reflects more on twelfth and thirteenth century south Welsh attempts to re-establish the importance and influence of their line in an age dominated by the princes of Gwynedd.Ar y llaw arall, dylid nodi fod hyd yn oed fersiynau Iorwerth, a gynhyrchwyd yng Ngwynedd, yn cyfeirio at y cyngor yn Hen D\u0177 Gwyn ar Daf, yn union fel y fersiynau deheuol. Mae\u2019n fwy tebygol felly y defnyddid enw Hywel gyda\u2019r gyfraith er mwyn rhoi awdurdod iddynt. Y gorau y gellid ei ddweud am gysylltiad Hywel \u00e2\u2019r gyfraith yw bod cof poblogaidd amdano\u2019n diwygio\u2019r cyfreithiau. Dywedir i frenhinoedd eraill newid y cyfreithiau yn ddiweddarach - er enghraifft, Bleddyn ap Cynfyn, brenin Gwynedd a Phowys yn yr 11g. Gellid olrhain rhywfaint o ddeunydd cyfreithiol, fel Saith Esgobty Dyfed, i gyfnod cynnar. Gellid cymharu rhywfaint o\u2019r defnydd cynnar hwn \u00e2 hen gyfreithiau Iwerddon. Nodir nifer o ddylanwadau'r gyfraith Rufeinig ar gyfraith Hywel gan Thomas Glyn Watkin, ac awgryma fod ychydig o dystiolaeth o barhad o gyfnod y Rhufeiniaid yng Nghymru, yn enwedig yn Llyfr Cyfnerth. Ceir hefyd ddylanwadau Gwyddelig ac Eingl-sacsonaidd. Yn \u00f4l Watkin, mae'n bosibl bod gwreiddiau \"cyfran\" fel dull o etifeddu tir yn mynd yn \u00f4l i Oes yr Haearn. Cyfraith y Llys Delio a hawliau a dyletswyddau'r brenin a swyddogion ei lys mae rhan gyntaf y cyfreithiau. Disgrifir hwynt yn \u00f4l trefn eu pwysigrwydd; yn gyntaf, y brenin, yna\u2019r frenhines a\u2019r edling, y g\u0175r oedd wedi ei ddewis i deyrnasu ar \u00f4l y brenin. Dilynir hwy gan swyddogion y llys; nodir pedwar ar hugain o\u2019r rhain yn y rhan fwyaf o\u2019r llawysgrifau: Penteulu, Offeiriad teulu, Distain, Ynad Llys, Hebogydd, Pen-gwastrawd, Pen-cynydd, Gwas ystafell, Distain brenhines, Offeiriad brenhines, Bardd teulu, Gostegwr llys, Drysor neuadd, Drysor ystafell, Morwyn ystafell, Gwastrawd afwyn, Canhwyllydd, Trulliad, Meddydd, Swyddwr llys, Cog, Troedog, Meddyg llys a Gwastrawd afwyn brenhines. Nodir dyletswyddau a hawliau pob un o\u2019r rhain. Defnyddir nifer o dermau cyfreithiol. Gallai sarhad olygu anaf neu anfri ar unigolyn, neu\u2019r taliad oedd yn ddyledus iddo fel iawndal am yr anaf neu\u2019r anfri. Roedd maint y sarhad yn amrywio yn \u00f4l statws yr unigolyn oedd wedi ei effeithio - er enghraifft roedd sarhad y frenhines neu\u2019r edling yn draean sarhad y brenin. Byddai llofrudd a\u2019i deulu yn gorfod talu galanas i deulu unigolyn a lofruddiwyd; roedd yr alanas yn dair gwaith y sarhad, er y gallai\u2019r llofrudd orfod talu sarhad hefyd. Gellid cosbi camweddau llai drwy ddirwy; roedd y term \"dirwy\" yn cael ei ddefnyddio ar gyfer taliad am drosedd weddol ddifrifol, tra\u2019r oedd \"camlwrw\" yn daliad llai lle nad oedd y drosedd yn un fawr. Telid ebediw i\u2019r arglwydd ar farwolaeth un o\u2019i ddeiliaid. Adlewyrchir tarddle daearyddol y gwahanol fersiynau yn y safle cymharol a roir i deyrnoedd y gwahanol deyrnasoedd. Yn Llyfr Iorwerth, cyhoeddir blaenoriaeth brenin Aberffraw, canolfan Teyrnas Gwynedd, dros y gweddill, tra mae llawysgrifau'r Deheubarth yn hawlio statws cydradd o leiaf i frenin Dinefwr. Er bod Cyfraith Hywel yn rhoi mwy o bwyslais ar bwerau\u2019r brenin na hen gyfraith Iwerddon, mae hyn yn parhau i fod yn gyfyngedig o\u2019i gymharu \u00e2 llawer o gyfreithiau eraill. Dywed Moore:  Welsh law fell into the juristic category of Volksrecht (\"people's law\"), which did not lay great stress on royal power, as opposed to the Kaisersrecht or K\u00f6nigsrecht (\"king's law\") of both England and Scotland, where it was emphasised that both civil and common law were imposed by the state. Cyfraith y wlad At bwrpas y gyfraith, rhennir cymdeithas Cymru yn dri dosbarth - y brenin, y breyr neu fonheddig, y gw\u0177r rhydd oedd yn dal tir, a'r taeog. Pedwerydd dosbarth oedd yr alltud, unigolion o'r tu allan i Gymru oedd wedi ymsefydlu yno. Roedd y rhan fwyaf o'r taliadau oedd yn ddyledus yn \u00f4l y gyfraith yn amrywio yn \u00f4l statws cymdeithasol yr unigolyn.  Cyfraith gwragedd Yn nhrefn llawer o'r llawysgrifau, mae cyfraith y wlad yn dechrau gyda chyfraith gwragedd, yn ymdrin \u00e2 phriodas a rhannu'r eiddo pe bai p\u00e2r priod yn gwahanu. Roedd sefyllfa gyfreithiol merched dan Gyfraith Hywel yn bur wahanol i'r sefyllfa dan y gyfraith Eingl-normanaidd. Gellid sefydlu priodas mewn dwy ffordd. Y dull arferol oedd bod y ferch yn cael ei rhoi i \u0175r gan ei thylwyth; y dull arall oedd y gallai merch fynd ymaith gyda g\u0175r heb gydsyniad ei thylwyth. Os digwyddai hyn, gallai'r tylwyth ei gorfodi i ddychwelyd os oedd yn dal i fod yn wyryf, ond os nad oedd, ni allent ei gorfodi i ddychwelyd. Os oedd y berthynas rhyngddi hi a'r g\u0175r yn parhau am saith mlynedd, byddai ganddi wedyn yr un hawliau cyfreithiol \u00e2 phe bai hi wedi ei rhoi gan ei thylwyth.Roedd nifer o daliadau yn gysylltiedig \u00e2 phriodas. Taliad i arglwydd y ferch pan gollai ei morwyndod oedd amobr, pa un ai a ddigwyddai hynny drwy briodas ai peidio. Taliad i'r ferch gan ei g\u0175r y bore wedi'r briodas oedd cowyll, yn nodi bod ei statws wedi newid o fod yn forwyn i fod yn wraig briod. Yr agweddi oedd y rhan o gyfanswm meddiannau'r p\u00e2r priod fyddai'n ddyledus i'r wraig pe bai'r cwpl yn ymwahanu cyn pen saith mlynedd o'r briodas. Roedd maint yr agweddi yn dibynnu ar statws cymdeithasol y ferch, ac nid ar werth cyfanswm meddiannau'r p\u00e2r. Pe bai'r p\u00e2r yn ymwahanu wedi bod yn briod am saith mlynedd neu fwy, roedd gan y ferch hawl i hanner yr eiddo.Pe bai gwraig yn darganfod ei g\u0175r gyda merch arall, roedd ganddi hawl i iawndal o chwe ugain ceiniog ganddo y tro cyntaf, a phunt yr ail dro. Y trydydd tro, byddai ganddi'r hawl i'w ysgaru. Os oedd gan y g\u0175r ordderch, roedd gan y wraig yr hawl i daro'r ordderch heb dalu iawndal, hyd yn oed os byddai hyn yn achosi marwolaeth yr ordderch. Dim ond am dri pheth y caniateid i \u0175r guro ei wraig: am roi'n anrheg rywbeth nad oedd ganddi'r hawl i'w roi, am gael ei darganfod gyda dyn arall neu am ddymuno mefl ar farf ei g\u0175r. Pe bai'n ei tharo am unrhyw achos arall, byddai ganddi hawl i gael t\u00e2l sarhad. Pe bai'r g\u0175r yn ei darganfod gyda dyn arall ac yn ei churo, ni fyddai ganddo'r hawl i unrhyw iawndal pellach. Yn \u00f4l Cyfraith Hywel, nid oedd gan ferched yr hawl i etifeddu tir. Er hynny, roedd eithriadau, hyd yn oed yn y cyfnod cynnar. Mewn cerdd a ddyddir i hanner cyntaf yr 11g sy'n farwnad i uchelwr o Ynys M\u00f4n o'r enw Aeddon, dywed y bardd fod tiroedd Aeddon wedi eu hetifeddu gan bedair gwraig oedd wedi dod i'w lys fel caethion ac wedi ennill ei ffafr. Yn anffodus i'r bardd, nid oeddynt mor hoff o farddoniaeth ag y bu Aeddon. Roedd y rheolau ar gyfer rhannu eiddo symudol pan fyddai un o'r p\u00e2r priod yn marw yr un fath i'r ddau ryw. Rhennid yr eiddo yn ddwy ran gyfartal, gyda'r partner byw yn cael un hanner, a'r unigolyn oedd yn marw yn rhydd i rannu'r hanner arall yn \u00f4l ei (h)ewyllys.  Cyfraith tir Egwyddor cyfraith tir oedd bod y tir yn cael ei berchenogi gan uned deuluol y \"gwely\", oedd yn ymestyn dros bedair cenhedlaeth. Ar farwolaeth penteulu, rhennid ei diroedd yn gyfartal rhwng ei feibion. Roedd gan feibion anghyfreithlon yr un hawl ar y tir \u00e2 meibion cyfreithlon, cyn belled \u00e2 bod y tad wedi eu cydnabod yn feibion iddo. Mae'r dull hwn o rannu tir, sef \"cyfran\" yn y cyfreithiau Cymreig, yn debyg i'r arfer yn Iwerddon. Byddai'r mab ieuengaf yn rhannu'r tir, yna'r mab hynaf yn dewis ei ran ef yn gyntaf, ac wedyn y gweddill, gan orffen gyda'r ieuengaf. Os oedd mab wedi marw o flaen ei dad, byddai ei ran ef yn mynd i'w feibion. Ni allai merched etifeddu tir fel rheol, er bod cofnod o achos yn Llancarfan lle cofnodir rhannu'r tir rhwng dau frawd a chwaer. Wedi marwolaeth yr olaf o'r meibion, byddai'r \"tir gwelyawc\" yn cael ei rannu eto, gydag wyrion y perchennog cyntaf yn cael rhannau cyfartal. Ar farwolaeth yr olaf o'r wyrion, rhennid y tir eto rhwng y gor-wyrion. Dywedir yn aml fod y system hon yn arwain at leihau'r maint o dir a ddelid gan unigolion dros y cenedlaethau, ond fel y nodir gan Watkin, nid yw hyn yn wir oni bai fod y boblogaeth yn cynyddu'n gyflym a nifer o feibion yn dilyn pob tad. Araf iawn oedd t\u0175f y boblogaeth yn y Canol Oesoedd. Os oedd dadl yngl\u0177n \u00e2 pherchenogaeth tir, cynhelid y llys ar y tir a hawlid. Byddai'r ddau hawlydd yn dod \u00e2 thystion i gefnogi eu hachos. Yn Llyfr Iorwerth, dywedir bod gan bob hawlydd yr hawl i gymorth \"cyngaws\" a \"chanllaw\" i gyflwyno eu hachos, y ddau yn fath o gyfreithiwr, er na eglurir y gwahaniaeth rhyngddynt. Os dyfarnai'r llys fod y ddwy hawl yn gyfartal, gellid rhannu'r tir yn gyfartal rhwng y ddau hawlydd. Disgrifir \"dadannudd\" hefyd; sef gweithred mab yn hawlio tir a oedd wedi bod yn eiddo i'w dad. Cyfyngid ar hawl y tirfeddiannwr i drosglwyddo ei dir i eraill; dim ond dan amgylchiadau neilltuol a chyda chaniat\u00e2d yr etifeddion y gellid gwneud hyn. Gyda chydsyniad ei arglwydd a'r tylwyth, gallai'r tirfeddiannwr ddefnyddio system \"prid\". Trosglwyddid y tir i unigolyn arall, y \"pridwr\", am gyfnod o bedair blynedd, ac os nad oedd y tir wedi ei hawlio yn \u00f4l gan y tirfeddiannwr neu ei etifeddion ymhen y pedair blynedd, gellid adnewyddu'r prid am gyfnod o bedair blynedd ar y tro heb gyfyngiadau pellach. Wedi pedair cenhedlaeth, byddai'r tir yn dod yn eiddo'r meddiannydd newydd. Gweinyddu'r gyfraith Byddai\u2019r gyfraith yn cael ei gweinyddu yng Nghymru\u2019r Oesoedd Canol drwy\u2019r cantrefi, a rhannwyd pob un o'r rhain yn gymydau. Roedd y rhain o bwys arbennig yn y ffordd roedd y gyfraith yn cael eu gweithredu. Roedd gan bob cantref ei lys ei hun, sef cynulliad o\u2019r uchelwyr. Hwy oedd prif dirfeddiannwyr y cantref. Byddai\u2019r llys yn cael ei arolygu gan y brenin pe bai\u2019n digwydd bod yn bresennol yn y cartref, neu os nad oedd, byddai ganddo ei gynrychiolydd yn bresennol yn y llys. Ar wah\u00e2n i\u2019r barnwyr, roedd clerc, porthor llys a dau ddadleuwr proffesiynol. Roedd y cantref yn delio \u00e2 throseddau, a dadleuon yn ymwneud \u00e2 ffiniau ac etifeddiaeth. Roedd y barnwyr yng Ngwynedd yn rhai proffesiynol, ond ne Cymru roedd y barnwyr proffesiynol yn cydweithio \u00e2 thirfeddiannwyr rhydd yr ardal ac roeddent i gyd yn medru gweithredu fel barnwyr. Effeithiau\u2019r Goncwest Normanaidd ac Edwardaidd Arglwyddi\u2019r Mers Yn dilyn concwest y Normaniaid roedd Cyfraith Cymru, fel arfer, yn cael ei defnyddio yn nhiroedd Arglwyddi\u2019r Mers yn ogystal ag yn nhiroedd y tywysogion Cymreig. Pan fyddai anghytundeb, os byddai hyn yn digwydd yn yr ardaloedd ar y ffin rhwng Cymru a Lloegr, byddai\u2019n rhaid yn gyntaf penderfynu pa gyfraith fyddai\u2019n cael ei defnyddio i ddatrys y sefyllfa. Er enghraifft, pan fu dadl tir rhwng Gruffydd ap Gwenwynwyn a Roger Mortimer, roedd Gruffydd yn mynnu bod yr achos yn cael gwrandawiad yn unol \u00e2 chyfraith Lloegr tra bod Mortimer eisiau defnyddio Cyfraith Cymru. Aethpwyd \u00e2\u2019r mater gerbron yr ustusiaid brenhinol, a phenderfynwyd yn 1282, gan fod y tiroedd yng Nghymru, y byddai Cyfraith Cymru yn cael ei gweithredu. Concwest Edward I Yn ystod y 12fed a\u2019r 13g roedd Cyfraith Cymru yn cael ei gweld fel arwydd o genedligrwydd, yn enwedig yn ystod y gwrthdaro rhwng Llywelyn ap Gruffydd ac Edward I o Loegr yn ystod ail hanner y 13g.Gwnaed sylwadau dirmygus gan Archesgob Caergaint, John Peckham, am Gyfraith Cymru mewn llythyr a anfonodd at Llywelyn yn 1282 pan oedd yn ceisio negydu trafodaethau rhwng Llywelyn ac Edward I, Brenin Lloegr. Dywedodd yn y llythyr fod y Brenin Hywel wedi cael ei ysbrydoli gan y diafol, mae'n rhaid. Mae'n ddigon posib bod Peckham wedi darllen ac archwilio llawysgrif Peniarth 28, a oedd yn cael ei chadw yn llyfrgell Abaty Awstin Sant yng Nghaergaint ar y pryd.Un o nodweddion Cyfraith Cymru a wrthwynebwyd gan Eglwys Loegr oedd y gyfran gydradd o dir a roddwyd i feibion anghyfreithlon. Yn dilyn marwolaeth Llywelyn, cyflwynwyd Statud Rhuddlan yn 1284 a chyda hynny cyflwynwyd cyfraith trosedd Lloegr i Gymru mewn meysydd fel dwyn, lladrata, llofruddiaethau, a dynladdiad, er enghraifft. Bron i ddau gan mlynedd wedi i Gyfraith Cymru beidio \u00e2 chael ei defnyddio ar gyfer achosion troseddol, ysgrifennodd y bardd Dafydd ab Edmwnd (1450-80) farwnad i\u2019w ffrind, y telynor, Si\u00f4n Eos, a laddodd ddyn ar ddamwain mewn tafarn yn y Waun, ger Wrecsam. Crogwyd Si\u00f4n Eos ond roedd Dafydd ab Edmwnd yn galaru na allai fod wedi cael ei brofi yn \u00f4l cyfraith fwy trugarog \u2018Cyfraith Hywel\u2019 na \u2018chyfraith Llundain\u2019.Parhawyd i ddefnyddio Cyfraith Cymru ar gyfer achosion sifil fel etifeddu tir, cytundebau, gwarantau a materion tebyg, er y bu rhai newidiadau, o bosibl - er enghraifft, ni chai meibion anghyfreithlon bellach hawlio rhan o\u2019r etifeddiaeth.Yn dilyn pasio\u2019r Deddfau Uno rhwng Cymru a Lloegr yn 1536 a 1542\/3 disodlwyd Cyfraith Cymru yn gyfan gwbl gan Gyfraith Lloegr.  Cyfraith Cymru ar \u00f4l y Deddfau Uno Yr achos diwethaf a gofnodwyd lle defnyddiwyd Cyfraith Cymru oedd mewn achos tir yn sir Gaerfyrddin yn 1540, sef pedair blynedd ar \u00f4l i\u2019r Deddfau Uno nodi mai dim ond Cyfraith Lloegr oedd i\u2019w defnyddio yng Nghymru. Hyd yn oed yn ystod yr 17g, roedd enghreifftiau mewn rhannau o Gymru lle cynhaliwyd cyfarfodydd answyddogol gan negydwyr i benderfynu achosion ac y defnyddiwyd egwyddorion Cyfraith Cymru i wneud hynny.Mae Cyngor Sir Gaerfyrddin wedi sefydlu Canolfan Hywel Dda yn Hendy-gwyn ar Daf sy'n cynnwys canolfan ddehongli a gardd i goff\u00e1u'r cyngor gwreiddiol a gyfarfu yno. Nodiadau Llyfryddiaeth T.M. Charles-Edwards, Morfydd E. Owen and D.B. Walters (ed.) (1986) Lawyers and laymen: studies in the history of law presented to Professor Dafydd Jenkins on his seventy-fifth birthday (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0925-9 T.M. Charles-Edwards (1989) The Welsh laws Cyfres Writers of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-1032-X R.R. Davies (1987) Conquest, coexistemce and change: Wales 1063-1415 (Clarendon Press, University of Wales Press) ISBN 0-19-821732-3 Hywel David Emanuel (1967) The Latin texts of the Welsh laws (Gwasg Prifysgol Cymru) Daniel Huws (1980) The medieval codex with reference to the Welsh Law Books (Gwasg Prifysgol Cymru) Dafydd Ifans, (1980) William Salesbury and the Welsh laws'[' (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Coleg Prifysgol Cymru)  (Pamffledi cyfraith Hywel) A.O.H. Jarman (1981) The cynfeirdd: early Welsh poets and poetry. Cyfres Writers of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru). ISBN 0-7083-0813-9 Dafydd Jenkins (gol.) (1963) Llyfr Colan: y Gyfraith Gymreig yn \u00f4l hanner cyntaf llawysgrif Peniarth 30 (Gwasg Prifysgol Cymru) Dafydd Jenkins (1970) Cyfraith Hywel\u00a0: rhagarweiniad i gyfraith gynhenid Cymru'r Oesau Canol  (Llandysul: Gwasg Gomer).  ISBN 0850880564 Dafydd Jenkins (1977)  Hywel Dda a'r gw\u0177r cyfraith\u00a0: darlith agoriadol Aberystwyth (Aberystwyth: Adran y Gyfraith, Coleg Prifysgol Cymru) Dafydd Jenkins (1986) The law of Hywel Dda: law texts from mediaeval Wales translated and edited (Gwasg Gomer) ISBN 0-86383-277-6 Dafydd Jenkins and Morfydd E. Owen (ed.) (1980) The Welsh law of women\u00a0: studies presented to Professor Daniel A. Binchy on his eightieth birthday, 3 June 1980 (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0771-X T. Jones Pierce Medieval Welsh society: selected essays (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0447-8 William  Linnard,. (1979)  Trees in the Law of Hywel.  (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd) (Pamffledi Cyfraith Hywel) John Edward Lloyd (1911) A history of Wales: from the earliest times to the Edwardian conquest (Longmans, Green & Co.) Kari Maund (2006) The Welsh kings: warriors, warlords and princes (Tempus) ISBN 0-7524-2973-6 David Moore (2005) The Welsh wars of independence: c.410 - c.1415 (Tempus) ISBN 0-7524-3321-0 Huw Pryce (1986) \u2018The Prologues to the Welsh Lawbooks\u2019, Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd 33 (1986), 151-182 Huw Pryce (1993) Native Law and the Church in Medieval Wales (Oxford Historical Monographs) (Gwasg Clarendon) ISBN 0-19-820362-4 Melville Richards (gol.) (1990) Cyfreithiau Hywel Dda yn \u00f4l Llawysgrif Coleg yr Iesu LVII, Rhydychen (Gwasg Prifysgol Cymru) Melville Richards (1954) The laws of Hywel Dda (The Book of Blegywryd), translated by Melville Richards (Gwasg Prifysgol Lerpwl) Sara Elin Roberts (2007) The legal triads of Medieval Wales (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 978-0-7083-2107-2 David Stephenson (1984) The governance of Gwynedd (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0850-3 D. B. Walters,(1982)  The comparative legal method\u00a0: marriage, divorce and the spouses' property rights in early medieval European law and Cyfraith Hywel. (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd, 1982) (Pamffledi Cyfraith Hywel) Thomas Glyn Watkin (2007) The legal history of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 978-0-7083-2064-8 Aled Rhys Wiliam (1990, gol.)  Llyfr Cynog\u00a0: a medieval Welsh law digest  (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd) (Pamffledi Cyfraith Hywel) Aled Rhys William (1960) Llyfr Iorwerth: a critical text of the Venedotian code of mediaeval Welsh law (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0114-2 Glanmor Williams (1987) Recovery, reorientation and reformation: Wales c.1415-1642 (Gwasg Clarendon, Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-19-821733-1 Stephen J. Williams (gol.) (1938) Detholion o'r hen gyfreithiau Cymreig (Gwasg Prifysgol Cymru) Gweler hefyd Teitlau Llysoedd Cymru Braint Carennydd Cyfraith Llys y Brenin Cyfraith y Gwragedd Galanas Lladrad Llyfr Blegywryd (Dull Dyfed) Llyfr Cyfnerth (Dull Gwent) Llyfr Iorwerth (Dull Gwynedd) Peniarth 28 - llyfr cyfraith cynnar Tair Colofn Cyfraith T\u00e2n Dolenni allanol http:\/\/cyfraith-hywel.cymru.ac.uk\/","833":"Yn \u00f4l traddodiad, rhoddwyd trefn ar yr hen gyfreithiau Cymreig yn amser y brenin Dyfnwal Moelmud yn gyntaf yn y cyfnod rhwng 400 a 500CC, a chyfeirir at y rhain fel Cyfreithiau Moelmud. Yna fe'u diweddarwyd gan Hywel Dda a chyfeirir at y casgliad hwnnw fel Cyfraith Hywel.Cyfraith Hywel, sy\u2019n cael ei hadnabod hefyd fel Cyfreithiau Cymru, oedd y system gyfreithiol a ddefnyddiwyd yng Nghymru yn ystod yr Oesoedd Canol cyn i Gymru gael ei choncro gan Loegr yn 1282\/3. O ganlyniad i goncwest Cymru gan y Brenin Edward o Loegr, disodlwyd cyfraith droseddol Cymru gan Statud Rhuddlan yn 1284. Cafodd cyfraith sifil Cymru eu diddymu wedi i Harri VIII basio\u2019r Deddfau Uno rhwng Cymru a Lloegr yn 1536 a 1542\/3. Tua\u2019r flwyddyn 945 galwodd Hywel ap Cadell (Hywel Dda) bobl o bob rhan o Gymru ynghyd i\u2019r T\u0177 Gwyn ar Daf yn Nyfed i gasglu, diwygio a threfnu cyfreithiau yng Nghymru. Yn y cyfarfod hwn penderfynwyd ar drefn gyfreithiol ar gyfer Cymru a fyddai\u2019n cael ei galw\u2019n Gyfraith Hywel Dda. Gan na ellir dyddio unrhyw lawysgrif o\u2019r gyfraith i gyfnod Hywel Dda, ystyrir bod cysylltu ei enw \u00e1\u2019r cyfreithiau yn rhoi awdurdod iddynt yn ystod yr Oesoedd Canol. Roedd Cyfraith Cymru yn fath o gyfraith Geltaidd, gyda llawer o nodweddion tebyg rhyngddi hi a Chyfraith Brehon yr Iwerddon, ac roedd elfennau tebyg ag arferion a therminoleg y Brythoniaid oedd yn byw yn Ystrad Clud. Cafodd Cyfraith Cymru ei throsglwyddo ar lafar ar draws y cenedlaethau gan y beirdd a phobl ddysgedig yn y gyfraith. Ni chafodd ei threfnu a\u2019i strwythuro tan deyrnasiad Hywel Dda ganol y 10g. Mae\u2019r llawysgrifau cynharaf sydd wedi goroesi yn yr iaith Ladin, yn dyddio o ddechrau'r 13g, ac yn dangos gwahaniaethau rhanbarthol. Diweddarwyd ac adolygwyd y gyfraith gan rai rheolwyr, fel Bleddyn ap Cynfyn, a chan gyfreithwyr oedd yn ei haddasu yn \u00f4l gofynion a sefyllfaoedd newydd. Felly mae\u2019n anodd gwybod a yw\u2019r llawysgrifau sydd wedi goroesi yn ddehongliad cywir o gyfreithiau cyntaf Hywel Dda.Roedd Cyfraith Hywel yn cynnwys gwybodaeth am nifer o bynciau amrywiol, o gyfraith hela i gyfraith menywod. Maent hefyd yn cynnwys cyfraith llys y brenin, oedd yn esbonio bod gan y brenin swyddogion oedd yn amrywio o\u2019r bardd teulu i\u2019r hebogydd, a bod gan bob un ei safle yn y llys. Roedd y cyfreithiau yn rhoi pwyslais mawr ar statws cymdeithasol, gyda\u2019r brenin ar y brig, a\u2019r alltud a\u2019r caeth ar y gwaelod. Roedd yn anodd dringo o fewn cymdeithas, ac roedd yn rhaid gofyn caniat\u00e2d yr arglwydd cyn cael hawl i wneud hynny.Elfen bwysig yng Nghyfraith Hywel Dda oedd sut oedd etifeddiaeth yn cael ei phenderfynu a\u2019i dosbarthu. Roedd gan bob mab cydnabyddedig hawl i gyfran o eiddo\u2019r tad. Bu hyn yn arwyddocaol ar gyfer tywysogion y Cymry, gan ei fod yn golygu bod teyrnasoedd yn cael eu rhannu'n gyson, heb obaith am undod parhaol. Roedd hyn yn wahanol i deyrnas brenin Lloegr, lle etifeddai\u2019r mab hynaf y deyrnas gyfan. Rhoddai Cyfraith Hywel bwyslais hefyd ar gyfrifoldeb torfol y gymuned, neu\u2019r genedl, am ei haelodau. Cyfeiria hefyd at agweddau at ysgariad a sut byddai ysgariad yn cael ei drin dan Gyfraith Hywel. Cyflwynwyd nifer o dermau cyfreithiol newydd gan Gyfreithiau Hywel Dda - er enghraifft, \u2018sarhad\u2019 a \u2018galanas\u2019. Roedd galanas yn system \u2018arian gwaed\u2019 a seiliwyd ar statws. Roedd \u2018sarhad\u2019 yn golygu bod t\u00e2l yn ddyledus pan oedd unigolyn yn cael ei amharchu ar lafar neu mewn gweithred tra bod \u2018galanas\u2019 yn iawndal a dalwyd gan deulu\u2019r troseddwr i deulu\u2019r ymadawedig mewn achosion o lofruddiaeth, ac yn seiliedig ar werth bywyd unigolyn.Roedd y cyfreithiau yn rhoi pwyslais mawr ar statws cymdeithasol. Roedd y breintiau, y cosbau a'r dyletswyddau a ddisgwylid gan y gyfraith yn dibynnu ar statws cymdeithasol yr unigolyn. Rhoddai\u2019r cyfreithiau hawliau i ferched mewn priodas - er enghraifft, os oedd y berthynas yn chwalu ar ddiwedd saith mlynedd medrai\u2019r wraig hawlio hanner yr eiddo oedd yn gyffredin rhyngddi hi a\u2019i g\u0175r.Mae Cyfraith Hywel yn ddogfen bwysig sy'n dangos bwriad Hywel Dda i lunio fframwaith cyfreithiol roedd y Cymry yn medru ei berchnogi fel cenedl. Yn hynny o beth, roedd yn cynrychioli ymwybyddiaeth o genedl ac yn elfen bwysig o ran creu ymwybyddiaeth o hunaniaeth Cymru fel gwlad yn yr Oesoedd Canol. Cynhwysai llawer o nodweddion oedd yn dangos synnwyr cyffredin, tegwch a pharch. Llawysgrifau Nid oes unrhyw lawysgrif ar gael sy\u2019n dyddio o gyfnod Hywel ei hun, ac roedd y gyfraith yn cael ei diweddaru'n gyson. Nid yw ysgolheigion yn cytuno pa un oedd iaith wreiddiol y fersiynau ysgrifenedig o\u2019r cyfreithiau: Cymraeg ynteu Lladin. Yn y Gymraeg yr ysgrifenwyd y cofnod Surexit yn Llyfr Sant Chad. Cofnod yw hwn o ganlyniad achos cyfreithiol yn dyddio o\u2019r 9g. Er nad yw\u2019n llyfr cyfraith fel y cyfryw mae\u2019n dangos fod yr iaith Gymraeg yn cael ei defnyddio ar gyfer materion cyfreithiol yr adeg honno. Y llawysgrifau cynharaf sydd wedi goroesi yw Peniarth 28, sydd wedi ei ysgrifennu yn Lladin ond yn \u00f4l y farn gyffredinol yn gyfieithiad o destun gwreiddiol Cymraeg, a Pheniarth 29, Y Llyfr Du o'r Waun, wedi ei ysgrifennu yn Gymraeg. Credir fod y rhain yn dyddio o ddechrau neu ganol y 13g. Cadwyd nifer fawr o lawysgrifau cyfraith, yn bennaf yn Gymraeg ond rhai yn Lladin, yn dyddio rhwng y cyfnod hwn a\u2019r 16g. Heblaw am y fersiynau llawn, ceir testunau byrrach, y credir eu bod wedi eu bwriadu i farnwyr eu defnyddio wrth eu gwaith. Barn gyffredinol ysgolheigion yw eu bod i gyd yn disgyn i dri phrif ddosbarth - Llyfr Cyfnerth, Llyfr Blegywryd a Llyfr Iorwerth. Credir fod llawysgrifau Cyfnerth yn dod o ardal Rhwng Gwy a Hafren (Maelienydd o bosibl), ac mae\u2019r gyfraith yn y fersiynau hyn yn dangos llai o ddatblygiad na\u2019r ddau ddosbarth arall. Credir bod y fersiwn wreiddiol yn dyddio o\u2019r 12g, pan ddaeth yr ardal hon dan ofalaeth Rhys ap Gruffudd (Yr Arglwydd), teyrn y Deheubarth. Cysylltir y fersiwn wreiddiol o lawysgrifau Blegywryd \u00e2'r Deheubarth ei hun, ac mae\u2019n dangos rhywfaint o ddylanwad eglwysig. Credir bod y fersiwn wreiddiol o lawysgrifau Iorwerth yn cynrychioli\u2019r gyfraith oedd mewn grym yng Ngwynedd yn ystod teyrnasiad Llywelyn Fawr yn rhan gyntaf y 13g, wedi ei datblygu gan y cyfreithiwr Iorwerth ap Madog. Ystyrir mai fersiwn Iorwerth yw\u2019r fersiwn mwyaf datblygedig o\u2019r gyfraith, er bod rhai elfennau hynafol. Credir bod y fersiwn yn Llyfr Colan yn addasiad o fersiynau Llyfr Iorwerth, sydd hefyd yn dyddio o\u2019r 13g, ac mae Llyfr y Damweiniau yn gasgliad o achosion cyfreithiol sy\u2019n gysylltiedig \u00e2 Llyfr Iorwerth yn wreiddiol. Nid oes llawysgrif o Bowys wedi goroesi, er bod Llyfr Iorwerth yn nodi lle mae\u2019r gyfraith ym Mhowys yn wahanol i Wynedd.  Dechreuadau Ar ddechrau'r rhan fwyaf o'r llawysgrifau Cymreig, ceir disgrifiad o sut y lluniwyd y cyfreithiau gan Hywel Dda. Fersiwn Llyfr Blegywryd yw:  Hywel Dda fab Cadell, trwy ras Duw Brenin Cymru oll, a welodd y Cymry yn camarfer cyfreithiau a defodau, ac am hynny fe ddyfynnodd ato, o bob cwmwd o\u2019i deyrnas, chwech o w\u0177r a oedd yn ymwneuthur ag awdurdod ac ynadaeth, a holl eglwyswyr y deyrnas a oedd yn ymarfer a theilyngdod baglau, megis Archesgob Mynyw, ac esgobion, ac abadau, a phrioriaid, i\u2019r lle a elwir y T\u0177 Gwyn ar Daf yn Nyfed. \u2026 Ac o\u2019r gynulleidfa honno, pan derfynodd y Grawys, fe ddewisodd y brenin y deuddeg lleygwr doethaf o\u2019i w\u0177r, a\u2019r un ysgolhaig doethaf oll, a elwid yr Athro Blegywryd, i ddosbarthu a dehongli iddo ef ac i\u2019w deyrnas gyfreithiau ac arferion yn berffaith, ac yn nesaf y gellid at wirionedd ac iawnder.Gan fod pob un o\u2019n llawysgrifau yn dyddio o ganrifoedd diweddarach na chyfnod Hywel, ni ellid defnyddio\u2019r gosodiad hwn ar gyfer dyddio\u2019r digwyddiad dan sylw. Dangosodd yr Athro Huw Pryce ei bod hi\u2019n hynod o debygol i\u2019r rhaglith gael ei ddatblygu mewn ymateb i ymosodiad ar Gyfraith y Cymry gan swyddogion yr Eglwys ac Uchelwyr oedd yn dymuno hawliau tebycach i Eglwyswyr ac Uchelwyr Lloegr. Wrth drafod cysylltiad Hywel \u00e2\u2019r gyfraith, awgryma K.L. Maund:  it is not impossible that the association of Hywel with the law reflects more on twelfth and thirteenth century south Welsh attempts to re-establish the importance and influence of their line in an age dominated by the princes of Gwynedd.Ar y llaw arall, dylid nodi fod hyd yn oed fersiynau Iorwerth, a gynhyrchwyd yng Ngwynedd, yn cyfeirio at y cyngor yn Hen D\u0177 Gwyn ar Daf, yn union fel y fersiynau deheuol. Mae\u2019n fwy tebygol felly y defnyddid enw Hywel gyda\u2019r gyfraith er mwyn rhoi awdurdod iddynt. Y gorau y gellid ei ddweud am gysylltiad Hywel \u00e2\u2019r gyfraith yw bod cof poblogaidd amdano\u2019n diwygio\u2019r cyfreithiau. Dywedir i frenhinoedd eraill newid y cyfreithiau yn ddiweddarach - er enghraifft, Bleddyn ap Cynfyn, brenin Gwynedd a Phowys yn yr 11g. Gellid olrhain rhywfaint o ddeunydd cyfreithiol, fel Saith Esgobty Dyfed, i gyfnod cynnar. Gellid cymharu rhywfaint o\u2019r defnydd cynnar hwn \u00e2 hen gyfreithiau Iwerddon. Nodir nifer o ddylanwadau'r gyfraith Rufeinig ar gyfraith Hywel gan Thomas Glyn Watkin, ac awgryma fod ychydig o dystiolaeth o barhad o gyfnod y Rhufeiniaid yng Nghymru, yn enwedig yn Llyfr Cyfnerth. Ceir hefyd ddylanwadau Gwyddelig ac Eingl-sacsonaidd. Yn \u00f4l Watkin, mae'n bosibl bod gwreiddiau \"cyfran\" fel dull o etifeddu tir yn mynd yn \u00f4l i Oes yr Haearn. Cyfraith y Llys Delio a hawliau a dyletswyddau'r brenin a swyddogion ei lys mae rhan gyntaf y cyfreithiau. Disgrifir hwynt yn \u00f4l trefn eu pwysigrwydd; yn gyntaf, y brenin, yna\u2019r frenhines a\u2019r edling, y g\u0175r oedd wedi ei ddewis i deyrnasu ar \u00f4l y brenin. Dilynir hwy gan swyddogion y llys; nodir pedwar ar hugain o\u2019r rhain yn y rhan fwyaf o\u2019r llawysgrifau: Penteulu, Offeiriad teulu, Distain, Ynad Llys, Hebogydd, Pen-gwastrawd, Pen-cynydd, Gwas ystafell, Distain brenhines, Offeiriad brenhines, Bardd teulu, Gostegwr llys, Drysor neuadd, Drysor ystafell, Morwyn ystafell, Gwastrawd afwyn, Canhwyllydd, Trulliad, Meddydd, Swyddwr llys, Cog, Troedog, Meddyg llys a Gwastrawd afwyn brenhines. Nodir dyletswyddau a hawliau pob un o\u2019r rhain. Defnyddir nifer o dermau cyfreithiol. Gallai sarhad olygu anaf neu anfri ar unigolyn, neu\u2019r taliad oedd yn ddyledus iddo fel iawndal am yr anaf neu\u2019r anfri. Roedd maint y sarhad yn amrywio yn \u00f4l statws yr unigolyn oedd wedi ei effeithio - er enghraifft roedd sarhad y frenhines neu\u2019r edling yn draean sarhad y brenin. Byddai llofrudd a\u2019i deulu yn gorfod talu galanas i deulu unigolyn a lofruddiwyd; roedd yr alanas yn dair gwaith y sarhad, er y gallai\u2019r llofrudd orfod talu sarhad hefyd. Gellid cosbi camweddau llai drwy ddirwy; roedd y term \"dirwy\" yn cael ei ddefnyddio ar gyfer taliad am drosedd weddol ddifrifol, tra\u2019r oedd \"camlwrw\" yn daliad llai lle nad oedd y drosedd yn un fawr. Telid ebediw i\u2019r arglwydd ar farwolaeth un o\u2019i ddeiliaid. Adlewyrchir tarddle daearyddol y gwahanol fersiynau yn y safle cymharol a roir i deyrnoedd y gwahanol deyrnasoedd. Yn Llyfr Iorwerth, cyhoeddir blaenoriaeth brenin Aberffraw, canolfan Teyrnas Gwynedd, dros y gweddill, tra mae llawysgrifau'r Deheubarth yn hawlio statws cydradd o leiaf i frenin Dinefwr. Er bod Cyfraith Hywel yn rhoi mwy o bwyslais ar bwerau\u2019r brenin na hen gyfraith Iwerddon, mae hyn yn parhau i fod yn gyfyngedig o\u2019i gymharu \u00e2 llawer o gyfreithiau eraill. Dywed Moore:  Welsh law fell into the juristic category of Volksrecht (\"people's law\"), which did not lay great stress on royal power, as opposed to the Kaisersrecht or K\u00f6nigsrecht (\"king's law\") of both England and Scotland, where it was emphasised that both civil and common law were imposed by the state. Cyfraith y wlad At bwrpas y gyfraith, rhennir cymdeithas Cymru yn dri dosbarth - y brenin, y breyr neu fonheddig, y gw\u0177r rhydd oedd yn dal tir, a'r taeog. Pedwerydd dosbarth oedd yr alltud, unigolion o'r tu allan i Gymru oedd wedi ymsefydlu yno. Roedd y rhan fwyaf o'r taliadau oedd yn ddyledus yn \u00f4l y gyfraith yn amrywio yn \u00f4l statws cymdeithasol yr unigolyn.  Cyfraith gwragedd Yn nhrefn llawer o'r llawysgrifau, mae cyfraith y wlad yn dechrau gyda chyfraith gwragedd, yn ymdrin \u00e2 phriodas a rhannu'r eiddo pe bai p\u00e2r priod yn gwahanu. Roedd sefyllfa gyfreithiol merched dan Gyfraith Hywel yn bur wahanol i'r sefyllfa dan y gyfraith Eingl-normanaidd. Gellid sefydlu priodas mewn dwy ffordd. Y dull arferol oedd bod y ferch yn cael ei rhoi i \u0175r gan ei thylwyth; y dull arall oedd y gallai merch fynd ymaith gyda g\u0175r heb gydsyniad ei thylwyth. Os digwyddai hyn, gallai'r tylwyth ei gorfodi i ddychwelyd os oedd yn dal i fod yn wyryf, ond os nad oedd, ni allent ei gorfodi i ddychwelyd. Os oedd y berthynas rhyngddi hi a'r g\u0175r yn parhau am saith mlynedd, byddai ganddi wedyn yr un hawliau cyfreithiol \u00e2 phe bai hi wedi ei rhoi gan ei thylwyth.Roedd nifer o daliadau yn gysylltiedig \u00e2 phriodas. Taliad i arglwydd y ferch pan gollai ei morwyndod oedd amobr, pa un ai a ddigwyddai hynny drwy briodas ai peidio. Taliad i'r ferch gan ei g\u0175r y bore wedi'r briodas oedd cowyll, yn nodi bod ei statws wedi newid o fod yn forwyn i fod yn wraig briod. Yr agweddi oedd y rhan o gyfanswm meddiannau'r p\u00e2r priod fyddai'n ddyledus i'r wraig pe bai'r cwpl yn ymwahanu cyn pen saith mlynedd o'r briodas. Roedd maint yr agweddi yn dibynnu ar statws cymdeithasol y ferch, ac nid ar werth cyfanswm meddiannau'r p\u00e2r. Pe bai'r p\u00e2r yn ymwahanu wedi bod yn briod am saith mlynedd neu fwy, roedd gan y ferch hawl i hanner yr eiddo.Pe bai gwraig yn darganfod ei g\u0175r gyda merch arall, roedd ganddi hawl i iawndal o chwe ugain ceiniog ganddo y tro cyntaf, a phunt yr ail dro. Y trydydd tro, byddai ganddi'r hawl i'w ysgaru. Os oedd gan y g\u0175r ordderch, roedd gan y wraig yr hawl i daro'r ordderch heb dalu iawndal, hyd yn oed os byddai hyn yn achosi marwolaeth yr ordderch. Dim ond am dri pheth y caniateid i \u0175r guro ei wraig: am roi'n anrheg rywbeth nad oedd ganddi'r hawl i'w roi, am gael ei darganfod gyda dyn arall neu am ddymuno mefl ar farf ei g\u0175r. Pe bai'n ei tharo am unrhyw achos arall, byddai ganddi hawl i gael t\u00e2l sarhad. Pe bai'r g\u0175r yn ei darganfod gyda dyn arall ac yn ei churo, ni fyddai ganddo'r hawl i unrhyw iawndal pellach. Yn \u00f4l Cyfraith Hywel, nid oedd gan ferched yr hawl i etifeddu tir. Er hynny, roedd eithriadau, hyd yn oed yn y cyfnod cynnar. Mewn cerdd a ddyddir i hanner cyntaf yr 11g sy'n farwnad i uchelwr o Ynys M\u00f4n o'r enw Aeddon, dywed y bardd fod tiroedd Aeddon wedi eu hetifeddu gan bedair gwraig oedd wedi dod i'w lys fel caethion ac wedi ennill ei ffafr. Yn anffodus i'r bardd, nid oeddynt mor hoff o farddoniaeth ag y bu Aeddon. Roedd y rheolau ar gyfer rhannu eiddo symudol pan fyddai un o'r p\u00e2r priod yn marw yr un fath i'r ddau ryw. Rhennid yr eiddo yn ddwy ran gyfartal, gyda'r partner byw yn cael un hanner, a'r unigolyn oedd yn marw yn rhydd i rannu'r hanner arall yn \u00f4l ei (h)ewyllys.  Cyfraith tir Egwyddor cyfraith tir oedd bod y tir yn cael ei berchenogi gan uned deuluol y \"gwely\", oedd yn ymestyn dros bedair cenhedlaeth. Ar farwolaeth penteulu, rhennid ei diroedd yn gyfartal rhwng ei feibion. Roedd gan feibion anghyfreithlon yr un hawl ar y tir \u00e2 meibion cyfreithlon, cyn belled \u00e2 bod y tad wedi eu cydnabod yn feibion iddo. Mae'r dull hwn o rannu tir, sef \"cyfran\" yn y cyfreithiau Cymreig, yn debyg i'r arfer yn Iwerddon. Byddai'r mab ieuengaf yn rhannu'r tir, yna'r mab hynaf yn dewis ei ran ef yn gyntaf, ac wedyn y gweddill, gan orffen gyda'r ieuengaf. Os oedd mab wedi marw o flaen ei dad, byddai ei ran ef yn mynd i'w feibion. Ni allai merched etifeddu tir fel rheol, er bod cofnod o achos yn Llancarfan lle cofnodir rhannu'r tir rhwng dau frawd a chwaer. Wedi marwolaeth yr olaf o'r meibion, byddai'r \"tir gwelyawc\" yn cael ei rannu eto, gydag wyrion y perchennog cyntaf yn cael rhannau cyfartal. Ar farwolaeth yr olaf o'r wyrion, rhennid y tir eto rhwng y gor-wyrion. Dywedir yn aml fod y system hon yn arwain at leihau'r maint o dir a ddelid gan unigolion dros y cenedlaethau, ond fel y nodir gan Watkin, nid yw hyn yn wir oni bai fod y boblogaeth yn cynyddu'n gyflym a nifer o feibion yn dilyn pob tad. Araf iawn oedd t\u0175f y boblogaeth yn y Canol Oesoedd. Os oedd dadl yngl\u0177n \u00e2 pherchenogaeth tir, cynhelid y llys ar y tir a hawlid. Byddai'r ddau hawlydd yn dod \u00e2 thystion i gefnogi eu hachos. Yn Llyfr Iorwerth, dywedir bod gan bob hawlydd yr hawl i gymorth \"cyngaws\" a \"chanllaw\" i gyflwyno eu hachos, y ddau yn fath o gyfreithiwr, er na eglurir y gwahaniaeth rhyngddynt. Os dyfarnai'r llys fod y ddwy hawl yn gyfartal, gellid rhannu'r tir yn gyfartal rhwng y ddau hawlydd. Disgrifir \"dadannudd\" hefyd; sef gweithred mab yn hawlio tir a oedd wedi bod yn eiddo i'w dad. Cyfyngid ar hawl y tirfeddiannwr i drosglwyddo ei dir i eraill; dim ond dan amgylchiadau neilltuol a chyda chaniat\u00e2d yr etifeddion y gellid gwneud hyn. Gyda chydsyniad ei arglwydd a'r tylwyth, gallai'r tirfeddiannwr ddefnyddio system \"prid\". Trosglwyddid y tir i unigolyn arall, y \"pridwr\", am gyfnod o bedair blynedd, ac os nad oedd y tir wedi ei hawlio yn \u00f4l gan y tirfeddiannwr neu ei etifeddion ymhen y pedair blynedd, gellid adnewyddu'r prid am gyfnod o bedair blynedd ar y tro heb gyfyngiadau pellach. Wedi pedair cenhedlaeth, byddai'r tir yn dod yn eiddo'r meddiannydd newydd. Gweinyddu'r gyfraith Byddai\u2019r gyfraith yn cael ei gweinyddu yng Nghymru\u2019r Oesoedd Canol drwy\u2019r cantrefi, a rhannwyd pob un o'r rhain yn gymydau. Roedd y rhain o bwys arbennig yn y ffordd roedd y gyfraith yn cael eu gweithredu. Roedd gan bob cantref ei lys ei hun, sef cynulliad o\u2019r uchelwyr. Hwy oedd prif dirfeddiannwyr y cantref. Byddai\u2019r llys yn cael ei arolygu gan y brenin pe bai\u2019n digwydd bod yn bresennol yn y cartref, neu os nad oedd, byddai ganddo ei gynrychiolydd yn bresennol yn y llys. Ar wah\u00e2n i\u2019r barnwyr, roedd clerc, porthor llys a dau ddadleuwr proffesiynol. Roedd y cantref yn delio \u00e2 throseddau, a dadleuon yn ymwneud \u00e2 ffiniau ac etifeddiaeth. Roedd y barnwyr yng Ngwynedd yn rhai proffesiynol, ond ne Cymru roedd y barnwyr proffesiynol yn cydweithio \u00e2 thirfeddiannwyr rhydd yr ardal ac roeddent i gyd yn medru gweithredu fel barnwyr. Effeithiau\u2019r Goncwest Normanaidd ac Edwardaidd Arglwyddi\u2019r Mers Yn dilyn concwest y Normaniaid roedd Cyfraith Cymru, fel arfer, yn cael ei defnyddio yn nhiroedd Arglwyddi\u2019r Mers yn ogystal ag yn nhiroedd y tywysogion Cymreig. Pan fyddai anghytundeb, os byddai hyn yn digwydd yn yr ardaloedd ar y ffin rhwng Cymru a Lloegr, byddai\u2019n rhaid yn gyntaf penderfynu pa gyfraith fyddai\u2019n cael ei defnyddio i ddatrys y sefyllfa. Er enghraifft, pan fu dadl tir rhwng Gruffydd ap Gwenwynwyn a Roger Mortimer, roedd Gruffydd yn mynnu bod yr achos yn cael gwrandawiad yn unol \u00e2 chyfraith Lloegr tra bod Mortimer eisiau defnyddio Cyfraith Cymru. Aethpwyd \u00e2\u2019r mater gerbron yr ustusiaid brenhinol, a phenderfynwyd yn 1282, gan fod y tiroedd yng Nghymru, y byddai Cyfraith Cymru yn cael ei gweithredu. Concwest Edward I Yn ystod y 12fed a\u2019r 13g roedd Cyfraith Cymru yn cael ei gweld fel arwydd o genedligrwydd, yn enwedig yn ystod y gwrthdaro rhwng Llywelyn ap Gruffydd ac Edward I o Loegr yn ystod ail hanner y 13g.Gwnaed sylwadau dirmygus gan Archesgob Caergaint, John Peckham, am Gyfraith Cymru mewn llythyr a anfonodd at Llywelyn yn 1282 pan oedd yn ceisio negydu trafodaethau rhwng Llywelyn ac Edward I, Brenin Lloegr. Dywedodd yn y llythyr fod y Brenin Hywel wedi cael ei ysbrydoli gan y diafol, mae'n rhaid. Mae'n ddigon posib bod Peckham wedi darllen ac archwilio llawysgrif Peniarth 28, a oedd yn cael ei chadw yn llyfrgell Abaty Awstin Sant yng Nghaergaint ar y pryd.Un o nodweddion Cyfraith Cymru a wrthwynebwyd gan Eglwys Loegr oedd y gyfran gydradd o dir a roddwyd i feibion anghyfreithlon. Yn dilyn marwolaeth Llywelyn, cyflwynwyd Statud Rhuddlan yn 1284 a chyda hynny cyflwynwyd cyfraith trosedd Lloegr i Gymru mewn meysydd fel dwyn, lladrata, llofruddiaethau, a dynladdiad, er enghraifft. Bron i ddau gan mlynedd wedi i Gyfraith Cymru beidio \u00e2 chael ei defnyddio ar gyfer achosion troseddol, ysgrifennodd y bardd Dafydd ab Edmwnd (1450-80) farwnad i\u2019w ffrind, y telynor, Si\u00f4n Eos, a laddodd ddyn ar ddamwain mewn tafarn yn y Waun, ger Wrecsam. Crogwyd Si\u00f4n Eos ond roedd Dafydd ab Edmwnd yn galaru na allai fod wedi cael ei brofi yn \u00f4l cyfraith fwy trugarog \u2018Cyfraith Hywel\u2019 na \u2018chyfraith Llundain\u2019.Parhawyd i ddefnyddio Cyfraith Cymru ar gyfer achosion sifil fel etifeddu tir, cytundebau, gwarantau a materion tebyg, er y bu rhai newidiadau, o bosibl - er enghraifft, ni chai meibion anghyfreithlon bellach hawlio rhan o\u2019r etifeddiaeth.Yn dilyn pasio\u2019r Deddfau Uno rhwng Cymru a Lloegr yn 1536 a 1542\/3 disodlwyd Cyfraith Cymru yn gyfan gwbl gan Gyfraith Lloegr.  Cyfraith Cymru ar \u00f4l y Deddfau Uno Yr achos diwethaf a gofnodwyd lle defnyddiwyd Cyfraith Cymru oedd mewn achos tir yn sir Gaerfyrddin yn 1540, sef pedair blynedd ar \u00f4l i\u2019r Deddfau Uno nodi mai dim ond Cyfraith Lloegr oedd i\u2019w defnyddio yng Nghymru. Hyd yn oed yn ystod yr 17g, roedd enghreifftiau mewn rhannau o Gymru lle cynhaliwyd cyfarfodydd answyddogol gan negydwyr i benderfynu achosion ac y defnyddiwyd egwyddorion Cyfraith Cymru i wneud hynny.Mae Cyngor Sir Gaerfyrddin wedi sefydlu Canolfan Hywel Dda yn Hendy-gwyn ar Daf sy'n cynnwys canolfan ddehongli a gardd i goff\u00e1u'r cyngor gwreiddiol a gyfarfu yno. Nodiadau Llyfryddiaeth T.M. Charles-Edwards, Morfydd E. Owen and D.B. Walters (ed.) (1986) Lawyers and laymen: studies in the history of law presented to Professor Dafydd Jenkins on his seventy-fifth birthday (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0925-9 T.M. Charles-Edwards (1989) The Welsh laws Cyfres Writers of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-1032-X R.R. Davies (1987) Conquest, coexistemce and change: Wales 1063-1415 (Clarendon Press, University of Wales Press) ISBN 0-19-821732-3 Hywel David Emanuel (1967) The Latin texts of the Welsh laws (Gwasg Prifysgol Cymru) Daniel Huws (1980) The medieval codex with reference to the Welsh Law Books (Gwasg Prifysgol Cymru) Dafydd Ifans, (1980) William Salesbury and the Welsh laws'[' (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Coleg Prifysgol Cymru)  (Pamffledi cyfraith Hywel) A.O.H. Jarman (1981) The cynfeirdd: early Welsh poets and poetry. Cyfres Writers of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru). ISBN 0-7083-0813-9 Dafydd Jenkins (gol.) (1963) Llyfr Colan: y Gyfraith Gymreig yn \u00f4l hanner cyntaf llawysgrif Peniarth 30 (Gwasg Prifysgol Cymru) Dafydd Jenkins (1970) Cyfraith Hywel\u00a0: rhagarweiniad i gyfraith gynhenid Cymru'r Oesau Canol  (Llandysul: Gwasg Gomer).  ISBN 0850880564 Dafydd Jenkins (1977)  Hywel Dda a'r gw\u0177r cyfraith\u00a0: darlith agoriadol Aberystwyth (Aberystwyth: Adran y Gyfraith, Coleg Prifysgol Cymru) Dafydd Jenkins (1986) The law of Hywel Dda: law texts from mediaeval Wales translated and edited (Gwasg Gomer) ISBN 0-86383-277-6 Dafydd Jenkins and Morfydd E. Owen (ed.) (1980) The Welsh law of women\u00a0: studies presented to Professor Daniel A. Binchy on his eightieth birthday, 3 June 1980 (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0771-X T. Jones Pierce Medieval Welsh society: selected essays (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0447-8 William  Linnard,. (1979)  Trees in the Law of Hywel.  (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd) (Pamffledi Cyfraith Hywel) John Edward Lloyd (1911) A history of Wales: from the earliest times to the Edwardian conquest (Longmans, Green & Co.) Kari Maund (2006) The Welsh kings: warriors, warlords and princes (Tempus) ISBN 0-7524-2973-6 David Moore (2005) The Welsh wars of independence: c.410 - c.1415 (Tempus) ISBN 0-7524-3321-0 Huw Pryce (1986) \u2018The Prologues to the Welsh Lawbooks\u2019, Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd 33 (1986), 151-182 Huw Pryce (1993) Native Law and the Church in Medieval Wales (Oxford Historical Monographs) (Gwasg Clarendon) ISBN 0-19-820362-4 Melville Richards (gol.) (1990) Cyfreithiau Hywel Dda yn \u00f4l Llawysgrif Coleg yr Iesu LVII, Rhydychen (Gwasg Prifysgol Cymru) Melville Richards (1954) The laws of Hywel Dda (The Book of Blegywryd), translated by Melville Richards (Gwasg Prifysgol Lerpwl) Sara Elin Roberts (2007) The legal triads of Medieval Wales (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 978-0-7083-2107-2 David Stephenson (1984) The governance of Gwynedd (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0850-3 D. B. Walters,(1982)  The comparative legal method\u00a0: marriage, divorce and the spouses' property rights in early medieval European law and Cyfraith Hywel. (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd, 1982) (Pamffledi Cyfraith Hywel) Thomas Glyn Watkin (2007) The legal history of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 978-0-7083-2064-8 Aled Rhys Wiliam (1990, gol.)  Llyfr Cynog\u00a0: a medieval Welsh law digest  (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd) (Pamffledi Cyfraith Hywel) Aled Rhys William (1960) Llyfr Iorwerth: a critical text of the Venedotian code of mediaeval Welsh law (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0114-2 Glanmor Williams (1987) Recovery, reorientation and reformation: Wales c.1415-1642 (Gwasg Clarendon, Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-19-821733-1 Stephen J. Williams (gol.) (1938) Detholion o'r hen gyfreithiau Cymreig (Gwasg Prifysgol Cymru) Gweler hefyd Teitlau Llysoedd Cymru Braint Carennydd Cyfraith Llys y Brenin Cyfraith y Gwragedd Galanas Lladrad Llyfr Blegywryd (Dull Dyfed) Llyfr Cyfnerth (Dull Gwent) Llyfr Iorwerth (Dull Gwynedd) Peniarth 28 - llyfr cyfraith cynnar Tair Colofn Cyfraith T\u00e2n Dolenni allanol http:\/\/cyfraith-hywel.cymru.ac.uk\/","834":"Yn \u00f4l traddodiad, rhoddwyd trefn ar yr hen gyfreithiau Cymreig yn amser y brenin Dyfnwal Moelmud yn gyntaf yn y cyfnod rhwng 400 a 500CC, a chyfeirir at y rhain fel Cyfreithiau Moelmud. Yna fe'u diweddarwyd gan Hywel Dda a chyfeirir at y casgliad hwnnw fel Cyfraith Hywel.Cyfraith Hywel, sy\u2019n cael ei hadnabod hefyd fel Cyfreithiau Cymru, oedd y system gyfreithiol a ddefnyddiwyd yng Nghymru yn ystod yr Oesoedd Canol cyn i Gymru gael ei choncro gan Loegr yn 1282\/3. O ganlyniad i goncwest Cymru gan y Brenin Edward o Loegr, disodlwyd cyfraith droseddol Cymru gan Statud Rhuddlan yn 1284. Cafodd cyfraith sifil Cymru eu diddymu wedi i Harri VIII basio\u2019r Deddfau Uno rhwng Cymru a Lloegr yn 1536 a 1542\/3. Tua\u2019r flwyddyn 945 galwodd Hywel ap Cadell (Hywel Dda) bobl o bob rhan o Gymru ynghyd i\u2019r T\u0177 Gwyn ar Daf yn Nyfed i gasglu, diwygio a threfnu cyfreithiau yng Nghymru. Yn y cyfarfod hwn penderfynwyd ar drefn gyfreithiol ar gyfer Cymru a fyddai\u2019n cael ei galw\u2019n Gyfraith Hywel Dda. Gan na ellir dyddio unrhyw lawysgrif o\u2019r gyfraith i gyfnod Hywel Dda, ystyrir bod cysylltu ei enw \u00e1\u2019r cyfreithiau yn rhoi awdurdod iddynt yn ystod yr Oesoedd Canol. Roedd Cyfraith Cymru yn fath o gyfraith Geltaidd, gyda llawer o nodweddion tebyg rhyngddi hi a Chyfraith Brehon yr Iwerddon, ac roedd elfennau tebyg ag arferion a therminoleg y Brythoniaid oedd yn byw yn Ystrad Clud. Cafodd Cyfraith Cymru ei throsglwyddo ar lafar ar draws y cenedlaethau gan y beirdd a phobl ddysgedig yn y gyfraith. Ni chafodd ei threfnu a\u2019i strwythuro tan deyrnasiad Hywel Dda ganol y 10g. Mae\u2019r llawysgrifau cynharaf sydd wedi goroesi yn yr iaith Ladin, yn dyddio o ddechrau'r 13g, ac yn dangos gwahaniaethau rhanbarthol. Diweddarwyd ac adolygwyd y gyfraith gan rai rheolwyr, fel Bleddyn ap Cynfyn, a chan gyfreithwyr oedd yn ei haddasu yn \u00f4l gofynion a sefyllfaoedd newydd. Felly mae\u2019n anodd gwybod a yw\u2019r llawysgrifau sydd wedi goroesi yn ddehongliad cywir o gyfreithiau cyntaf Hywel Dda.Roedd Cyfraith Hywel yn cynnwys gwybodaeth am nifer o bynciau amrywiol, o gyfraith hela i gyfraith menywod. Maent hefyd yn cynnwys cyfraith llys y brenin, oedd yn esbonio bod gan y brenin swyddogion oedd yn amrywio o\u2019r bardd teulu i\u2019r hebogydd, a bod gan bob un ei safle yn y llys. Roedd y cyfreithiau yn rhoi pwyslais mawr ar statws cymdeithasol, gyda\u2019r brenin ar y brig, a\u2019r alltud a\u2019r caeth ar y gwaelod. Roedd yn anodd dringo o fewn cymdeithas, ac roedd yn rhaid gofyn caniat\u00e2d yr arglwydd cyn cael hawl i wneud hynny.Elfen bwysig yng Nghyfraith Hywel Dda oedd sut oedd etifeddiaeth yn cael ei phenderfynu a\u2019i dosbarthu. Roedd gan bob mab cydnabyddedig hawl i gyfran o eiddo\u2019r tad. Bu hyn yn arwyddocaol ar gyfer tywysogion y Cymry, gan ei fod yn golygu bod teyrnasoedd yn cael eu rhannu'n gyson, heb obaith am undod parhaol. Roedd hyn yn wahanol i deyrnas brenin Lloegr, lle etifeddai\u2019r mab hynaf y deyrnas gyfan. Rhoddai Cyfraith Hywel bwyslais hefyd ar gyfrifoldeb torfol y gymuned, neu\u2019r genedl, am ei haelodau. Cyfeiria hefyd at agweddau at ysgariad a sut byddai ysgariad yn cael ei drin dan Gyfraith Hywel. Cyflwynwyd nifer o dermau cyfreithiol newydd gan Gyfreithiau Hywel Dda - er enghraifft, \u2018sarhad\u2019 a \u2018galanas\u2019. Roedd galanas yn system \u2018arian gwaed\u2019 a seiliwyd ar statws. Roedd \u2018sarhad\u2019 yn golygu bod t\u00e2l yn ddyledus pan oedd unigolyn yn cael ei amharchu ar lafar neu mewn gweithred tra bod \u2018galanas\u2019 yn iawndal a dalwyd gan deulu\u2019r troseddwr i deulu\u2019r ymadawedig mewn achosion o lofruddiaeth, ac yn seiliedig ar werth bywyd unigolyn.Roedd y cyfreithiau yn rhoi pwyslais mawr ar statws cymdeithasol. Roedd y breintiau, y cosbau a'r dyletswyddau a ddisgwylid gan y gyfraith yn dibynnu ar statws cymdeithasol yr unigolyn. Rhoddai\u2019r cyfreithiau hawliau i ferched mewn priodas - er enghraifft, os oedd y berthynas yn chwalu ar ddiwedd saith mlynedd medrai\u2019r wraig hawlio hanner yr eiddo oedd yn gyffredin rhyngddi hi a\u2019i g\u0175r.Mae Cyfraith Hywel yn ddogfen bwysig sy'n dangos bwriad Hywel Dda i lunio fframwaith cyfreithiol roedd y Cymry yn medru ei berchnogi fel cenedl. Yn hynny o beth, roedd yn cynrychioli ymwybyddiaeth o genedl ac yn elfen bwysig o ran creu ymwybyddiaeth o hunaniaeth Cymru fel gwlad yn yr Oesoedd Canol. Cynhwysai llawer o nodweddion oedd yn dangos synnwyr cyffredin, tegwch a pharch. Llawysgrifau Nid oes unrhyw lawysgrif ar gael sy\u2019n dyddio o gyfnod Hywel ei hun, ac roedd y gyfraith yn cael ei diweddaru'n gyson. Nid yw ysgolheigion yn cytuno pa un oedd iaith wreiddiol y fersiynau ysgrifenedig o\u2019r cyfreithiau: Cymraeg ynteu Lladin. Yn y Gymraeg yr ysgrifenwyd y cofnod Surexit yn Llyfr Sant Chad. Cofnod yw hwn o ganlyniad achos cyfreithiol yn dyddio o\u2019r 9g. Er nad yw\u2019n llyfr cyfraith fel y cyfryw mae\u2019n dangos fod yr iaith Gymraeg yn cael ei defnyddio ar gyfer materion cyfreithiol yr adeg honno. Y llawysgrifau cynharaf sydd wedi goroesi yw Peniarth 28, sydd wedi ei ysgrifennu yn Lladin ond yn \u00f4l y farn gyffredinol yn gyfieithiad o destun gwreiddiol Cymraeg, a Pheniarth 29, Y Llyfr Du o'r Waun, wedi ei ysgrifennu yn Gymraeg. Credir fod y rhain yn dyddio o ddechrau neu ganol y 13g. Cadwyd nifer fawr o lawysgrifau cyfraith, yn bennaf yn Gymraeg ond rhai yn Lladin, yn dyddio rhwng y cyfnod hwn a\u2019r 16g. Heblaw am y fersiynau llawn, ceir testunau byrrach, y credir eu bod wedi eu bwriadu i farnwyr eu defnyddio wrth eu gwaith. Barn gyffredinol ysgolheigion yw eu bod i gyd yn disgyn i dri phrif ddosbarth - Llyfr Cyfnerth, Llyfr Blegywryd a Llyfr Iorwerth. Credir fod llawysgrifau Cyfnerth yn dod o ardal Rhwng Gwy a Hafren (Maelienydd o bosibl), ac mae\u2019r gyfraith yn y fersiynau hyn yn dangos llai o ddatblygiad na\u2019r ddau ddosbarth arall. Credir bod y fersiwn wreiddiol yn dyddio o\u2019r 12g, pan ddaeth yr ardal hon dan ofalaeth Rhys ap Gruffudd (Yr Arglwydd), teyrn y Deheubarth. Cysylltir y fersiwn wreiddiol o lawysgrifau Blegywryd \u00e2'r Deheubarth ei hun, ac mae\u2019n dangos rhywfaint o ddylanwad eglwysig. Credir bod y fersiwn wreiddiol o lawysgrifau Iorwerth yn cynrychioli\u2019r gyfraith oedd mewn grym yng Ngwynedd yn ystod teyrnasiad Llywelyn Fawr yn rhan gyntaf y 13g, wedi ei datblygu gan y cyfreithiwr Iorwerth ap Madog. Ystyrir mai fersiwn Iorwerth yw\u2019r fersiwn mwyaf datblygedig o\u2019r gyfraith, er bod rhai elfennau hynafol. Credir bod y fersiwn yn Llyfr Colan yn addasiad o fersiynau Llyfr Iorwerth, sydd hefyd yn dyddio o\u2019r 13g, ac mae Llyfr y Damweiniau yn gasgliad o achosion cyfreithiol sy\u2019n gysylltiedig \u00e2 Llyfr Iorwerth yn wreiddiol. Nid oes llawysgrif o Bowys wedi goroesi, er bod Llyfr Iorwerth yn nodi lle mae\u2019r gyfraith ym Mhowys yn wahanol i Wynedd.  Dechreuadau Ar ddechrau'r rhan fwyaf o'r llawysgrifau Cymreig, ceir disgrifiad o sut y lluniwyd y cyfreithiau gan Hywel Dda. Fersiwn Llyfr Blegywryd yw:  Hywel Dda fab Cadell, trwy ras Duw Brenin Cymru oll, a welodd y Cymry yn camarfer cyfreithiau a defodau, ac am hynny fe ddyfynnodd ato, o bob cwmwd o\u2019i deyrnas, chwech o w\u0177r a oedd yn ymwneuthur ag awdurdod ac ynadaeth, a holl eglwyswyr y deyrnas a oedd yn ymarfer a theilyngdod baglau, megis Archesgob Mynyw, ac esgobion, ac abadau, a phrioriaid, i\u2019r lle a elwir y T\u0177 Gwyn ar Daf yn Nyfed. \u2026 Ac o\u2019r gynulleidfa honno, pan derfynodd y Grawys, fe ddewisodd y brenin y deuddeg lleygwr doethaf o\u2019i w\u0177r, a\u2019r un ysgolhaig doethaf oll, a elwid yr Athro Blegywryd, i ddosbarthu a dehongli iddo ef ac i\u2019w deyrnas gyfreithiau ac arferion yn berffaith, ac yn nesaf y gellid at wirionedd ac iawnder.Gan fod pob un o\u2019n llawysgrifau yn dyddio o ganrifoedd diweddarach na chyfnod Hywel, ni ellid defnyddio\u2019r gosodiad hwn ar gyfer dyddio\u2019r digwyddiad dan sylw. Dangosodd yr Athro Huw Pryce ei bod hi\u2019n hynod o debygol i\u2019r rhaglith gael ei ddatblygu mewn ymateb i ymosodiad ar Gyfraith y Cymry gan swyddogion yr Eglwys ac Uchelwyr oedd yn dymuno hawliau tebycach i Eglwyswyr ac Uchelwyr Lloegr. Wrth drafod cysylltiad Hywel \u00e2\u2019r gyfraith, awgryma K.L. Maund:  it is not impossible that the association of Hywel with the law reflects more on twelfth and thirteenth century south Welsh attempts to re-establish the importance and influence of their line in an age dominated by the princes of Gwynedd.Ar y llaw arall, dylid nodi fod hyd yn oed fersiynau Iorwerth, a gynhyrchwyd yng Ngwynedd, yn cyfeirio at y cyngor yn Hen D\u0177 Gwyn ar Daf, yn union fel y fersiynau deheuol. Mae\u2019n fwy tebygol felly y defnyddid enw Hywel gyda\u2019r gyfraith er mwyn rhoi awdurdod iddynt. Y gorau y gellid ei ddweud am gysylltiad Hywel \u00e2\u2019r gyfraith yw bod cof poblogaidd amdano\u2019n diwygio\u2019r cyfreithiau. Dywedir i frenhinoedd eraill newid y cyfreithiau yn ddiweddarach - er enghraifft, Bleddyn ap Cynfyn, brenin Gwynedd a Phowys yn yr 11g. Gellid olrhain rhywfaint o ddeunydd cyfreithiol, fel Saith Esgobty Dyfed, i gyfnod cynnar. Gellid cymharu rhywfaint o\u2019r defnydd cynnar hwn \u00e2 hen gyfreithiau Iwerddon. Nodir nifer o ddylanwadau'r gyfraith Rufeinig ar gyfraith Hywel gan Thomas Glyn Watkin, ac awgryma fod ychydig o dystiolaeth o barhad o gyfnod y Rhufeiniaid yng Nghymru, yn enwedig yn Llyfr Cyfnerth. Ceir hefyd ddylanwadau Gwyddelig ac Eingl-sacsonaidd. Yn \u00f4l Watkin, mae'n bosibl bod gwreiddiau \"cyfran\" fel dull o etifeddu tir yn mynd yn \u00f4l i Oes yr Haearn. Cyfraith y Llys Delio a hawliau a dyletswyddau'r brenin a swyddogion ei lys mae rhan gyntaf y cyfreithiau. Disgrifir hwynt yn \u00f4l trefn eu pwysigrwydd; yn gyntaf, y brenin, yna\u2019r frenhines a\u2019r edling, y g\u0175r oedd wedi ei ddewis i deyrnasu ar \u00f4l y brenin. Dilynir hwy gan swyddogion y llys; nodir pedwar ar hugain o\u2019r rhain yn y rhan fwyaf o\u2019r llawysgrifau: Penteulu, Offeiriad teulu, Distain, Ynad Llys, Hebogydd, Pen-gwastrawd, Pen-cynydd, Gwas ystafell, Distain brenhines, Offeiriad brenhines, Bardd teulu, Gostegwr llys, Drysor neuadd, Drysor ystafell, Morwyn ystafell, Gwastrawd afwyn, Canhwyllydd, Trulliad, Meddydd, Swyddwr llys, Cog, Troedog, Meddyg llys a Gwastrawd afwyn brenhines. Nodir dyletswyddau a hawliau pob un o\u2019r rhain. Defnyddir nifer o dermau cyfreithiol. Gallai sarhad olygu anaf neu anfri ar unigolyn, neu\u2019r taliad oedd yn ddyledus iddo fel iawndal am yr anaf neu\u2019r anfri. Roedd maint y sarhad yn amrywio yn \u00f4l statws yr unigolyn oedd wedi ei effeithio - er enghraifft roedd sarhad y frenhines neu\u2019r edling yn draean sarhad y brenin. Byddai llofrudd a\u2019i deulu yn gorfod talu galanas i deulu unigolyn a lofruddiwyd; roedd yr alanas yn dair gwaith y sarhad, er y gallai\u2019r llofrudd orfod talu sarhad hefyd. Gellid cosbi camweddau llai drwy ddirwy; roedd y term \"dirwy\" yn cael ei ddefnyddio ar gyfer taliad am drosedd weddol ddifrifol, tra\u2019r oedd \"camlwrw\" yn daliad llai lle nad oedd y drosedd yn un fawr. Telid ebediw i\u2019r arglwydd ar farwolaeth un o\u2019i ddeiliaid. Adlewyrchir tarddle daearyddol y gwahanol fersiynau yn y safle cymharol a roir i deyrnoedd y gwahanol deyrnasoedd. Yn Llyfr Iorwerth, cyhoeddir blaenoriaeth brenin Aberffraw, canolfan Teyrnas Gwynedd, dros y gweddill, tra mae llawysgrifau'r Deheubarth yn hawlio statws cydradd o leiaf i frenin Dinefwr. Er bod Cyfraith Hywel yn rhoi mwy o bwyslais ar bwerau\u2019r brenin na hen gyfraith Iwerddon, mae hyn yn parhau i fod yn gyfyngedig o\u2019i gymharu \u00e2 llawer o gyfreithiau eraill. Dywed Moore:  Welsh law fell into the juristic category of Volksrecht (\"people's law\"), which did not lay great stress on royal power, as opposed to the Kaisersrecht or K\u00f6nigsrecht (\"king's law\") of both England and Scotland, where it was emphasised that both civil and common law were imposed by the state. Cyfraith y wlad At bwrpas y gyfraith, rhennir cymdeithas Cymru yn dri dosbarth - y brenin, y breyr neu fonheddig, y gw\u0177r rhydd oedd yn dal tir, a'r taeog. Pedwerydd dosbarth oedd yr alltud, unigolion o'r tu allan i Gymru oedd wedi ymsefydlu yno. Roedd y rhan fwyaf o'r taliadau oedd yn ddyledus yn \u00f4l y gyfraith yn amrywio yn \u00f4l statws cymdeithasol yr unigolyn.  Cyfraith gwragedd Yn nhrefn llawer o'r llawysgrifau, mae cyfraith y wlad yn dechrau gyda chyfraith gwragedd, yn ymdrin \u00e2 phriodas a rhannu'r eiddo pe bai p\u00e2r priod yn gwahanu. Roedd sefyllfa gyfreithiol merched dan Gyfraith Hywel yn bur wahanol i'r sefyllfa dan y gyfraith Eingl-normanaidd. Gellid sefydlu priodas mewn dwy ffordd. Y dull arferol oedd bod y ferch yn cael ei rhoi i \u0175r gan ei thylwyth; y dull arall oedd y gallai merch fynd ymaith gyda g\u0175r heb gydsyniad ei thylwyth. Os digwyddai hyn, gallai'r tylwyth ei gorfodi i ddychwelyd os oedd yn dal i fod yn wyryf, ond os nad oedd, ni allent ei gorfodi i ddychwelyd. Os oedd y berthynas rhyngddi hi a'r g\u0175r yn parhau am saith mlynedd, byddai ganddi wedyn yr un hawliau cyfreithiol \u00e2 phe bai hi wedi ei rhoi gan ei thylwyth.Roedd nifer o daliadau yn gysylltiedig \u00e2 phriodas. Taliad i arglwydd y ferch pan gollai ei morwyndod oedd amobr, pa un ai a ddigwyddai hynny drwy briodas ai peidio. Taliad i'r ferch gan ei g\u0175r y bore wedi'r briodas oedd cowyll, yn nodi bod ei statws wedi newid o fod yn forwyn i fod yn wraig briod. Yr agweddi oedd y rhan o gyfanswm meddiannau'r p\u00e2r priod fyddai'n ddyledus i'r wraig pe bai'r cwpl yn ymwahanu cyn pen saith mlynedd o'r briodas. Roedd maint yr agweddi yn dibynnu ar statws cymdeithasol y ferch, ac nid ar werth cyfanswm meddiannau'r p\u00e2r. Pe bai'r p\u00e2r yn ymwahanu wedi bod yn briod am saith mlynedd neu fwy, roedd gan y ferch hawl i hanner yr eiddo.Pe bai gwraig yn darganfod ei g\u0175r gyda merch arall, roedd ganddi hawl i iawndal o chwe ugain ceiniog ganddo y tro cyntaf, a phunt yr ail dro. Y trydydd tro, byddai ganddi'r hawl i'w ysgaru. Os oedd gan y g\u0175r ordderch, roedd gan y wraig yr hawl i daro'r ordderch heb dalu iawndal, hyd yn oed os byddai hyn yn achosi marwolaeth yr ordderch. Dim ond am dri pheth y caniateid i \u0175r guro ei wraig: am roi'n anrheg rywbeth nad oedd ganddi'r hawl i'w roi, am gael ei darganfod gyda dyn arall neu am ddymuno mefl ar farf ei g\u0175r. Pe bai'n ei tharo am unrhyw achos arall, byddai ganddi hawl i gael t\u00e2l sarhad. Pe bai'r g\u0175r yn ei darganfod gyda dyn arall ac yn ei churo, ni fyddai ganddo'r hawl i unrhyw iawndal pellach. Yn \u00f4l Cyfraith Hywel, nid oedd gan ferched yr hawl i etifeddu tir. Er hynny, roedd eithriadau, hyd yn oed yn y cyfnod cynnar. Mewn cerdd a ddyddir i hanner cyntaf yr 11g sy'n farwnad i uchelwr o Ynys M\u00f4n o'r enw Aeddon, dywed y bardd fod tiroedd Aeddon wedi eu hetifeddu gan bedair gwraig oedd wedi dod i'w lys fel caethion ac wedi ennill ei ffafr. Yn anffodus i'r bardd, nid oeddynt mor hoff o farddoniaeth ag y bu Aeddon. Roedd y rheolau ar gyfer rhannu eiddo symudol pan fyddai un o'r p\u00e2r priod yn marw yr un fath i'r ddau ryw. Rhennid yr eiddo yn ddwy ran gyfartal, gyda'r partner byw yn cael un hanner, a'r unigolyn oedd yn marw yn rhydd i rannu'r hanner arall yn \u00f4l ei (h)ewyllys.  Cyfraith tir Egwyddor cyfraith tir oedd bod y tir yn cael ei berchenogi gan uned deuluol y \"gwely\", oedd yn ymestyn dros bedair cenhedlaeth. Ar farwolaeth penteulu, rhennid ei diroedd yn gyfartal rhwng ei feibion. Roedd gan feibion anghyfreithlon yr un hawl ar y tir \u00e2 meibion cyfreithlon, cyn belled \u00e2 bod y tad wedi eu cydnabod yn feibion iddo. Mae'r dull hwn o rannu tir, sef \"cyfran\" yn y cyfreithiau Cymreig, yn debyg i'r arfer yn Iwerddon. Byddai'r mab ieuengaf yn rhannu'r tir, yna'r mab hynaf yn dewis ei ran ef yn gyntaf, ac wedyn y gweddill, gan orffen gyda'r ieuengaf. Os oedd mab wedi marw o flaen ei dad, byddai ei ran ef yn mynd i'w feibion. Ni allai merched etifeddu tir fel rheol, er bod cofnod o achos yn Llancarfan lle cofnodir rhannu'r tir rhwng dau frawd a chwaer. Wedi marwolaeth yr olaf o'r meibion, byddai'r \"tir gwelyawc\" yn cael ei rannu eto, gydag wyrion y perchennog cyntaf yn cael rhannau cyfartal. Ar farwolaeth yr olaf o'r wyrion, rhennid y tir eto rhwng y gor-wyrion. Dywedir yn aml fod y system hon yn arwain at leihau'r maint o dir a ddelid gan unigolion dros y cenedlaethau, ond fel y nodir gan Watkin, nid yw hyn yn wir oni bai fod y boblogaeth yn cynyddu'n gyflym a nifer o feibion yn dilyn pob tad. Araf iawn oedd t\u0175f y boblogaeth yn y Canol Oesoedd. Os oedd dadl yngl\u0177n \u00e2 pherchenogaeth tir, cynhelid y llys ar y tir a hawlid. Byddai'r ddau hawlydd yn dod \u00e2 thystion i gefnogi eu hachos. Yn Llyfr Iorwerth, dywedir bod gan bob hawlydd yr hawl i gymorth \"cyngaws\" a \"chanllaw\" i gyflwyno eu hachos, y ddau yn fath o gyfreithiwr, er na eglurir y gwahaniaeth rhyngddynt. Os dyfarnai'r llys fod y ddwy hawl yn gyfartal, gellid rhannu'r tir yn gyfartal rhwng y ddau hawlydd. Disgrifir \"dadannudd\" hefyd; sef gweithred mab yn hawlio tir a oedd wedi bod yn eiddo i'w dad. Cyfyngid ar hawl y tirfeddiannwr i drosglwyddo ei dir i eraill; dim ond dan amgylchiadau neilltuol a chyda chaniat\u00e2d yr etifeddion y gellid gwneud hyn. Gyda chydsyniad ei arglwydd a'r tylwyth, gallai'r tirfeddiannwr ddefnyddio system \"prid\". Trosglwyddid y tir i unigolyn arall, y \"pridwr\", am gyfnod o bedair blynedd, ac os nad oedd y tir wedi ei hawlio yn \u00f4l gan y tirfeddiannwr neu ei etifeddion ymhen y pedair blynedd, gellid adnewyddu'r prid am gyfnod o bedair blynedd ar y tro heb gyfyngiadau pellach. Wedi pedair cenhedlaeth, byddai'r tir yn dod yn eiddo'r meddiannydd newydd. Gweinyddu'r gyfraith Byddai\u2019r gyfraith yn cael ei gweinyddu yng Nghymru\u2019r Oesoedd Canol drwy\u2019r cantrefi, a rhannwyd pob un o'r rhain yn gymydau. Roedd y rhain o bwys arbennig yn y ffordd roedd y gyfraith yn cael eu gweithredu. Roedd gan bob cantref ei lys ei hun, sef cynulliad o\u2019r uchelwyr. Hwy oedd prif dirfeddiannwyr y cantref. Byddai\u2019r llys yn cael ei arolygu gan y brenin pe bai\u2019n digwydd bod yn bresennol yn y cartref, neu os nad oedd, byddai ganddo ei gynrychiolydd yn bresennol yn y llys. Ar wah\u00e2n i\u2019r barnwyr, roedd clerc, porthor llys a dau ddadleuwr proffesiynol. Roedd y cantref yn delio \u00e2 throseddau, a dadleuon yn ymwneud \u00e2 ffiniau ac etifeddiaeth. Roedd y barnwyr yng Ngwynedd yn rhai proffesiynol, ond ne Cymru roedd y barnwyr proffesiynol yn cydweithio \u00e2 thirfeddiannwyr rhydd yr ardal ac roeddent i gyd yn medru gweithredu fel barnwyr. Effeithiau\u2019r Goncwest Normanaidd ac Edwardaidd Arglwyddi\u2019r Mers Yn dilyn concwest y Normaniaid roedd Cyfraith Cymru, fel arfer, yn cael ei defnyddio yn nhiroedd Arglwyddi\u2019r Mers yn ogystal ag yn nhiroedd y tywysogion Cymreig. Pan fyddai anghytundeb, os byddai hyn yn digwydd yn yr ardaloedd ar y ffin rhwng Cymru a Lloegr, byddai\u2019n rhaid yn gyntaf penderfynu pa gyfraith fyddai\u2019n cael ei defnyddio i ddatrys y sefyllfa. Er enghraifft, pan fu dadl tir rhwng Gruffydd ap Gwenwynwyn a Roger Mortimer, roedd Gruffydd yn mynnu bod yr achos yn cael gwrandawiad yn unol \u00e2 chyfraith Lloegr tra bod Mortimer eisiau defnyddio Cyfraith Cymru. Aethpwyd \u00e2\u2019r mater gerbron yr ustusiaid brenhinol, a phenderfynwyd yn 1282, gan fod y tiroedd yng Nghymru, y byddai Cyfraith Cymru yn cael ei gweithredu. Concwest Edward I Yn ystod y 12fed a\u2019r 13g roedd Cyfraith Cymru yn cael ei gweld fel arwydd o genedligrwydd, yn enwedig yn ystod y gwrthdaro rhwng Llywelyn ap Gruffydd ac Edward I o Loegr yn ystod ail hanner y 13g.Gwnaed sylwadau dirmygus gan Archesgob Caergaint, John Peckham, am Gyfraith Cymru mewn llythyr a anfonodd at Llywelyn yn 1282 pan oedd yn ceisio negydu trafodaethau rhwng Llywelyn ac Edward I, Brenin Lloegr. Dywedodd yn y llythyr fod y Brenin Hywel wedi cael ei ysbrydoli gan y diafol, mae'n rhaid. Mae'n ddigon posib bod Peckham wedi darllen ac archwilio llawysgrif Peniarth 28, a oedd yn cael ei chadw yn llyfrgell Abaty Awstin Sant yng Nghaergaint ar y pryd.Un o nodweddion Cyfraith Cymru a wrthwynebwyd gan Eglwys Loegr oedd y gyfran gydradd o dir a roddwyd i feibion anghyfreithlon. Yn dilyn marwolaeth Llywelyn, cyflwynwyd Statud Rhuddlan yn 1284 a chyda hynny cyflwynwyd cyfraith trosedd Lloegr i Gymru mewn meysydd fel dwyn, lladrata, llofruddiaethau, a dynladdiad, er enghraifft. Bron i ddau gan mlynedd wedi i Gyfraith Cymru beidio \u00e2 chael ei defnyddio ar gyfer achosion troseddol, ysgrifennodd y bardd Dafydd ab Edmwnd (1450-80) farwnad i\u2019w ffrind, y telynor, Si\u00f4n Eos, a laddodd ddyn ar ddamwain mewn tafarn yn y Waun, ger Wrecsam. Crogwyd Si\u00f4n Eos ond roedd Dafydd ab Edmwnd yn galaru na allai fod wedi cael ei brofi yn \u00f4l cyfraith fwy trugarog \u2018Cyfraith Hywel\u2019 na \u2018chyfraith Llundain\u2019.Parhawyd i ddefnyddio Cyfraith Cymru ar gyfer achosion sifil fel etifeddu tir, cytundebau, gwarantau a materion tebyg, er y bu rhai newidiadau, o bosibl - er enghraifft, ni chai meibion anghyfreithlon bellach hawlio rhan o\u2019r etifeddiaeth.Yn dilyn pasio\u2019r Deddfau Uno rhwng Cymru a Lloegr yn 1536 a 1542\/3 disodlwyd Cyfraith Cymru yn gyfan gwbl gan Gyfraith Lloegr.  Cyfraith Cymru ar \u00f4l y Deddfau Uno Yr achos diwethaf a gofnodwyd lle defnyddiwyd Cyfraith Cymru oedd mewn achos tir yn sir Gaerfyrddin yn 1540, sef pedair blynedd ar \u00f4l i\u2019r Deddfau Uno nodi mai dim ond Cyfraith Lloegr oedd i\u2019w defnyddio yng Nghymru. Hyd yn oed yn ystod yr 17g, roedd enghreifftiau mewn rhannau o Gymru lle cynhaliwyd cyfarfodydd answyddogol gan negydwyr i benderfynu achosion ac y defnyddiwyd egwyddorion Cyfraith Cymru i wneud hynny.Mae Cyngor Sir Gaerfyrddin wedi sefydlu Canolfan Hywel Dda yn Hendy-gwyn ar Daf sy'n cynnwys canolfan ddehongli a gardd i goff\u00e1u'r cyngor gwreiddiol a gyfarfu yno. Nodiadau Llyfryddiaeth T.M. Charles-Edwards, Morfydd E. Owen and D.B. Walters (ed.) (1986) Lawyers and laymen: studies in the history of law presented to Professor Dafydd Jenkins on his seventy-fifth birthday (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0925-9 T.M. Charles-Edwards (1989) The Welsh laws Cyfres Writers of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-1032-X R.R. Davies (1987) Conquest, coexistemce and change: Wales 1063-1415 (Clarendon Press, University of Wales Press) ISBN 0-19-821732-3 Hywel David Emanuel (1967) The Latin texts of the Welsh laws (Gwasg Prifysgol Cymru) Daniel Huws (1980) The medieval codex with reference to the Welsh Law Books (Gwasg Prifysgol Cymru) Dafydd Ifans, (1980) William Salesbury and the Welsh laws'[' (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Coleg Prifysgol Cymru)  (Pamffledi cyfraith Hywel) A.O.H. Jarman (1981) The cynfeirdd: early Welsh poets and poetry. Cyfres Writers of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru). ISBN 0-7083-0813-9 Dafydd Jenkins (gol.) (1963) Llyfr Colan: y Gyfraith Gymreig yn \u00f4l hanner cyntaf llawysgrif Peniarth 30 (Gwasg Prifysgol Cymru) Dafydd Jenkins (1970) Cyfraith Hywel\u00a0: rhagarweiniad i gyfraith gynhenid Cymru'r Oesau Canol  (Llandysul: Gwasg Gomer).  ISBN 0850880564 Dafydd Jenkins (1977)  Hywel Dda a'r gw\u0177r cyfraith\u00a0: darlith agoriadol Aberystwyth (Aberystwyth: Adran y Gyfraith, Coleg Prifysgol Cymru) Dafydd Jenkins (1986) The law of Hywel Dda: law texts from mediaeval Wales translated and edited (Gwasg Gomer) ISBN 0-86383-277-6 Dafydd Jenkins and Morfydd E. Owen (ed.) (1980) The Welsh law of women\u00a0: studies presented to Professor Daniel A. Binchy on his eightieth birthday, 3 June 1980 (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0771-X T. Jones Pierce Medieval Welsh society: selected essays (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0447-8 William  Linnard,. (1979)  Trees in the Law of Hywel.  (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd) (Pamffledi Cyfraith Hywel) John Edward Lloyd (1911) A history of Wales: from the earliest times to the Edwardian conquest (Longmans, Green & Co.) Kari Maund (2006) The Welsh kings: warriors, warlords and princes (Tempus) ISBN 0-7524-2973-6 David Moore (2005) The Welsh wars of independence: c.410 - c.1415 (Tempus) ISBN 0-7524-3321-0 Huw Pryce (1986) \u2018The Prologues to the Welsh Lawbooks\u2019, Bwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd 33 (1986), 151-182 Huw Pryce (1993) Native Law and the Church in Medieval Wales (Oxford Historical Monographs) (Gwasg Clarendon) ISBN 0-19-820362-4 Melville Richards (gol.) (1990) Cyfreithiau Hywel Dda yn \u00f4l Llawysgrif Coleg yr Iesu LVII, Rhydychen (Gwasg Prifysgol Cymru) Melville Richards (1954) The laws of Hywel Dda (The Book of Blegywryd), translated by Melville Richards (Gwasg Prifysgol Lerpwl) Sara Elin Roberts (2007) The legal triads of Medieval Wales (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 978-0-7083-2107-2 David Stephenson (1984) The governance of Gwynedd (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0850-3 D. B. Walters,(1982)  The comparative legal method\u00a0: marriage, divorce and the spouses' property rights in early medieval European law and Cyfraith Hywel. (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd, 1982) (Pamffledi Cyfraith Hywel) Thomas Glyn Watkin (2007) The legal history of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 978-0-7083-2064-8 Aled Rhys Wiliam (1990, gol.)  Llyfr Cynog\u00a0: a medieval Welsh law digest  (Aberystwyth: Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd) (Pamffledi Cyfraith Hywel) Aled Rhys William (1960) Llyfr Iorwerth: a critical text of the Venedotian code of mediaeval Welsh law (Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-7083-0114-2 Glanmor Williams (1987) Recovery, reorientation and reformation: Wales c.1415-1642 (Gwasg Clarendon, Gwasg Prifysgol Cymru) ISBN 0-19-821733-1 Stephen J. Williams (gol.) (1938) Detholion o'r hen gyfreithiau Cymreig (Gwasg Prifysgol Cymru) Gweler hefyd Teitlau Llysoedd Cymru Braint Carennydd Cyfraith Llys y Brenin Cyfraith y Gwragedd Galanas Lladrad Llyfr Blegywryd (Dull Dyfed) Llyfr Cyfnerth (Dull Gwent) Llyfr Iorwerth (Dull Gwynedd) Peniarth 28 - llyfr cyfraith cynnar Tair Colofn Cyfraith T\u00e2n Dolenni allanol http:\/\/cyfraith-hywel.cymru.ac.uk\/","837":"Bardd o Gymraes yw Mererid Hopwood (ganwyd 1964). Hi oedd y ferch gyntaf erioed i ennill Cadair yr Eisteddfod Genedlaethol, a gwnaeth hynny yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Dinbych 2001.  Mae'n brifardd dwbl ac yn brif lenor ac mae galw mawr amdani i ddarlithio a chynnal gweithdai barddoni.  Bywyd cynnar ac addysg Fe'i ganwyd a magwyd yng Nghaerdydd ond roedd ei theulu yn hannu o Sir Benfro. Mynychodd ysgolion Bryntaf a Llanhari. Graddiodd mewn Almaeneg a Sbaeneg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth ac aeth ymlaen i gwblhau doethuriaeth yng Ngholeg y Brifysgol, Llundain. Gyrfa Cychwynnodd ddarlithio yn adrannau'r Gymraeg ac Ieithoedd Modern ym Mhrifysgol Abertawe. Bu'n bennaeth ar swyddfa gorllewin Cymru Cyngor y Celfyddydau cyn ymadael i weithio fel awdur a darlithydd ar ei liwt ei hun. Bu hefyd yn Athro Ieithoedd a'r Cwricwlwm Cymreig ym Mhrifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant. Roedd yn Fardd Plant Cymru yn 2005. Yn Hydref 2020 cafodd ei phenodi'n Athro\u2019r Gymraeg ac Astudiaethau Celtaidd ym Mhrifysgol Aberystwyth gan ddechrau yn y swydd ar ddechrau mis Ionawr 2021. Bywyd personol Mae'n byw yn Llangynnwr, Sir Gaerfyrddin gyda'i g\u0175r Martin ac mae ganddynt tri plentyn - Hanna, Miriam a Llewelyn.  Llyfryddiaeth Barddoniaeth Nes Draw (2015) Rhyddiaith O Ran (Gwasg Gomer, 2008) Llyfrau oedolion (gol. gyda David Basker a Rhys W. Williams) Sarah Kirsch, Contemporary German Writers Series (Gwasg Prifysgol Cymru, 1997) (gol.) Cerddi Sir Benfro (Gwasg Gomer, 2002) Singing in Chains: Listening to Welsh Verse (Gwasg Gomer, 2005) (gydag eraill) Hon: Ynys y Galon: Delweddau o Ynys Gwales yng Ngwaith Iwan Bala (Gwasg Gomer, 2007) (gol. gyda Tudur Dylan Jones) Nadolig Llawen (Cyhoeddiadau Barddas, 2007) (gyda Damian Walford Davies) Beddau'r Beirdd (Gwasg Gomer, 2014) (gyda Karen Owen) Glaniad - Cerddi Dwy wrth Groesi Paith Patagonia (Gwasg Carreg Gwalch, 2015) Llyfrau plant (gyda Ceri Wyn Jones, Tudur Dylan Jones, Sonia Edwards ac Elinor Wyn Reynolds) Byd Llawn Hud (Gwasg Gomer, 2004) (gyda Tudur Dylan Jones, Gwion Hallam, Caryl Parry Jones, Mei Mac a Ceri Wyn Jones) Caneuon y Coridorau (Gwasg Carreg Gwalch, 2005) Plentyn (Dref Wen, Gorffennaf 2005) O'r M\u00f4r i Ben y Mynydd (Gwasg Gomer, 2006) Y Tandem Hud (Gwasg Gwynedd, 2006) (gol.) Cerddi'r Gof (Dref Wen, 2006) Ar Bwys... (Gwasg Gomer, 2007) Gwersylla (Y Lolfa, 2010) Y Sw (Y Lolfa, 2010) Trysor Mam-gu (Gwasg Gomer, 2010) Cynghanedd i Blant (Cyhoeddiadau Barddas, 2010) Straeon o'r Mabinogi (Gwasg Gomer, 2012) (gydag Ann-Marie Gealy) Bric, Bloc a Bwced (Cyhoeddiadau y Drindod Dewi Sant, 2012) (gyda Tudur Dylan Jones)  Beibl Odl y Plant (Cyhoeddiadau'r Gair, 2013) Dosbarth Miss Prydderch a'r Carped Hud (Gwasg Gomer, 2017) Dosbarth Miss Prydderch a Silff y Sarff (Gwasg Gomer, 2017) Dosbarth Miss Prydderch a Lleidr y Lleisiau (Gwasg Gomer, 2017) Dosbarth Miss Prydderch a'r Eisteddfod Genedlaethol (Gwasg Gomer, 2018) Holl Hanes Cymru: Llyfr Hopcyn ap Tomos (Canolfan Peniarth, 2017) Nest (Canolfan Peniarth, 2017) Dosbarth Miss Prydderch a'r Dreigiau (Gwasg Gomer, 2018) Dosbarth Miss Prydderch a Dewin y D\u0175r (Gwasg Gomer, 2019) (gyda Tudur Dylan Jones) Aled Acen Grom (Canolfan Peniarth, 2018) (gyda Tudur Dylan Jones) Alys Atalnod (Canolfan Peniarth, 2018) (gyda Tudur Dylan Jones) Arwel Atalnod Llawn (Canolfan Peniarth, 2018) (gyda Tudur Dylan Jones) Catrin Collnod (Canolfan Peniarth, 2018) (gyda Tudur Dylan Jones) Dan a Dyfan Dyfynnod (Canolfan Peniarth, 2018) (gyda Tudur Dylan Jones) Elen Ebychnod (Canolfan Peniarth, 2018) (gyda Tudur Dylan Jones) Gafin Gofynnod (Canolfan Peniarth, 2018) (gyda Tudur Dylan Jones) Bai ar Gam? (Canolfan Peniarth, 2019) (gyda Tudur Dylan Jones) Paul Robeson (Canolfan Peniarth, 2019) (gyda Tudur Dylan Jones) Pleidiol Wyf i'm Gwlad (Canolfan Peniarth, 2019) (gyda Tudur Dylan Jones) Archwilio'r Amgylchedd yn y Dref: Cyfres 1 (Canolfan Peniarth, 2019) Anifeiliaid y Dref Bwyd o Bedwar Ban Byd Croesi'r Ffordd Hamdden yr Haf Lliwiau Rwy'n Clywed \u00e2'm Clust Fach i... Rwy'n Gweld \u00e2'm Llygad Fach i ... Teithio (gyda Tudur Dylan Jones) Archwilio'r Amgylchedd yn y Dref: Cyfres 2 (Canolfan Peniarth, 2019) Bwrw Glaw Darllen y Dref Deffro Roco Dyddiaduron Betsan Gofal Gofal Maes Awyr Trip i'r Farchnad Ar Gof: Y Lloer a'r S\u00ear (Atebol, 2020) Gwobrau ac anrhydeddau Y Gadair, Eisteddfod Genedlaethol Cymru Dinbych 2001 Y Goron, Eisteddfod Genedlaethol Cymru Maldwyn a'r Gororau 2003 Y Fedal Ryddiaith, Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd a'r Cylch 2008 am O Ran Gweler hefyd Y Sbectol Hud, soned gan Mererid Hopwood Cyfeiriadau","838":"Am enghreifftiau eraill o'r ffurf Saesneg ar enw'r ddinas, gweler Athens.Prifddinas Gwlad Groeg ac un o'r dinasoedd hynaf yn hanes y byd yw Athen (Groeg: \u0391\u03b8\u03ae\u03bd\u03b1 Ath\u00edna). Fe'i henwir ar \u00f4l Athena, nawdd-dduwies y ddinas. Fe'i lleolir ar wastadir yn ne-ddwyrain y wlad yn rhanbarth Attica, ger Gwlff Saronica. Athen yw canolfan economaidd, gweinyddol a diwylliannol Gwlad Groeg. Mae'n cael ei llywodraethu fel uned gyda'i phorthladd Piraeus. Mae poblogaeth Athen oddeutu 664,046 (2011). Mae'r ddinas yn cyfuno'r hynafol a diweddar heb ddim ond ychydig o olion o'r cyfnod rhwng cwymp yr Ymerodraeth Rufeinig a'r 19g. Mae twristiaeth yn bwysig i'r economi. Daw pobl o bob cwrdd o'r byd i weld ei henebion enwog fel y Parthenon a'r Erechtheum ar yr Acropolis. Ger yr Acropolis mae'r Theseum, un o'r temlau clasurol gorau, a'r hen Agora (marchnad) yn ogystal. I'r gogledd a'r dwyrain o'r Acropolis mae'r rhan fwyaf o'r ddinas ddiweddar yn gorwedd, gan gynnwys ei phrifysgol, a sefydlwyd yn 1837.  Geirdarddiad Yn yr Hen Roeg, enw'r ddinas oedd \u1f08\u03b8\u1fc6\u03bd\u03b1\u03b9, enw lluosog. Mewn Groeg gynharach, fel Groeg Homerig, defnyddid y ffurf unigol \u1f08\u03b8\u03ae\u03bd\u03b7 (Ath\u1e17n\u0113). Mae'n debyg nad yw gwreiddyn y gair o darddiad Groegaidd nac Indo-Ewropeaidd, ac o bosibl mae'n weddillion swbstrad Attica Cyn-Roeg. Yng Ngroeg yr Henfyd, dadleuwyd ai'r ddinas Athen gymerodd ei henw oddi wrth y dduwies  Athena (Attic \u1f08\u03b8\u03b7\u03bd\u1fb6, Ath\u0113n\u00e2, Ionic \u1f08\u03b8\u03ae\u03bd\u03b7, Ath\u1e17n\u0113, a Doric \u1f08\u03b8\u03ac\u03bd\u03b1, Ath\u0101\u0301n\u0101) neu ai Athena a gymerodd ei henw o'r ddinas. Erbyn hyn, mae ysgolheigion modern yn cytuno mai'r dduwies a gymerodd ei henw o'r ddinas, oherwydd bod y diweddglo -ene yn gyffredin mewn enwau llefydd, ond yn brin ar gyfer enwau personol.Yn \u00f4l y chwedl am sefydlu Athenaidd hynafol, cystadleuai Athena, duwies doethineb, yn erbyn Poseidon, Duw'r Moroedd, am nawdd i'r ddinas ddienw; cytunwyd y byddai pwy bynnag a roddai'r anrheg gorau i'r Atheniaid yn dod yn noddwr iddynt ac yn penodi Cecrops, brenin Athen, yn farnwr. Yn \u00f4l Pseudo-Apollodorus, tarodd Poseidon y ddaear gyda'i dryfer a tharodd ffynnon d\u0175r hallt o flaen ei lygad. Mewn fersiwn amgen o'r chwedl gan Vergil, rhoddodd Poseidon y ceffyl cyntaf i'r Atheniaid yn anrheg. Yn y ddwy fersiwn, cynigiodd Athena yr olewyddan ddof gyntaf i'r Atheniaid. Derbyniodd Cecrops yr anrheg hon a chyhoeddwyd mai Athena yn dduwies ar ddinas Athen. Hanes Y dystiolaeth hynaf o bresenoldeb dynol yn Athen yw Ogof Schist, sydd wedi'i dyddio i rhwng yr 11g a'r 7fed mileniwm CC.  Credir fod pobl wedi trigo yn Athen yn ddi-dor am o leiaf 5,000 o flynyddoedd. Ni ddaeth Athen i amlygrwydd tan y 6g CC dan Pisistratus a'i feibion. Tua 506 CC sefydlodd Cleisthenes ddemocratiaeth i w\u0177r rhydd y ddinas. Erbyn y ganrif nesaf Athen oedd prif ddinas-wladwriaeth Groeg yr Henfyd. Llwyddodd i wrthsefyll grym yr Ymerodraeth Bersiaidd diolch i nerth ei llynges. O'r cyfnod hwnnw (Rhyfeloedd Groeg a Phersia) mae'r Muriau Hir, sy'n cysylltu'r ddinas \u00e2 Phriraeus, yn dyddio, ynghyd \u00e2'r Parthenon. Dan lywodraeth Pericles cyrhaeddodd Athen brig ei diwylliant a'i dylanwad yn yr Henfyd, gydag athroniaeth Socrates a dram\u00e2u Ewripides, Aeschylus a Soffocles. Daeth rhyfel \u00e2 Sparta, oedd yn cystadlu ag Athen am arweinyddiaeth yn y byd Groegaidd gan wrthwynebu ei pholis\u00efau imperialaidd, yn y Rhyfel Peloponesaidd (431-404 CC), a cholli fu hanes Athen. Adferodd ei goruchafiaeth yn araf ac yn y cyfnod nesaf yn ei hanes gwelwyd ffigurau fel Platon, Aristotlys ac Aristophanes yn adfer bri Athen fel prifddinas dysg a diwylliant yr Henfyd. Cymharol fyr fu'r cyfnod llewyrchus olaf, fodd bynnag. Yn 338 CC gorchfygwyd Athen gan Philip o Facedon ac erbyn yr 2g CC roedd hi'n rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig. Ond er bod grym gwleidyddol Athen wedi diflannu parheai i fod yn ddylanwad mawr ar fywyd diwyllianol y byd Rhufeinig a Helenistaidd am ganrifoedd. Hyd yn oed ar \u00f4l iddi gael ei goresgyn dros dro gan lwythi Germanaidd yn y 4g roedd ei hysgolion rhethreg ac athroniaeth yn dal i flodeuo nes iddynt gael eu cau gan Justinian yn 529. Dirywiodd y ddinas yn gyflym yn y cyfnod Bysantaidd. Cwympodd i'r Croesgadwyr yn 1204 ac roedd dan reolaeth Twrci o 1456 hyd 1833 pan ddaeth yn brifddinas y deyrnas Roeg annibynnol newydd. Cafodd ei meddiannu gan yr Almaenwyr yn yr Ail Ryfel Byd. Erbyn heddiw mae'n ddinas fawr a llewyrchus prifddinas y wladwriaeth Roegaidd.  Yr amgylchedd Erbyn diwedd y 1970au, roedd llygredd Athen wedi dod mor ddinistriol nes i Constantine Trypanis, Gweinidog Diwylliant Gwlad Groeg ar y pryd, gyhoeddi: \"... mae addurniadau manwl pum cerflun pwysicaf yr Erechtheum wedi dirywio'n ddifrifol, tra bod wyneb gwyn y ceffyl ar ochr orllewinol Parthenon bron \u00e2 chael ei ddileu. \" Arweiniodd hyn at gyfres o fesurau a gymerwyd gan awdurdodau'r ddinas trwy gydol y 1990au i wella ansawdd aer y ddinas; anaml iawn y ceir mwrllwch bellach.Mae'r mesurau a gymerwyd gan awdurdodau Gwlad Groeg trwy gydol y 1990au wedi gwella ansawdd yr aer dros Fasn Attica. Serch hynny, mae llygredd aer yn dal i fod yn broblem i Athen, yn enwedig yn ystod dyddiau poeth yr haf. Ddiwedd mis Mehefin 2007, cafodd rhanbarth Attica nifer o danau gan gynnwys t\u00e2n a losgodd gyfran sylweddol o barc cenedlaethol coediog mawr ym Mount Parnitha, a ystyriwyd rhan yn hanfodol o'r eco-system a oedd yn cynnal ansawdd amgylchedd Athen trwy gydol y flwyddyn. Difrodwyd y parc, ac arweiniodd hyn at bryderon fod y deddfau a basiwyd yn annigonol. Adeiladau a chofadeiladau Academi Agora Amgueddfa Bysantaidd Erechtheon Neuadd y Ddinas Neuadd Zappeion Parthenon Senedd Stadiwm Kallimarmaro Teml Hephaestos Atheniaid enwog Aeschylus, dramodydd Alcibiades Aristophanes, dramodydd Aspasia Cimon Cleisthenes Cleon, gwleidydd Demosthenes, areithydd a gwladweinydd Ephialtes Euripides, dramodydd Herodotus, hanesydd Irene, ymerodres yr Ymerodraeth Fysantaidd Miltiades, cadfridog Nicias, cadfridog Peisistratus Pericles, gwladweinydd Pheidias, cerflunydd Platon, athronydd Simonides Socrates, athronydd Solon Sophocles Themistocles, gwladweinydd Theseus Thrasybulus Thucydides, cadfridog ac awdur Xenophon, cadfridog ac awdur Cyfeiriadau","843":"Mae Gareth Ffowc Roberts (ganwyd 23 Mai 1945) yn awdur ac yn Athro Emeritws mewn Addysg ym Mhrifysgol Bangor ac yn \u0175r sydd wedi poblogeiddio mathemateg drwy gyfrwng y Gymraeg ers y 1980au mewn erthyglau a llyfrau ac ar y cyfryngau. Mae ganddo ddiddordeb arbennig yn y dulliau newydd o gaffael cysyniadau mathemategol mewn cyd-destunau dwyieithog. Dywed ar ei wefan: \"Poblogeiddio mathemateg yw fy nod trwy ddangos fod y pwnc difyr hwn yn cyffwrdd pob un ohonom.\"Yn 2010 dyfarnwyd iddo'r Fedal Gwyddoniaeth a Thechnoleg gan yr Eisteddfod Genedlaethol a blwyddyn yn ddiweddarach, yn Eisteddfod Wrecsam a'r Fro yn 2011, fe'i derbyniwyd i wisg wen er anrhydedd, Gorsedd y Beirdd.Mae'n gosod posau mathemategol dyddiol ar Twitter ers 2012 yn ogystal \u00e2 phosau wythnosol ar Radio Cymru ers 2012 ac ar gyfer Radio Wales ers 2014.  Magwraeth a gwaith Mae'n hannu o Dreffynnon, Sir y Fflint lle derbyniodd ei addysg gynradd ac uwchradd. Bu'n Ymgynghorydd Mathemateg gyda Chyngor Sir Gwynedd cyn symud i\u2019r Coleg Normal, Bangor ble daeth yn Brifathro\u2019r coleg ac yna'n Ddirprwy Is-Ganghellor Prifysgol Cymru, Bangor ac yna'n Athro Addysg yn y brifysgol honno.Enillodd ei radd Meistr mewn Mathemateg ym Mhrifysgol Rhydychen (dosbarth cyntaf dwbl) yn 1967, enillodd ddoethuriaeth mewn Cemeg Ddamcaniaethol o Brifysgol Nottingham yn 1970 ac ym Mawrth 2018 ac MEd ym Mhrifysgol Cymru yn 1981. Yn ddiweddarach, fe'i gwnaed yn Gymrodor y Coleg Cymraeg Cenedlaethol. Traddododd ddarlith ar y cyd gyda Dr Rowland Wynne yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru ar 7 Hydref 2015 ar y teitl \"Copenhagen a Chymru\". Roedd y ddarlith yma'n un o gyfres o ddarlithiau gwyddonol a drefnwyd i gyd-fynd ag arddangosfa \"Dirgel Ffyrdd\" yn y Llyfrgell Genedlaethol rhwng 7 Gorffennaf 2015 a 9 Ionawr 2016. Cyflogaeth 1996-05 Dirprwy Is-Ganghellor, Prifysgol Bangor 1996-04 Pennaeth Ysgol Addysg, Prifysgol Bangor 1994-96 Prifathro Coleg Normal, Bangor 1988-93 Prif Ddarlithydd mewn Mathemateg, Coleg Normal, Bangor 1982-88 Ymgynghorydd Mathemateg, Awdurdod Addysg Gwynedd 1981-82 Uwchddarlithydd, Politechnig Cymru 1980-81 Tiwtor Staff, y Brifysgol Agored 1971-80 Darlithydd ac Uwch-ddarlithydd Politechnig Cymru 1970-71 Cymrawd Ymchwil, Coleg Prifysgol Gogledd CymruO ran ei gyfrifoldebau allanol cyfredol perthnasol: bu'n Gadeirydd panel cystadleuaeth fathemategol flynyddol yn Gymraeg ar gyfer ysgolion uwchradd mewn partneriaeth \u00e2\u2019r Urdd (1983-) a bu'n olygydd cyfres Gwyddonwyr Cymru \/ Scientists of Wales (Gwasg Prifysgol Cymru, 2015\u2013).  Cyhoeddiadau Cychwynnodd ei yrfa gydag ymchwil mewn cemeg ddamcaniaethol cyn newid i addysg mathemateg, gan hefyd gwmpasu datblygiadau cwricwlaidd ac adnoddau, gyda phwyslais ar y cyd-destun Cymraeg ac addysg ddwyieithog. Ym maes cemeg ddamcaniaethol cyhoeddodd nifer o erthyglau arbenigol mewn cylchgronau gwyddonol. Mae'r cyhoeddiadau ym maes addysg ac addysg mathemateg yn cynnwys erthyglau niferus mewn cylchgronau athrawon ac adnoddau dosbarth amrywiol, ynghyd \u00e2\u2019r canlynol:  Roberts, Gareth (2000)  Bilingualism and Number in Wales.  International Journal of Bilingualism and Bilingual Education 3 (1), 44-56. Roberts, Gareth (gol.) (2002) Addysgu dwyieithog mewn cyrsiau HAGA \u2013 Bilingual teaching in ITET courses.   ESCalate (Education Subject Centre Advancing Learning and Teaching in Education) Roberts, Gareth a Cen Williams (goln)  (2003) Addysg Gymraeg \u2013 Addysg Gymreig.  Prifysgol Bangor. Roberts, Gareth a W. Gwyn Lewis (goln)  Trafodion Addysg \u2013 Education Transactions, Ysgol Addysg, Prifysgol Bangor.Ers ymddeol mae wedi cyhoeddi ar gyfer cynulleidfa mwy cyffredinol ym maes hanes mathemateg a mathemateg boblogaidd, gan gynnwys:  Roberts, Gareth (cyd-olygydd) (2012, 2013) Robert Recorde: The Life and Times of a Tudor Mathematician (Gwasg Prifysgol Cymru) Roberts, Gareth Ffowc (2012) Mae Pawb yn Cyfrif (Gwasg Gomer) Roberts, Gareth Ffowc (2013) Posau Pum Munud (Gwasg Gomer), (2014) Posau Pum Munud 2 (Gwasg Gomer), (2016) Posau Pum Munud 3 (Gwasg Gomer) Roberts, Gareth Ffowc (2016) Count Us In (Gwasg Prifysgol Cymru) Roberts, Gareth Ffowc a Helen Elis Jones (2018, 2019) Posau Bach \u2013 Mini Puzzles (Atebol Cyfyngedig) Roberts, Gareth Ffowc (2020, yn y wasg) Cyfri\u2019n Cewri (Gwasg Prifysgol Cymru) Cyhoeddiadau ar y we Gareth Ffowc Roberts, Pi-day-2015 William Jones, The Welshman who invented pi  The Guardian online 14 Mawrth 2015 https:\/\/www.theguardian.com\/science\/alexs-adventures-in-numberland\/2015\/mar\/14\/pi-day-2015-william-jones-the-welshman-who-invented-pi Gareth Ffowc Roberts, The Conversation: How a farm boy from Wales gave the world pi 14 Mawrth 2016https:\/\/theconversation.com\/how-a-farm-boy-from-wales-gave-the-world-pi-55917  Gareth Ffowc Roberts, Institute of Mathematics and its Applications, cyfraniad yn Gymraeg a Saesneg i wefan gyrfaeodd mewn mathemateg: Y dihafal Robert Recorde a The unequalled Robert Recorde (2016). Bywyd personol Mae'n briod a Menna ac mae ganddo ddau o blant - Llinos, sy'n feddyg teulu yng Nghaerfyrddin ac sydd wedi ymddangos yn rheolaidd ar deledu (cyfres Doctor Doctor a Prynhawn Da), a Huw Meredydd, sy'n gweithio gyda'r BBC ac yn fwy adnabyddus fel y cerddor Huw M. Llyfryddiaeth Robert Recorde (The Life and Times of a Tudor Mathematician) (Gwasg y Brifysgol; 15 Hyd 2013) Mae Pawb yn Cyfrif (Gwasg Gomer 2012) - Trafodaeth ar agweddau cyfoes y Cymry at rifau a rhifo Posau Pum Munud (cyfrol 1 a 2) (Gwasg Gomer 2014) - Pigion o bosau dyddiol a drydarwyd ar Twitter Count Us In (Gwasg Prifysgol Cymru; 2016) - cyfrol Saesneg am le mathemateg yng Nghymru a Chymru o fewn y byd mathemateg    Erthyglau o bwys Meddiannu ein Mathemateg, Taliesin, 140, Gaeaf 2010, tt. 19\u201324. Trafodion Addysg: Ennill Iaith (2002) Cyd-olygydd Cyfeiriadau","845":"Mae'r erthygl hon yn ymwneud \u00e2 Chroesgadau'r Oesoedd Canol. Am enghreifftiau eraill o'r gair Croesgad (neu Cr\u0175sad), gweler Croesgad (gwahaniaethu) a Croesgadwr.Roedd y Croesgadau yn gyfres o ymgyrchoedd milwrol a ymladdwyd gan Gristnogion o orllewin Ewrop draw yn y Dwyrain Canol yn yr Oesoedd Canol, sef rhwng diwedd yr unfed ganrif ar ddeg a diwedd y drydedd ganrif ar ddeg. Eu pwrpas oedd adfeddiannu'r Tiroedd Sanctaidd, gan gynnwys lleoedd cysegredig Palesteina oddi ar y Mwslimiaid. Roedd y tiroedd hyn yn bwysig i Gristnogion oherwydd dyma lle'r oedd Cristnogaeth wedi cychwyn, ac ar ddiwedd yr unfed ganrif ar ddeg cyhoeddodd y Pab bod angen achub y Tir Sanctaidd rhag rheolaeth gan Fwslemiaid. At ei gilydd dyma gychwyn cyfnod pan ymladdwyd wyth croesgad bwysig. Bu sawl ymgyrch gan Gristnogion i recriwtio pobl i ymladd yn y Croesgadau a dyma oedd pwrpas taith Gerallt Gymro drwy Gymru yn 1188. Roedd Jeriwsalem yn fan ymladd allweddol rhwng Cristnogion a Mwslimiaid ac yn bwysig i\u2019r ddwy grefydd. Yn ystod yr Oesoedd Canol daeth Jeriwsalem, a mannau cysegredig eraill ym Mhalesteina, yn gyrchfannau pwysig i bererinion Cristnogol gan mai'r rhain oedd y tiroedd lle'r oedd Iesu Grist wedi byw. Cydnabyddir saith croesgad hanesyddol ond mae eu diffinio felly yn tueddu i anwybyddu'r ffaith bod hon yn broses barhaol, gyda'r croesgadau \"swyddogol\" yn cynrychioli penllanw neu drobwynt yn ei hanes.  Cefndir Roedd cyfuniad o resymau gwleidyddol, economaidd a chymdeithasol am y croesgadau;  Gwleidyddol \u2013 Roedd gobaith y byddai'r croesgadau yn ailuno\u2019r Eglwys Gatholig Orllewinol ac Eglwys Uniongred Ddwyreiniol Groeg Economaidd \u2013 Roedd gwladwriaethau masnach yr Eidal eisiau ehangu eu masnach ym M\u00f4r y Canoldir ar adeg pan oedd Mwslimiaid yn rheoli llawer o borthladdoedd strategol. Byddai ehangu eu masnach ym M\u00f4r y Canoldir yn golygu y byddai gwledydd Ewrop yn medru ehangu eu llwybrau masnach draw i\u2019r Dwyrain Canol lle'r oedd modd iddynt gael mynediad at nwyddau moethus. Cymdeithasol \u2013 Roedd y Croesgadau\u2019n cynnig rhyddid cymdeithasol i gymdeithas a oedd wedi ei gorlwytho gan foneddigion heb dir. Roedd hyn o ganlyniad i\u2019r drefn gyntafanedigaeth lle\u2019r oedd y mab cyfreithiol hynaf yn etifeddu holl dir ei rieni. Roedd y Croesgadau\u2019n cynnig cyfle i\u2019r boneddigion hynny heb dir ennill tiroedd yn y Dwyrain Canol. Os oedd bonheddwr yn mynd ar groesgad byddai ei farchogion yn ei ddilyn i\u2019r frwydr fel rhan o\u2019u rhwymedigaethau ffiwdal. Crefyddol \u2013 Yn 1095 rhoddodd y Pab Urban II araith ddramatig i Gyngor Clermont yn annog Cristnogion i fynd i ryfel er mwyn achub Jerwsalem rhag rheolaeth Fwslimaidd. Ymateb y dorf a oedd wedi ymgasglu oedd dechrau llafarganu Deus vult, (ewyllys Duw yw hyn). Roedd Cristnogion duwiol yn achub ar y cyfle i fynd ar bererindodau neu deithiau ysbrydol i\u2019r lleoedd a oedd yn gysylltiedig ag Iesu Grist a Christnogaeth. Roedd \u2018cymryd y Groes\u2019 yn brawf perffaith o gariad a defosiwn Cristnogol at Dduw. Byddai\u2019r croesgadwyr yn cael maddeuant am eu pechodau gan dreulio llai o amser ym mhurdan (lle byddai pechodau yn cael eu golchi cyn mynd i\u2019r Nefoedd). Roedd adennill ac amddiffyn y Tir Sanctaidd ac amddiffyn Cristnogion (wrth ladd Mwslimiaid) yn cael eu hystyried yn ffyrdd o garu eich cymydog.Yn gryno, roedd Cristnogion a Mwslimiaid yn cymryd rhan yn eiddgar mewn ymgyrchoedd i ladd a dinistrio ar raddfa enfawr, a hynny\u2019n bennaf er mwyn cred a choncwest grefyddol mewn ymgais i sicrhau goruchafiaeth. Hanes y Croesgadau Y Groesgad Gyntaf Prif erthygl - Y Groesgad GyntafYmladdwyd y Groesgad Gyntaf o 1095 i 1099. Fe'i lansiwyd dan oruchwyliaeth a nawdd y Babaeth. Arweiniodd Pedr y Meudwy fyddin yn erbyn lluoedd Kilij Arslan, swltan Nis\u00e9, ond cafodd ei drechu. Y flwyddyn ganlynol cipiodd y Croesgadwyr Nis\u00e9 a threchwyd Kilij ym mrwydr Doryl\u00e9. Roedd 1098 yn flwyddyn gofiadwy i'r goresgynwyr; cipiwyd Edessa ac Antioch a chr\u00ebwyd taleithiau Croesgadwrol ynddynt, a chafodd byddin Fwslimaidd dan arweinyddiaeth Karbouka o ddinas Mosul ei threchu. Yn 1099 cipiwyd Caersalem a Thripoli. Yn y Ddinas Sanctaidd ei hun coronwyd y fuddugoliaeth \u00e2 chyflafan ddychrynllyd, gyda'r trigolion, yn Iddewon, Cristnogion Uniongred a Mwslemiaid yn ddi-wah\u00e2n, yn cael eu targedu.  Yr Ail Groesgad Prif erthygl - Yr Ail GroesgadCwymp talaith Edessa i'r Saraseniaid yn 1144 oedd y sbardun i'r Ail Groesgad, aflwyddianus.  Y Drydedd Groesgad Prif erthygl - Y Drydedd GroesgadCwymp dinas Caersalem i Saladin yn 1187 oedd y sbardun a arweiniodd at gyhoeddi'r Drydedd Groesgad yn 1189. Yr arweinwyr oedd Phylip II Awgwstws o Ffrainc, yr Ymerawdwr Gl\u00e2n Rhufeinig Ffrederic Barbarossa a Rhisiart Lewgalon o Loegr. Parhaodd hyd 1192.  Y Bedwaredd Groesgad Prif erthygl - Y Bedwaredd GroesgadYr amcan wrth lansio'r Bedwaredd Groesgad (1202 - 1204) oedd cipio'r Aifft, ond roedd yr amgylchiadau yn erbyn hynny, ac yn y diwedd anrheithiwyd un o ddinasoedd pwysicaf y byd Cristnogol gan y Croesgadwyr annisgybledig, sef Caergystennin.  Y Croesgadau Olaf Prif erthyglau - Y Bumed Groesgad, Y Chweched Groesgad, Y Groesgad OlafMethiannau trychinebus fu pob un o'r tair croesgad olaf yn ystod y 13g. Erbyn 1291 roedd caer hollbwysig Acre ym Mhalesteina, amddiffynfa olaf y Croesgadwyr yn y Lefant, wedi cwympo, ac roedd y Croesgadau ar ben.  Arwyddoc\u00e2d y Croesgadau Agorodd y Croesgadau ffenestr newydd i'r Gorllewin ar ddysg y Groegiaid. Daeth llawysgrifau gweithiau gan Aristotlys ac eraill i orllewin Ewrop ac roedd hyn yn sail i'r adfywiad dysg a welwyd yn ystod y Dadeni Dysg. Cyfoethogwyd Ewrop gan fathemateg y Mwslimiaid, yn arbennig ym maes algebra (a oedd yn ddieithr i Ewropeaid cyn hynny).  Daeth Ewrop hefyd dan ddylanwad syniadau\u2019r Arabiaid am feddygaeth, gwyddoniaeth, athroniaeth a chelfyddyd.  Daeth croesgadwyr \u00e2 pherlysiau gwerthfawr yn \u00f4l gyda nhw o\u2019r Dwyrain Canol hefyd, sef nytmeg a sinamon, siwgr a chotwm.  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth ddethol Amin Maalouf, Les croisades vues par les Arabes (Paris, 1985; argraffiad newydd, Editions J'ai Lu, Paris, 2003). Golwg ar y Croesgadau o safbwynt yr Arabiaid).","850":"Teyrnas Gymreig o'r cyfnod \u00f4l-Rufeinig a'r Oesoedd Canol Cynnar a chantref canoloesol oedd Erging (ceir y ffurf hynafiaethol Ergyng mewn llyfrau Saesneg). Roedd ganddi berthynas agos \u00e2 hanes Teyrnas Gwent. Yn ddiweddarach cafodd tiriogaeth yr hen deyrnas ei galw yn Archenfield gan y Saeson.  Hanes cynnar Gorweddai'r deyrnas yn bennaf yn yr hyn sydd erbyn heddiw yng ngorllewin Swydd Henffordd yn Lloegr. Canol y deyrnas oedd yr ardal rhwng afonydd Mynwy a Gwy (Swydd Henffordd), ond ymestynnai hefyd i'r Sir Fynwy fodern ac i'r dwyrain o afon Gwy lle ceir safle tref Rufeinig Ariconium (yn Weston under Penyard heddiw); credir fod yr enw 'Erging' yn deillio o enw'r dref honno a oedd, mae'n bosibl, yn brifddinas y deyrnas fechan. Mae gwreiddiau'r deyrnas yn anscir. Mae'n bosibl ei bod yn cynrychioli ffin ddwyreiniol awdurdod y Silwriaid, y bobl Geltaidd a drigai yn ne-ddwyrain Cymru pan gyrhaeddodd y Rhufeiniaid. Bu Erging yn rhan o deyrnas Glywysing (dwyrain Morgannwg) a Gwent), ond ymddengys iddi ddod yn annibynnol yn ystod teyrnasiad Peibio Clafrog, ganol y 6g. Taid Sant Dyfrig, esgob cyntaf Erging, oedd Peibio, yn \u00f4l yr achau. Roedd Erging yn ganolfan bwysig i gwlt y sant yn yr Oesoedd Canol Cynnar. Roedd cefnder Dyfrig, Gwrgan Fawr, yn un o frenhinoedd mwyaf grymus Erging a reolai ardaloedd Gwent a Morgannwg hyd at lannau afon Nedd. Ymddengys mai ei \u0175yr Athrwys ap Meurig oedd teyrn olaf yr Erging annibynnol a syrthiodd yn \u00f4l dan reolaeth teyrnas Gwent ar \u00f4l ei farw yn y flwyddyn 655. Daeth yr hen deyrnas yn gantref yn yr Oesoedd Canol.  Archenfield Rywbryd cyn i'r Normaniaid ddechrau ar eu goresgyniad, cipiwyd Erging gan y Saeson. Daethant i'w galw yn Archenfield, ond roedd ei statws yn bur niwlog: hyd at y Deddfau Uno yn 1536 roedd anscicrwydd cyfreithiol am ei statws gweinyddol fel rhan o Gymru neu ran o Loegr. Daeth yn rhan o Esgobaeth Henffordd pan fu Urban (1107-33) yn esgob Llandaf. Arosodd yr ardal yn ffyddlon i'r Eglwys Gatholig am ddegawdau yn wyneb y Diwygiad Protestannaidd.  Goroesiad y Gymraeg Arosodd yr iaith Gymraeg yn fyw yn yr ardal am ganrifoedd. Mae tystiolaeth arolwg Llyfr Domesday (1086) yn awgrymu cymdeithas gwbl Gymraeg, er i'r ardal fod ym meddiant y Saeson ers canrif neu ddwy. Ceir rhestr o brif drigolion Irchingeld (Archenfield=Erging) yn y flwyddyn 1303 mewn un o ysgroliau memoranda'r llys Seisnig sy'n awgrymu fod mwyafrif helaeth y boblogaeth yn Gymry: allan o tua hanner cant o enwau mae tua 45 yn enwau Cymraeg, e.e. Gruffudd ap Dafydd o Dreredenog, Nest o Bengelli, a.y.y.b. Parhaodd yr iaith i fod yn iaith gymunedol mewn rhannau o Erging tan o gwmpas dechrau'r 18g a chofnodir siaradwyr Cymraeg lleol mor ddiweddar \u00e2 chanol y 19g. Brenhinoedd Erging Meurig ap Meirchion Erbic\/Edric ap Meurig Erb ap Erbic\/Edric Idnerth ap Erb Peibio Clafrog ap Erb (V) Cynfyn ap Peibio (V) Gwrfoddw ab Amlawdd (V-VI) Gwrgan ap Cynfyn (VI) Morgan ab Gwrgan (VI) Andras ap Morgan (VI) Cyfeiriadau Ffynonellau Wendy Davies, The Llandaff Charters (Caerdydd, 1979) Wendy Davies, Wales in the Early Middle Ages (Caerlyr, 1982) Natalie Fryde (gol.), List of Welsh entries in the Memoranda Rolls 1282-1343 (Caerdydd, 1974) G. H. Doble, Lives of the Welsh Saints (Caerdydd, arg. newydd, 1971) Raymond Perry, Anglo-Saxon Herefordshire (2002) A. L. F. Rivet & Colin Smith, The Place-Names of Roman Britain (1979) David Williams, A History of Modern Wales (Llundain, 1950; argraffiad newydd, 1982)","852":"Teyrnas Gymreig o'r cyfnod \u00f4l-Rufeinig a'r Oesoedd Canol Cynnar a chantref canoloesol oedd Erging (ceir y ffurf hynafiaethol Ergyng mewn llyfrau Saesneg). Roedd ganddi berthynas agos \u00e2 hanes Teyrnas Gwent. Yn ddiweddarach cafodd tiriogaeth yr hen deyrnas ei galw yn Archenfield gan y Saeson.  Hanes cynnar Gorweddai'r deyrnas yn bennaf yn yr hyn sydd erbyn heddiw yng ngorllewin Swydd Henffordd yn Lloegr. Canol y deyrnas oedd yr ardal rhwng afonydd Mynwy a Gwy (Swydd Henffordd), ond ymestynnai hefyd i'r Sir Fynwy fodern ac i'r dwyrain o afon Gwy lle ceir safle tref Rufeinig Ariconium (yn Weston under Penyard heddiw); credir fod yr enw 'Erging' yn deillio o enw'r dref honno a oedd, mae'n bosibl, yn brifddinas y deyrnas fechan. Mae gwreiddiau'r deyrnas yn anscir. Mae'n bosibl ei bod yn cynrychioli ffin ddwyreiniol awdurdod y Silwriaid, y bobl Geltaidd a drigai yn ne-ddwyrain Cymru pan gyrhaeddodd y Rhufeiniaid. Bu Erging yn rhan o deyrnas Glywysing (dwyrain Morgannwg) a Gwent), ond ymddengys iddi ddod yn annibynnol yn ystod teyrnasiad Peibio Clafrog, ganol y 6g. Taid Sant Dyfrig, esgob cyntaf Erging, oedd Peibio, yn \u00f4l yr achau. Roedd Erging yn ganolfan bwysig i gwlt y sant yn yr Oesoedd Canol Cynnar. Roedd cefnder Dyfrig, Gwrgan Fawr, yn un o frenhinoedd mwyaf grymus Erging a reolai ardaloedd Gwent a Morgannwg hyd at lannau afon Nedd. Ymddengys mai ei \u0175yr Athrwys ap Meurig oedd teyrn olaf yr Erging annibynnol a syrthiodd yn \u00f4l dan reolaeth teyrnas Gwent ar \u00f4l ei farw yn y flwyddyn 655. Daeth yr hen deyrnas yn gantref yn yr Oesoedd Canol.  Archenfield Rywbryd cyn i'r Normaniaid ddechrau ar eu goresgyniad, cipiwyd Erging gan y Saeson. Daethant i'w galw yn Archenfield, ond roedd ei statws yn bur niwlog: hyd at y Deddfau Uno yn 1536 roedd anscicrwydd cyfreithiol am ei statws gweinyddol fel rhan o Gymru neu ran o Loegr. Daeth yn rhan o Esgobaeth Henffordd pan fu Urban (1107-33) yn esgob Llandaf. Arosodd yr ardal yn ffyddlon i'r Eglwys Gatholig am ddegawdau yn wyneb y Diwygiad Protestannaidd.  Goroesiad y Gymraeg Arosodd yr iaith Gymraeg yn fyw yn yr ardal am ganrifoedd. Mae tystiolaeth arolwg Llyfr Domesday (1086) yn awgrymu cymdeithas gwbl Gymraeg, er i'r ardal fod ym meddiant y Saeson ers canrif neu ddwy. Ceir rhestr o brif drigolion Irchingeld (Archenfield=Erging) yn y flwyddyn 1303 mewn un o ysgroliau memoranda'r llys Seisnig sy'n awgrymu fod mwyafrif helaeth y boblogaeth yn Gymry: allan o tua hanner cant o enwau mae tua 45 yn enwau Cymraeg, e.e. Gruffudd ap Dafydd o Dreredenog, Nest o Bengelli, a.y.y.b. Parhaodd yr iaith i fod yn iaith gymunedol mewn rhannau o Erging tan o gwmpas dechrau'r 18g a chofnodir siaradwyr Cymraeg lleol mor ddiweddar \u00e2 chanol y 19g. Brenhinoedd Erging Meurig ap Meirchion Erbic\/Edric ap Meurig Erb ap Erbic\/Edric Idnerth ap Erb Peibio Clafrog ap Erb (V) Cynfyn ap Peibio (V) Gwrfoddw ab Amlawdd (V-VI) Gwrgan ap Cynfyn (VI) Morgan ab Gwrgan (VI) Andras ap Morgan (VI) Cyfeiriadau Ffynonellau Wendy Davies, The Llandaff Charters (Caerdydd, 1979) Wendy Davies, Wales in the Early Middle Ages (Caerlyr, 1982) Natalie Fryde (gol.), List of Welsh entries in the Memoranda Rolls 1282-1343 (Caerdydd, 1974) G. H. Doble, Lives of the Welsh Saints (Caerdydd, arg. newydd, 1971) Raymond Perry, Anglo-Saxon Herefordshire (2002) A. L. F. Rivet & Colin Smith, The Place-Names of Roman Britain (1979) David Williams, A History of Modern Wales (Llundain, 1950; argraffiad newydd, 1982)","853":"Astudiaeth o sut y dylem fyw (moeseg), sut mae pethau'n bodoli (metaffiseg), natur gwybod (epistemoleg), a rhesymeg yw athroniaeth. Mae athroniaeth yn astudiaeth o broblemau cyffredinol a gwaelodol sy'n ymwneud \u00e2 bodolaeth, gwybodaeth, gwerthoedd, rheswm ac iaith.Gellir gwahaniaethu rhwng athroniaeth a dulliau eraill sy'n ceisio ateb y cwestiynau hyn (e.e. cyfriniaeth, mytholeg neu'r celfyddydau) drwy ei dull systematig, gwyddonol a'i dibyniaeth ar ddadleuon rhesymegol.Mae llawer o Gymry wedi ymhel \u00e2 chwestiynau mawr crefydd yn hytrach nag athroniaeth fel y cyfryw, a bu perthynas agos rhwng diwinyddiaeth ac athroniaeth yng Nghymru ers sawl canrif. Yr athronydd cyntaf y gwyddom amdano yng Nghymru oedd Edward Herbert (1583-1648), a gellid dadlau mai ystyriaethau crefyddol a chyfrinol oedd y tu \u00f4l i'r hyn a ysgrifennai Morgan Llwyd (1619-1659) am yr hunan. Y gair gwreiddiol am athroniaeth yn y Gorllewin oedd y gair Groeg \u03c6\u03b9\u03bb\u03bf\u03c3\u03bf\u03c6\u03af\u03b1 (philosophia), sy'n golygu \"cariad at wybodaeth\". Gwybodaeth a gwirionedd Yn ei ystyr athronyddol, y corff o ffeithiau, dealltwriaeth a medrau sydd gan berson neu gr\u0175p yw gwybodaeth. Epistemoleg yw astudiaeth gwybodaeth.  Realiti Y cyflwr o fod yn real, hynny yw pethau fel y maent yn wirioneddol fod yn hytrach nag fel y dymunir iddynt fod, yw realiti.  Yr hunan \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Metaffiseg Cangen o athroniaeth sy'n ymwneud ag egwyddorion sylfaenol yw metaffiseg. Ei nod yw cael gwybod am wir ystyr pethau a'u hanfod, ac felly mae'n astudio yn bennaf cysyniadau haniaethol, hynny yw pethau nad oes modd eu profi'n ddiriaethol.  Athroniaeth gymhwysol a rhyngddisgyblaethol Athroniaeth wleidyddol Athroniaeth sy'n ymwneud \u00e2 chysyniadau a dadleuon gwleidyddol yw athroniaeth wleidyddol. Mae'n astudio a thrafod pynciau megis rhyddid, cyfiawnder, hawliau a dyletswyddau, rhwymedigaethau, y gyfraith, eiddo, grym, awdurdod, systemau gwleidyddol, a natur llywodraeth, yn enwedig ei phwrpas, ei swyddogaethau a'i chyfreithlondeb.  Athroniaeth crefydd a diwinyddiaeth \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Athroniaeth y gwyddorau a rhesymeg \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Estheteg Cangen o athroniaeth yw estheteg sy'n ymwneud \u00e2 natur prydferthwch, celfyddyd, a chwaeth. Nod estheteg yw i ddarparu meini prawf o ddelfrydau ar gyfer astudiaeth feirniadol o'r celfyddydau.  Moeseg Astudiaeth athronyddol maes moesoldeb, sef y cwestiwn mawr o \"sut y dylem fyw\", yw moeseg. Gellir rhannu hanes moeseg yn y Gorllewin yn sawl rhan, gan gychwyn gyda Groegiaid yr Henfyd a gwaith y Soffyddion fel Protagoras ac wedyn athronwyr mawr fel Socrates, Platon ac Aristotlys. Ar seiliau gwaith y Groegiaid ond dan ddylanwad ac ysbrydoliaeth amlwg y Testament Newydd, datblygodd moeseg Gristnogol. Un o foesegwyr mawr yr Oesoedd Canol oedd Thomas Aquinas a ddilynodd Aristotlys mewn sawl maes ond a roddodd y pwyslais ar y dyletswydd i ufuddhau i ddeddfau Duw. Yn y Cyfnod Modern newidiodd cyfeiriad moeseg a datblygodd Naturiolaeth Foesegol, a welir yng ngwaith Thomas Hobbes, er enghraifft. Ond daeth syniadau eraill i'r amlwg, rhai ohonynt yn wrthwynebus i syniadaeth Hobbes, a chafwyd sawl athroniaeth moes yn cynnwys Iwtilitariaeth, athroniaeth Immanuel Kant a moeseg \u00f4l-Kantaidd, sy'n ymrannu'n sawl ffrwd. Ethos bywyd yr unigolyn yw moeseg; moesoldeb yw'r agweddau sy'n ymwneud \u00e2 phobl eraill a chymdeithas oll, megis dyletswyddau ac iawnderau. Delfrydau'r ddamcaniaeth foesol nodweddiadol yw cyffredinoliaeth ac amhleidioldeb, ac yn aml bydd y damcaniaethwr normadol yn llunio egwyddorion a safonau ymddygiad er mwyn byw'n moesegol. Mae rhai'n gweld y reddf ddynol a synnwyr cyffredin yn sylfeini moeseg. Hyd yn oedd mewn damcaniaethau sy'n honni eu bod yn hollgyffredinol, maent yn \"feysydd ffrwydron\" moesegol sy'n llawn cyfyng-gyngor a dilem\u00e2u sy'n ddadleuon cymhleth o egwyddorion, cafeatau, amodau arbennig, ac anghysondebau.  Hanes Athroniaeth y Gorllewin \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Athroniaeth India \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Athroniaeth Dwyrain Asia \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Athroniaeth Affrica \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Llinell amser Rhai athronwyr enwog Hannah Arendt - Meddylwraig fodern Edmund Burke - Ceidwadwr cynnar Conffiwsiws (551-479 CC) Ren\u00e9 Descartes Thomas Hobbes - Athronydd glasurol Realaidd o Loegr John Locke - Tad rhyddfrydiaeth gyfalafol fodern Machiavelli - Athronydd glasurol Realaidd o'r Eidal Bertrand Russell Platon - Athronydd clasurol o Athen Aristoteles - Athronydd clasurol o Athen Socrates - \"Tad Athroniaeth Orllewinol\" Rhai athronwyr o Gymru David Adams (1845 - 1923) ganed yn Nhal-y-bont, Ceredigion; athro a gweinidog; arloeswr y ddiwynyddiaeth ryddfrydol yng Nghymru. Lewis Edwards (1809 - 1887) Sgwennodd Athrawiaeth yr Iawn (1860) Thomas Charles Edwards Prifathro a Chadair athroniaeth ym Mhrifysgol Aberystwyth a sefydlwyd yn 1872. D. Emrys Evans (1891 - 1966) Ganed yng Nghlydach; Prifathro Coleg y Brifysgol, Bangor. Edward Herbert (1538 - 1648); awdur De Veritate (1623) Henry Jones Athro athroniaeth ym Mhrifysgol Bangor a aeth wedyn yn athro athroniaeth yn Glasgow. R. Tudur Jones - Diwinydd ac athronydd Cristnogol Uniongred J.R. Jones - Athronydd Cymreig Hywel David Lewis (1910 - 1992) - Diwinydd ac athronydd Cymreig John Llewelyn (1928 -) Arbenigwr ar Derrida a Levinas Pelagius - (tua 350 - tua 418) Diwinydd ac athronydd Brythonig Dewi Z. Phillips (1934 - 2006) Golygydd y cyfnodolyn Philosophical Investigations. Richard Price (1723 - 1791) syniadaeth newydd ar \"gyfrifoldeb\"; cefnogwr bwrd o Chwyldro Ffrainc ac America. Rush Rhees Darlithydd dylanwadol ym Mhrifysgol Abertawe David Williams (1738 - 1816) Gweler hefyd Meddwl (ystyried) Y meddwl Cyfeiriadau","854":"Astudiaeth o sut y dylem fyw (moeseg), sut mae pethau'n bodoli (metaffiseg), natur gwybod (epistemoleg), a rhesymeg yw athroniaeth. Mae athroniaeth yn astudiaeth o broblemau cyffredinol a gwaelodol sy'n ymwneud \u00e2 bodolaeth, gwybodaeth, gwerthoedd, rheswm ac iaith.Gellir gwahaniaethu rhwng athroniaeth a dulliau eraill sy'n ceisio ateb y cwestiynau hyn (e.e. cyfriniaeth, mytholeg neu'r celfyddydau) drwy ei dull systematig, gwyddonol a'i dibyniaeth ar ddadleuon rhesymegol.Mae llawer o Gymry wedi ymhel \u00e2 chwestiynau mawr crefydd yn hytrach nag athroniaeth fel y cyfryw, a bu perthynas agos rhwng diwinyddiaeth ac athroniaeth yng Nghymru ers sawl canrif. Yr athronydd cyntaf y gwyddom amdano yng Nghymru oedd Edward Herbert (1583-1648), a gellid dadlau mai ystyriaethau crefyddol a chyfrinol oedd y tu \u00f4l i'r hyn a ysgrifennai Morgan Llwyd (1619-1659) am yr hunan. Y gair gwreiddiol am athroniaeth yn y Gorllewin oedd y gair Groeg \u03c6\u03b9\u03bb\u03bf\u03c3\u03bf\u03c6\u03af\u03b1 (philosophia), sy'n golygu \"cariad at wybodaeth\". Gwybodaeth a gwirionedd Yn ei ystyr athronyddol, y corff o ffeithiau, dealltwriaeth a medrau sydd gan berson neu gr\u0175p yw gwybodaeth. Epistemoleg yw astudiaeth gwybodaeth.  Realiti Y cyflwr o fod yn real, hynny yw pethau fel y maent yn wirioneddol fod yn hytrach nag fel y dymunir iddynt fod, yw realiti.  Yr hunan \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Metaffiseg Cangen o athroniaeth sy'n ymwneud ag egwyddorion sylfaenol yw metaffiseg. Ei nod yw cael gwybod am wir ystyr pethau a'u hanfod, ac felly mae'n astudio yn bennaf cysyniadau haniaethol, hynny yw pethau nad oes modd eu profi'n ddiriaethol.  Athroniaeth gymhwysol a rhyngddisgyblaethol Athroniaeth wleidyddol Athroniaeth sy'n ymwneud \u00e2 chysyniadau a dadleuon gwleidyddol yw athroniaeth wleidyddol. Mae'n astudio a thrafod pynciau megis rhyddid, cyfiawnder, hawliau a dyletswyddau, rhwymedigaethau, y gyfraith, eiddo, grym, awdurdod, systemau gwleidyddol, a natur llywodraeth, yn enwedig ei phwrpas, ei swyddogaethau a'i chyfreithlondeb.  Athroniaeth crefydd a diwinyddiaeth \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Athroniaeth y gwyddorau a rhesymeg \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Estheteg Cangen o athroniaeth yw estheteg sy'n ymwneud \u00e2 natur prydferthwch, celfyddyd, a chwaeth. Nod estheteg yw i ddarparu meini prawf o ddelfrydau ar gyfer astudiaeth feirniadol o'r celfyddydau.  Moeseg Astudiaeth athronyddol maes moesoldeb, sef y cwestiwn mawr o \"sut y dylem fyw\", yw moeseg. Gellir rhannu hanes moeseg yn y Gorllewin yn sawl rhan, gan gychwyn gyda Groegiaid yr Henfyd a gwaith y Soffyddion fel Protagoras ac wedyn athronwyr mawr fel Socrates, Platon ac Aristotlys. Ar seiliau gwaith y Groegiaid ond dan ddylanwad ac ysbrydoliaeth amlwg y Testament Newydd, datblygodd moeseg Gristnogol. Un o foesegwyr mawr yr Oesoedd Canol oedd Thomas Aquinas a ddilynodd Aristotlys mewn sawl maes ond a roddodd y pwyslais ar y dyletswydd i ufuddhau i ddeddfau Duw. Yn y Cyfnod Modern newidiodd cyfeiriad moeseg a datblygodd Naturiolaeth Foesegol, a welir yng ngwaith Thomas Hobbes, er enghraifft. Ond daeth syniadau eraill i'r amlwg, rhai ohonynt yn wrthwynebus i syniadaeth Hobbes, a chafwyd sawl athroniaeth moes yn cynnwys Iwtilitariaeth, athroniaeth Immanuel Kant a moeseg \u00f4l-Kantaidd, sy'n ymrannu'n sawl ffrwd. Ethos bywyd yr unigolyn yw moeseg; moesoldeb yw'r agweddau sy'n ymwneud \u00e2 phobl eraill a chymdeithas oll, megis dyletswyddau ac iawnderau. Delfrydau'r ddamcaniaeth foesol nodweddiadol yw cyffredinoliaeth ac amhleidioldeb, ac yn aml bydd y damcaniaethwr normadol yn llunio egwyddorion a safonau ymddygiad er mwyn byw'n moesegol. Mae rhai'n gweld y reddf ddynol a synnwyr cyffredin yn sylfeini moeseg. Hyd yn oedd mewn damcaniaethau sy'n honni eu bod yn hollgyffredinol, maent yn \"feysydd ffrwydron\" moesegol sy'n llawn cyfyng-gyngor a dilem\u00e2u sy'n ddadleuon cymhleth o egwyddorion, cafeatau, amodau arbennig, ac anghysondebau.  Hanes Athroniaeth y Gorllewin \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Athroniaeth India \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Athroniaeth Dwyrain Asia \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Athroniaeth Affrica \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Llinell amser Rhai athronwyr enwog Hannah Arendt - Meddylwraig fodern Edmund Burke - Ceidwadwr cynnar Conffiwsiws (551-479 CC) Ren\u00e9 Descartes Thomas Hobbes - Athronydd glasurol Realaidd o Loegr John Locke - Tad rhyddfrydiaeth gyfalafol fodern Machiavelli - Athronydd glasurol Realaidd o'r Eidal Bertrand Russell Platon - Athronydd clasurol o Athen Aristoteles - Athronydd clasurol o Athen Socrates - \"Tad Athroniaeth Orllewinol\" Rhai athronwyr o Gymru David Adams (1845 - 1923) ganed yn Nhal-y-bont, Ceredigion; athro a gweinidog; arloeswr y ddiwynyddiaeth ryddfrydol yng Nghymru. Lewis Edwards (1809 - 1887) Sgwennodd Athrawiaeth yr Iawn (1860) Thomas Charles Edwards Prifathro a Chadair athroniaeth ym Mhrifysgol Aberystwyth a sefydlwyd yn 1872. D. Emrys Evans (1891 - 1966) Ganed yng Nghlydach; Prifathro Coleg y Brifysgol, Bangor. Edward Herbert (1538 - 1648); awdur De Veritate (1623) Henry Jones Athro athroniaeth ym Mhrifysgol Bangor a aeth wedyn yn athro athroniaeth yn Glasgow. R. Tudur Jones - Diwinydd ac athronydd Cristnogol Uniongred J.R. Jones - Athronydd Cymreig Hywel David Lewis (1910 - 1992) - Diwinydd ac athronydd Cymreig John Llewelyn (1928 -) Arbenigwr ar Derrida a Levinas Pelagius - (tua 350 - tua 418) Diwinydd ac athronydd Brythonig Dewi Z. Phillips (1934 - 2006) Golygydd y cyfnodolyn Philosophical Investigations. Richard Price (1723 - 1791) syniadaeth newydd ar \"gyfrifoldeb\"; cefnogwr bwrd o Chwyldro Ffrainc ac America. Rush Rhees Darlithydd dylanwadol ym Mhrifysgol Abertawe David Williams (1738 - 1816) Gweler hefyd Meddwl (ystyried) Y meddwl Cyfeiriadau","856":"Roedd Marianne Harriet Mason (19 Chwefror 1845 \u2013 7 Ebrill 1932) yn gasglwr caneuon, darlunydd botanegol, casglwr planhigion,  arolygydd cyfraith y tlodion ac, awdur.  Cefndir Ganwyd Mason ym Marylebone ym 1845 a chafodd ei magu yn Nhalacharn.  Roedd hi'n ferch i George William Mason a daeth ar \u00f4l farwolaeth ei dad yn ysgweier Morton Hall ger Ranby, Swydd Nottingham a Marianne Atherton (n\u00e9e Mitford) ei wraig. O oedran ifanc iawn roedd saith plentyn Gorge a Marianne Mason wedi eu trwytho yng ngwaith elusennol a dyngarol Eglwys Loegr. Mewn cyfweliad ag un o gylchgronau Llundain The Queen mae Harriet, yn dweud \"Does gen i ddim cof o gwbl o fy ymweliad cyntaf \u00e2 thloty, na'r amser pan ddechreuais i ymddiddori yn y tlawd am y tro cyntaf\".  Roedd ei brawd hynaf William Henry Mason yn aelod amlwg ac yn ddarlithydd dros Sefydliad Amddiffyn yr Eglwys. Roedd brawd arall, Arthur James Mason, yn Athro Diwinyddiaeth yng Nghaergrawnt ac roedd ei chwaer Agnes yn lleian a sylfaenydd yr urdd grefyddol Anglicanaidd, Cymuned y Teulu Sanctaidd.  Roedd brawd arall, George Edward Mason, yn offeiriad amlwg yn Eglwys Loegr ac yn ddiweddarach yn brifathro coleg diwinyddol yn y Transkei (Coleg y Trawsnewidiad yn Ne Affrica bellach).  Yn bedair blwydd oed symudodd ei theulu i Sir Gaerfyrddin. Yn Nhalacharn daeth yn ymwybodol o'r traddodiad o ganu gwerin a channu rhigymau. Ym 1877 hi oedd un o'r menywod cyntaf i gasglu, recordio a chyhoeddi caneuon gwerin draddodiadol. Enw ei llyfr oedd \"Nursery Rhymes and Country Songs\" a'i fwriad oedd creu adloniant o amgylch y piano. Dywedir bod ei llyfr wedi dechrau adfywiad caneuon gwerin. Roedd hi'n hysbys i'r casglwyr caneuon gwerin Sabine Baring-Gould a Lucy Broadwood. Bu'n cynorthwyo Baring Gould i drefnu ac addasu'r gerddoriaeth ar gyfer ei lyfr Songs of the West. Gwaith Roedd Mason yn weithgar iawn yn cefnogi achosion da yn ei bro. Roedd hi'n is-lywydd Cyngor Esgobaeth Southwell, ac yn aelod gweithgar o Urdd Merched Nottingham, Cymdeithas Gyfeillgar y Merched a Chymdeithas Gyfeillgar y Dynion Ifanc, Cymdeithas Selborne a llawer iawn o fudiadau buddiol eraill hefyd. Roedd rhan o'i weithgarwch dyngarol yn cynnwys arolygu lles plant o dlotai Swydd Nottingham oedd wedi eu gosod i'w magu neu eu prentisio gan aelodau o'r cyhoedd. Oherwydd ei gwaith gyda phlant maeth o dlotai Swydd Nottingham gofynnodd Arthur Balfour, gweinidog y llywodraeth oedd a chyfrifoldeb am Y Bwrdd Llywodraeth Leol i Mason gwneud swydd debyg ar gyfer y cyfan o Gymru a Lloegr, am gyflog yn hytrach nag yn wirfoddol. Roedd y swydd i fod i barhau am dri mis yn wreiddiol ond roedd ei gwaith mor dda cafodd ei ail phenodi ar ddiwedd y tri mis fel swydd barhaol. Ymddeoliad Ar \u00f4l iddi ymddeol aeth i weld ei brawd, y Canon Edward Mason, yng Ngholeg St Bede, Umtata yn Ne Affrica lle bu'n arfer ei diddordeb mewn paentio blodau. Ym 1913 cyhoeddodd Some flowers of eastern and central Africa  ac fe\u2019i hetholwyd i\u2019r Gymdeithas Ddaearyddol Frenhinol.   Roedd gan Mason dai yn Lloegr a De Affrica. Teithiodd hi a'i brawd yn eang ac ymwelodd \u00e2 De Rhodesia ac Wganda .  Marwolaeth a gwaddol Bu farw Mason yn ei chartref yn Rondebosch, Cape Town, De Affrica ym 1932. Gadawodd ei chasgliadau planhigion i Erddi Kew .  Enwyd tri phlanhigyn ar ei h\u00f4l:  Indigofera masoniae, Watsonia masoniae, a Crocosmia masoniae. Cyfeiriadau","858":"Prifddinas y Deyrnas Unedig a phrifddinas Lloegr yw Llundain (Saesneg: London). Saif y ddinas ar lan afon Tafwys yn ne-ddwyrain Lloegr, gyda phoblogaeth o tua 8,908,081 (2018). Ceir 130 o filltiroedd rhwng Llundain a Chaerdydd. Mae'r ddinas wedi bodoli ymhell cyn dyfodiad y Saeson i Loegr: ceir olion Celtaidd a Rhufeinig, ac mae'n debyg bod yr enwau modern arni, drwy'r enw Lladin 'Londinium, o darddiad Celtaidd. Yn \u00f4l Sieffre o Fynwy yn ei Historia Regum Britanniae (12fed ganrif) a'r chwedl Gymraeg Cyfranc Lludd a Llefelys, Lludd fab Beli a roddodd ei enw i'r ddinas drwy'r enw \"Caer Ludd\".Mae pencadlys a phrif faes rygbi Lloegr yn Twickenham, ardal faestrefol yn ne-orllewin y ddinas. Mae'r ddinas hefyd yn gartref i sawl t\u00eem p\u00eal-droed. Lleolir stadiwm genedlaethol newydd Lloegr yn Wembley ers 2007; fe'i codwyd ar gost o \u00a3800,000,000. Hanes Llundain Mae tarddiad yr enw Llundain yn dal i fod yn ddirgelwch. Sieffre o Fynwy oedd yn gyfrifol am darddiad yr enw cynnar gan iddo ysgrifennu hanes y brenin Celtaidd Lludd fab Beli, a gymerodd drosodd y ddinas a'i galw'n Kaerlud. Newidiodd yr enw yma dros amser i Kaerludien ac yna London. Mae yna ddamcaniaethau eraill dros darddiad y gair, rhai yn dod o'r Frythoneg ac un honiad heb fawr o goel arno yn deillio n\u00f4l i'r Eingl-sacsonaidd. Mae tystiolaeth fod aneddiadau Brythonig gwasgaredig yn yr ardal yn deillio n\u00f4l cyn y Rhufeiniaid, ond sefydlwyd yr anheddiad sylweddol cyntaf gan y Rhufeiniaid a'i alw'n Londinium, yn dilyn concwest y Rhufeiniaid yng ngwledydd Prydain. Goroesodd y Londinium yma am 17 mlynedd yn unig oherwydd yn y flwyddyn 61 O. C. ymosododd Llwyth yr Iceniaid ar Lundain o dan arweiniad Brenhines Buddug (Boundica). Roedd hon yn fuddugoliaeth ysgubol a llosgwyd Llundain (a oedd eisoes yn datblygu'n brifddinas de facto y dalaith) i'r llawr. Mae'r lludw yn dal i gael ei gloddio oddi yno ddwy fil o flynyddoedd yn ddiweddarach.. Ailadeiladwyd Llundain ar \u00f4l yr ymosodiad, a daeth yn brif ddinas ar \u00f4l Colchester. Roedd gan y Llundain Rhufeinig boblogaeth o tua 60,000 erbyn yr amser yma. Yn 450 O.C. roedd Llundain yn parhau i fod yn nwylo'r Brythoniaid.Erbyn y 600au, cododd yr Eingl-sacsonaidd adeiladau newydd a galw'r dref yn Lundenwic a oedd tua 1000 troedfedd i fyny\u2019r afon o\u2019r hen ddinas Rufeinig; bellach a elwir yn Covent Garden. Mae'n debygol y byddai harbwr wedi bod ar aber afon Fleet bryd hynny ar gyfer pysgota a masnachu. Tyfodd y masnachu hyd oni chafodd yr ardal ei goresgyn gan Y Llychlynwyr. Bu'n rhaid i\u2019r ddinas ailsefydlu ei hun yn yr hen safle, sef safle Llundain Rufeinig lle'r oedd yna furiau i'w hamddiffyn. Parhaodd yr ymosodiadau gan y Llychlynwyr yn ne-ddwyrain Lloegr tan 886 pan ail-gipiodd Alfred Fawr y ddinas a chreu heddwch efo\u2019r arweinydd Daneg, Guthrum. Daeth y ddinas Sacsonaidd, wreiddiol sef \u2018\u2019Lundenwic\u2019\u2019 yn \u2018\u2019Ealdwic\u2019\u2019 (Hen Ddinas), enw a oroesodd tan heddiw fel \u2018\u2019Aldwych\u2019\u2019 sydd yn Ninas San Steffan.  Mewn dial, ymosododd byddin y Saeson gan ddymchwel \"Pont Llundain\". Roedd y Saeson yn \u00f4l, ac yn rheoli mewn safle pwerus. Daeth Canute Fawr i rym yn 1016,  arweiniodd y ddinas tan ei farwolaeth yn 1035. Pan fu farw, dychwelodd arweiniad y dalaith i'r Sacsoniaid. Erbyn hyn, roedd Llundain yn un o ddinasoedd mwyaf (a mwyaf ffyniannus) Lloegr er bod pencadlys y llywodraeth yn Winchester. Yn dilyn buddugoliaeth Brwydr Hastings yn 1066, coronwyd Gwilym y Gorchfygwr ac yna Dug Normandi fel Brenin Lloegr mewn abaty newydd yn San Steffan ar ddydd Nadolig 1066. Rhoddodd Gwilym (William) freintiau i\u2019r dinasyddion, ac ar yr un pryd adeiladwyd T\u0175r Llundain i gadw trefn ar ei dinasyddion. Dechreuwyd adeiladu Palas San Steffan yn 1097 yn agos i\u2019r abaty o\u2019r un enw. Mae San Steffan wedi bod yn ardal lywodraethol o\u2019r cyfnod hwnnw hyd heddiw. Tyfodd Llundain mewn cyfoeth a phoblogaeth yn ystod yr Oesoedd Canol. Yn 1100 roedd poblogaeth Llundain tua 18,000; erbyn 1300 tyfodd i bron 100,000. Gwaharddodd Brenin Edward Iddewon o'r ddinas a lleihaodd y boblogaeth.  Daeth trychineb y Pla du yn y 14g. Collodd Llundain traean o\u2019i phoblogaeth. Roedd yn weddol dawel yn ystod y canol oesoedd, oni bai am rhai rhyfeloedd cartref megis Rhyfeloedd y Rhosynnau. Ar \u00f4l trechu'r Armada Sbaeneg yn 1588, cafwyd sefydlogrwydd llywodraethol a gwelwyd twf yn y ddinas. Yn 1603 daeth Iago, brenin Lloegr (I) a'r Alban (VI) yn frenin Lloegr. Roedd ei ddeddfau gwrth-Gatholig yn amhoblogaidd iawn, ac felly cafwyd ymgais i'w lofruddio; adnabyddir hyn fel Cynllwyn y Powdr Gwn ar 5 Tachwedd 1605. Achosodd y Pla Mawr nifer o broblemau yn Llundain yn gynnar yn yr 17g. Lladdwyd rhwng 70,000 a 100,000 yn y pla rhwng 1665-66. Daeth y pla i ben fwy na thebyg oherwydd i\u2019r d\u00e2n mawr Llundain, ei glirio yn 1666. Cynnwyd y t\u00e2n yn y ddinas wreiddiol ac ymledodd  drwy\u2019r adeiladau pren a'r toeau gwellt. Cymerodd yr ailadeiladu 10 mlynedd i'w hailadeiladu. Yn dilyn twf mawr Llundain yn y 18g, fe gafodd yr anrhydedd o'i galw'r ddinas fwyaf yn y byd o 1831 i 1925. Arweiniodd y cynnydd mewn cludiant at adeiladu\u2019r system danddaearol cyflyma'r byd. Lladdwyd dros 30,000 o bobl yn ystod Y Blitz gan ddinistrio nifer fawr o adeiladau ar draws Llundain.  Daearyddiaeth Ardaloedd Awdurdodau lleol o fewn Llundain Fwyaf yw Bwrdeistrefi Llundain (Saesneg: London Boroughs). Ceir 32 o Fwrdeistrefi Llundain ynghyd a Dinas Llundain, nad sydd yn cael ei ystyried yn fwrdeistref.  Hinsawdd Cysylltiadau Cymreig Yn anad un ddinas arall yn Lloegr mae gan Lundain gysylltiadau hir \u00e2 Chymru. Mae Cymry Llundain wedi cael eu disgrifio fel \"yr hynaf a'r fwyaf o'r holl gymunedau o alltudion o Gymru\". O'r Oesoedd Canol Diweddar ymlaen, ceir cofnodion am Gymry yn ymweld \u00e2 Llundain \u2013 ac weithiau'n aros yno \u2013 fel milwyr hur, masnachwyr, ac ati. Erbyn canol y 18g roedd cymuned bur sylweddol o Gymry alltud yn byw yno, naill ai dros dro neu'n barhaol. Am fod Cymru yn amddifad o brifddinas a chanolfannau trefol mawr, daeth Llundain yn ganolbwynt i lenorion a hynafiaethwyr hefyd a sefydlwyd sawl cymdeithas ddiwylliannol wladgarol yno, gan gynnwys y Gwyneddigion a'r Cymmrodorion. Sefydlwyd Ysgol Gymraeg Llundain a fu'n gartref dros dro i gasgliad pwysig o lawysgrifau Cymraeg. Daeth newid pwysig yn y 1950au a'r 1960au gyda chyhoeddi Caerdydd yn brifddinas Cymru a'r cynnydd mewn gwaith gweinyddol a ddaeth yn sgil hynny, a lleihaodd nifer y Cymry a aethai i Lundain er mwyn eu gyrfa broffesiynol. Amcangyfrifir gan rai bod tua 100,000 o bobl a aned yng Nghymru (heb s\u00f4n am bobl o dras Gymreig) yn byw yn Llundain heddiw, ond erbyn hyn mae rhwymau cymdeithas wedi llacio a bychan iawn mewn cymhariaeth \u00e2'r hen ddyddiau mae cymdeithas Gymraeg\/Gymreig y ddinas erbyn heddiw.  Oriel luniau Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Llundain ym 1887 a 1909:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Llundain 1887 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Llundain 1909 Trafnidiaeth Mae gan Lundain y system trenau dan-ddaear hynaf yn y byd, y London Underground a adnabyddir fel yr \"Underground\" neu'r \"Tube\".  Adeiladau a chofadeiladau Yr Arsyllfa Frenhinol, Greenwich Palas Buckingham Parc Iago Sant Porthfa Canary San Steffan Bryn y Briallu Sgw\u00e2r Trafalgar Uwcheglwys San Bened 30 St Mary Axe Cyfeiriadau Dolenni allanol Ysgol Gymraeg Llundain Archifwyd 2008-10-06 yn y Peiriant Wayback. Cludiant cyhoeddus (Saesneg) Gweler hefyd Canolfan Cymry Llundain Llundeinwyr Rhestr enwau Cymraeg ar drefi a llefydd eraill yn Lloegr","859":"Prifddinas y Deyrnas Unedig a phrifddinas Lloegr yw Llundain (Saesneg: London). Saif y ddinas ar lan afon Tafwys yn ne-ddwyrain Lloegr, gyda phoblogaeth o tua 8,908,081 (2018). Ceir 130 o filltiroedd rhwng Llundain a Chaerdydd. Mae'r ddinas wedi bodoli ymhell cyn dyfodiad y Saeson i Loegr: ceir olion Celtaidd a Rhufeinig, ac mae'n debyg bod yr enwau modern arni, drwy'r enw Lladin 'Londinium, o darddiad Celtaidd. Yn \u00f4l Sieffre o Fynwy yn ei Historia Regum Britanniae (12fed ganrif) a'r chwedl Gymraeg Cyfranc Lludd a Llefelys, Lludd fab Beli a roddodd ei enw i'r ddinas drwy'r enw \"Caer Ludd\".Mae pencadlys a phrif faes rygbi Lloegr yn Twickenham, ardal faestrefol yn ne-orllewin y ddinas. Mae'r ddinas hefyd yn gartref i sawl t\u00eem p\u00eal-droed. Lleolir stadiwm genedlaethol newydd Lloegr yn Wembley ers 2007; fe'i codwyd ar gost o \u00a3800,000,000. Hanes Llundain Mae tarddiad yr enw Llundain yn dal i fod yn ddirgelwch. Sieffre o Fynwy oedd yn gyfrifol am darddiad yr enw cynnar gan iddo ysgrifennu hanes y brenin Celtaidd Lludd fab Beli, a gymerodd drosodd y ddinas a'i galw'n Kaerlud. Newidiodd yr enw yma dros amser i Kaerludien ac yna London. Mae yna ddamcaniaethau eraill dros darddiad y gair, rhai yn dod o'r Frythoneg ac un honiad heb fawr o goel arno yn deillio n\u00f4l i'r Eingl-sacsonaidd. Mae tystiolaeth fod aneddiadau Brythonig gwasgaredig yn yr ardal yn deillio n\u00f4l cyn y Rhufeiniaid, ond sefydlwyd yr anheddiad sylweddol cyntaf gan y Rhufeiniaid a'i alw'n Londinium, yn dilyn concwest y Rhufeiniaid yng ngwledydd Prydain. Goroesodd y Londinium yma am 17 mlynedd yn unig oherwydd yn y flwyddyn 61 O. C. ymosododd Llwyth yr Iceniaid ar Lundain o dan arweiniad Brenhines Buddug (Boundica). Roedd hon yn fuddugoliaeth ysgubol a llosgwyd Llundain (a oedd eisoes yn datblygu'n brifddinas de facto y dalaith) i'r llawr. Mae'r lludw yn dal i gael ei gloddio oddi yno ddwy fil o flynyddoedd yn ddiweddarach.. Ailadeiladwyd Llundain ar \u00f4l yr ymosodiad, a daeth yn brif ddinas ar \u00f4l Colchester. Roedd gan y Llundain Rhufeinig boblogaeth o tua 60,000 erbyn yr amser yma. Yn 450 O.C. roedd Llundain yn parhau i fod yn nwylo'r Brythoniaid.Erbyn y 600au, cododd yr Eingl-sacsonaidd adeiladau newydd a galw'r dref yn Lundenwic a oedd tua 1000 troedfedd i fyny\u2019r afon o\u2019r hen ddinas Rufeinig; bellach a elwir yn Covent Garden. Mae'n debygol y byddai harbwr wedi bod ar aber afon Fleet bryd hynny ar gyfer pysgota a masnachu. Tyfodd y masnachu hyd oni chafodd yr ardal ei goresgyn gan Y Llychlynwyr. Bu'n rhaid i\u2019r ddinas ailsefydlu ei hun yn yr hen safle, sef safle Llundain Rufeinig lle'r oedd yna furiau i'w hamddiffyn. Parhaodd yr ymosodiadau gan y Llychlynwyr yn ne-ddwyrain Lloegr tan 886 pan ail-gipiodd Alfred Fawr y ddinas a chreu heddwch efo\u2019r arweinydd Daneg, Guthrum. Daeth y ddinas Sacsonaidd, wreiddiol sef \u2018\u2019Lundenwic\u2019\u2019 yn \u2018\u2019Ealdwic\u2019\u2019 (Hen Ddinas), enw a oroesodd tan heddiw fel \u2018\u2019Aldwych\u2019\u2019 sydd yn Ninas San Steffan.  Mewn dial, ymosododd byddin y Saeson gan ddymchwel \"Pont Llundain\". Roedd y Saeson yn \u00f4l, ac yn rheoli mewn safle pwerus. Daeth Canute Fawr i rym yn 1016,  arweiniodd y ddinas tan ei farwolaeth yn 1035. Pan fu farw, dychwelodd arweiniad y dalaith i'r Sacsoniaid. Erbyn hyn, roedd Llundain yn un o ddinasoedd mwyaf (a mwyaf ffyniannus) Lloegr er bod pencadlys y llywodraeth yn Winchester. Yn dilyn buddugoliaeth Brwydr Hastings yn 1066, coronwyd Gwilym y Gorchfygwr ac yna Dug Normandi fel Brenin Lloegr mewn abaty newydd yn San Steffan ar ddydd Nadolig 1066. Rhoddodd Gwilym (William) freintiau i\u2019r dinasyddion, ac ar yr un pryd adeiladwyd T\u0175r Llundain i gadw trefn ar ei dinasyddion. Dechreuwyd adeiladu Palas San Steffan yn 1097 yn agos i\u2019r abaty o\u2019r un enw. Mae San Steffan wedi bod yn ardal lywodraethol o\u2019r cyfnod hwnnw hyd heddiw. Tyfodd Llundain mewn cyfoeth a phoblogaeth yn ystod yr Oesoedd Canol. Yn 1100 roedd poblogaeth Llundain tua 18,000; erbyn 1300 tyfodd i bron 100,000. Gwaharddodd Brenin Edward Iddewon o'r ddinas a lleihaodd y boblogaeth.  Daeth trychineb y Pla du yn y 14g. Collodd Llundain traean o\u2019i phoblogaeth. Roedd yn weddol dawel yn ystod y canol oesoedd, oni bai am rhai rhyfeloedd cartref megis Rhyfeloedd y Rhosynnau. Ar \u00f4l trechu'r Armada Sbaeneg yn 1588, cafwyd sefydlogrwydd llywodraethol a gwelwyd twf yn y ddinas. Yn 1603 daeth Iago, brenin Lloegr (I) a'r Alban (VI) yn frenin Lloegr. Roedd ei ddeddfau gwrth-Gatholig yn amhoblogaidd iawn, ac felly cafwyd ymgais i'w lofruddio; adnabyddir hyn fel Cynllwyn y Powdr Gwn ar 5 Tachwedd 1605. Achosodd y Pla Mawr nifer o broblemau yn Llundain yn gynnar yn yr 17g. Lladdwyd rhwng 70,000 a 100,000 yn y pla rhwng 1665-66. Daeth y pla i ben fwy na thebyg oherwydd i\u2019r d\u00e2n mawr Llundain, ei glirio yn 1666. Cynnwyd y t\u00e2n yn y ddinas wreiddiol ac ymledodd  drwy\u2019r adeiladau pren a'r toeau gwellt. Cymerodd yr ailadeiladu 10 mlynedd i'w hailadeiladu. Yn dilyn twf mawr Llundain yn y 18g, fe gafodd yr anrhydedd o'i galw'r ddinas fwyaf yn y byd o 1831 i 1925. Arweiniodd y cynnydd mewn cludiant at adeiladu\u2019r system danddaearol cyflyma'r byd. Lladdwyd dros 30,000 o bobl yn ystod Y Blitz gan ddinistrio nifer fawr o adeiladau ar draws Llundain.  Daearyddiaeth Ardaloedd Awdurdodau lleol o fewn Llundain Fwyaf yw Bwrdeistrefi Llundain (Saesneg: London Boroughs). Ceir 32 o Fwrdeistrefi Llundain ynghyd a Dinas Llundain, nad sydd yn cael ei ystyried yn fwrdeistref.  Hinsawdd Cysylltiadau Cymreig Yn anad un ddinas arall yn Lloegr mae gan Lundain gysylltiadau hir \u00e2 Chymru. Mae Cymry Llundain wedi cael eu disgrifio fel \"yr hynaf a'r fwyaf o'r holl gymunedau o alltudion o Gymru\". O'r Oesoedd Canol Diweddar ymlaen, ceir cofnodion am Gymry yn ymweld \u00e2 Llundain \u2013 ac weithiau'n aros yno \u2013 fel milwyr hur, masnachwyr, ac ati. Erbyn canol y 18g roedd cymuned bur sylweddol o Gymry alltud yn byw yno, naill ai dros dro neu'n barhaol. Am fod Cymru yn amddifad o brifddinas a chanolfannau trefol mawr, daeth Llundain yn ganolbwynt i lenorion a hynafiaethwyr hefyd a sefydlwyd sawl cymdeithas ddiwylliannol wladgarol yno, gan gynnwys y Gwyneddigion a'r Cymmrodorion. Sefydlwyd Ysgol Gymraeg Llundain a fu'n gartref dros dro i gasgliad pwysig o lawysgrifau Cymraeg. Daeth newid pwysig yn y 1950au a'r 1960au gyda chyhoeddi Caerdydd yn brifddinas Cymru a'r cynnydd mewn gwaith gweinyddol a ddaeth yn sgil hynny, a lleihaodd nifer y Cymry a aethai i Lundain er mwyn eu gyrfa broffesiynol. Amcangyfrifir gan rai bod tua 100,000 o bobl a aned yng Nghymru (heb s\u00f4n am bobl o dras Gymreig) yn byw yn Llundain heddiw, ond erbyn hyn mae rhwymau cymdeithas wedi llacio a bychan iawn mewn cymhariaeth \u00e2'r hen ddyddiau mae cymdeithas Gymraeg\/Gymreig y ddinas erbyn heddiw.  Oriel luniau Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Llundain ym 1887 a 1909:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Llundain 1887 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Llundain 1909 Trafnidiaeth Mae gan Lundain y system trenau dan-ddaear hynaf yn y byd, y London Underground a adnabyddir fel yr \"Underground\" neu'r \"Tube\".  Adeiladau a chofadeiladau Yr Arsyllfa Frenhinol, Greenwich Palas Buckingham Parc Iago Sant Porthfa Canary San Steffan Bryn y Briallu Sgw\u00e2r Trafalgar Uwcheglwys San Bened 30 St Mary Axe Cyfeiriadau Dolenni allanol Ysgol Gymraeg Llundain Archifwyd 2008-10-06 yn y Peiriant Wayback. Cludiant cyhoeddus (Saesneg) Gweler hefyd Canolfan Cymry Llundain Llundeinwyr Rhestr enwau Cymraeg ar drefi a llefydd eraill yn Lloegr","864":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad 1896 oedd y bedwaredd ornest ar ddeg yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad. Chwaraewyd chwe g\u00eam rhwng 4 Ionawr a 14 Mawrth. Ymladdwyd hi gan Loegr, Iwerddon, Yr Alban, a Chymru.  System sgorio Penderfynwyd ar y gemau ar gyfer y tymor hwn ar bwyntiau a sgoriwyd. Roedd cais werth tri phwynt, tra bod trosi g\u00f4l wedi\u2019i chicio o\u2019r cais yn rhoi dau bwynt ychwanegol. Roedd g\u00f4l a ollyngwyd o'r marc a g\u00f4l adlam ill dau werth pedwar pwynt. Roedd goliau cosb werth tri phwynt.  Tabl Canlyniadau Y gemau Lloegr v. Cymru Lloegr: S Haughton (Birkenhead Wanderers), S Morfitt (West Hartlepool), Ernest Fookes (Sowerby Bridge), EM Baker (Prifysgol Rhydychen), James Valentine (Swinton), RHB Cattell (Mosley), EW Taylor (Rockcliff) capt., J Pinch (Lancaster), A Starks (Castleford), LF Giblin (Prifysgol Caergrawnt), Frank Mitchell (Prifysgol Caergrawnt), J Rhodes (Castleford), John William Ward (Castleford), GM Carey (Blackheath), W Whiteley (Bramley) Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Cliff Bowen (Llanelli), Owen Badger (Llanelli), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Bert Dauncey (Casnewydd), David Morgan (Llanelli), Ben Davies (Llanelli), Albert Jenkin (Abertawe), Arthur Boucher (Casnewydd), Ernie George (Pontypridd), Sam Ramsey (Treorchy), Harry Packer (Casnewydd), Charles Nicholl (Llanelli), Frank Mills (Caerdydd), Wallace Watts (Casnewydd)   Cymru v. Yr Alban Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Cliff Bowen (Llanelli), Gwyn Nicholls (Caerdydd), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Bert Dauncey (Casnewydd), Selwyn Biggs (Caerdydd), Fred Parfitt (Casnewydd), Jack Evans (Llanelli), William Cope (Blackheath), Barry Davies (Caerdydd), Bill Morris (Llanelli), Harry Packer (Casnewydd), Charles Nicholl (Llanelli), Fred Hutchinson (Castell-nedd), Dai Evans (Penygraig) Yr Alban: AR Smith (Prifysgol Rhydychen), Alec Boswell Timms (Edinburgh Wanderers), GT Campbell (Albanwyr Llundain), T Scott (Langholm), Robin Welsh (Watsonians), JW Simpson (Royal HSFP), WP Donaldson (Gorllewin yr Alban), Andrew Balfour (Watsonians), JH Dods (Albanwyr Llundain), D Patterson (Hawick), WMC McEwan (Edinburgh Academicals), JH Couper (Gorllewin yr Alban), GT Nielson (Gorllewin yr Alban) capt., TM Scott (Hawick), HO Smith (Watsonians)   Lloegr v. Iwerddon Lloegr: J. F. Byrne (Mosley), S Morfitt (West Hartlepool), Ernest Fookes (Sowerby Bridge), EM Baker (Prifysgol Rhydychen), James Valentine (Swinton), RHB Cattell (Mosley), EW Taylor (Rockcliff) capt., J Pinch (Lancaster), A Starks (Castleford), LF Giblin (Prifysgol Caergrawnt), Frank Mitchell (Prifysgol Caergrawnt), J Rhodes (Castleford), John William Ward (Castleford), GM Carey (Blackheath), William Bromet (Richmond) Iwerddon: J Fulton (C R Gogledd yr Iwerddon), W Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., Lawrence Bulger (Prifysgol Dulyn), TH Stevenson (Queen's Uni, Belfast), Louis Magee (Bective Rangers), GG Allen (Derry), JH O'Conor (Bective Rangers), JH Lytle (Lansdowne), WG Byron (C R Gogledd yr Iwerddon), H Lindsay (Wanderers), Jim Sealy (Prifysgol Dulyn), Thomas Crean (Wanderers), Andrew Clinch (Wanderers), CV Rooke (Monkstown)   Iwerddon v. Yr Alban Iwerddon: GH McAllen (Dungannon), W Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., Lawrence Bulger (Prifysgol Dulyn), TH Stevenson (Queen's Uni, Belfast), Louis Magee (Bective Rangers), GG Allen (Derry), JH O'Conor (Bective Rangers), JH Lytle (Lansdowne), WG Byron (C R Gogledd yr Iwerddon), H Lindsay (Wanderers), Jim Sealy (Prifysgol Dulyn), Thomas Crean (Wanderers), Andrew Clinch (Wanderers), CV Rooke (Monkstown) Yr Alban: AR Smith (Prifysgol Rhydychen), James Gowans (Albanwyr Llundain), GT Campbell (Albanwyr Llundain), CJN Fleming (Edinburgh Wanderers), W Neilson (Albanwyr Llundain), JW Simpson (Royal HSFP), WP Donaldson (Gorllewin yr Alban), Andrew Balfour (Watsonians), JH Dods (Albanwyr Llundain), MC Morrison (Royal HSFP), WMC McEwan (Edinburgh Academicals), JH Couper (Gorllewin yr Alban), GT Nielson (Gorllewin yr Alban) capt., GO Turnbull (Gorllewin yr Alban), HO Smith (Watsonians)   Iwerddon v. Cymru Iwerddon: GH McAllen (Dungannon), W Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., Lawrence Bulger (Prifysgol Dulyn), TH Stevenson (Queen's Uni, Belfast), Louis Magee (Bective Rangers), GG Allen (Derry), JH O'Conor (Bective Rangers), JH Lytle (Lansdowne), WG Byron (C R Gogledd yr Iwerddon), H Lindsay (Wanderers), Jim Sealy (Prifysgol Dulyn), Thomas Crean (Wanderers), Andrew Clinch (Wanderers), CV Rooke (Monkstown) Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Cliff Bowen (Llanelli), Gwyn Nicholls (Caerdydd), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Bert Dauncey (Casnewydd), Llewellyn Lloyd (Casnewydd), Fred Parfitt (Casnewydd), Jack Evans (Llanelli), Arthur Boucher (Casnewydd), Fred Miller (Aberpennar), Bill Morris (Llanelli), Harry Packer (Casnewydd), Charles Nicholl (Llanelli), Fred Hutchinson (Castell-nedd), Dai Evans (Penygraig)   Yr Alban v. Lloegr Yr Alban: Gregor MacGregor  (Albanwyr Llundain), James Gowans (Albanwyr Llundain), G T Campbell (Albanwyr Llundain), C J N Fleming (Edinburgh Wanderers), H T S Gedge (Albanwyr Llundain), M Elliot (Hawick), W P Donaldson (Gorllewin yr Alban), Andrew Balfour (Watsonians), J H Dods  (Albanwyr Llundain), M C Morrison (Royal HSFP), W M C McEwan (Edinburgh Academicals), T M Scott (Hawick), G T Nielson (Gorllewin yr Alban) capt., G O Turnbull (Gorllewin yr Alban), HO Smith (Watsonians) Lloegr: RW Poole (Hartlepool Rovers), S Morfitt (West Hartlepool), Ernest Fookes (Sowerby Bridge), EM Baker (Prifysgol Rhydychen), James Valentine (Swinton), RHB Cattell (Mosley), Cyril Wells (Harlequins), JH Baron (Bingley), E Knowles (Millom), Harry Speed (Castleford), Frank Mitchell (Blackheath) capt., J Rhodes (Castleford), John William Ward (Castleford), GE Hughes (Barrow), T Broadley (Bingley)  Cyfeiriadau Dolenni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Rhagfyr 2007. Cyrchwyd 2008-07-31.","866":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad 1896 oedd y bedwaredd ornest ar ddeg yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad. Chwaraewyd chwe g\u00eam rhwng 4 Ionawr a 14 Mawrth. Ymladdwyd hi gan Loegr, Iwerddon, Yr Alban, a Chymru.  System sgorio Penderfynwyd ar y gemau ar gyfer y tymor hwn ar bwyntiau a sgoriwyd. Roedd cais werth tri phwynt, tra bod trosi g\u00f4l wedi\u2019i chicio o\u2019r cais yn rhoi dau bwynt ychwanegol. Roedd g\u00f4l a ollyngwyd o'r marc a g\u00f4l adlam ill dau werth pedwar pwynt. Roedd goliau cosb werth tri phwynt.  Tabl Canlyniadau Y gemau Lloegr v. Cymru Lloegr: S Haughton (Birkenhead Wanderers), S Morfitt (West Hartlepool), Ernest Fookes (Sowerby Bridge), EM Baker (Prifysgol Rhydychen), James Valentine (Swinton), RHB Cattell (Mosley), EW Taylor (Rockcliff) capt., J Pinch (Lancaster), A Starks (Castleford), LF Giblin (Prifysgol Caergrawnt), Frank Mitchell (Prifysgol Caergrawnt), J Rhodes (Castleford), John William Ward (Castleford), GM Carey (Blackheath), W Whiteley (Bramley) Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Cliff Bowen (Llanelli), Owen Badger (Llanelli), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Bert Dauncey (Casnewydd), David Morgan (Llanelli), Ben Davies (Llanelli), Albert Jenkin (Abertawe), Arthur Boucher (Casnewydd), Ernie George (Pontypridd), Sam Ramsey (Treorchy), Harry Packer (Casnewydd), Charles Nicholl (Llanelli), Frank Mills (Caerdydd), Wallace Watts (Casnewydd)   Cymru v. Yr Alban Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Cliff Bowen (Llanelli), Gwyn Nicholls (Caerdydd), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Bert Dauncey (Casnewydd), Selwyn Biggs (Caerdydd), Fred Parfitt (Casnewydd), Jack Evans (Llanelli), William Cope (Blackheath), Barry Davies (Caerdydd), Bill Morris (Llanelli), Harry Packer (Casnewydd), Charles Nicholl (Llanelli), Fred Hutchinson (Castell-nedd), Dai Evans (Penygraig) Yr Alban: AR Smith (Prifysgol Rhydychen), Alec Boswell Timms (Edinburgh Wanderers), GT Campbell (Albanwyr Llundain), T Scott (Langholm), Robin Welsh (Watsonians), JW Simpson (Royal HSFP), WP Donaldson (Gorllewin yr Alban), Andrew Balfour (Watsonians), JH Dods (Albanwyr Llundain), D Patterson (Hawick), WMC McEwan (Edinburgh Academicals), JH Couper (Gorllewin yr Alban), GT Nielson (Gorllewin yr Alban) capt., TM Scott (Hawick), HO Smith (Watsonians)   Lloegr v. Iwerddon Lloegr: J. F. Byrne (Mosley), S Morfitt (West Hartlepool), Ernest Fookes (Sowerby Bridge), EM Baker (Prifysgol Rhydychen), James Valentine (Swinton), RHB Cattell (Mosley), EW Taylor (Rockcliff) capt., J Pinch (Lancaster), A Starks (Castleford), LF Giblin (Prifysgol Caergrawnt), Frank Mitchell (Prifysgol Caergrawnt), J Rhodes (Castleford), John William Ward (Castleford), GM Carey (Blackheath), William Bromet (Richmond) Iwerddon: J Fulton (C R Gogledd yr Iwerddon), W Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., Lawrence Bulger (Prifysgol Dulyn), TH Stevenson (Queen's Uni, Belfast), Louis Magee (Bective Rangers), GG Allen (Derry), JH O'Conor (Bective Rangers), JH Lytle (Lansdowne), WG Byron (C R Gogledd yr Iwerddon), H Lindsay (Wanderers), Jim Sealy (Prifysgol Dulyn), Thomas Crean (Wanderers), Andrew Clinch (Wanderers), CV Rooke (Monkstown)   Iwerddon v. Yr Alban Iwerddon: GH McAllen (Dungannon), W Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., Lawrence Bulger (Prifysgol Dulyn), TH Stevenson (Queen's Uni, Belfast), Louis Magee (Bective Rangers), GG Allen (Derry), JH O'Conor (Bective Rangers), JH Lytle (Lansdowne), WG Byron (C R Gogledd yr Iwerddon), H Lindsay (Wanderers), Jim Sealy (Prifysgol Dulyn), Thomas Crean (Wanderers), Andrew Clinch (Wanderers), CV Rooke (Monkstown) Yr Alban: AR Smith (Prifysgol Rhydychen), James Gowans (Albanwyr Llundain), GT Campbell (Albanwyr Llundain), CJN Fleming (Edinburgh Wanderers), W Neilson (Albanwyr Llundain), JW Simpson (Royal HSFP), WP Donaldson (Gorllewin yr Alban), Andrew Balfour (Watsonians), JH Dods (Albanwyr Llundain), MC Morrison (Royal HSFP), WMC McEwan (Edinburgh Academicals), JH Couper (Gorllewin yr Alban), GT Nielson (Gorllewin yr Alban) capt., GO Turnbull (Gorllewin yr Alban), HO Smith (Watsonians)   Iwerddon v. Cymru Iwerddon: GH McAllen (Dungannon), W Gardiner (C R Gogledd yr Iwerddon), S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) capt., Lawrence Bulger (Prifysgol Dulyn), TH Stevenson (Queen's Uni, Belfast), Louis Magee (Bective Rangers), GG Allen (Derry), JH O'Conor (Bective Rangers), JH Lytle (Lansdowne), WG Byron (C R Gogledd yr Iwerddon), H Lindsay (Wanderers), Jim Sealy (Prifysgol Dulyn), Thomas Crean (Wanderers), Andrew Clinch (Wanderers), CV Rooke (Monkstown) Cymru: Billy Bancroft (Abertawe), Cliff Bowen (Llanelli), Gwyn Nicholls (Caerdydd), Arthur Gould (Casnewydd) capt., Bert Dauncey (Casnewydd), Llewellyn Lloyd (Casnewydd), Fred Parfitt (Casnewydd), Jack Evans (Llanelli), Arthur Boucher (Casnewydd), Fred Miller (Aberpennar), Bill Morris (Llanelli), Harry Packer (Casnewydd), Charles Nicholl (Llanelli), Fred Hutchinson (Castell-nedd), Dai Evans (Penygraig)   Yr Alban v. Lloegr Yr Alban: Gregor MacGregor  (Albanwyr Llundain), James Gowans (Albanwyr Llundain), G T Campbell (Albanwyr Llundain), C J N Fleming (Edinburgh Wanderers), H T S Gedge (Albanwyr Llundain), M Elliot (Hawick), W P Donaldson (Gorllewin yr Alban), Andrew Balfour (Watsonians), J H Dods  (Albanwyr Llundain), M C Morrison (Royal HSFP), W M C McEwan (Edinburgh Academicals), T M Scott (Hawick), G T Nielson (Gorllewin yr Alban) capt., G O Turnbull (Gorllewin yr Alban), HO Smith (Watsonians) Lloegr: RW Poole (Hartlepool Rovers), S Morfitt (West Hartlepool), Ernest Fookes (Sowerby Bridge), EM Baker (Prifysgol Rhydychen), James Valentine (Swinton), RHB Cattell (Mosley), Cyril Wells (Harlequins), JH Baron (Bingley), E Knowles (Millom), Harry Speed (Castleford), Frank Mitchell (Blackheath) capt., J Rhodes (Castleford), John William Ward (Castleford), GE Hughes (Barrow), T Broadley (Bingley)  Cyfeiriadau Dolenni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Rhagfyr 2007. Cyrchwyd 2008-07-31.","867":"Gwleidydd Seisnig a fu'n Brif Weinidog y Deyrnas Unedig o 1937 hyd 1940 oedd Arthur Neville Chamberlain (18 Mawrth 1869 \u2013 9 Tachwedd 1940). Roedd yn aelod o'r Blaid Geidwadol. Bu\u2019n aelod o Lywodraeth Glymblaid David Lloyd George adeg y Rhyfel Byd Cyntaf ac yn nes ymlaen, ymhlith swyddi eraill yn ei yrfa gwleidyddol, bu\u2019n Weinidog Iechyd ac yn Ganghellor y Trysorlys. Mae'n fwyaf adnabyddus am ei ran yng Nghynhadledd M\u00fcnchen.Wrth weld Ewrop yn cael ei harwain tuag at ail ryfel byd oherwydd bygythiad Nats\u00efaeth ceisiodd Chamberlain gyfaddawdu a chwrdd \u00e2 gofynion cynyddol Hitler am ragor o dir a ph\u0175er. Roedd yn gwneud hyn er mwyn ceisio osgoi rhyfel arall. Enw\u2019r polisi yma oedd \u2018dyhuddo\u2019. Yn 1938 unodd Hitler Awstria gyda\u2019r Almaen yn yr \u2018Anschluss\u2019 a meddiannu Tir y Swdeten (rhan o Tsiecoslofacia) er mwyn creu un Almaen fawr Almaeneg ei hiaith. Ym Medi 1938 llofnododd Chamberlain Gytundeb Munich gyda Hitler er mwyn ceisio osgoi rhyfel ond ofer fu ei ymdrech. Wedi i\u2019r Almaen oresgyn Gwlad Pwyl ar Fedi\u2019r 1af 1939, gorfodwyd Chamberlain i gydnabod ei fod wedi methu rhwystro Hitler. Chamberlain oedd Prif Weinidog Prydain pan gyhoeddodd y wlad ryfel ar yr Almaen ar Medi\u2019r 3ydd, 1939. Prin flwyddyn wedi cychwyn y rhyfel ymddiswyddodd Chamberlain fel Prif Weinidog a throsglwyddwyd awenau p\u0175er i Winston Churchill fel arweinydd y Llywodraeth newydd. \u00a0  Bywyd cynnar Ganed ef yn ninas Birmingham, yn fab i Joseph Chamberlain, maer y ddinas, ac yn frawd Austen Chamberlain. Bu farw ei fam pan oedd yn 6 oed. Dechreuodd ei yrfa wleidyddol yn 42 oed, pan etholwyd ef i gyngor Birmingham. Saith mlynedd yn ddiweddarach, etholwyd ef yn Aelod Seneddol.  Roedd ei dad, Joseph Chamberlain, wedi bod yn weinidog yn Llywodraeth Ryddfrydol y Prif Weinidog William Gladstone, ac hefyd yn nes ymlaen bu\u2019n weinidog yn Llywodraeth Geidwadol yr Arglwydd Salisbury, ar ddiwedd y 19eg ganrif a dechrau\u2019r 20fed ganrif.Yn ei ugeiniau cynnar bu Neville Chamberlain yn rheolwr ar yst\u00e2d 20,000 erw ei dad yn y Bahamas ac yna dychwelodd i weithio yn y diwydiant metel yn Birmingham. Gyrfa wleidyddol Bu\u2019n gynghorydd lleol a maer yn Birmingham cyn iddo gael ei ethol yn 1918 yn Aelod Seneddol Ceidwadol yn Ladywood, sef ardal yn Birmingham. Cafodd amrywiaeth o swyddi - er enghraifft, Gweinidog Iechyd yn 1923 a Changhellor y Trysorlys yn 1929 yn Llywodraethau Andrew Bonar Law a Stanley Baldwin.Llywodraeth Genedlaethol oedd yn rheoli Prydain rhwng 1931 a 1939 a gwahoddwyd ef gan Ramsay MacDonald, Prif Weinidog y Llywodraeth Genedlaethol, i ymgymryd \u00e2 swydd Canghellor yn y llywodraeth honno yn 1931. Penodwyd Chamberlain yn Brif Weinidog y Llywodraeth yn 1937 ac ef oedd wrth y llyw pan gyhoeddodd Prydain ryfel yn erbyn yr Almaen ym Medi 1939. Ymddiswyddodd Chamberlain fel Prif Weinidog a throsglwyddwyd awenau p\u0175er i Winston Churchill yn 1940.  Prif Weinidog Yn ystod y 1930au roedd pryder cynyddol wedi bod ymhlith gwledydd Ewrop ynghylch ymddygiad yr Almaen. Yn ystod y degawd hwnnw roedd yr Almaen wedi ehangu ei ph\u0175er morwrol ac wedi cynyddu ei grym milwrol o dan arweinyddiaeth Adolf Hitler, a oedd wedi dod yn F\u00fchrer (unben) yr Almaen yn 1934. Roedd Hitler yn awyddus i ddial am y cywilydd a ddioddefodd yr Almaen oherwydd Cytundeb Versailles yn 1919. Yn wyneb hynny, roedd Chamberlain, fel Prif Weinidog, yn awyddus i ddilyn \u2018polisi dyhuddo\u2019, sef ceisio rhoi consesiynau i Hitler yn y gobaith y byddai\u2019n medru sicrhau heddwch yn Ewrop. Gobeithiai Chamberlain y byddai datrysiad heddychlon i ymddygiad ymosodol yr Almaen, a bod angen gwneud pob ymdrech i osgoi rhyfel, yn enwedig yn sgil atgfoion erchyll y Rhyfel Byd Cyntaf.  1938 Er gwaethaf ymdrechion gorau Chamberlain, roedd Hitler yn parhau i yrru ei bolisi tramor ymosodol yn ei flaen. Yn 1938, defnyddiodd Hitler rym i fynd i mewn i Awstria gan honni bod ei gydwladwyr a oedd yn siarad Almaeneg yn y wlad am uno gyda\u2019r Almaen. Protestiodd Chamberlain, ond ni weithredodd. Aeth Hitler ymlaen ac uno gydag Awstria, uniad a oedd yn cael ei adnabod fel yr \u2018Anschluss\u2019, gweithred a oedd yn torri un o delerau Cytundeb Versailles. Roedd hyn yn sbardun i Hitler fentro ymhellach a dechreuodd fynnu bod gan Almaenwyr a oedd yn byw yn ardal Swdeten, Tsiecoslofacia, hawl i hunanbenderfyniad. Rhoddodd Hitler orchymyn i Heinlein, arweinydd Almaenwyr Tsiecoslofacia, drefnu gorymdeithiau a gwrthdystiadau yn mynnu eu bod yn cael uno \u00e2\u2019r Almaen. Bwriad Hitler oedd adfeddiannu tir y Swdeten, rhan o Tsiecoslofacia, wedi i\u2019r Almaen gael ei gorfodi i roi\u2019r tir yn \u00f4l i Tsiecoslofacia ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf. Gwnaeth Chamberlain un ymdrech olaf a pherswadiodd Hitler i fynychu cynhadledd heddwch y pedwar p\u0175er (yr Eidal, yr Almaen, Ffrainc a Phrydain) ym M\u00fcnchen. Llwyddodd Chamberlain a Daladier, Prif Weinidog Ffrainc, i berswadio Hitler i arwyddo cytundeb a oedd yn dweud mai dim ond ardal y Swdeten y gallai ei chymryd. Cytunodd y pedwar p\u0175er i warantu annibyniaeth gweddill tiriogaeth Tsiecoslofacia. Arwyddodd Hitler a Chamberlain ddatganiad hefyd yn dweud nad oedden nhw\u2019n bwriadu mynd i ryfel yn erbyn ei gilydd. Dyma oedd Cytundeb M\u00fcnchen a lofnodwyd ym mis Medi 1938, a welwyd fel elfen bwysig o\u2019r polisi dyhuddo, ac felly rhoddwyd tir y Swdeten i\u2019r Almaen. Dychwelodd Chamberlain i Brydain yn fuddugoliaethus gan ddatgan, \u2018Rwy\u2019n credu y cawn heddwch yn ein dyddiau ni.\u2019 Roedd ymdeimlad cyffredinol o ryddhad drwy Brydain ac roedd Chamberlain yn cael ei weld fel arwr cenedlaethol. Ar y llaw arall, roedd pobl Tsiecoslofacia yn teimlo eu bod wedi cael eu bradychu. 1939 Erbyn 1939 cynyddodd y pwysau ar Chamberlain i gyhoeddi rhyfel oherwydd perthynas Prydain gyda gwledydd eraill yn Ewrop a oedd yn wynebu ymddygiad ymosodol yr Almaen. Roedd Prydain a Ffrainc wedi addo i Wlad Pwyl y byddent yn ei chefnogi pe bai Hitler yn mynnu bod y Coridor Pwylaidd yn cael ei ddychwelyd. Rhoddwyd addewid gan y ddwy wlad y byddent yn cyhoeddi rhyfel pe bai milwyr yr Almaen yn goresgyn y wlad. Pwyswyd ar y Llywodraeth Geidwadol i lunio cytundeb gyda Rwsia Sofietaidd ond gwrthododd y Ceidwadwyr wneud hynny. Roedd Stalin, arweinydd y Rwsia Sofietaidd, yn ofni\u2019r Almaen ac oherwydd na allai ymddiried ym Mhrydain na Ffrainc, daeth i gytundeb gyda Hitler ym mis Awst 1939, sef y Cytundeb Natsi-Sofietaidd Di-drais. \u00a0 Roedd goresgyn Gwlad Pwyl yn anochel gan fod Hitler bellach yn sicr na fyddai'r Sofietiaid yn dod i\u2019w helpu. Tan y funud olaf roedd Hitler yn mentro y byddai\u2019n well gan Chamberlain a llywodraeth Ffrainc siarad yn hytrach nag ymladd ac na fydden nhw\u2019n cyhoeddi rhyfel, hyd yn oed pe bai\u2019r Almaen yn goresgyn Gwlad Pwyl. Gorymdeithiodd milwyr yr Almaen i mewn i Wlad Pwyl ar Fedi\u2019r 1af gan ddisgwyl na fyddai ymateb oddi wrth y gwledydd eraill. Tybiodd Hitler yn anghywir y tro hwn. O dan yr amgylchiadau gorfodwyd Prydain a Ffrainc i gyhoeddi rhyfel ar yr Almaen ar Fedi\u2019r 3ydd, 1939. Yn ei ddarllediad radio i\u2019r Deyrnas Unedig ar Fedi\u2019r 4ydd, 1939, esboniodd Neville Chamberlain pam ei fod wedi cael ei orfodi i gyhoeddi rhyfel. Rhestrodd yr addewidion roedd Hitler wedi eu torri, yn eu plith, nifer o delerau Cytundeb Versailles, fel yr \u2018Anschluss\u2019 gyda\u2019r Almaen a goresgyniad tir y Swdeten, a meddiannu\u2019r Coridor Pwylaidd. Anwybyddodd Hitler delerau Cytundeb Munich a lluniodd gynghrair gyda Stalin, arweinydd gwlad Gomiwnyddol a oedd wedi cael ei ystyried ganddo fel un o elynion pennaf yr Almaen Nats\u00efaidd. Drwy gyfeirio at y rhestr hon o dor-addewidion yn ei araith, sylweddolodd Chamberlain eu bod yn y pen draw wedi arwain at fethiant y polisi dyhuddo ac at achosi'r Ail Ryfel Byd.  1940 Gydag ymosodiad Hitler ar Ddenmarc a Norwy ym 1940 a methiant Prydain i\u2019w helpu nhw i wrthsefyll y goresgyniad, rhoddwyd pwysau cynyddol ar Neville Chamberlain, ac arweiniodd hyn at ddiffyg hyder yn ei arweinyddiaeth. Gan hynny, gorfodwyd ef i ymddiswyddo o dan yr amgylchiadau ym Mai 1940.Gydag ymddiswyddiad dramatig y Prif Weinidog yn 1940 daeth clymblaid dan arweiniad Winston Churchill i rym (roedd Churchill wedi gwasanaethu yng nghabinet rhyfel Chamberlain). Roedd y glymblaid newydd hon yn cynnwys aelodau o blaid Churchill ei hun, y Ceidwadwyr, ac aelodau Llafur a Rhyddfrydol, oedd wedi gwrthod gwasanaethu dan Chamberlain. Bu Chamberlain yn aelod o\u2019r Llywodraeth hon, nes gorfodwyd i ymddiswyddo ddiwedd Medi 1940 ef oherwydd afiechyd. Bu farw rai wythnosau wedi hynny yn Nhachwedd 1940.  Cyfeiriadau","868":"Ym 1831 cyrhaeddodd rhai blynyddoedd o aflonyddwch ymysg gweithwyr Merthyr Tudful a'r cyffiniau uchafbwynt treisgar a adnabyddir fel Gwrthryfel Merthyr neu Wrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful (hefyd, Terfysg Merthyr). Roedd gweithwyr yn galw am ddiwygio, yn protestio yn erbyn gostwng eu cyflogau a diweithdra cyffredinol. Yn raddol, ymledodd y brotest i drefi a phentrefi diwydiannol cyfagos, ac erbyn diwedd mis Mai roedd yr ardal gyfan mewn gwrthryfel, a chredir i faner goch - symbol o chwyldro - gael ei chwifio fel symbol o wrthryfel gweithwyr am y tro cyntaf. Cymerodd tua 7,000 i 10,000 o weithwyr ran yn y gwrthryfel. Am bedwar diwrnod, bu ynadon a meistri haearn dan warchae yn y Castle Hotel, ac am wyth diwrnod, T\u0177 Penydarren oedd yr unig loches i'r awdurdodau. Roedd gan derfysgwyr gynnau a ffrwydryddion, gan sefydlu rhwystrau ffyrdd, a ffurfio cadwyn reoli. Gorchmynnodd llywodraeth Prydain yn Llundain y fyddin i adfer trefn yn yr ardal. I ddechrau gwrthsafodd y protestwyr y fyddin ond erbyn Mehefin llwyddodd 450 o filwyr i wasgaru'r terfysgoedd. Lladdwyd tua 24 o brotestwyr ac arestiwyd yr arweinwyr. Dedfrydwyd dau i farwolaeth.  Cefndir Erbyn troad y 19eg ganrif roedd cymdeithasau gwleidyddol wedi cael eu sefydlu yn ardal Merthyr lle'r oedd cyfle i\u2019r gweithwyr drafod cwynion\u00a0yn erbyn amodau byw, y sustem dryc, cyflogau isel, a chefnogi\u2019r galw am ddiwygio\u2019r Senedd. Yn y clybiau hyn roedd gwaith Thomas Paine am syniadau democrataidd y Chwyldro Ffrengig yn cael eu darllen. Roedd radicaliaeth ym Merthyr yn cael ei fwydo gan syniadau tebyg, a bu digwyddiadau\u2019r Chwyldro Ffrengig a Rhyfel Annibyniaeth America yn ysbrydoliaeth i geisio gwell byd i\u2019r gweithiwr. Yn erbyn cefndir y newidiadau diwydiannol a oedd yn digwydd yng Nghymru roedd y dosbarth gweithiol yn gorfod ymdopi gydag amodau gwaith a byw anodd eithriadol. Roedd graddfa'r newidiadau a ddigwyddodd yn ardal Merthyr, o fod yn ardal wledig, amaethyddol ganol y 18fed ganrif i fod yn dref ddiwydiannol, erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif, wedi achosi nifer o broblemau ym mywyd y dosbarth gweithiol. Un ohonynt oedd nad oedd gan dref ddiwydiannol newydd Merthyr Aelod Seneddol i\u2019w chynrychioli yn y Senedd, ac nid oedd gan y dosbarth gweithiol bleidlais.\u00a0Er mai hi oedd tref fwyaf Cymru erbyn y 1830au roedd y ffaith nad oedd ganddi lais gwleidyddol yn dangos mor anheg ac anemocrataidd oedd y system wleidyddol. Erbyn 1831, roedd dros 30,000 o bobl yn byw yno, gyda\u2019r rhan fwyaf o bobl yn dod i mewn i\u2019r ardal i weithio yn y gweithfeydd haearn. Roedd caledi eu hamgylchiadau wedi creu ymwybyddiaeth ymhlith gweithwyr bod ganddynt eu hunaniaeth eu hunain a bod ganddynt gwynion penodol roeddent eisiau eu datrys. Er enghraifft, amodau byw gwael gyda thai rhad wedi eu hadeiladu o dywodfaen ac wedi eu hadeiladu yn agos at ei gilydd heb fawr o feddwl am gynllun. Roedd y tai yn orlawn ac yn aml mewn ardaloedd gor-boblog, heb systemau d\u0175r gl\u00e2n, ac roedd gweld tomennydd o garthffosiaeth ar y strydoedd yn olygfa gyffredin.\u00a0Roedd pobl hefyd yn byw mewn \u2018seleri\u2019 yn rhai o\u2019r tai salaf eu safon ac roedd afiechydon fel y dici\u00e2u a cholera yn gyffredin ymhlith y boblogaeth. Yn ychwanegol at yr amodau byw anodd roedd yr amodau gwaith yn beryglus, gyda damweiniau yn ddigwyddiadau rheolaidd. Roedd nwyon gwenwynig y ffwrneisi yn achosi problemau iechyd difrifol ac roedd plant, menywod a dynion yn cael eu caethiwo gan y sifftiau hir y disgwylid iddynt eu gweithio. Roedd gafael y meistri haearn ar y gweithwyr yn ymestyn hefyd i\u2019r ffordd roeddent yn cael eu talu, sef drwy docynnau yn hytrach nag arian parod.\u00a0Roedd yn rhaid gwario\u2019r tocynnau hyn yn y siop dryc, lle'r oedd prisiau nwyddau yn uchel, ac aeth nifer o weithwyr a\u2019u teuluoedd i ddyled oherwydd hynny. Roedd y rhai a oedd yn methu talu eu dyledion yn y siop yn cael eu dwyn gerbron Llys y Deisyfion, a fyddai\u2019n gorchymyn bod bailiff yn mynd \u00e2 chelfi o d\u0177'r dyledwr a oedd yn cyfateb \u00e2 gwerth y ddyled. Yn wyneb yr amgylchiadau anodd hyn roedd gweithwyr Merthyr wedi cael eu radicaleiddio a\u2019u gorfodi i sylweddoli bod yn rhaid cymryd camau i ddatrys y problemau hyn. Byddai'n rhaid protestio a chodi llais er mwyn tynnu sylw at eu cwynion, gan nad oedd ganddynt lais yn y Senedd.  Achosion Achosion tymor hir Roedd nifer o faterion tymor hir wedi bod yn ddraenen yn ystlys gweithwyr haearn Merthyr - er enghraifft, amodau gwaith ac amodau byw, y system dryc a r\u00f4l y diwydianwyr. Roedd yr amodau gwaith a byw yn ffiaidd ac yn beryglus ac roedd y system dryc yn arwain y gweithwyr i ddyled yn y \u2018siop dryc\u2019 yn rheolaidd. Oherwydd hynny roedd beiliaid yn ymweld yn gyson \u00e2 thai\u2019r gweithwyr ac roedd galwadau i fynd gerbron Llys y Deisyfion yn gyffredin o dan ormes system talu cyflogau fel hynny.   Oherwydd y twf sydyn ym mhoblogaeth y dref codwyd llawer o dai rhad, fel arfer ar ran y meistri haearn. Am fod y tai hyn mor agos at ei gilydd, ac wedi eu hadeiladu heb unrhyw feddwl am y cynllun, roeddent yn aml yn orlawn. Roedd ansawdd y deunyddiau adeiladu yn wael \u2013 gyda\u2019r tai wedi cael eu hadeiladu o dywodfaen a chyda phobl yn byw mor agos at ei gilydd, roedd afiechydon fel y dici\u00e2u yn lledaenu\u2019n gyflym.  Golygai hynny bod llawer o leithder yn treiddio drwy\u2019r muriau, gan arwain at broblemau anadlu anochel. Roedd safon glanweithdra yn wael iawn, heb gyflenwad o dd\u0175r gl\u00e2n, ac oherwydd hynny roedd epidemigau colera a theiffoid yn gyffredin.  Bu farw tua 1,500 yn epidemig colera 1849 y dref. Roedd y gyfradd marwolaethau ymhlith babanod yn erchyll. Mewn gwrthgyferbyniad llwyr, roedd Castell Cyfarthfa, sef plasty teulu\u2019r Crawshays, yn sefyll mewn ysblander moethus yn edrych i lawr ar dref Merthyr ac ar y gweithwyr oedd yn helpu i adeiladu eu hymerodraeth, a oedd yn byw mewn tlodi enbyd. Roedd yr amodau gweithio yn eithriadol o wael hefyd. Nid oedd rheolau iechyd a diogelwch er lles y gweithwyr yn poeni\u2019r meistri haearn gan mai elw oedd eu prif amcan. Roedd y gwaith yn tueddu i gynnwys sifftiau 12-13 awr, 7 diwrnod yr wythnos, gydag ychydig iawn o wyliau. Er bod llawer o\u2019r swyddi yn y gweithfeydd haearn yn rhai crefftus, roedd llawer yn llawn peryglon, fel haearn yn tasgu. Roedd y cyflogau\u2019n amrywio, ond nid rhyw lawer, o un gwaith haearn i\u2019r llall. Achosion tymor byr Yn ychwanegol at yr amgylchiadau hyn, roedd nifer o achosion eraill wrth wraidd Terfysg 1831. Yn eu plith roedd dirwasgiad economaidd a thorri cyflogau gan y meistri haearn. Ers 1829 roedd llai o alw am haearn, ac ers hynny roedd dirwasgiad wedi bod yn y diwydiant haearn. Eto, roedd costau byw i\u2019r dosbarth gweithiol yn codi, ac aeth llawer i ddyled yn y cyfnod hwn o ddirwasgiad gan weld eu hunain yn cael eu tywys gerbron Llys y Deisyfion. Gyda Crawshay yn torri cyflogau ar ddiwedd Mai 1831 ac yn diswyddo 84 o bwdleriaid, ychwanegodd hyn at y pwysau a'r straen cynyddol ar y gweithwyr, gan beri i'r sefyllfa ffrwydro. Yn fuan wedyn, ar Fai 31, cynhaliwyd y cyfarfod ar Fynydd y Waun a oedd yn gychwyn ar wythnos Terfysg Merthyr 1831. Ers troad y ganrif, roedd mudiadau radicalaidd a\u2019r galw am ddiwygio\u2019r Senedd wedi tanio awydd y gweithwyr diwydiannol i wella eu hamgylchiadau, ac fel ffordd o ddatrys eu cwynion.  Nid oedd y dref yn cael ei chynrychioli yn y Senedd, a gan nad oedd ganddynt hawl i bleidleisio nid oedd gan y gweithwyr b\u0175er i wella eu hamgylchiadau. Roedd y twf ym mhoblogrwydd yr undebau yn ystod yr un adeg wedi helpu i uno\u2019r gweithwyr. Cychwyn Drwy gydol mis Mai 1831, gorymdeithiodd glowyr ac eraill a oedd yn gweithio i William Crawshay ar strydoedd Merthyr Tudful, i wrthdystio yn erbyn diweithdra a gostyngiad yn eu cyflogau ac i alw am ddiwygiadau. Yn raddol, lledaenodd y brotest i ardaloedd diwydiannol cyfagos, ac erbyn diwedd mis Mai roedd yr ardal gyfan yn gwrthryfela. Dyma oedd y tro cyntaf i faner goch chwyldro gael ei chyhwfan fel mynegiant o rym y dosbarth gweithiol.Anrheithiodd y gwrthryfelwyr lys y dyledwyr a'r nwyddau oedd wedi eu casglu. Dinistriwyd llyfrau ag ynddynt fanylion y dyledwyr. Gwaeddwyd 'Caws a bara' ac 'I lawr \u00e2'r Brenin'.  Digwyddiadau Yn wyneb y gwahanol achosion a oedd wedi achosi Terfysg Merthyr, erbyn Mai 1831 penderfynodd y gweithwyr bod angen gweithredu yn fwy pendant. Rhoddwyd hwb i\u2019r awydd hwn gan dwf a phoblogrwydd undebau, fel Undeb y Glowyr, ymhlith dosbarth gweithiol yr ardal. Roedd y cyffro hefyd ynghylch yr ymgyrch i ddiwygio\u2019r Senedd yn rheswm pwysig arall pam eu bod yn credu bod yn rhaid cymryd camau pellach. Cynhaliwyd cyfarfod mawr gan y gweithwyr haearn ar Fynydd y Waun ar 30 Mai 1831, y cyfarfod gwleidyddol mwyaf o weithwyr a oedd wedi ei gynnal hyd hynny yng Nghymru. Dangosai\u2019r cyfarfod bod mwy o gydlynu yn nhrefniadau\u2019r gweithwyr. Rai diwrnodau cyn y cyfarfod roedd Crawshay wedi torri cyflogau\u2019r gweithwyr, ac yn ychwanegol at hynny fe waethygwyd y sefyllfa ganddo pan ddiswyddodd 84 o bwdleriaid.   Ar \u00f4l y cyfarfod bu gweithredu. Ymwelodd beil\u00efaid o Lys y Deisyfion ag eiddo Lewis Lewis, a oedd hefyd yn cael ei adnabod fel Lewsyn yr Heliwr, er mwyn adennill dyledion.  Gwrthododd ildio eiddo, ac felly heriodd awdurdod y Llys, ond llwyddwyd i gytuno ar gyfaddawd pan aeth y Llys \u00e2 chist a oedd yn eiddo iddo. Drannoeth, a\u2019r dicter yn cynyddu, llwyddodd torf yn Hirwaun i gael cist Lewis yn \u00f4l gan siopwr a oedd wedi cymryd meddiant ohoni. Achosodd hyn ymgais gyffredinol i ailfeddiannu nwyddau a atafaelwyd gan Lys y Deisyfion.  Ar 2 Mehefin gorymdeithiodd y dorf gynyddol i mewn i Ferthyr, gan fynd o d\u0177 i d\u0177 a mynd \u00e2 nwyddau a atafaelwyd gan Lys y Deisyfion. Aethant ati i chwilio drwy d\u0177 beili o\u2019r enw Thomas Williams, ac erbyn y prynhawn roedd gweithwyr haearn eraill wedi ymuno \u00e2\u2019r dorf. Aeth yr ynadon a\u2019r meistri haearn i aros yn Nhafarn y Castell, gan gofrestru tua 70 o Gwnstabliaid Gwirfoddol. Ceisiodd y Prif Ynad J. B. Bruce, ynghyd ag Anthony Hill, berswadio\u2019r dorf i chwalu, ond heb fawr o lwyddiant. Darllenwyd y Ddeddf Derfysg yn Gymraeg ac yn Saesneg, ond arhosodd y dorf.  Gyda\u2019r hwyr ymgasglodd y dorf y tu allan i d\u0177 Joseph Coffin, sef Llywydd Llys y Deisyfion, gan ddinistrio\u2019r cofnodion oedd yn ei feddiant o ddyledion pobl, yn ogystal \u00e2\u2019r t\u0177 yn y pen draw. O ganlyniad i\u2019r trais cynyddol, anfonwyd milwyr o Gaerdydd, Aberhonddu, Llantrisant a Chastell-nedd.  Ar 3 Mehefin cyrhaeddodd y milwyr o Aberhonddu ac aethant i Dafarn y Castell. Ymgasglodd torf o 10,000 y tu allan ac aeth dirprwyaeth i mewn i gyflwyno eu gofynion, sef:   Diddymu Llys y Deisyfion Cyflogau uwch Diwygio Lleihau cost cyfarpar gwaith hanfodolGwrthododd y meistri haearn ystyried y gofynion hyn a dychwelydd y ddirprwyaeth i\u2019r dorf. Yna dywedodd yr Uchel Siryf wrth y dorf am wasgaru, gyda Crawshay yn annerch y dorf o Dafarn y Castell. Fodd bynnag, mae\u2019n ymddangos bod y weithred hon wedi digio\u2019r dorf a wnaeth wedyn geisio amgylchynu\u2019r milwyr. Codwyd Lewis Lewis ar ysgwyddau rhai o\u2019r dorf a galwodd am i\u2019r milwyr dynnu eu harfau. Yn \u00f4l Crawshay rhuthrodd rhengoedd blaen y dorf ymlaen gan i\u2019r milwyr gael eu brathu gan y bidogau roedd y protestwyr wedi eu dwyn oddi arnynt. Yna saethodd y milwyr yn ffenestri\u2019r Dafarn i mewn i\u2019r dorf, gan ladd tri o\u2019r dorf ar unwaith, ac ar \u00f4l pymtheg munud o ymladd ffyrnig, gwasgarodd y dorf o\u2019r diwedd. Anafwyd 16 o filwyr a lladdwyd hyd at 24 o\u2019r dorf, ond am fod llawer o gyrff wedi cael eu cludo ymaith a\u2019u claddu\u2019n gyfrinachol, nid yw\u2019n hysbys faint o bobl a laddwyd mewn gwirionedd. Drannoeth ymosodwyd ar Iwmyn Abertawe a oedd yn dod o Gastell-nedd, a chipiwyd eu harfau. Roedd yn ymddangos bellach bod gan y dorf reolaeth lwyr. Fodd bynnag, ger pyrth Castell Cyfarthfa, fe wnaeth y dorf gyfarfod \u00e2 dirprwyaeth arall o brotestwyr, ond beth bynnag oedd cynnwys y trafodaethau dechreuodd yr orymdaith chwalu. Mae\u2019n bosibl mai\u2019r presenoldeb milwrol cynyddol a diffyg amcanion cyffredin a gyfrannodd at y digwyddiad hwn \u2013 ni allai\u2019r protestwyr gytuno ar eu nodau. Hwn oedd trobwynt y Gwrthryfel. Erbyn 6 Mehefin roedd torf a oedd yn amrywio rhwng 12,000 ac 20,000 o ran nifer ar ei ffordd i Ferthyr, gan gyfarfod gyda phrotestwyr Merthyr yn y Waun. Penderfynodd yr awdurdodau gymryd camau penderfynol. Anfonwyd milwyr, darllenwyd y Ddeddf Derfysg ac anelodd y milwyr eu mwsgedi. Codwyd arswyd ar y dorf, a ildiodd a ffodd arweinwyr y gwrthryfel.  Roedd Merthyr yn llawn braw wrth i\u2019r awdurdodau ymosod ar dai ac arestio 18 o arweinwyr, gan gynnwys Lewis Lewis, a ddaliwyd yn y pen draw mewn coed ger Hirwaun. Fe\u2019u hanfonwyd i garchar Caerdydd i aros eu prawf. Canlyniadau Erbyn 7 Mehefin 1831, ad-enillasai'r awdurdodau reolaeth ar y dref drwy drais. Arestiwyd 26 o bobl a'u rhoi ar brawf am gymryd rhan yn y gwrthryfela. Dedfrydwyd rhai i garchar ac eraill i'w halltudio i Awstralia; a dedfrydwyd dau - Dic Penderyn a Lewsyn yr Heliwr - i farwolaeth, y naill am drywanu milwr o'r enw Donald Black yn ei goes, a'r llall am ysbeilio. Roedd ymateb llym a didrugaredd yr awdurdodau i arweinyddion y Terfysg yn profi na fyddai protestio yn cael ei oddef ac y byddent yn gwneud esiampl o\u2019r protestwyr er mwyn atal eraill. Daethpwyd \u00e2 nifer o brotestwyr gerbron y llysoedd, oedd yn cynnwys glowyr, gweithwyr haearn a llafurwyr, am ymosod ar dai, y trais a\u2019r dinistrio ac am godi arfau yn erbyn yr awdurdodau. Cafodd dau o\u2019r arweinyddion, sef Lewis Lewis (a adnabuwyd fel Lewsyn yr Heliwr) a Richard Lewis, sef Dic Penderyn, eu dedfrydu i farwolaeth. Cafodd Dic Penderyn ei grogi y tu allan i Garchar Caerdydd, er bod llawer o dystiolaeth yn dangos nad oedd yn euog o drywanu milwr o\u2019r enw Donald Black. Protestiodd ei fod yn ddieuog yr holl ffordd i\u2019r crocbren, gan ddweud \u2018O Arglwydd, dyma gamwedd\u2019. Yn sgil hynny daeth yn ferthyr dros achos y dosbarth gweithiol yng Nghymru. Lleihawyd dedfryd Lewis Lewis i drawsgludo, ac anfonwyd ef draw i Awstralia.  Roedd y terfysg wedi dangos hefyd bod Terfysg 1831 wedi radicaleiddio'r protestwyr a bod eu cred yn eu hegwyddorion o degwch a chyfiawnder wedi cael ei chryfhau. Yn ystod y terfysg roeddent wedi trochi un o\u2019u baneri mewn gwaed llo, gyda\u2019r faner goch yn dod yn symbol pwysig yn ystod y terfysg o\u2019u hunaniaeth fel gr\u0175p o weithwyr diwydiannol gyda chwynion penodol.   Flwyddyn yn ddiweddarach wedi\u2019r Terfysg, pasiwyd Deddf Diwygio 1832 a oedd yn rhoi\u2019r bleidlais i ddynion dosbarth canol yn unig, ac yn eu plith, dynion busnes a\u2019r diwydiannwyr. Bu hyn yn siom fawr i\u2019r dosbarth gweithiol, ac mewn ymateb trodd llawer o brotestwyr Terfysg 1831 i gefnogi Siartaeth. Yn ystod gweddill y 1830au cynyddodd y gefnogaeth i Siartaeth yng nghymoedd de Cymru ac ymhlith y mathau gwahanol o weithwyr diwydiannol. Yn Ebrill 1839 bu protest Siartaidd yn Llanidloes, gyda llawer o weithwyr y diwydiant gwl\u00e2n ymhlith y protestwyr, ac yn Nhachwedd 1839 bu\u2019r Gwrthryfel Siartaidd yng Nghasnewydd. Cyfeiriadau","869":"Ym 1831 cyrhaeddodd rhai blynyddoedd o aflonyddwch ymysg gweithwyr Merthyr Tudful a'r cyffiniau uchafbwynt treisgar a adnabyddir fel Gwrthryfel Merthyr neu Wrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful (hefyd, Terfysg Merthyr). Roedd gweithwyr yn galw am ddiwygio, yn protestio yn erbyn gostwng eu cyflogau a diweithdra cyffredinol. Yn raddol, ymledodd y brotest i drefi a phentrefi diwydiannol cyfagos, ac erbyn diwedd mis Mai roedd yr ardal gyfan mewn gwrthryfel, a chredir i faner goch - symbol o chwyldro - gael ei chwifio fel symbol o wrthryfel gweithwyr am y tro cyntaf. Cymerodd tua 7,000 i 10,000 o weithwyr ran yn y gwrthryfel. Am bedwar diwrnod, bu ynadon a meistri haearn dan warchae yn y Castle Hotel, ac am wyth diwrnod, T\u0177 Penydarren oedd yr unig loches i'r awdurdodau. Roedd gan derfysgwyr gynnau a ffrwydryddion, gan sefydlu rhwystrau ffyrdd, a ffurfio cadwyn reoli. Gorchmynnodd llywodraeth Prydain yn Llundain y fyddin i adfer trefn yn yr ardal. I ddechrau gwrthsafodd y protestwyr y fyddin ond erbyn Mehefin llwyddodd 450 o filwyr i wasgaru'r terfysgoedd. Lladdwyd tua 24 o brotestwyr ac arestiwyd yr arweinwyr. Dedfrydwyd dau i farwolaeth.  Cefndir Erbyn troad y 19eg ganrif roedd cymdeithasau gwleidyddol wedi cael eu sefydlu yn ardal Merthyr lle'r oedd cyfle i\u2019r gweithwyr drafod cwynion\u00a0yn erbyn amodau byw, y sustem dryc, cyflogau isel, a chefnogi\u2019r galw am ddiwygio\u2019r Senedd. Yn y clybiau hyn roedd gwaith Thomas Paine am syniadau democrataidd y Chwyldro Ffrengig yn cael eu darllen. Roedd radicaliaeth ym Merthyr yn cael ei fwydo gan syniadau tebyg, a bu digwyddiadau\u2019r Chwyldro Ffrengig a Rhyfel Annibyniaeth America yn ysbrydoliaeth i geisio gwell byd i\u2019r gweithiwr. Yn erbyn cefndir y newidiadau diwydiannol a oedd yn digwydd yng Nghymru roedd y dosbarth gweithiol yn gorfod ymdopi gydag amodau gwaith a byw anodd eithriadol. Roedd graddfa'r newidiadau a ddigwyddodd yn ardal Merthyr, o fod yn ardal wledig, amaethyddol ganol y 18fed ganrif i fod yn dref ddiwydiannol, erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif, wedi achosi nifer o broblemau ym mywyd y dosbarth gweithiol. Un ohonynt oedd nad oedd gan dref ddiwydiannol newydd Merthyr Aelod Seneddol i\u2019w chynrychioli yn y Senedd, ac nid oedd gan y dosbarth gweithiol bleidlais.\u00a0Er mai hi oedd tref fwyaf Cymru erbyn y 1830au roedd y ffaith nad oedd ganddi lais gwleidyddol yn dangos mor anheg ac anemocrataidd oedd y system wleidyddol. Erbyn 1831, roedd dros 30,000 o bobl yn byw yno, gyda\u2019r rhan fwyaf o bobl yn dod i mewn i\u2019r ardal i weithio yn y gweithfeydd haearn. Roedd caledi eu hamgylchiadau wedi creu ymwybyddiaeth ymhlith gweithwyr bod ganddynt eu hunaniaeth eu hunain a bod ganddynt gwynion penodol roeddent eisiau eu datrys. Er enghraifft, amodau byw gwael gyda thai rhad wedi eu hadeiladu o dywodfaen ac wedi eu hadeiladu yn agos at ei gilydd heb fawr o feddwl am gynllun. Roedd y tai yn orlawn ac yn aml mewn ardaloedd gor-boblog, heb systemau d\u0175r gl\u00e2n, ac roedd gweld tomennydd o garthffosiaeth ar y strydoedd yn olygfa gyffredin.\u00a0Roedd pobl hefyd yn byw mewn \u2018seleri\u2019 yn rhai o\u2019r tai salaf eu safon ac roedd afiechydon fel y dici\u00e2u a cholera yn gyffredin ymhlith y boblogaeth. Yn ychwanegol at yr amodau byw anodd roedd yr amodau gwaith yn beryglus, gyda damweiniau yn ddigwyddiadau rheolaidd. Roedd nwyon gwenwynig y ffwrneisi yn achosi problemau iechyd difrifol ac roedd plant, menywod a dynion yn cael eu caethiwo gan y sifftiau hir y disgwylid iddynt eu gweithio. Roedd gafael y meistri haearn ar y gweithwyr yn ymestyn hefyd i\u2019r ffordd roeddent yn cael eu talu, sef drwy docynnau yn hytrach nag arian parod.\u00a0Roedd yn rhaid gwario\u2019r tocynnau hyn yn y siop dryc, lle'r oedd prisiau nwyddau yn uchel, ac aeth nifer o weithwyr a\u2019u teuluoedd i ddyled oherwydd hynny. Roedd y rhai a oedd yn methu talu eu dyledion yn y siop yn cael eu dwyn gerbron Llys y Deisyfion, a fyddai\u2019n gorchymyn bod bailiff yn mynd \u00e2 chelfi o d\u0177'r dyledwr a oedd yn cyfateb \u00e2 gwerth y ddyled. Yn wyneb yr amgylchiadau anodd hyn roedd gweithwyr Merthyr wedi cael eu radicaleiddio a\u2019u gorfodi i sylweddoli bod yn rhaid cymryd camau i ddatrys y problemau hyn. Byddai'n rhaid protestio a chodi llais er mwyn tynnu sylw at eu cwynion, gan nad oedd ganddynt lais yn y Senedd.  Achosion Achosion tymor hir Roedd nifer o faterion tymor hir wedi bod yn ddraenen yn ystlys gweithwyr haearn Merthyr - er enghraifft, amodau gwaith ac amodau byw, y system dryc a r\u00f4l y diwydianwyr. Roedd yr amodau gwaith a byw yn ffiaidd ac yn beryglus ac roedd y system dryc yn arwain y gweithwyr i ddyled yn y \u2018siop dryc\u2019 yn rheolaidd. Oherwydd hynny roedd beiliaid yn ymweld yn gyson \u00e2 thai\u2019r gweithwyr ac roedd galwadau i fynd gerbron Llys y Deisyfion yn gyffredin o dan ormes system talu cyflogau fel hynny.   Oherwydd y twf sydyn ym mhoblogaeth y dref codwyd llawer o dai rhad, fel arfer ar ran y meistri haearn. Am fod y tai hyn mor agos at ei gilydd, ac wedi eu hadeiladu heb unrhyw feddwl am y cynllun, roeddent yn aml yn orlawn. Roedd ansawdd y deunyddiau adeiladu yn wael \u2013 gyda\u2019r tai wedi cael eu hadeiladu o dywodfaen a chyda phobl yn byw mor agos at ei gilydd, roedd afiechydon fel y dici\u00e2u yn lledaenu\u2019n gyflym.  Golygai hynny bod llawer o leithder yn treiddio drwy\u2019r muriau, gan arwain at broblemau anadlu anochel. Roedd safon glanweithdra yn wael iawn, heb gyflenwad o dd\u0175r gl\u00e2n, ac oherwydd hynny roedd epidemigau colera a theiffoid yn gyffredin.  Bu farw tua 1,500 yn epidemig colera 1849 y dref. Roedd y gyfradd marwolaethau ymhlith babanod yn erchyll. Mewn gwrthgyferbyniad llwyr, roedd Castell Cyfarthfa, sef plasty teulu\u2019r Crawshays, yn sefyll mewn ysblander moethus yn edrych i lawr ar dref Merthyr ac ar y gweithwyr oedd yn helpu i adeiladu eu hymerodraeth, a oedd yn byw mewn tlodi enbyd. Roedd yr amodau gweithio yn eithriadol o wael hefyd. Nid oedd rheolau iechyd a diogelwch er lles y gweithwyr yn poeni\u2019r meistri haearn gan mai elw oedd eu prif amcan. Roedd y gwaith yn tueddu i gynnwys sifftiau 12-13 awr, 7 diwrnod yr wythnos, gydag ychydig iawn o wyliau. Er bod llawer o\u2019r swyddi yn y gweithfeydd haearn yn rhai crefftus, roedd llawer yn llawn peryglon, fel haearn yn tasgu. Roedd y cyflogau\u2019n amrywio, ond nid rhyw lawer, o un gwaith haearn i\u2019r llall. Achosion tymor byr Yn ychwanegol at yr amgylchiadau hyn, roedd nifer o achosion eraill wrth wraidd Terfysg 1831. Yn eu plith roedd dirwasgiad economaidd a thorri cyflogau gan y meistri haearn. Ers 1829 roedd llai o alw am haearn, ac ers hynny roedd dirwasgiad wedi bod yn y diwydiant haearn. Eto, roedd costau byw i\u2019r dosbarth gweithiol yn codi, ac aeth llawer i ddyled yn y cyfnod hwn o ddirwasgiad gan weld eu hunain yn cael eu tywys gerbron Llys y Deisyfion. Gyda Crawshay yn torri cyflogau ar ddiwedd Mai 1831 ac yn diswyddo 84 o bwdleriaid, ychwanegodd hyn at y pwysau a'r straen cynyddol ar y gweithwyr, gan beri i'r sefyllfa ffrwydro. Yn fuan wedyn, ar Fai 31, cynhaliwyd y cyfarfod ar Fynydd y Waun a oedd yn gychwyn ar wythnos Terfysg Merthyr 1831. Ers troad y ganrif, roedd mudiadau radicalaidd a\u2019r galw am ddiwygio\u2019r Senedd wedi tanio awydd y gweithwyr diwydiannol i wella eu hamgylchiadau, ac fel ffordd o ddatrys eu cwynion.  Nid oedd y dref yn cael ei chynrychioli yn y Senedd, a gan nad oedd ganddynt hawl i bleidleisio nid oedd gan y gweithwyr b\u0175er i wella eu hamgylchiadau. Roedd y twf ym mhoblogrwydd yr undebau yn ystod yr un adeg wedi helpu i uno\u2019r gweithwyr. Cychwyn Drwy gydol mis Mai 1831, gorymdeithiodd glowyr ac eraill a oedd yn gweithio i William Crawshay ar strydoedd Merthyr Tudful, i wrthdystio yn erbyn diweithdra a gostyngiad yn eu cyflogau ac i alw am ddiwygiadau. Yn raddol, lledaenodd y brotest i ardaloedd diwydiannol cyfagos, ac erbyn diwedd mis Mai roedd yr ardal gyfan yn gwrthryfela. Dyma oedd y tro cyntaf i faner goch chwyldro gael ei chyhwfan fel mynegiant o rym y dosbarth gweithiol.Anrheithiodd y gwrthryfelwyr lys y dyledwyr a'r nwyddau oedd wedi eu casglu. Dinistriwyd llyfrau ag ynddynt fanylion y dyledwyr. Gwaeddwyd 'Caws a bara' ac 'I lawr \u00e2'r Brenin'.  Digwyddiadau Yn wyneb y gwahanol achosion a oedd wedi achosi Terfysg Merthyr, erbyn Mai 1831 penderfynodd y gweithwyr bod angen gweithredu yn fwy pendant. Rhoddwyd hwb i\u2019r awydd hwn gan dwf a phoblogrwydd undebau, fel Undeb y Glowyr, ymhlith dosbarth gweithiol yr ardal. Roedd y cyffro hefyd ynghylch yr ymgyrch i ddiwygio\u2019r Senedd yn rheswm pwysig arall pam eu bod yn credu bod yn rhaid cymryd camau pellach. Cynhaliwyd cyfarfod mawr gan y gweithwyr haearn ar Fynydd y Waun ar 30 Mai 1831, y cyfarfod gwleidyddol mwyaf o weithwyr a oedd wedi ei gynnal hyd hynny yng Nghymru. Dangosai\u2019r cyfarfod bod mwy o gydlynu yn nhrefniadau\u2019r gweithwyr. Rai diwrnodau cyn y cyfarfod roedd Crawshay wedi torri cyflogau\u2019r gweithwyr, ac yn ychwanegol at hynny fe waethygwyd y sefyllfa ganddo pan ddiswyddodd 84 o bwdleriaid.   Ar \u00f4l y cyfarfod bu gweithredu. Ymwelodd beil\u00efaid o Lys y Deisyfion ag eiddo Lewis Lewis, a oedd hefyd yn cael ei adnabod fel Lewsyn yr Heliwr, er mwyn adennill dyledion.  Gwrthododd ildio eiddo, ac felly heriodd awdurdod y Llys, ond llwyddwyd i gytuno ar gyfaddawd pan aeth y Llys \u00e2 chist a oedd yn eiddo iddo. Drannoeth, a\u2019r dicter yn cynyddu, llwyddodd torf yn Hirwaun i gael cist Lewis yn \u00f4l gan siopwr a oedd wedi cymryd meddiant ohoni. Achosodd hyn ymgais gyffredinol i ailfeddiannu nwyddau a atafaelwyd gan Lys y Deisyfion.  Ar 2 Mehefin gorymdeithiodd y dorf gynyddol i mewn i Ferthyr, gan fynd o d\u0177 i d\u0177 a mynd \u00e2 nwyddau a atafaelwyd gan Lys y Deisyfion. Aethant ati i chwilio drwy d\u0177 beili o\u2019r enw Thomas Williams, ac erbyn y prynhawn roedd gweithwyr haearn eraill wedi ymuno \u00e2\u2019r dorf. Aeth yr ynadon a\u2019r meistri haearn i aros yn Nhafarn y Castell, gan gofrestru tua 70 o Gwnstabliaid Gwirfoddol. Ceisiodd y Prif Ynad J. B. Bruce, ynghyd ag Anthony Hill, berswadio\u2019r dorf i chwalu, ond heb fawr o lwyddiant. Darllenwyd y Ddeddf Derfysg yn Gymraeg ac yn Saesneg, ond arhosodd y dorf.  Gyda\u2019r hwyr ymgasglodd y dorf y tu allan i d\u0177 Joseph Coffin, sef Llywydd Llys y Deisyfion, gan ddinistrio\u2019r cofnodion oedd yn ei feddiant o ddyledion pobl, yn ogystal \u00e2\u2019r t\u0177 yn y pen draw. O ganlyniad i\u2019r trais cynyddol, anfonwyd milwyr o Gaerdydd, Aberhonddu, Llantrisant a Chastell-nedd.  Ar 3 Mehefin cyrhaeddodd y milwyr o Aberhonddu ac aethant i Dafarn y Castell. Ymgasglodd torf o 10,000 y tu allan ac aeth dirprwyaeth i mewn i gyflwyno eu gofynion, sef:   Diddymu Llys y Deisyfion Cyflogau uwch Diwygio Lleihau cost cyfarpar gwaith hanfodolGwrthododd y meistri haearn ystyried y gofynion hyn a dychwelydd y ddirprwyaeth i\u2019r dorf. Yna dywedodd yr Uchel Siryf wrth y dorf am wasgaru, gyda Crawshay yn annerch y dorf o Dafarn y Castell. Fodd bynnag, mae\u2019n ymddangos bod y weithred hon wedi digio\u2019r dorf a wnaeth wedyn geisio amgylchynu\u2019r milwyr. Codwyd Lewis Lewis ar ysgwyddau rhai o\u2019r dorf a galwodd am i\u2019r milwyr dynnu eu harfau. Yn \u00f4l Crawshay rhuthrodd rhengoedd blaen y dorf ymlaen gan i\u2019r milwyr gael eu brathu gan y bidogau roedd y protestwyr wedi eu dwyn oddi arnynt. Yna saethodd y milwyr yn ffenestri\u2019r Dafarn i mewn i\u2019r dorf, gan ladd tri o\u2019r dorf ar unwaith, ac ar \u00f4l pymtheg munud o ymladd ffyrnig, gwasgarodd y dorf o\u2019r diwedd. Anafwyd 16 o filwyr a lladdwyd hyd at 24 o\u2019r dorf, ond am fod llawer o gyrff wedi cael eu cludo ymaith a\u2019u claddu\u2019n gyfrinachol, nid yw\u2019n hysbys faint o bobl a laddwyd mewn gwirionedd. Drannoeth ymosodwyd ar Iwmyn Abertawe a oedd yn dod o Gastell-nedd, a chipiwyd eu harfau. Roedd yn ymddangos bellach bod gan y dorf reolaeth lwyr. Fodd bynnag, ger pyrth Castell Cyfarthfa, fe wnaeth y dorf gyfarfod \u00e2 dirprwyaeth arall o brotestwyr, ond beth bynnag oedd cynnwys y trafodaethau dechreuodd yr orymdaith chwalu. Mae\u2019n bosibl mai\u2019r presenoldeb milwrol cynyddol a diffyg amcanion cyffredin a gyfrannodd at y digwyddiad hwn \u2013 ni allai\u2019r protestwyr gytuno ar eu nodau. Hwn oedd trobwynt y Gwrthryfel. Erbyn 6 Mehefin roedd torf a oedd yn amrywio rhwng 12,000 ac 20,000 o ran nifer ar ei ffordd i Ferthyr, gan gyfarfod gyda phrotestwyr Merthyr yn y Waun. Penderfynodd yr awdurdodau gymryd camau penderfynol. Anfonwyd milwyr, darllenwyd y Ddeddf Derfysg ac anelodd y milwyr eu mwsgedi. Codwyd arswyd ar y dorf, a ildiodd a ffodd arweinwyr y gwrthryfel.  Roedd Merthyr yn llawn braw wrth i\u2019r awdurdodau ymosod ar dai ac arestio 18 o arweinwyr, gan gynnwys Lewis Lewis, a ddaliwyd yn y pen draw mewn coed ger Hirwaun. Fe\u2019u hanfonwyd i garchar Caerdydd i aros eu prawf. Canlyniadau Erbyn 7 Mehefin 1831, ad-enillasai'r awdurdodau reolaeth ar y dref drwy drais. Arestiwyd 26 o bobl a'u rhoi ar brawf am gymryd rhan yn y gwrthryfela. Dedfrydwyd rhai i garchar ac eraill i'w halltudio i Awstralia; a dedfrydwyd dau - Dic Penderyn a Lewsyn yr Heliwr - i farwolaeth, y naill am drywanu milwr o'r enw Donald Black yn ei goes, a'r llall am ysbeilio. Roedd ymateb llym a didrugaredd yr awdurdodau i arweinyddion y Terfysg yn profi na fyddai protestio yn cael ei oddef ac y byddent yn gwneud esiampl o\u2019r protestwyr er mwyn atal eraill. Daethpwyd \u00e2 nifer o brotestwyr gerbron y llysoedd, oedd yn cynnwys glowyr, gweithwyr haearn a llafurwyr, am ymosod ar dai, y trais a\u2019r dinistrio ac am godi arfau yn erbyn yr awdurdodau. Cafodd dau o\u2019r arweinyddion, sef Lewis Lewis (a adnabuwyd fel Lewsyn yr Heliwr) a Richard Lewis, sef Dic Penderyn, eu dedfrydu i farwolaeth. Cafodd Dic Penderyn ei grogi y tu allan i Garchar Caerdydd, er bod llawer o dystiolaeth yn dangos nad oedd yn euog o drywanu milwr o\u2019r enw Donald Black. Protestiodd ei fod yn ddieuog yr holl ffordd i\u2019r crocbren, gan ddweud \u2018O Arglwydd, dyma gamwedd\u2019. Yn sgil hynny daeth yn ferthyr dros achos y dosbarth gweithiol yng Nghymru. Lleihawyd dedfryd Lewis Lewis i drawsgludo, ac anfonwyd ef draw i Awstralia.  Roedd y terfysg wedi dangos hefyd bod Terfysg 1831 wedi radicaleiddio'r protestwyr a bod eu cred yn eu hegwyddorion o degwch a chyfiawnder wedi cael ei chryfhau. Yn ystod y terfysg roeddent wedi trochi un o\u2019u baneri mewn gwaed llo, gyda\u2019r faner goch yn dod yn symbol pwysig yn ystod y terfysg o\u2019u hunaniaeth fel gr\u0175p o weithwyr diwydiannol gyda chwynion penodol.   Flwyddyn yn ddiweddarach wedi\u2019r Terfysg, pasiwyd Deddf Diwygio 1832 a oedd yn rhoi\u2019r bleidlais i ddynion dosbarth canol yn unig, ac yn eu plith, dynion busnes a\u2019r diwydiannwyr. Bu hyn yn siom fawr i\u2019r dosbarth gweithiol, ac mewn ymateb trodd llawer o brotestwyr Terfysg 1831 i gefnogi Siartaeth. Yn ystod gweddill y 1830au cynyddodd y gefnogaeth i Siartaeth yng nghymoedd de Cymru ac ymhlith y mathau gwahanol o weithwyr diwydiannol. Yn Ebrill 1839 bu protest Siartaidd yn Llanidloes, gyda llawer o weithwyr y diwydiant gwl\u00e2n ymhlith y protestwyr, ac yn Nhachwedd 1839 bu\u2019r Gwrthryfel Siartaidd yng Nghasnewydd. Cyfeiriadau","870":"Ym 1831 cyrhaeddodd rhai blynyddoedd o aflonyddwch ymysg gweithwyr Merthyr Tudful a'r cyffiniau uchafbwynt treisgar a adnabyddir fel Gwrthryfel Merthyr neu Wrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful (hefyd, Terfysg Merthyr). Roedd gweithwyr yn galw am ddiwygio, yn protestio yn erbyn gostwng eu cyflogau a diweithdra cyffredinol. Yn raddol, ymledodd y brotest i drefi a phentrefi diwydiannol cyfagos, ac erbyn diwedd mis Mai roedd yr ardal gyfan mewn gwrthryfel, a chredir i faner goch - symbol o chwyldro - gael ei chwifio fel symbol o wrthryfel gweithwyr am y tro cyntaf. Cymerodd tua 7,000 i 10,000 o weithwyr ran yn y gwrthryfel. Am bedwar diwrnod, bu ynadon a meistri haearn dan warchae yn y Castle Hotel, ac am wyth diwrnod, T\u0177 Penydarren oedd yr unig loches i'r awdurdodau. Roedd gan derfysgwyr gynnau a ffrwydryddion, gan sefydlu rhwystrau ffyrdd, a ffurfio cadwyn reoli. Gorchmynnodd llywodraeth Prydain yn Llundain y fyddin i adfer trefn yn yr ardal. I ddechrau gwrthsafodd y protestwyr y fyddin ond erbyn Mehefin llwyddodd 450 o filwyr i wasgaru'r terfysgoedd. Lladdwyd tua 24 o brotestwyr ac arestiwyd yr arweinwyr. Dedfrydwyd dau i farwolaeth.  Cefndir Erbyn troad y 19eg ganrif roedd cymdeithasau gwleidyddol wedi cael eu sefydlu yn ardal Merthyr lle'r oedd cyfle i\u2019r gweithwyr drafod cwynion\u00a0yn erbyn amodau byw, y sustem dryc, cyflogau isel, a chefnogi\u2019r galw am ddiwygio\u2019r Senedd. Yn y clybiau hyn roedd gwaith Thomas Paine am syniadau democrataidd y Chwyldro Ffrengig yn cael eu darllen. Roedd radicaliaeth ym Merthyr yn cael ei fwydo gan syniadau tebyg, a bu digwyddiadau\u2019r Chwyldro Ffrengig a Rhyfel Annibyniaeth America yn ysbrydoliaeth i geisio gwell byd i\u2019r gweithiwr. Yn erbyn cefndir y newidiadau diwydiannol a oedd yn digwydd yng Nghymru roedd y dosbarth gweithiol yn gorfod ymdopi gydag amodau gwaith a byw anodd eithriadol. Roedd graddfa'r newidiadau a ddigwyddodd yn ardal Merthyr, o fod yn ardal wledig, amaethyddol ganol y 18fed ganrif i fod yn dref ddiwydiannol, erbyn dechrau\u2019r 19eg ganrif, wedi achosi nifer o broblemau ym mywyd y dosbarth gweithiol. Un ohonynt oedd nad oedd gan dref ddiwydiannol newydd Merthyr Aelod Seneddol i\u2019w chynrychioli yn y Senedd, ac nid oedd gan y dosbarth gweithiol bleidlais.\u00a0Er mai hi oedd tref fwyaf Cymru erbyn y 1830au roedd y ffaith nad oedd ganddi lais gwleidyddol yn dangos mor anheg ac anemocrataidd oedd y system wleidyddol. Erbyn 1831, roedd dros 30,000 o bobl yn byw yno, gyda\u2019r rhan fwyaf o bobl yn dod i mewn i\u2019r ardal i weithio yn y gweithfeydd haearn. Roedd caledi eu hamgylchiadau wedi creu ymwybyddiaeth ymhlith gweithwyr bod ganddynt eu hunaniaeth eu hunain a bod ganddynt gwynion penodol roeddent eisiau eu datrys. Er enghraifft, amodau byw gwael gyda thai rhad wedi eu hadeiladu o dywodfaen ac wedi eu hadeiladu yn agos at ei gilydd heb fawr o feddwl am gynllun. Roedd y tai yn orlawn ac yn aml mewn ardaloedd gor-boblog, heb systemau d\u0175r gl\u00e2n, ac roedd gweld tomennydd o garthffosiaeth ar y strydoedd yn olygfa gyffredin.\u00a0Roedd pobl hefyd yn byw mewn \u2018seleri\u2019 yn rhai o\u2019r tai salaf eu safon ac roedd afiechydon fel y dici\u00e2u a cholera yn gyffredin ymhlith y boblogaeth. Yn ychwanegol at yr amodau byw anodd roedd yr amodau gwaith yn beryglus, gyda damweiniau yn ddigwyddiadau rheolaidd. Roedd nwyon gwenwynig y ffwrneisi yn achosi problemau iechyd difrifol ac roedd plant, menywod a dynion yn cael eu caethiwo gan y sifftiau hir y disgwylid iddynt eu gweithio. Roedd gafael y meistri haearn ar y gweithwyr yn ymestyn hefyd i\u2019r ffordd roeddent yn cael eu talu, sef drwy docynnau yn hytrach nag arian parod.\u00a0Roedd yn rhaid gwario\u2019r tocynnau hyn yn y siop dryc, lle'r oedd prisiau nwyddau yn uchel, ac aeth nifer o weithwyr a\u2019u teuluoedd i ddyled oherwydd hynny. Roedd y rhai a oedd yn methu talu eu dyledion yn y siop yn cael eu dwyn gerbron Llys y Deisyfion, a fyddai\u2019n gorchymyn bod bailiff yn mynd \u00e2 chelfi o d\u0177'r dyledwr a oedd yn cyfateb \u00e2 gwerth y ddyled. Yn wyneb yr amgylchiadau anodd hyn roedd gweithwyr Merthyr wedi cael eu radicaleiddio a\u2019u gorfodi i sylweddoli bod yn rhaid cymryd camau i ddatrys y problemau hyn. Byddai'n rhaid protestio a chodi llais er mwyn tynnu sylw at eu cwynion, gan nad oedd ganddynt lais yn y Senedd.  Achosion Achosion tymor hir Roedd nifer o faterion tymor hir wedi bod yn ddraenen yn ystlys gweithwyr haearn Merthyr - er enghraifft, amodau gwaith ac amodau byw, y system dryc a r\u00f4l y diwydianwyr. Roedd yr amodau gwaith a byw yn ffiaidd ac yn beryglus ac roedd y system dryc yn arwain y gweithwyr i ddyled yn y \u2018siop dryc\u2019 yn rheolaidd. Oherwydd hynny roedd beiliaid yn ymweld yn gyson \u00e2 thai\u2019r gweithwyr ac roedd galwadau i fynd gerbron Llys y Deisyfion yn gyffredin o dan ormes system talu cyflogau fel hynny.   Oherwydd y twf sydyn ym mhoblogaeth y dref codwyd llawer o dai rhad, fel arfer ar ran y meistri haearn. Am fod y tai hyn mor agos at ei gilydd, ac wedi eu hadeiladu heb unrhyw feddwl am y cynllun, roeddent yn aml yn orlawn. Roedd ansawdd y deunyddiau adeiladu yn wael \u2013 gyda\u2019r tai wedi cael eu hadeiladu o dywodfaen a chyda phobl yn byw mor agos at ei gilydd, roedd afiechydon fel y dici\u00e2u yn lledaenu\u2019n gyflym.  Golygai hynny bod llawer o leithder yn treiddio drwy\u2019r muriau, gan arwain at broblemau anadlu anochel. Roedd safon glanweithdra yn wael iawn, heb gyflenwad o dd\u0175r gl\u00e2n, ac oherwydd hynny roedd epidemigau colera a theiffoid yn gyffredin.  Bu farw tua 1,500 yn epidemig colera 1849 y dref. Roedd y gyfradd marwolaethau ymhlith babanod yn erchyll. Mewn gwrthgyferbyniad llwyr, roedd Castell Cyfarthfa, sef plasty teulu\u2019r Crawshays, yn sefyll mewn ysblander moethus yn edrych i lawr ar dref Merthyr ac ar y gweithwyr oedd yn helpu i adeiladu eu hymerodraeth, a oedd yn byw mewn tlodi enbyd. Roedd yr amodau gweithio yn eithriadol o wael hefyd. Nid oedd rheolau iechyd a diogelwch er lles y gweithwyr yn poeni\u2019r meistri haearn gan mai elw oedd eu prif amcan. Roedd y gwaith yn tueddu i gynnwys sifftiau 12-13 awr, 7 diwrnod yr wythnos, gydag ychydig iawn o wyliau. Er bod llawer o\u2019r swyddi yn y gweithfeydd haearn yn rhai crefftus, roedd llawer yn llawn peryglon, fel haearn yn tasgu. Roedd y cyflogau\u2019n amrywio, ond nid rhyw lawer, o un gwaith haearn i\u2019r llall. Achosion tymor byr Yn ychwanegol at yr amgylchiadau hyn, roedd nifer o achosion eraill wrth wraidd Terfysg 1831. Yn eu plith roedd dirwasgiad economaidd a thorri cyflogau gan y meistri haearn. Ers 1829 roedd llai o alw am haearn, ac ers hynny roedd dirwasgiad wedi bod yn y diwydiant haearn. Eto, roedd costau byw i\u2019r dosbarth gweithiol yn codi, ac aeth llawer i ddyled yn y cyfnod hwn o ddirwasgiad gan weld eu hunain yn cael eu tywys gerbron Llys y Deisyfion. Gyda Crawshay yn torri cyflogau ar ddiwedd Mai 1831 ac yn diswyddo 84 o bwdleriaid, ychwanegodd hyn at y pwysau a'r straen cynyddol ar y gweithwyr, gan beri i'r sefyllfa ffrwydro. Yn fuan wedyn, ar Fai 31, cynhaliwyd y cyfarfod ar Fynydd y Waun a oedd yn gychwyn ar wythnos Terfysg Merthyr 1831. Ers troad y ganrif, roedd mudiadau radicalaidd a\u2019r galw am ddiwygio\u2019r Senedd wedi tanio awydd y gweithwyr diwydiannol i wella eu hamgylchiadau, ac fel ffordd o ddatrys eu cwynion.  Nid oedd y dref yn cael ei chynrychioli yn y Senedd, a gan nad oedd ganddynt hawl i bleidleisio nid oedd gan y gweithwyr b\u0175er i wella eu hamgylchiadau. Roedd y twf ym mhoblogrwydd yr undebau yn ystod yr un adeg wedi helpu i uno\u2019r gweithwyr. Cychwyn Drwy gydol mis Mai 1831, gorymdeithiodd glowyr ac eraill a oedd yn gweithio i William Crawshay ar strydoedd Merthyr Tudful, i wrthdystio yn erbyn diweithdra a gostyngiad yn eu cyflogau ac i alw am ddiwygiadau. Yn raddol, lledaenodd y brotest i ardaloedd diwydiannol cyfagos, ac erbyn diwedd mis Mai roedd yr ardal gyfan yn gwrthryfela. Dyma oedd y tro cyntaf i faner goch chwyldro gael ei chyhwfan fel mynegiant o rym y dosbarth gweithiol.Anrheithiodd y gwrthryfelwyr lys y dyledwyr a'r nwyddau oedd wedi eu casglu. Dinistriwyd llyfrau ag ynddynt fanylion y dyledwyr. Gwaeddwyd 'Caws a bara' ac 'I lawr \u00e2'r Brenin'.  Digwyddiadau Yn wyneb y gwahanol achosion a oedd wedi achosi Terfysg Merthyr, erbyn Mai 1831 penderfynodd y gweithwyr bod angen gweithredu yn fwy pendant. Rhoddwyd hwb i\u2019r awydd hwn gan dwf a phoblogrwydd undebau, fel Undeb y Glowyr, ymhlith dosbarth gweithiol yr ardal. Roedd y cyffro hefyd ynghylch yr ymgyrch i ddiwygio\u2019r Senedd yn rheswm pwysig arall pam eu bod yn credu bod yn rhaid cymryd camau pellach. Cynhaliwyd cyfarfod mawr gan y gweithwyr haearn ar Fynydd y Waun ar 30 Mai 1831, y cyfarfod gwleidyddol mwyaf o weithwyr a oedd wedi ei gynnal hyd hynny yng Nghymru. Dangosai\u2019r cyfarfod bod mwy o gydlynu yn nhrefniadau\u2019r gweithwyr. Rai diwrnodau cyn y cyfarfod roedd Crawshay wedi torri cyflogau\u2019r gweithwyr, ac yn ychwanegol at hynny fe waethygwyd y sefyllfa ganddo pan ddiswyddodd 84 o bwdleriaid.   Ar \u00f4l y cyfarfod bu gweithredu. Ymwelodd beil\u00efaid o Lys y Deisyfion ag eiddo Lewis Lewis, a oedd hefyd yn cael ei adnabod fel Lewsyn yr Heliwr, er mwyn adennill dyledion.  Gwrthododd ildio eiddo, ac felly heriodd awdurdod y Llys, ond llwyddwyd i gytuno ar gyfaddawd pan aeth y Llys \u00e2 chist a oedd yn eiddo iddo. Drannoeth, a\u2019r dicter yn cynyddu, llwyddodd torf yn Hirwaun i gael cist Lewis yn \u00f4l gan siopwr a oedd wedi cymryd meddiant ohoni. Achosodd hyn ymgais gyffredinol i ailfeddiannu nwyddau a atafaelwyd gan Lys y Deisyfion.  Ar 2 Mehefin gorymdeithiodd y dorf gynyddol i mewn i Ferthyr, gan fynd o d\u0177 i d\u0177 a mynd \u00e2 nwyddau a atafaelwyd gan Lys y Deisyfion. Aethant ati i chwilio drwy d\u0177 beili o\u2019r enw Thomas Williams, ac erbyn y prynhawn roedd gweithwyr haearn eraill wedi ymuno \u00e2\u2019r dorf. Aeth yr ynadon a\u2019r meistri haearn i aros yn Nhafarn y Castell, gan gofrestru tua 70 o Gwnstabliaid Gwirfoddol. Ceisiodd y Prif Ynad J. B. Bruce, ynghyd ag Anthony Hill, berswadio\u2019r dorf i chwalu, ond heb fawr o lwyddiant. Darllenwyd y Ddeddf Derfysg yn Gymraeg ac yn Saesneg, ond arhosodd y dorf.  Gyda\u2019r hwyr ymgasglodd y dorf y tu allan i d\u0177 Joseph Coffin, sef Llywydd Llys y Deisyfion, gan ddinistrio\u2019r cofnodion oedd yn ei feddiant o ddyledion pobl, yn ogystal \u00e2\u2019r t\u0177 yn y pen draw. O ganlyniad i\u2019r trais cynyddol, anfonwyd milwyr o Gaerdydd, Aberhonddu, Llantrisant a Chastell-nedd.  Ar 3 Mehefin cyrhaeddodd y milwyr o Aberhonddu ac aethant i Dafarn y Castell. Ymgasglodd torf o 10,000 y tu allan ac aeth dirprwyaeth i mewn i gyflwyno eu gofynion, sef:   Diddymu Llys y Deisyfion Cyflogau uwch Diwygio Lleihau cost cyfarpar gwaith hanfodolGwrthododd y meistri haearn ystyried y gofynion hyn a dychwelydd y ddirprwyaeth i\u2019r dorf. Yna dywedodd yr Uchel Siryf wrth y dorf am wasgaru, gyda Crawshay yn annerch y dorf o Dafarn y Castell. Fodd bynnag, mae\u2019n ymddangos bod y weithred hon wedi digio\u2019r dorf a wnaeth wedyn geisio amgylchynu\u2019r milwyr. Codwyd Lewis Lewis ar ysgwyddau rhai o\u2019r dorf a galwodd am i\u2019r milwyr dynnu eu harfau. Yn \u00f4l Crawshay rhuthrodd rhengoedd blaen y dorf ymlaen gan i\u2019r milwyr gael eu brathu gan y bidogau roedd y protestwyr wedi eu dwyn oddi arnynt. Yna saethodd y milwyr yn ffenestri\u2019r Dafarn i mewn i\u2019r dorf, gan ladd tri o\u2019r dorf ar unwaith, ac ar \u00f4l pymtheg munud o ymladd ffyrnig, gwasgarodd y dorf o\u2019r diwedd. Anafwyd 16 o filwyr a lladdwyd hyd at 24 o\u2019r dorf, ond am fod llawer o gyrff wedi cael eu cludo ymaith a\u2019u claddu\u2019n gyfrinachol, nid yw\u2019n hysbys faint o bobl a laddwyd mewn gwirionedd. Drannoeth ymosodwyd ar Iwmyn Abertawe a oedd yn dod o Gastell-nedd, a chipiwyd eu harfau. Roedd yn ymddangos bellach bod gan y dorf reolaeth lwyr. Fodd bynnag, ger pyrth Castell Cyfarthfa, fe wnaeth y dorf gyfarfod \u00e2 dirprwyaeth arall o brotestwyr, ond beth bynnag oedd cynnwys y trafodaethau dechreuodd yr orymdaith chwalu. Mae\u2019n bosibl mai\u2019r presenoldeb milwrol cynyddol a diffyg amcanion cyffredin a gyfrannodd at y digwyddiad hwn \u2013 ni allai\u2019r protestwyr gytuno ar eu nodau. Hwn oedd trobwynt y Gwrthryfel. Erbyn 6 Mehefin roedd torf a oedd yn amrywio rhwng 12,000 ac 20,000 o ran nifer ar ei ffordd i Ferthyr, gan gyfarfod gyda phrotestwyr Merthyr yn y Waun. Penderfynodd yr awdurdodau gymryd camau penderfynol. Anfonwyd milwyr, darllenwyd y Ddeddf Derfysg ac anelodd y milwyr eu mwsgedi. Codwyd arswyd ar y dorf, a ildiodd a ffodd arweinwyr y gwrthryfel.  Roedd Merthyr yn llawn braw wrth i\u2019r awdurdodau ymosod ar dai ac arestio 18 o arweinwyr, gan gynnwys Lewis Lewis, a ddaliwyd yn y pen draw mewn coed ger Hirwaun. Fe\u2019u hanfonwyd i garchar Caerdydd i aros eu prawf. Canlyniadau Erbyn 7 Mehefin 1831, ad-enillasai'r awdurdodau reolaeth ar y dref drwy drais. Arestiwyd 26 o bobl a'u rhoi ar brawf am gymryd rhan yn y gwrthryfela. Dedfrydwyd rhai i garchar ac eraill i'w halltudio i Awstralia; a dedfrydwyd dau - Dic Penderyn a Lewsyn yr Heliwr - i farwolaeth, y naill am drywanu milwr o'r enw Donald Black yn ei goes, a'r llall am ysbeilio. Roedd ymateb llym a didrugaredd yr awdurdodau i arweinyddion y Terfysg yn profi na fyddai protestio yn cael ei oddef ac y byddent yn gwneud esiampl o\u2019r protestwyr er mwyn atal eraill. Daethpwyd \u00e2 nifer o brotestwyr gerbron y llysoedd, oedd yn cynnwys glowyr, gweithwyr haearn a llafurwyr, am ymosod ar dai, y trais a\u2019r dinistrio ac am godi arfau yn erbyn yr awdurdodau. Cafodd dau o\u2019r arweinyddion, sef Lewis Lewis (a adnabuwyd fel Lewsyn yr Heliwr) a Richard Lewis, sef Dic Penderyn, eu dedfrydu i farwolaeth. Cafodd Dic Penderyn ei grogi y tu allan i Garchar Caerdydd, er bod llawer o dystiolaeth yn dangos nad oedd yn euog o drywanu milwr o\u2019r enw Donald Black. Protestiodd ei fod yn ddieuog yr holl ffordd i\u2019r crocbren, gan ddweud \u2018O Arglwydd, dyma gamwedd\u2019. Yn sgil hynny daeth yn ferthyr dros achos y dosbarth gweithiol yng Nghymru. Lleihawyd dedfryd Lewis Lewis i drawsgludo, ac anfonwyd ef draw i Awstralia.  Roedd y terfysg wedi dangos hefyd bod Terfysg 1831 wedi radicaleiddio'r protestwyr a bod eu cred yn eu hegwyddorion o degwch a chyfiawnder wedi cael ei chryfhau. Yn ystod y terfysg roeddent wedi trochi un o\u2019u baneri mewn gwaed llo, gyda\u2019r faner goch yn dod yn symbol pwysig yn ystod y terfysg o\u2019u hunaniaeth fel gr\u0175p o weithwyr diwydiannol gyda chwynion penodol.   Flwyddyn yn ddiweddarach wedi\u2019r Terfysg, pasiwyd Deddf Diwygio 1832 a oedd yn rhoi\u2019r bleidlais i ddynion dosbarth canol yn unig, ac yn eu plith, dynion busnes a\u2019r diwydiannwyr. Bu hyn yn siom fawr i\u2019r dosbarth gweithiol, ac mewn ymateb trodd llawer o brotestwyr Terfysg 1831 i gefnogi Siartaeth. Yn ystod gweddill y 1830au cynyddodd y gefnogaeth i Siartaeth yng nghymoedd de Cymru ac ymhlith y mathau gwahanol o weithwyr diwydiannol. Yn Ebrill 1839 bu protest Siartaidd yn Llanidloes, gyda llawer o weithwyr y diwydiant gwl\u00e2n ymhlith y protestwyr, ac yn Nhachwedd 1839 bu\u2019r Gwrthryfel Siartaidd yng Nghasnewydd. Cyfeiriadau","873":"Mae Hen \u0175r y lleuad, sydd hefyd yn cael ei adnabod fel y dyn yn y lleuad, dyn [bach] y lleuad a Rhys Llwyd y Lleuad, yn cyfeirio at ddelweddau pareidolig o wyneb, pen neu gorff dynol y mae rhai traddodiadau yn eu hadnabod yng nghylch y lleuad lawn. Mae'r delweddau wedi'u cyfansoddi o ardaloedd tywyll y maria lleuadol , neu \"foroedd\" a'r ucheldiroedd golau ar wyneb y lleuad.  Enghreifftiau o gwmpas y byd Mae un hen draddodiad Ewropeaidd yn gweld g\u0175r yn cario baich trwm ar ei gefn. Mae weithiau yn cael ei weld gyda chi bach yn gwmni iddo. Mae gwahanol ddiwylliannau yn adnabod enghreifftiau eraill o pareidolia lleuadol, fel Cwningen y lleuad. Yng ngolwg y gorllewin, llygaid y wyneb yw'r Mare Imbrium a Mare Serenitatis, ei drwyn yw Sinus Aestuum, a'i geg agored yw Mare Nubium a Mare Cognitum. Gellir gweld y wyneb dynol penodol hwn hefyd o'r rhanbarthau trofannol ar ddwy ochr y cyhydedd.  Gall \"hen \u0175r y lleuad\" hefyd gyfeirio at gymeriad mytholegol sy'n byw ar neu yn y lleuad, ond nad yw wedi'i gynrychioli o reidrwydd gan y marciau ar wyneb y lleuad. Enghraifft o hyn yw Yue-Laou, o draddodiad Tsieineaidd.  Straeon am ei darddiad Mae amryw o esboniadau ynghylch sut y daeth hen \u0175r y lleuad i fod. Mae hen draddodiad Ewropeaidd am ddyn a gafodd ei ddiarddel i'r lleuad am gyflawni trosedd. Yn ol traddodiad Cristnogol, ef yw'r dyn a gafodd ei ddal yn casglu brigau ar y Saboth ac a ddedfrydwyd i farwolaeth gan Dduw trwy labyddio yn llyfr Numeri XV.32-36. Mae rhai diwylliannau Germanaidd yn meddwl amdano fel dyn gafodd ei ddal yn dwyn o glawdd ei gymydog i gywiro'i un ei hun. Mae hefyd chwedl Rufeinig ei fod yn lleidr defaid. Mae traddodiad Cristnogol arall o'r canoloesoedd yn honni mai ef yw Cain, y Crwydrwr, sydd i droi o amgylch y ddaear yn dragwyddol. Mae'r Inferno gan Dante yn cyfeirio at hyn.   Mae hefyd draddodiad Talmudaidd bod delwedd Jacob wedi'i ysgrythru ar y lleuad, er nad oes cyfeiriad at hynny yn y Torah.Mewn mytholeg Llychlynnaidd, M\u00e1ni yw personoliad gwrywaidd y lleuad sy'n croesi'r awyr mewn cerbyd sy'n cael ei dynnu gan geffylau. Mae'n cael ei ddilyn gan y Blaidd Mawr Hati sy'n ei ddal yn Ragnar\u00f6k. Mae'r enw M\u00e1ni yn golygu \"Lleuad\". Mewn mytholeg Tsieineaidd, mae'r dduwies Chang'e wedi'i gadael ar y lleuad wedi iddi yfed gormodedd o edlyn anfarwoldeb. Mae ganddi gr\u0175p bach o gwningod yn gwmni iddi. Mewn mytholeg Haida, mae'r ffigwr yn cynrychioli bachgen yn casglu brigau. Roedd tad y bachgen wedi dweud wrtho y byddai'r lleuad yn goleuo'r nos, gan ganiatau i'r gwaith gael ei gyflawni. Gan nad oedd y bachgen eisiau casglu'r brigau, dechreuodd gwyno a gwatwar y lleuad. Fel cosb am ei amharch, cafodd y bachgen ei gymryd o'r ddaear a'i gaethiwo yn y lleuad.Yn \u00f4l stori mewn mytholeg Affricanaidd mai brenin yw hen \u0175r y lleuad sy'n ceisio adennill y lleuad o'r awyr er mwyn ei roi i'w unig fab.  Esboniad gwyddonol Mae hen \u0175r y lleuad yn gyfuniad o olion ar wyneb y lleuad. Mae'r spotiau mawr, fflat hyn yn cael eu galw yn \"maria\" neu \"foroedd\" oherwydd, am gyfnod hir, roedd seryddwyr yn credu mai pyllau mawr o ddwr oeddent. Ardaloedd mawr sydd wedi'u ffurfio gan lafa ydymt a lanwodd geudyllau ac a oerodd i ffurfio carreg basalt lyfn.Mae ochr agosaf y lleuad sy'n cynnwys y maria hyn bob amser yn wynebu'r ddaear. Mae hyn o ganlyniad i gylchdro cydamserol. Wedi'i achosi gan rymoedd disgyrchiant, a si\u00e2p oblong y lleuad yn rhannol, mae ei gylchdro wedi arafu nes ei fod yn troi unwaith yn union am bob taith o amgylch y ddaear. Mae hyn yn achosi i ochr agosaf y lleuad wynebu'r ddaear bob amser. Cyfeirnodau","875":"Gwleidydd ac academydd Cymreig yw Mark Drakeford (ganwyd 19 Medi 1954) sy'n Brif Weinidog Cymru ac arweinydd Llafur Cymru ers 2018. Mae wedi gwasanaethu fel Aelod o'r Senedd dros Orllewin Caerdydd ers 2011 ac roedd yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn Llywodraeth Cymru rhwng 2016 a 2018.  Bywgraffiad Ganwyd a magwyd Mark Drakeford yn Sir Gaerfyrddin, Gorllewin Cymru, cyn symud i Gaerdydd. Ers hynny mae wedi byw yn ardal Pontcanna yng Ngorllewin Caerdydd, gyda'i wraig a'i blant. Bu'n gweithio fel swyddog prawf, yn weithiwr cyfiawnder ieuenctid ac arweinydd prosiect Barnardo's yn ardaloedd Elai a Chaerau o Gaerdydd. Ar \u00f4l cyfnod yn gweithio fel darlithydd ym Mhrifysgol Abertawe, dychwelodd i weithio yng Nghaerdydd, lle ddaeth yn Athro Polisi Cymdeithasol a Gwyddorau Cymdeithasol Cymhwysol ym Mhrifysgol Caerdydd yn 2003. Mae wedi ysgrifennu a chyhoeddi nifer o lyfrau ac erthyglau o gyfnodolion ar wahanol agweddau ar bolisi cymdeithasol. Gyrfa wleidyddol Roedd gan Drakeford ddiddordeb mewn gwleidyddiaeth erioed, a dywedodd ei fod yn rhan o ffabrig bywyd yn y 1960au yn sir Gaerfyrddin. Roedd yn gynghorydd Plaid Lafur ar Gyngor Sir De Morgannwg dros ardal Pontcanna o 1985 \u2013 1993, gan arbenigo mewn materion addysg, gan gynnwys addysg cyfrwng Cymraeg.Rhwng 2000 a 2010 bu'n gweithio fel cynghorydd ar iechyd a pholisi chymdeithasol i Gabinet Llywodraeth Cynulliad Cymru, ac yn ddiweddarach yn bennaeth gwleidyddol swyddfa'r Prif Weinidog yn ystod cyfnod Rhodri Morgan fel Prif Weinidog. Daeth Drakeford yn aelod o'r Cynulliad Cenedlaethol pan enillodd sedd Gorllewin Caerdydd ym Mai 2011, gan olynu Rhodri Morgan. Yn fuan ar \u00f4l ei ethol, daeth yn Gadeirydd Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol y Cynulliad, yn ogystal a Cadeirydd y Pwyllgor Rhaglen Monitro Traws-Cymru ar gyfer cronfeydd Ewropeaidd.Penodwyd Drakeford fel y Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn dilyn ad-drefnu'r cabinet ar 14 Mawrth 2013. Cafodd ei benodiad ei groesawu gan y Gymdeithas Feddygol Prydeinig a'r Coleg Nyrsio Brenhinol. Yng Ngorffennaf 2013, tywysodd Drakeford y Ddeddf Trawsblannu Dynol (Cymru) drwy'r Senedd, a arweiniodd at Gymru i ddod y rhan gyntaf o'r Deyrnas Unedig i gyflwyno caniat\u0101d tybiedig ar gyfer rhoddwyr organau. Galwodd hi'n \"ddiwrnod hanesyddol i Gymru\", ac yn \"bolisi blaengar ar gyfer genedl blaengar\". Arweinyddiaeth Llafur Cymru Yn dilyn cyhoeddiad Carwyn Jones ar 21 Ebrill 2018 ei fod yn bwriadu ymddiswyddo fel arweinydd y blaid a Prif Weinidog, dywedodd Drakeford ei fod yn rhoi 'ystyriaeth ddwys' i gynnig am yr arweinyddiaeth. Dau ddiwrnod yn ddiweddarach, cyhoeddodd ei fod am wneud cais i fod yn ymgeisydd yn y gystadleuaeth. Ar unwaith, derbyniodd gefnogaeth gyhoeddus gan 7 AC Llafur arall, gan ei gymryd dros y nifer o enwebiadau angenrheidiol i gystadlu am yr arweinyddiaeth. Cyn i Jones rhoi hysbysiad ysgrifennedig o'i ymddiswyddiad ar 26 Medi, cyhoeddodd naw AC Llafur arall eu cefnogaeth i Drakeford, oedd yn golygu byddai mwyafrif Gr\u0175p Llafur yn y Senedd yn cefnogi ei gais. Yn ddiweddarach, derbyniodd gefnogaeth gan 10 AS, wyth undeb llafur a 24 Pleidiau Llafur Etholaethol. Mewn cynhadledd arbennig ar 15 Medi 2018, penderfynwyd newid y system bleidleisio ar gyfer etholiadau arweinydd Llafur Cymru i un aelod, un bleidlais - newid yr oedd Drakeford wedi ymgyrchu drosto ers dros 20 mlynedd. Roedd cynigion polisi cynnar gan ymgyrch Drakeford yn cynnwys peilot ar gyfer bwndeli babanod a gwthio am ddatganoli y Gwasanaeth Prawf. Yn lansiad gogleddol ei ymgyrch, datganodd ei gynlluniau ar gyfer Deddf Partneriaeth Cymdeithasol i amddiffyn hawliau cyflogaeth, a cynlluniau i sefydlu Banc Cymunedol i Gymru.Ar 6 Rhagfyr 2018, cyhoeddwyd fod Drakeford wedi ei ethol yn arweinydd newydd Llafur Cymru i ddilyn Carwyn Jones. Derbyniodd 46.9% o'r bleidlais yn rownd gyntaf y gystadleuaeth, a 53.9% yn yr ail rownd i gymharu a 41.4% ar gyfer Vaughan Gething.Ar 12 Rhagfyr 2018 fe'i enwebwyd ar gyfer swydd Prif Weinidog Cymru. Yn ogystal, enwebwyd arweinydd Plaid Cymru, Adam Price ac arweinydd y Ceidwadwyr, Paul Davies. Enillodd Drakeford 30 o bleidleisiau ac felly fe'i gadarnhawyd fel Prif Weinidog Cymru. Derbyniodd Davies 12 pleidlais a Price 9 pleidlais. Ar 13 Rhagfyr 2018 tyngodd ei lw o flaen yr uwch farnwr Mr Ustus Lewis er mwyn cadarnhau ei benodiad yn swyddogol.  Cyfeiriadau Dolenni allanol Cynulliad Cenedlaethol Cymru - Aelod Cynulliad","876":"Gwleidydd ac academydd Cymreig yw Mark Drakeford (ganwyd 19 Medi 1954) sy'n Brif Weinidog Cymru ac arweinydd Llafur Cymru ers 2018. Mae wedi gwasanaethu fel Aelod o'r Senedd dros Orllewin Caerdydd ers 2011 ac roedd yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn Llywodraeth Cymru rhwng 2016 a 2018.  Bywgraffiad Ganwyd a magwyd Mark Drakeford yn Sir Gaerfyrddin, Gorllewin Cymru, cyn symud i Gaerdydd. Ers hynny mae wedi byw yn ardal Pontcanna yng Ngorllewin Caerdydd, gyda'i wraig a'i blant. Bu'n gweithio fel swyddog prawf, yn weithiwr cyfiawnder ieuenctid ac arweinydd prosiect Barnardo's yn ardaloedd Elai a Chaerau o Gaerdydd. Ar \u00f4l cyfnod yn gweithio fel darlithydd ym Mhrifysgol Abertawe, dychwelodd i weithio yng Nghaerdydd, lle ddaeth yn Athro Polisi Cymdeithasol a Gwyddorau Cymdeithasol Cymhwysol ym Mhrifysgol Caerdydd yn 2003. Mae wedi ysgrifennu a chyhoeddi nifer o lyfrau ac erthyglau o gyfnodolion ar wahanol agweddau ar bolisi cymdeithasol. Gyrfa wleidyddol Roedd gan Drakeford ddiddordeb mewn gwleidyddiaeth erioed, a dywedodd ei fod yn rhan o ffabrig bywyd yn y 1960au yn sir Gaerfyrddin. Roedd yn gynghorydd Plaid Lafur ar Gyngor Sir De Morgannwg dros ardal Pontcanna o 1985 \u2013 1993, gan arbenigo mewn materion addysg, gan gynnwys addysg cyfrwng Cymraeg.Rhwng 2000 a 2010 bu'n gweithio fel cynghorydd ar iechyd a pholisi chymdeithasol i Gabinet Llywodraeth Cynulliad Cymru, ac yn ddiweddarach yn bennaeth gwleidyddol swyddfa'r Prif Weinidog yn ystod cyfnod Rhodri Morgan fel Prif Weinidog. Daeth Drakeford yn aelod o'r Cynulliad Cenedlaethol pan enillodd sedd Gorllewin Caerdydd ym Mai 2011, gan olynu Rhodri Morgan. Yn fuan ar \u00f4l ei ethol, daeth yn Gadeirydd Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol y Cynulliad, yn ogystal a Cadeirydd y Pwyllgor Rhaglen Monitro Traws-Cymru ar gyfer cronfeydd Ewropeaidd.Penodwyd Drakeford fel y Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn dilyn ad-drefnu'r cabinet ar 14 Mawrth 2013. Cafodd ei benodiad ei groesawu gan y Gymdeithas Feddygol Prydeinig a'r Coleg Nyrsio Brenhinol. Yng Ngorffennaf 2013, tywysodd Drakeford y Ddeddf Trawsblannu Dynol (Cymru) drwy'r Senedd, a arweiniodd at Gymru i ddod y rhan gyntaf o'r Deyrnas Unedig i gyflwyno caniat\u0101d tybiedig ar gyfer rhoddwyr organau. Galwodd hi'n \"ddiwrnod hanesyddol i Gymru\", ac yn \"bolisi blaengar ar gyfer genedl blaengar\". Arweinyddiaeth Llafur Cymru Yn dilyn cyhoeddiad Carwyn Jones ar 21 Ebrill 2018 ei fod yn bwriadu ymddiswyddo fel arweinydd y blaid a Prif Weinidog, dywedodd Drakeford ei fod yn rhoi 'ystyriaeth ddwys' i gynnig am yr arweinyddiaeth. Dau ddiwrnod yn ddiweddarach, cyhoeddodd ei fod am wneud cais i fod yn ymgeisydd yn y gystadleuaeth. Ar unwaith, derbyniodd gefnogaeth gyhoeddus gan 7 AC Llafur arall, gan ei gymryd dros y nifer o enwebiadau angenrheidiol i gystadlu am yr arweinyddiaeth. Cyn i Jones rhoi hysbysiad ysgrifennedig o'i ymddiswyddiad ar 26 Medi, cyhoeddodd naw AC Llafur arall eu cefnogaeth i Drakeford, oedd yn golygu byddai mwyafrif Gr\u0175p Llafur yn y Senedd yn cefnogi ei gais. Yn ddiweddarach, derbyniodd gefnogaeth gan 10 AS, wyth undeb llafur a 24 Pleidiau Llafur Etholaethol. Mewn cynhadledd arbennig ar 15 Medi 2018, penderfynwyd newid y system bleidleisio ar gyfer etholiadau arweinydd Llafur Cymru i un aelod, un bleidlais - newid yr oedd Drakeford wedi ymgyrchu drosto ers dros 20 mlynedd. Roedd cynigion polisi cynnar gan ymgyrch Drakeford yn cynnwys peilot ar gyfer bwndeli babanod a gwthio am ddatganoli y Gwasanaeth Prawf. Yn lansiad gogleddol ei ymgyrch, datganodd ei gynlluniau ar gyfer Deddf Partneriaeth Cymdeithasol i amddiffyn hawliau cyflogaeth, a cynlluniau i sefydlu Banc Cymunedol i Gymru.Ar 6 Rhagfyr 2018, cyhoeddwyd fod Drakeford wedi ei ethol yn arweinydd newydd Llafur Cymru i ddilyn Carwyn Jones. Derbyniodd 46.9% o'r bleidlais yn rownd gyntaf y gystadleuaeth, a 53.9% yn yr ail rownd i gymharu a 41.4% ar gyfer Vaughan Gething.Ar 12 Rhagfyr 2018 fe'i enwebwyd ar gyfer swydd Prif Weinidog Cymru. Yn ogystal, enwebwyd arweinydd Plaid Cymru, Adam Price ac arweinydd y Ceidwadwyr, Paul Davies. Enillodd Drakeford 30 o bleidleisiau ac felly fe'i gadarnhawyd fel Prif Weinidog Cymru. Derbyniodd Davies 12 pleidlais a Price 9 pleidlais. Ar 13 Rhagfyr 2018 tyngodd ei lw o flaen yr uwch farnwr Mr Ustus Lewis er mwyn cadarnhau ei benodiad yn swyddogol.  Cyfeiriadau Dolenni allanol Cynulliad Cenedlaethol Cymru - Aelod Cynulliad","879":"Mae'r Swistir (enw Lladin swyddogol: Confoederatio Helvetica, Almaeneg: Schweiz, Ffrangeg: Suisse, Eidaleg: Svizzera, Rom\u00e1nsh: Svizra) yn wladwriaeth ffederal yng nghanol Ewrop, ac felly heb arfordir. Mae'n ffinio \u00e2'r Almaen, Ffrainc, yr Eidal, Awstria a Liechtenstein. Bern ydy'r brifddinas, a Z\u00fcrich ydy'r ddinas fwyaf. Mae'n wlad fynyddig iawn ac mae rhan helaeth o'r Alpau o fewn ei ffiniau. Mae'r Swistir yn un o wledydd cyfoethocaf y byd 'per capita', gyda thraddodiad cryf o fod yn niwtral yn wleidyddol ac yn filwrol. Serch hynny, mae'r Swistir wedi bod yn flaenllaw ym myd cydweithrediad rhyngwladol, gan roddi cartref i nifer o fudiadau rhyngwladol megis Y Groes Goch. Mae'r enw Lladin ar y wlad Confoederatio Helvetica yn osgoi gorfod dewis un o bedair iaith swyddogol y wlad, sef Almaeneg, Ffrangeg, Eidaleg a Rom\u00e1nsh.  Hanes Yn y cyfnod Rhufeinig, roedd nifer o lwythau Celtaidd yn byw yn yr ardal sy'n awr yn ffurfio'r Swistir. Y pwysicaf o'r rhain oedd yr Helvetii. Daw enw swyddogol Lladin y Swistir, Confoederatio Helvetica neu Helvetia, o enw'r llwyth yma. Ceir manylion amdanynt gan I\u0175l Cesar yn ei Commentarii de Bello Gallico. Dywed Cesar fod un o uchelwyr yr Helvetii, Orgetorix, wedi cynllunio i'r holl lwyth ymfudo o ardal yr Alpau i orllewin G\u00e2l. Gadawodd yr Helvetii eu cartrefi yn 58 CC. Erbyn iddynt gyrraedd ff\u00een tiriogaeth yr Allobroges, roedd Cesar wedi malurio'r bont yn Genefa i'w hatal rhag croesi. Gyrrodd yr Helvetii lysgenhadon i ofyn am ganiatad i fynd trwy'r tiriogaethau hyn, ond wedi i Cesar gasglu ei fyddin ynghyd, gwrthododd roi hawl iddynt basio. Dilynodd yr Helvetii lwybr arall, trwy diriogaethau'r Sequani, ac anrheithio tiroedd yr Aedui, a ofynnodd i Cesar am gymorth. Ymosododd Cesar arnynt wrth iddynt groesi Afon Sa\u00f4ne, a'u gorchfygu. Gorchfygwyd hwy eto ger Bibracte, a bu raid iddynt ildio i fyddin Cesar yn fuan wedyn. Gorchmynodd iddynt ddychwelyd i'w hen diriogaethau. Sefydlwyd y Swistir ar 1 Awst 1291, pan ddaeth tri canton, Uri, Schwyz ac Unterwalden, at ei gilydd a gwneud cytundeb i gynothwyo ei gilydd i ddod yn annibynnol ar frenhinllin yr Habsburg. Cydnabyddwyd annibyniaeth y Swistir yn Heddwch Westffalia yn 1648, a roddodd ddiwedd ar y Rhyfel Deng Mlynedd ar Hugain. Ychwanegodd cantonau eraill ei hunain at y conffederasiwn dros y blynyddoedd. Yn ystod y Chwyldro Ffrengig, newidiwyd y dull o lywodraethu, a sefydlwyd y Weriniaeth Helfetaidd fel gweriniaeth ganolog. Fodd bynnag, dychwelwyd at drefn conffederasiwn yn 1803. Bu'r Swistir yn niwtral yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf a'r Ail Ryfel Byd.  Daearyddiaeth Dominyddir daearyddiaeth y Swistir gan ei mynyddoedd a'i bryniau. Saif y Swistir yng nghanolbarth Ewrop fel gwlad tirgaeedig, felly nid oes ganddi arfordir. Yn y de mae prif gadwyn yr Alpau yn ymestyn ar hyd y ffin \u00e2'i copaon uchaf yn dynodi'r ffin honno. Copa uchaf y Swistir yw'r Dufourspitze, 4634 medr o uchder. Ymhlith copaon enwocaf yr Alpau Swisaidd mae'r Matterhorn, yr Eiger a'r Jungfrau. Yn y canolbarth mae llwyfandir, tra yn y gogledd-orllewin mae mynyddoedd y Jura o gwmpas y ff\u00een a Ffrainc. Mae'r mynyddoedd hynny a'r bryniau llai sy'n llenwi'r rhan fwyaf o ganolbarth a gogledd y wlad yn cael eu gwahanu gan nifer o ddyffrynoedd a chymoedd mawr a bach. Mae'r Swistir yn wlad \u00e2 nifer fawr o lynnoedd ac afonydd yn ogystal. Rhennir y ddau lyn mwyaf, Llyn L\u00e9man (Llyn Genefa) (581.3\u00a0km2) a'r Bodensee (541.1\u00a0km2) gyda gwledydd eraill. Y llyn mwyaf sy'n gyfangwbl o fewn y Swistir yw Llyn Neuch\u00e2tel (218.3\u00a0km2). Mae'n wlad goediog iawn.  Defnydd tir cnydau: 10% cnydau parhaol: 2% porfa barhaol: 28% fforestydd a choedydd: 32% arall: 28% (amcangyfrif 1993) Llywodraeth  Demograffeg Saif y Swistir yng nghanolbarth Ewrop, ac mae'n fan cyfarfod i nifer o ddiwylliannau Ewrop, gan fod y wlad yn ffinio \u00e2 Ffrainc, yr Almaen a'r Eidal. Mae 75% o'r boblogaeth yn byw ar y llwyfandir yng nghanol y wlad, rhwng yr Alpau a mynyddoedd y Jura ac o ddinas Genefa yn y gorllewin hyd at afon Rhein a'r Bodensee yn y gogledd-ddwyrain. Mae gan y wlad safon byw gyda'r uchaf yn y byd. Ceir nifer sylweddol o drigolion nad ydynt yn ddinasyddion y Swistir; 1,524,663 (20.56%) yn 2004, o'i gymharu a tua 5.9 miliwn o ddinasyddion yr un flwyddyn. Roedd tua 623,100 o ddinasyddion y Swistir yn byw mewn gwledydd eraill, y nifer fwyaf yn Ffrainc (166,200). O ran crefydd, disgrifia 5.78 miliwn (79.2%) o'r trigolion eu hunain fel Cristnogion yn 2000 (Catholig 41.8%, Protestaniaid 35.3%, Eglwys Uniongred 1.8%). Roedd 809,800 (11.1%) heb grefydd, 310,800 (4.3%) yn ddilynwyr Islam a 17,900 (0.2%) yn Iddewon.  Dinasoedd Dinasoedd mwyaf y Swistir yn \u00f4l poblogaeth yw:  Ieithoedd Ceir nifer o ieithoedd swyddogol yn y Swistir. Almaeneg yw mamiaith y nifer fwyaf o'r trigolion, 63.7% yn \u00f4l cyfrifiad 2000. O 26 canton y Swistir, Almaeneg yw iaith 17 ohonynt. Siaredir nifer o dafodieithoedd Almaeneg y Swistir, Schwyzerd\u00fctsch, a dim ond yn y sefyllfaoedd mwyaf ffurfiol y defnyddir Almaeneg safonol (Hochdeutsch). Siaredir Ffrangeg fel mamiaith gan 20.4% o'r boblogaeth, yng ngorllewin y wlad yn bennaf. Ffrangeg yw iaith swyddogol pedair canton: Genefa, Jura, Neuch\u00e2tel a Vaud, gyda thair arall yn ddwyieithog gyda Ffrangeg yn un o'r ieithoedd swyddogol. Siaredir Eidaleg fel iaith gyntaf gan 6.5%, yn y de yn bennaf, ac mae'n iaith swyddogol canton Ticino. Siaredir Rom\u00e1nsh gan 0.5%, yn bennaf yng nghanton Grisons. Roedd tua 9% a mamiaith nad oedd yn un o ieithoedd swyddogol y Swistir.  Economi Gweler hefyd Rhestr o Safleoedd Treftadaeth y Byd yn y Swistir Dolenni allanol (Saesneg) Llywodraeth y Swistir","881":"Gwleidydd Cymreig yw Dafydd Elis-Thomas, Barwn Elis-Thomas neu'r Arglwydd Elis-Thomas (ganwyd 18 Hydref 1946). Bu'n Aelod Seneddol dros Blaid Cymru yn San Steffan rhwng 1974 ac 1992 ac mae'n aelod o Cyfrin Gyngor y Deyrnas Unedig. Daeth yn aelod o D\u0177'r Arglwyddi yn 1992. Yn 1999 fe'i etholwyd yn Aelod Cynulliad dros Ddwyfor Meirionnydd dros ran Plaid Cymru. Daeth yn Llefarydd cyntaf y Cynulliad o'r cychwyn yn 1999 hyd at 2011. Fe'i ail-etholwyd i'r Cynulliad yn Mai 2016 ond gadawodd Blaid Cymru ym mis Hydref gan aros fel aelod annibynnol hyd ei ymddeoliad cyn etholiad Mai 2021.Mae'n Llywydd Prifysgol Bangor ac yn Llywydd Anrhydeddus Searchlight Cymru yn ogystal.  Gyrfa Ganwyd Dafydd Elis-Thomas yng Nghaerfyrddin, yn fab i weinidog yn Eglwys Bresbyteraidd Cymru, a chafodd ei fagu yn Llandysul a Llanrwst. Bu'n fyfyriwr ym Mhrifysgol Bangor rhwng 1964 \u2013 1970 lle cafodd ddoethuriaeth mewn Athroniaeth ac Astudiaethau Llenyddol. Fe\u2019i etholwyd yn Aelod Seneddol yn Chwefror 1974, yr un adeg \u00e2 Dafydd Wigley, pan etholwyd dau aelod seneddol Plaid Cymru, ac yn dilyn etholiad mis Hydref, dri aelod seneddol am y tro cyntaf. Ar y cychwyn, ef oedd yr aelod ieuengaf yn y T\u0177 Cyffredin. Gadawodd y lle hwnnw ym 1983 ac ym 1992 fe\u2019i henwebwyd i fod yn aelod o D\u0177'r Arglwyddi, fel y Barwn Elis-Thomas. Yn Hydref 2016, pum mis ar \u00f4l ei ail-ethol, penderfynodd adael Plaid Cymru oherwydd yn ei eiriau ef \"nad oes unrhyw fwriad gan Plaid i chwarae rhan fwy cadarnhaol yn y Cynulliad\". Dywedodd cangen Dwyfor Meirionnydd o Blaid Cymru y dylai galw is-etholiad ond dywedodd Elis-Thomas nad oedd ganddo unrhyw fwriad i wneud hynny. Eisteddodd fel aelod annibynnol ers hynny. Ar 3 Tachwedd 2017 ymunodd a chabinet Llywodraeth Cymru gan gymryd swydd oedd wedi bod yn wag am flwyddyn sef y Gweinidog dros Ddiwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon. Cyhoeddodd ar raglen Dewi Llwyd ar BBC Radio Cymru 12 Ebrill 2020 na fydd yn sefyll yn Etholiad nesaf y Senedd yn 2021. Ar \u00f4l ystyriaeth hir dywedodd na fydd yn cystadlu yn Dwyfor Meirionnydd yn 2021, ond dywedodd fod yna lawer\u00a0o ffyrdd eraill o wasanaethu'r cymdeithas. Dywedodd ar y rhaglen \"Mae 'na fwy i fod yn ddinesydd da na bod yn wleidydd etholedig am fwy na 40 mlynedd. \"Gan 'mod i yn cyrraedd, neu wedi cyrraedd, y cyfnod yna o gynrychioli Meirionydd beth bynnag - onid yn gwbl gyson ar hyd y cyfnod yna - am fwy na deugain mlynedd, fydda fo ddim yn gwneud llawer o synnwyr i sefyll etholiad gan wybod y byddwn i'n 78 erbyn diwedd y Cynulliad nesa.\" Personol Ym 1970 priododd Elen M. Williams ac mae ganddynt dri mab. Wedi ysgariad, bu'n bartner i Marjorie Thompson, cadeirydd CND. Ym 1993 priododd Mair Parry Jones ac maent yn byw yn Llandaf, Caerdydd pan fo'n gweithio yng Nghaerdydd ac ym Betws-y-Coed fel arall. Yng nghofnodion swyddogol Sant Steffan cyfeirir ato fel \"Dafydd Elis Elis-Thomas\". Proffesiynol Dyma rai o'i swyddi proffesiynol:  Cadeirydd Bwrdd yr Iaith Gymraeg: rhwng 1994 a 1999 Cyn-aelod o Gyngor Celfyddydau Cymru Cyn-aelod o'r British Film Institute lle roedd yn Gadeirydd Screen rhwng 1992 a 1999 Cyfarwyddwr ac Is-gadeirydd Cynefin Environmental Ltd. rhwng 1992 a 1999 Tiwtor Cymraeg yng Ngholeg Harlech ac yn Llywydd Prifysgol Bangor ers 2000. Aelod o Gorff Llywodraethol Yr Eglwys yng Nghymru Llenor Mae'n awdur ar nifer o lyfrau gan gynnwys Cyfansoddi Ewrop - Helaethu Ffiniau.  Cyfeiriadau","882":"Gwleidydd Cymreig yw Dafydd Elis-Thomas, Barwn Elis-Thomas neu'r Arglwydd Elis-Thomas (ganwyd 18 Hydref 1946). Bu'n Aelod Seneddol dros Blaid Cymru yn San Steffan rhwng 1974 ac 1992 ac mae'n aelod o Cyfrin Gyngor y Deyrnas Unedig. Daeth yn aelod o D\u0177'r Arglwyddi yn 1992. Yn 1999 fe'i etholwyd yn Aelod Cynulliad dros Ddwyfor Meirionnydd dros ran Plaid Cymru. Daeth yn Llefarydd cyntaf y Cynulliad o'r cychwyn yn 1999 hyd at 2011. Fe'i ail-etholwyd i'r Cynulliad yn Mai 2016 ond gadawodd Blaid Cymru ym mis Hydref gan aros fel aelod annibynnol hyd ei ymddeoliad cyn etholiad Mai 2021.Mae'n Llywydd Prifysgol Bangor ac yn Llywydd Anrhydeddus Searchlight Cymru yn ogystal.  Gyrfa Ganwyd Dafydd Elis-Thomas yng Nghaerfyrddin, yn fab i weinidog yn Eglwys Bresbyteraidd Cymru, a chafodd ei fagu yn Llandysul a Llanrwst. Bu'n fyfyriwr ym Mhrifysgol Bangor rhwng 1964 \u2013 1970 lle cafodd ddoethuriaeth mewn Athroniaeth ac Astudiaethau Llenyddol. Fe\u2019i etholwyd yn Aelod Seneddol yn Chwefror 1974, yr un adeg \u00e2 Dafydd Wigley, pan etholwyd dau aelod seneddol Plaid Cymru, ac yn dilyn etholiad mis Hydref, dri aelod seneddol am y tro cyntaf. Ar y cychwyn, ef oedd yr aelod ieuengaf yn y T\u0177 Cyffredin. Gadawodd y lle hwnnw ym 1983 ac ym 1992 fe\u2019i henwebwyd i fod yn aelod o D\u0177'r Arglwyddi, fel y Barwn Elis-Thomas. Yn Hydref 2016, pum mis ar \u00f4l ei ail-ethol, penderfynodd adael Plaid Cymru oherwydd yn ei eiriau ef \"nad oes unrhyw fwriad gan Plaid i chwarae rhan fwy cadarnhaol yn y Cynulliad\". Dywedodd cangen Dwyfor Meirionnydd o Blaid Cymru y dylai galw is-etholiad ond dywedodd Elis-Thomas nad oedd ganddo unrhyw fwriad i wneud hynny. Eisteddodd fel aelod annibynnol ers hynny. Ar 3 Tachwedd 2017 ymunodd a chabinet Llywodraeth Cymru gan gymryd swydd oedd wedi bod yn wag am flwyddyn sef y Gweinidog dros Ddiwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon. Cyhoeddodd ar raglen Dewi Llwyd ar BBC Radio Cymru 12 Ebrill 2020 na fydd yn sefyll yn Etholiad nesaf y Senedd yn 2021. Ar \u00f4l ystyriaeth hir dywedodd na fydd yn cystadlu yn Dwyfor Meirionnydd yn 2021, ond dywedodd fod yna lawer\u00a0o ffyrdd eraill o wasanaethu'r cymdeithas. Dywedodd ar y rhaglen \"Mae 'na fwy i fod yn ddinesydd da na bod yn wleidydd etholedig am fwy na 40 mlynedd. \"Gan 'mod i yn cyrraedd, neu wedi cyrraedd, y cyfnod yna o gynrychioli Meirionydd beth bynnag - onid yn gwbl gyson ar hyd y cyfnod yna - am fwy na deugain mlynedd, fydda fo ddim yn gwneud llawer o synnwyr i sefyll etholiad gan wybod y byddwn i'n 78 erbyn diwedd y Cynulliad nesa.\" Personol Ym 1970 priododd Elen M. Williams ac mae ganddynt dri mab. Wedi ysgariad, bu'n bartner i Marjorie Thompson, cadeirydd CND. Ym 1993 priododd Mair Parry Jones ac maent yn byw yn Llandaf, Caerdydd pan fo'n gweithio yng Nghaerdydd ac ym Betws-y-Coed fel arall. Yng nghofnodion swyddogol Sant Steffan cyfeirir ato fel \"Dafydd Elis Elis-Thomas\". Proffesiynol Dyma rai o'i swyddi proffesiynol:  Cadeirydd Bwrdd yr Iaith Gymraeg: rhwng 1994 a 1999 Cyn-aelod o Gyngor Celfyddydau Cymru Cyn-aelod o'r British Film Institute lle roedd yn Gadeirydd Screen rhwng 1992 a 1999 Cyfarwyddwr ac Is-gadeirydd Cynefin Environmental Ltd. rhwng 1992 a 1999 Tiwtor Cymraeg yng Ngholeg Harlech ac yn Llywydd Prifysgol Bangor ers 2000. Aelod o Gorff Llywodraethol Yr Eglwys yng Nghymru Llenor Mae'n awdur ar nifer o lyfrau gan gynnwys Cyfansoddi Ewrop - Helaethu Ffiniau.  Cyfeiriadau","884":"Un o ddau ranbarth gweinyddol arbennig Gweriniaeth Pobl Tsieina yw Hong Cong (Tsieineeg: \u9999\u6e2f); y llall yw Macau. Fe'i lleolir ar arfordir deheuol Tsieina wedi'i hamgylchynu gan delta'r Afon Perl a M\u00f4r De Tsieina, ac mae'n enwog am ei nenlinell eang a'i harbwr naturiol dwfn. Gyda tirfas o 1,104\u00a0km2 (426\u00a0mi\u00a0sgw) a phoblogaeth o saith miliwn o bobl, Hong Cong yw un o'r ardaloedd mwyaf dwys ei phoblogaeth yn y byd. Mae 95\u00a0y\u00a0cant o boblogaeth Hong Cong yn Tsieineaidd a 5\u00a0y\u00a0cant o grwpiau ethnig eraill. Daw'r mwyafrif Han yn bennaf o ddinasoedd Guangzhou a Taishan yn y dalaith gyfagos, Guangdong.Daeth Hong Cong yn drefedigaeth gan yr Ymerodraeth Brydeinig wedi'r Rhyfel Opiwm Cyntaf (1839\u201342). Yn wreiddiol Ynys Hong Cong yn unig oedd dan reolaeth y Prydeinwyr, ond ehangodd ffiniau'r drefedigaeth i gynnwys Gorynys Kowloon ym 1860 a'r Tiriogaethau Newydd ym 1898. Cafodd ei feddiannu gan Japan yn ystod yr Ail Ryfel Byd, ac wedi'r rhyfel atfeddiannodd Brydain Hong Cong hyd drosglwyddo sofraniaeth i Tsieina ym 1997. Yn ystod ei chyfnod trefedigaethol mabwysiadodd llywodraeth Hong Cong bolisi o ymatal rhag ymyrryd yn yr economi dan yr ethos o anymyrraeth bositif. Cafodd y cyfnod hwn ddylanwad mawr ar ddiwylliant Hong Cong, a elwir yn aml yn \"cwrdd rhwng y Dwyrain a'r Gorllewin\", ac roedd y system addysg yn arfer dilyn system Lloegr nes iddi gael ei diwygio yn 2009.Dan yr egwyddor \"un wlad, dwy system\", mae gan Hong Cong system wleidyddol wahanol i dir mawr Tsieina. Gweithreda barnwriaeth annibynnol Hong Cong dan fframwaith y gyfraith gyffredin. Llywodraethir y system wleidyddol gan Gyfraith Sylfaenol Hong Cong, dogfen gyfansoddiadol sy'n mynnu i Hong Cong gael \"gradd uchel o hunanlywodraeth\" mewn pob mater ac eithrio cysylltiadau tramor ac amddiffyniad milwrol. Er bod ei system amlbleidiol yn tyfu, mae etholyddiaeth fechan yn rheoli hanner y Cyngor Deddfwriaethol. Hynny yw, dewisir Prif Weithredwr Hong Cong, sef pennaeth y llywodraeth, gan Bwyllgor Etholiadol o 400 i 1,200 o aelodau, a bydd y system hon yn gweithredu am y 20 mlynedd gyntaf dan sofraniaeth Tsieina.Mae Hong Cong yn un o brif ganolfannau ariannol y byd, a chanddi economi gwasanaethau cyfalafol gyda threthi isel a masnach rydd. Yr arian cyfred, sef doler Hong Cong, yw'r wythfed arian cyfred a fasnachir mwyaf yn y byd. Hanes Mae'r olion dynol cynharaf y gwyddys amdanynt yn Hong Kong wedi'u dyddio gan ryw 35,000 a 39,000 o flynyddoedd yn \u00f4l yn ystod y cyfnod Paleolithig. Mae'r honiad yn seiliedig ar ymchwiliad archeolegol yn Wong Tei Tung, Sai Kung yn 2003. Datgelodd y gweithiau archeolegol offer carreg wedi'u cipio o ddyddodion gyda chyfoledd optegol yn dyddio rhwng 35,000 a 39,000 o flynyddoedd yn \u00f4l.   Yn ystod y Chalcolithig (cyfnod Neolithig Canol), tua 6,000 o flynyddoedd yn \u00f4l, roedd bodau dynol wedi meddiannu a sefydlu drwy'r ardal. Roedd ymsefydlwyr y cyfnod rhwng Oes y Cerrig a'r Oes Efydd yn Hong Cong yn bobl lled-arfordirol. Credir bod y trigolion cynnar yn Awstronesiaid yn y cyfnod Neolithig Canol ac yn ddiweddarach pobl o Yueh. Yn unol \u00e2'r gwaith archeolegol yn Sha Ha, Sai Kung, roedd tyfu reis wedi'i gyflwyno ers y cyfnod Neolithig Diweddar. Roedd Hong Kong o'r Oes Efydd yn cynnwys crochenwaith bras, crochenwaith caled, cwarts a gemwaith carreg, yn ogystal ag offer efydd bach.  Ymgorfforodd llinach Qin ardal Hong Cong yn Tsieina am y tro cyntaf yn 214 CC, ar \u00f4l goresgyn y Baiyue brodorol. Cyfunwyd y rhanbarth yn rhan o deyrnas Nanyue (talaith a ragflaenodd Fietnam) ar \u00f4l cwymp Qin a'i ail-gipio gan Tsieina ar \u00f4l concwest Han. Yn ystod goresgyniad y Mongol yn Tsieina yn y 13g, roedd llys Song y De wedi'i leoli'n fyr yn Ninas Kowloon heddiw (safle Sung Wong Toi) cyn ei drechu'n derfynol ym Mrwydr Yamen yn 129. Erbyn diwedd llinach Yuan, roedd saith teulu mawr wedi ymgartrefu yn y rhanbarth ac yn berchen ar y rhan fwyaf o'r tir. Ymfudodd ymsefydlwyr o daleithiau cyfagos i Kowloon drwy gydol llinach Ming.Yr Ewropead cyntaf i ymweld a'r ardal oedd y fforiwr o Bortiwgal Jorge \u00c1lvares, a gyrhaeddodd ym 1513. Sefydlodd masnachwyr o Bortiwgal canolfan fasnachu o'r enw Tam\u00e3o yn nyfroedd Hong Cong a dechrau masnachu'n rheolaidd \u00e2 de Tsieina. Daearyddiaeth \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Cludiant Maes Awyr Rhyngwladol Hong Cong Gwasanaethir Hong Cong gan Maes Awyr Rhyngwladol Hong Cong, sydd ar Ynys Chek Lap Kok, yn ymyl Ynys Lantau.  Tramffyrdd Hong Cong Dechreuodd gwaith adeiladu tramffyrd ar Ynys Hong Cong ym 1903 ; mae\u2019r rhwywaith wedi cael ei estyn yn raddol, ac mae\u2019r tramiau\u2019n rhedeg hyd at heddiw.  Fferiau Star Dechreuodd gwasanaeth fferi dros Harbwr Fictoria rhwng Ynys Hong Cong a Kowloon ym 1880, a ffurfiwyd Cwmni Fferiau Star ym 1889, sydd yn parhau i gynnig yr un wasanaeth. Cyfeiriadau","885":"Mudiad a sefydlwyd er mwyn ceisio dwyn persw\u00e2d ar lywodraeth y Deyrnas Unedig i gael gwared ar arfau niwclear yw'r Ymgyrch dros Ddiarfogi Niwclear neu CND (Saesneg: Campaign for Nuclear Dismarment), a sefydlwyd yn 1958. Ar ddiwedd y 1950au a dechrau'r 1960au, dan arweinyddiaeth y Canon John Collins a'r athronydd Bertrand Russell, trefnwyd nifer o wrthdystiadau mawr yn erbyn polisi arfau niwclear Prydain, ac yn enwedig yn erbyn canolfan ymchwil arfau niwclear Aldermaston.  Cafodd y mudiad gyfnod tawelach wedyn tan ddechrau'r 1980au a chyfnod llywodraeth Geidwadol asgell-dde Margaret Thatcher. Cydsyniodd Thatcher i gais Ronald Reagan, Arlywydd yr Unol Daleithiau, i osod taflegrau Cruise niwclear ar dir Prydain. Arweiniodd hyn at greu mudiad heddwch, yn glymblaid answyddogol o grwpiau, gyda CND yn chwarae'r rhan flaenllaw. Arweinyddion amlycaf y cyfnod hwnnw oedd Bruce Kent a Joan Ruddock. Yng Nghymru roedd CND Cymru yn gweithredu fel cangen led-annibynnol o'r mudiad Prydeinig. Cafwyd protestiadau mawr ar y strydoedd ledled gwledydd Prydain ac mewn gwersylloedd milwrol fel Comin Greenham a Molesworth. Mae'r mudiad wedi bod yn llai amlwg ers y 1980au ond yn dal i drefnu protestiadau mewn llefydd fel Canolfan y Llynges yn Faslane yn yr Alban lle cedwir llongau tanfor Trident, a hefyd yn y gwrthdystiadau yn erbyn y rhyfel yn Irac.  Y Ras Arfau Niwclear Yn 1945, roedd Unol Daleithiau America wedi dangos i'r byd eu harf newydd a oedd yn frawychus o bwerus \u2013 y bom atomig, neu'r bom niwclear. Roedd dwy ddinas yn Japan wedi cael eu difa\u2019n llwyr gan y bomiau hyn. Yn 1949, fe wnaeth yr Undeb Sofietaidd ffrwydro eu bom niwclear cyntaf. Dyma ddechrau\u2019r ras arfau niwclear, cystadleuaeth rhwng y ddwy wlad hyn yn y Rhyfel Oer i adeiladu mwy o arfau mwy pwerus. Roedd llawer o bobl yn y Deyrnas Unedig yn ofni\u2019r posibilrwydd o ryfel niwclear lle nad oedd yn debygol y byddai llawer yn goroesi. Roedd llawer o bobl yn sylweddoli y byddai\u2019r Deyrnas Unedig, a oedd mewn cynghrair ag Unol Daleithiau America, yn darged ar gyfer ymosodiad niwclear gan yr Undeb Sofietaidd. Yn yr 1950au, nid oedd bomiau'r Sofietiaid yn gallu cyrraedd Unol Daleithiau America, ond roedd modd cyrraedd y Deyrnas Unedig. Nid oedd y llywodraeth yn gwneud llawer i dawelu meddyliau pobl y byddent yn cael eu hamddiffyn rhag trychinebau ymosodiad niwclear. Dywedodd adroddiad Gwasanaeth Sifil yn 1954 y byddai bom Sofietaidd ar Lundain yn lladd pedair miliwn o bobl, a byddai ymosodiad llawn ar y Deyrnas Unedig yn lladd neu\u2019n analluogi un o bob tri.  Yn \u00f4l un o bolau piniwn Gallup yn 1958, roedd pedwar o bob pum unigolyn yn meddwl y byddai llai na hanner poblogaeth y Deyrnas Unedig yn goroesi ymosodiad niwclear. Prin iawn oedd y cynlluniau amddiffyn sifil realistig - er enghraifft, yn 1962 dywedodd y llywodraeth, pe bai bygythiad o ryfel niwclear, y byddent yn symud deg miliwn o ferched a phlant allan o ddinasoedd y Deyrnas Unedig. Roedd gwleidyddion Prydain yn dadlau ei bod yn angenrheidiol bod Prydain yn dod yn b\u0175er niwclear hefyd er mwyn cynnal ei statws yn y byd. Golygai hefyd y gallai\u2019r Deyrnas Unedig amddiffyn ei hun yn erbyn yr Undeb Sofietaidd gyda help gan Unol Daleithiau America, ac y byddai cael yr arfau hyn yn ddigon i berswadio\u2019r Undeb Sofietaidd i beidio ag ymosod ar y Deyrnas Unedig. Adeiladwyd gorsaf niwclear yn Calder Hall, Cumbria, i gyfoethogi plwtoniwm ar gyfer bom, a daeth Aldermaston yn Berkshire, hen ganolfan yr RAF, yn labordy ymchwil niwclear.Ffrwydrwyd bom niwclear cyntaf y Deyrnas Unedig yn ynysoedd Monte Bello ger Awstralia yn 1951, a phrofwyd bom hydrogen mwy pwerus ger Ynys y Nadolig yn 1957. Adeiladwyd llynges o dri math gwahanol o fomwyr \u2018V\u2019 i ollwng y bomiau hyn \u2013 y Valiant, y Victor a\u2019r Vulcan. Gwelwyd datblygiadau mawr yn nhechnoleg taflegrau, ond yn y pen draw, roedd yn rhaid i\u2019r Deyrnas Unedig ddefnyddio taflegrau \u2018Thor\u2019 America o 1957 ymlaen a thaflegrau Polaris o 1962 ymlaen.  Sefydlu CND Roedd rhai pobl yn credu bod arfau niwclear yn gwneud y Deyrnas Unedig yn darged ar gyfer ymosodiad niwclear, yn hytrach na helpu i amddiffyn y Deyrnas Unedig. Roedd Unol Daleithiau America wedi cael caniat\u00e2d i osod bomwyr niwclear yn Nwyrain Anglia ers 1946, ac o 1961 ymlaen, roeddent yn cael cadw llongau tanfor niwclear yn Holy Loch, yr Alban, er mwyn lansio taflegrau Polaris. Yn y 1950au, bu'r Blaid Lafur yn trafod y syniad o ddiarfogi unochrog ond nid oeddynt yn cefnogi hynny\u2019n agored. Heb unrhyw gefnogaeth wleidyddol, dechreuodd ymgyrchwyr heddwch eu mudiad eu hunain yn erbyn y rhyfel. Roedd hwn yn gr\u0175p cymysg o bobl, gyda'r aelodau yn cynnwys awduron fel J. B. Priestley, Iris Murdoch a Doris Lessing, athronwyr fel Bertrand Russell, actoresau fel Vanessa Redgrave, haneswyr fel A. J. P. Taylor, ynghyd \u00e2 Chrynwyr a heddychwyr eraill fel y Canon John Collins. Daeth nifer at ei gilydd yn nh\u0177 Canon Eglwys Gadeiriol Sant Pawl ym mis Ionawr 1958, a ffurfio\u2019r Ymgyrch Ddiarfogi Niwclear (CND: Campaign for Nuclear Disarmament). Nod CND oedd perswadio llywodraeth y Deyrnas Unedig i gael gwared ar ei harfau niwclear i \u2018osod esiampl i wledydd eraill drwy herio\u2019n fwriadol y ffaith chwerthinllyd sydd y tu \u00f4l i\u2019r ras arfau\u2019.Cafodd symbol CND ei ddylunio gan yr artist proffesiynol Gerald Holtham, ac mae wedi ei seilio ar signalau semaffor ar gyfer D ac N (diarfogi niwclear) ac yn fuan iawn daeth yn symbol heddwch hawdd i\u2019w adnabod ym mhob cwr o\u2019r byd. Roedd CND yn apelio\u2019n benodol at bobl dosbarth canol ifanc, a oedd wedi diflasu ar y pleidiau gwleidyddol cyffredin, a\u2019r rhai a oedd yn teimlo bod eu bywydau dan fygythiad pe bai rhyfel niwclear yn digwydd. Gan ystyried cefndir dosbarth canol ac addysgiadol y rhan fwyaf o aelodau CND, disgrifiodd yr hanesydd A. J. P. Taylor fudiad CND fel \u2018mudiad o ddeallusion ar gyfer deallusion\u2019. Daeth tua 5,000 o bobl i'r cyfarfod cyntaf yn y Central Hall yn Westminster. Roedd 400 cangen erbyn 1960 ac roedd cylchgrawn misol CND, Sanity, yn cyrraedd 45,000 o ddarllenwyr yn rheolaidd. Adeg y Pasg yn 1958 trefnodd CND orymdaith pedwar diwrnod dros bellter o 80\u00a0km o ganol Llundain i\u2019r Sefydliad Ymchwil Arfau Atomig yn Aldermaston yn Berkshire. O\u2019r 4,000 o orymdeithwyr, roedd 90% o dan 25 oed. Aeth tua 20,000 o bobl i gyfarfod yn Sgw\u00e2r Trafalgar yn 1959, a 75,000 yn 1960 a 100,000 yn 1963. Gwelwyd protestiadau ar eu heistedd hefyd yng nghanolfan fomio Swaffham a\u2019r Sefydliad Ymchwil Arfau Atomig yn Foulness. Roedd yr heddlu fel arfer yn goddef y protestiadau hyn, ac nid oedd CND yn cael llawer o gyhoeddusrwydd ganddynt. Er enghraifft, ar 18 Chwefror 1961, roedd Bertrand Russell a miloedd o bobl eraill yn protestio ar risiau\u2019r Weinyddiaeth Amddiffyn, ond eu hanwybyddu wnaeth yr heddlu.  1960au ymlaen Lleihaodd y gefnogaeth ar gyfer CND yn gyflym yn y 1960au oherwydd y rhesymau a ganlyn:  Roedd y Deyrnas Unedig yn dibynnu ar daflegrau Polaris America erbyn hynny, ac nid oedd ganddynt arfau a oedd wir yn annibynnol y gellir eu diarfogi Roedd Argyfwng Taflegrau Cuba 1962 wedi dangos cyn lleied o ddylanwad oedd gan y Deyrnas Unedig ar bolisi America wrth i fomwyr a llongau tanfor yn y Deyrnas Unedig gael eu lansio ar gyfer ymosodiad posibl ar yr Undeb Sofietaidd Dangosodd Cytundeb Atal Profion 1963 y gallai diplomyddiaeth leihau bygythiad y \u2018ras arfau\u2019.Gwelwyd cychwyn cyfnod newydd o weithredu ddechrau\u2019r 1980au gan CND. Yn 1979 enillwyd yr Etholiad Cyffredinol gan lywodraeth Geidwadol asgell-dde Margaret Thatcher. Cydsyniodd Thatcher \u00e2 chais Ronald Reagan i osod taflegrau Cruise niwclear ar dir Prydain. Arweiniodd hyn at greu mudiad heddwch, yn glymblaid answyddogol o grwpiau, gyda CND yn chwarae'r rhan flaenllaw. Mae'r mudiad wedi bod yn llai amlwg ers y 1980au ond mae'n dal i drefnu protestiadau mewn llefydd fel Canolfan y Llynges yn Faslane yn yr Alban lle cedwir llongau tanfor Trident, a hefyd yn y gwrthdystiadau yn erbyn y rhyfel yn Irac.  Cadeiryddion ers 1958 Canon John Collins 1958\u20131964 Olive Gibbs 1964\u20131967 Sheila Oakes 1967\u20131968 Malcolm Caldwell 1968\u20131970 April Carter 1970\u20131971 John Cox 1971\u20131977 Bruce Kent 1977\u20131979 Hugh Jenkins 1979\u20131981 Joan Ruddock 1981\u20131985 Paul Johns 1985 \u2013 1987 Bruce Kent 1987 \u20131990 Marjorie Thompson 1990\u20131993 Janet Bloomfield 1993\u20131996 David Knight 1996\u20132001 Carol Naughton 2001\u20132003 Kate Hudson 2003\u2013 Aelodaeth O Social Movements in Britain, Paul Byrne, Routledge, ISBN 0-415-07123-2 (1997), t.91.  Cyfeiriadau Gweler hefyd Heddychaeth CND Cymru","886":"Mudiad a sefydlwyd er mwyn ceisio dwyn persw\u00e2d ar lywodraeth y Deyrnas Unedig i gael gwared ar arfau niwclear yw'r Ymgyrch dros Ddiarfogi Niwclear neu CND (Saesneg: Campaign for Nuclear Dismarment), a sefydlwyd yn 1958. Ar ddiwedd y 1950au a dechrau'r 1960au, dan arweinyddiaeth y Canon John Collins a'r athronydd Bertrand Russell, trefnwyd nifer o wrthdystiadau mawr yn erbyn polisi arfau niwclear Prydain, ac yn enwedig yn erbyn canolfan ymchwil arfau niwclear Aldermaston.  Cafodd y mudiad gyfnod tawelach wedyn tan ddechrau'r 1980au a chyfnod llywodraeth Geidwadol asgell-dde Margaret Thatcher. Cydsyniodd Thatcher i gais Ronald Reagan, Arlywydd yr Unol Daleithiau, i osod taflegrau Cruise niwclear ar dir Prydain. Arweiniodd hyn at greu mudiad heddwch, yn glymblaid answyddogol o grwpiau, gyda CND yn chwarae'r rhan flaenllaw. Arweinyddion amlycaf y cyfnod hwnnw oedd Bruce Kent a Joan Ruddock. Yng Nghymru roedd CND Cymru yn gweithredu fel cangen led-annibynnol o'r mudiad Prydeinig. Cafwyd protestiadau mawr ar y strydoedd ledled gwledydd Prydain ac mewn gwersylloedd milwrol fel Comin Greenham a Molesworth. Mae'r mudiad wedi bod yn llai amlwg ers y 1980au ond yn dal i drefnu protestiadau mewn llefydd fel Canolfan y Llynges yn Faslane yn yr Alban lle cedwir llongau tanfor Trident, a hefyd yn y gwrthdystiadau yn erbyn y rhyfel yn Irac.  Y Ras Arfau Niwclear Yn 1945, roedd Unol Daleithiau America wedi dangos i'r byd eu harf newydd a oedd yn frawychus o bwerus \u2013 y bom atomig, neu'r bom niwclear. Roedd dwy ddinas yn Japan wedi cael eu difa\u2019n llwyr gan y bomiau hyn. Yn 1949, fe wnaeth yr Undeb Sofietaidd ffrwydro eu bom niwclear cyntaf. Dyma ddechrau\u2019r ras arfau niwclear, cystadleuaeth rhwng y ddwy wlad hyn yn y Rhyfel Oer i adeiladu mwy o arfau mwy pwerus. Roedd llawer o bobl yn y Deyrnas Unedig yn ofni\u2019r posibilrwydd o ryfel niwclear lle nad oedd yn debygol y byddai llawer yn goroesi. Roedd llawer o bobl yn sylweddoli y byddai\u2019r Deyrnas Unedig, a oedd mewn cynghrair ag Unol Daleithiau America, yn darged ar gyfer ymosodiad niwclear gan yr Undeb Sofietaidd. Yn yr 1950au, nid oedd bomiau'r Sofietiaid yn gallu cyrraedd Unol Daleithiau America, ond roedd modd cyrraedd y Deyrnas Unedig. Nid oedd y llywodraeth yn gwneud llawer i dawelu meddyliau pobl y byddent yn cael eu hamddiffyn rhag trychinebau ymosodiad niwclear. Dywedodd adroddiad Gwasanaeth Sifil yn 1954 y byddai bom Sofietaidd ar Lundain yn lladd pedair miliwn o bobl, a byddai ymosodiad llawn ar y Deyrnas Unedig yn lladd neu\u2019n analluogi un o bob tri.  Yn \u00f4l un o bolau piniwn Gallup yn 1958, roedd pedwar o bob pum unigolyn yn meddwl y byddai llai na hanner poblogaeth y Deyrnas Unedig yn goroesi ymosodiad niwclear. Prin iawn oedd y cynlluniau amddiffyn sifil realistig - er enghraifft, yn 1962 dywedodd y llywodraeth, pe bai bygythiad o ryfel niwclear, y byddent yn symud deg miliwn o ferched a phlant allan o ddinasoedd y Deyrnas Unedig. Roedd gwleidyddion Prydain yn dadlau ei bod yn angenrheidiol bod Prydain yn dod yn b\u0175er niwclear hefyd er mwyn cynnal ei statws yn y byd. Golygai hefyd y gallai\u2019r Deyrnas Unedig amddiffyn ei hun yn erbyn yr Undeb Sofietaidd gyda help gan Unol Daleithiau America, ac y byddai cael yr arfau hyn yn ddigon i berswadio\u2019r Undeb Sofietaidd i beidio ag ymosod ar y Deyrnas Unedig. Adeiladwyd gorsaf niwclear yn Calder Hall, Cumbria, i gyfoethogi plwtoniwm ar gyfer bom, a daeth Aldermaston yn Berkshire, hen ganolfan yr RAF, yn labordy ymchwil niwclear.Ffrwydrwyd bom niwclear cyntaf y Deyrnas Unedig yn ynysoedd Monte Bello ger Awstralia yn 1951, a phrofwyd bom hydrogen mwy pwerus ger Ynys y Nadolig yn 1957. Adeiladwyd llynges o dri math gwahanol o fomwyr \u2018V\u2019 i ollwng y bomiau hyn \u2013 y Valiant, y Victor a\u2019r Vulcan. Gwelwyd datblygiadau mawr yn nhechnoleg taflegrau, ond yn y pen draw, roedd yn rhaid i\u2019r Deyrnas Unedig ddefnyddio taflegrau \u2018Thor\u2019 America o 1957 ymlaen a thaflegrau Polaris o 1962 ymlaen.  Sefydlu CND Roedd rhai pobl yn credu bod arfau niwclear yn gwneud y Deyrnas Unedig yn darged ar gyfer ymosodiad niwclear, yn hytrach na helpu i amddiffyn y Deyrnas Unedig. Roedd Unol Daleithiau America wedi cael caniat\u00e2d i osod bomwyr niwclear yn Nwyrain Anglia ers 1946, ac o 1961 ymlaen, roeddent yn cael cadw llongau tanfor niwclear yn Holy Loch, yr Alban, er mwyn lansio taflegrau Polaris. Yn y 1950au, bu'r Blaid Lafur yn trafod y syniad o ddiarfogi unochrog ond nid oeddynt yn cefnogi hynny\u2019n agored. Heb unrhyw gefnogaeth wleidyddol, dechreuodd ymgyrchwyr heddwch eu mudiad eu hunain yn erbyn y rhyfel. Roedd hwn yn gr\u0175p cymysg o bobl, gyda'r aelodau yn cynnwys awduron fel J. B. Priestley, Iris Murdoch a Doris Lessing, athronwyr fel Bertrand Russell, actoresau fel Vanessa Redgrave, haneswyr fel A. J. P. Taylor, ynghyd \u00e2 Chrynwyr a heddychwyr eraill fel y Canon John Collins. Daeth nifer at ei gilydd yn nh\u0177 Canon Eglwys Gadeiriol Sant Pawl ym mis Ionawr 1958, a ffurfio\u2019r Ymgyrch Ddiarfogi Niwclear (CND: Campaign for Nuclear Disarmament). Nod CND oedd perswadio llywodraeth y Deyrnas Unedig i gael gwared ar ei harfau niwclear i \u2018osod esiampl i wledydd eraill drwy herio\u2019n fwriadol y ffaith chwerthinllyd sydd y tu \u00f4l i\u2019r ras arfau\u2019.Cafodd symbol CND ei ddylunio gan yr artist proffesiynol Gerald Holtham, ac mae wedi ei seilio ar signalau semaffor ar gyfer D ac N (diarfogi niwclear) ac yn fuan iawn daeth yn symbol heddwch hawdd i\u2019w adnabod ym mhob cwr o\u2019r byd. Roedd CND yn apelio\u2019n benodol at bobl dosbarth canol ifanc, a oedd wedi diflasu ar y pleidiau gwleidyddol cyffredin, a\u2019r rhai a oedd yn teimlo bod eu bywydau dan fygythiad pe bai rhyfel niwclear yn digwydd. Gan ystyried cefndir dosbarth canol ac addysgiadol y rhan fwyaf o aelodau CND, disgrifiodd yr hanesydd A. J. P. Taylor fudiad CND fel \u2018mudiad o ddeallusion ar gyfer deallusion\u2019. Daeth tua 5,000 o bobl i'r cyfarfod cyntaf yn y Central Hall yn Westminster. Roedd 400 cangen erbyn 1960 ac roedd cylchgrawn misol CND, Sanity, yn cyrraedd 45,000 o ddarllenwyr yn rheolaidd. Adeg y Pasg yn 1958 trefnodd CND orymdaith pedwar diwrnod dros bellter o 80\u00a0km o ganol Llundain i\u2019r Sefydliad Ymchwil Arfau Atomig yn Aldermaston yn Berkshire. O\u2019r 4,000 o orymdeithwyr, roedd 90% o dan 25 oed. Aeth tua 20,000 o bobl i gyfarfod yn Sgw\u00e2r Trafalgar yn 1959, a 75,000 yn 1960 a 100,000 yn 1963. Gwelwyd protestiadau ar eu heistedd hefyd yng nghanolfan fomio Swaffham a\u2019r Sefydliad Ymchwil Arfau Atomig yn Foulness. Roedd yr heddlu fel arfer yn goddef y protestiadau hyn, ac nid oedd CND yn cael llawer o gyhoeddusrwydd ganddynt. Er enghraifft, ar 18 Chwefror 1961, roedd Bertrand Russell a miloedd o bobl eraill yn protestio ar risiau\u2019r Weinyddiaeth Amddiffyn, ond eu hanwybyddu wnaeth yr heddlu.  1960au ymlaen Lleihaodd y gefnogaeth ar gyfer CND yn gyflym yn y 1960au oherwydd y rhesymau a ganlyn:  Roedd y Deyrnas Unedig yn dibynnu ar daflegrau Polaris America erbyn hynny, ac nid oedd ganddynt arfau a oedd wir yn annibynnol y gellir eu diarfogi Roedd Argyfwng Taflegrau Cuba 1962 wedi dangos cyn lleied o ddylanwad oedd gan y Deyrnas Unedig ar bolisi America wrth i fomwyr a llongau tanfor yn y Deyrnas Unedig gael eu lansio ar gyfer ymosodiad posibl ar yr Undeb Sofietaidd Dangosodd Cytundeb Atal Profion 1963 y gallai diplomyddiaeth leihau bygythiad y \u2018ras arfau\u2019.Gwelwyd cychwyn cyfnod newydd o weithredu ddechrau\u2019r 1980au gan CND. Yn 1979 enillwyd yr Etholiad Cyffredinol gan lywodraeth Geidwadol asgell-dde Margaret Thatcher. Cydsyniodd Thatcher \u00e2 chais Ronald Reagan i osod taflegrau Cruise niwclear ar dir Prydain. Arweiniodd hyn at greu mudiad heddwch, yn glymblaid answyddogol o grwpiau, gyda CND yn chwarae'r rhan flaenllaw. Mae'r mudiad wedi bod yn llai amlwg ers y 1980au ond mae'n dal i drefnu protestiadau mewn llefydd fel Canolfan y Llynges yn Faslane yn yr Alban lle cedwir llongau tanfor Trident, a hefyd yn y gwrthdystiadau yn erbyn y rhyfel yn Irac.  Cadeiryddion ers 1958 Canon John Collins 1958\u20131964 Olive Gibbs 1964\u20131967 Sheila Oakes 1967\u20131968 Malcolm Caldwell 1968\u20131970 April Carter 1970\u20131971 John Cox 1971\u20131977 Bruce Kent 1977\u20131979 Hugh Jenkins 1979\u20131981 Joan Ruddock 1981\u20131985 Paul Johns 1985 \u2013 1987 Bruce Kent 1987 \u20131990 Marjorie Thompson 1990\u20131993 Janet Bloomfield 1993\u20131996 David Knight 1996\u20132001 Carol Naughton 2001\u20132003 Kate Hudson 2003\u2013 Aelodaeth O Social Movements in Britain, Paul Byrne, Routledge, ISBN 0-415-07123-2 (1997), t.91.  Cyfeiriadau Gweler hefyd Heddychaeth CND Cymru","887":"Mudiad a sefydlwyd er mwyn ceisio dwyn persw\u00e2d ar lywodraeth y Deyrnas Unedig i gael gwared ar arfau niwclear yw'r Ymgyrch dros Ddiarfogi Niwclear neu CND (Saesneg: Campaign for Nuclear Dismarment), a sefydlwyd yn 1958. Ar ddiwedd y 1950au a dechrau'r 1960au, dan arweinyddiaeth y Canon John Collins a'r athronydd Bertrand Russell, trefnwyd nifer o wrthdystiadau mawr yn erbyn polisi arfau niwclear Prydain, ac yn enwedig yn erbyn canolfan ymchwil arfau niwclear Aldermaston.  Cafodd y mudiad gyfnod tawelach wedyn tan ddechrau'r 1980au a chyfnod llywodraeth Geidwadol asgell-dde Margaret Thatcher. Cydsyniodd Thatcher i gais Ronald Reagan, Arlywydd yr Unol Daleithiau, i osod taflegrau Cruise niwclear ar dir Prydain. Arweiniodd hyn at greu mudiad heddwch, yn glymblaid answyddogol o grwpiau, gyda CND yn chwarae'r rhan flaenllaw. Arweinyddion amlycaf y cyfnod hwnnw oedd Bruce Kent a Joan Ruddock. Yng Nghymru roedd CND Cymru yn gweithredu fel cangen led-annibynnol o'r mudiad Prydeinig. Cafwyd protestiadau mawr ar y strydoedd ledled gwledydd Prydain ac mewn gwersylloedd milwrol fel Comin Greenham a Molesworth. Mae'r mudiad wedi bod yn llai amlwg ers y 1980au ond yn dal i drefnu protestiadau mewn llefydd fel Canolfan y Llynges yn Faslane yn yr Alban lle cedwir llongau tanfor Trident, a hefyd yn y gwrthdystiadau yn erbyn y rhyfel yn Irac.  Y Ras Arfau Niwclear Yn 1945, roedd Unol Daleithiau America wedi dangos i'r byd eu harf newydd a oedd yn frawychus o bwerus \u2013 y bom atomig, neu'r bom niwclear. Roedd dwy ddinas yn Japan wedi cael eu difa\u2019n llwyr gan y bomiau hyn. Yn 1949, fe wnaeth yr Undeb Sofietaidd ffrwydro eu bom niwclear cyntaf. Dyma ddechrau\u2019r ras arfau niwclear, cystadleuaeth rhwng y ddwy wlad hyn yn y Rhyfel Oer i adeiladu mwy o arfau mwy pwerus. Roedd llawer o bobl yn y Deyrnas Unedig yn ofni\u2019r posibilrwydd o ryfel niwclear lle nad oedd yn debygol y byddai llawer yn goroesi. Roedd llawer o bobl yn sylweddoli y byddai\u2019r Deyrnas Unedig, a oedd mewn cynghrair ag Unol Daleithiau America, yn darged ar gyfer ymosodiad niwclear gan yr Undeb Sofietaidd. Yn yr 1950au, nid oedd bomiau'r Sofietiaid yn gallu cyrraedd Unol Daleithiau America, ond roedd modd cyrraedd y Deyrnas Unedig. Nid oedd y llywodraeth yn gwneud llawer i dawelu meddyliau pobl y byddent yn cael eu hamddiffyn rhag trychinebau ymosodiad niwclear. Dywedodd adroddiad Gwasanaeth Sifil yn 1954 y byddai bom Sofietaidd ar Lundain yn lladd pedair miliwn o bobl, a byddai ymosodiad llawn ar y Deyrnas Unedig yn lladd neu\u2019n analluogi un o bob tri.  Yn \u00f4l un o bolau piniwn Gallup yn 1958, roedd pedwar o bob pum unigolyn yn meddwl y byddai llai na hanner poblogaeth y Deyrnas Unedig yn goroesi ymosodiad niwclear. Prin iawn oedd y cynlluniau amddiffyn sifil realistig - er enghraifft, yn 1962 dywedodd y llywodraeth, pe bai bygythiad o ryfel niwclear, y byddent yn symud deg miliwn o ferched a phlant allan o ddinasoedd y Deyrnas Unedig. Roedd gwleidyddion Prydain yn dadlau ei bod yn angenrheidiol bod Prydain yn dod yn b\u0175er niwclear hefyd er mwyn cynnal ei statws yn y byd. Golygai hefyd y gallai\u2019r Deyrnas Unedig amddiffyn ei hun yn erbyn yr Undeb Sofietaidd gyda help gan Unol Daleithiau America, ac y byddai cael yr arfau hyn yn ddigon i berswadio\u2019r Undeb Sofietaidd i beidio ag ymosod ar y Deyrnas Unedig. Adeiladwyd gorsaf niwclear yn Calder Hall, Cumbria, i gyfoethogi plwtoniwm ar gyfer bom, a daeth Aldermaston yn Berkshire, hen ganolfan yr RAF, yn labordy ymchwil niwclear.Ffrwydrwyd bom niwclear cyntaf y Deyrnas Unedig yn ynysoedd Monte Bello ger Awstralia yn 1951, a phrofwyd bom hydrogen mwy pwerus ger Ynys y Nadolig yn 1957. Adeiladwyd llynges o dri math gwahanol o fomwyr \u2018V\u2019 i ollwng y bomiau hyn \u2013 y Valiant, y Victor a\u2019r Vulcan. Gwelwyd datblygiadau mawr yn nhechnoleg taflegrau, ond yn y pen draw, roedd yn rhaid i\u2019r Deyrnas Unedig ddefnyddio taflegrau \u2018Thor\u2019 America o 1957 ymlaen a thaflegrau Polaris o 1962 ymlaen.  Sefydlu CND Roedd rhai pobl yn credu bod arfau niwclear yn gwneud y Deyrnas Unedig yn darged ar gyfer ymosodiad niwclear, yn hytrach na helpu i amddiffyn y Deyrnas Unedig. Roedd Unol Daleithiau America wedi cael caniat\u00e2d i osod bomwyr niwclear yn Nwyrain Anglia ers 1946, ac o 1961 ymlaen, roeddent yn cael cadw llongau tanfor niwclear yn Holy Loch, yr Alban, er mwyn lansio taflegrau Polaris. Yn y 1950au, bu'r Blaid Lafur yn trafod y syniad o ddiarfogi unochrog ond nid oeddynt yn cefnogi hynny\u2019n agored. Heb unrhyw gefnogaeth wleidyddol, dechreuodd ymgyrchwyr heddwch eu mudiad eu hunain yn erbyn y rhyfel. Roedd hwn yn gr\u0175p cymysg o bobl, gyda'r aelodau yn cynnwys awduron fel J. B. Priestley, Iris Murdoch a Doris Lessing, athronwyr fel Bertrand Russell, actoresau fel Vanessa Redgrave, haneswyr fel A. J. P. Taylor, ynghyd \u00e2 Chrynwyr a heddychwyr eraill fel y Canon John Collins. Daeth nifer at ei gilydd yn nh\u0177 Canon Eglwys Gadeiriol Sant Pawl ym mis Ionawr 1958, a ffurfio\u2019r Ymgyrch Ddiarfogi Niwclear (CND: Campaign for Nuclear Disarmament). Nod CND oedd perswadio llywodraeth y Deyrnas Unedig i gael gwared ar ei harfau niwclear i \u2018osod esiampl i wledydd eraill drwy herio\u2019n fwriadol y ffaith chwerthinllyd sydd y tu \u00f4l i\u2019r ras arfau\u2019.Cafodd symbol CND ei ddylunio gan yr artist proffesiynol Gerald Holtham, ac mae wedi ei seilio ar signalau semaffor ar gyfer D ac N (diarfogi niwclear) ac yn fuan iawn daeth yn symbol heddwch hawdd i\u2019w adnabod ym mhob cwr o\u2019r byd. Roedd CND yn apelio\u2019n benodol at bobl dosbarth canol ifanc, a oedd wedi diflasu ar y pleidiau gwleidyddol cyffredin, a\u2019r rhai a oedd yn teimlo bod eu bywydau dan fygythiad pe bai rhyfel niwclear yn digwydd. Gan ystyried cefndir dosbarth canol ac addysgiadol y rhan fwyaf o aelodau CND, disgrifiodd yr hanesydd A. J. P. Taylor fudiad CND fel \u2018mudiad o ddeallusion ar gyfer deallusion\u2019. Daeth tua 5,000 o bobl i'r cyfarfod cyntaf yn y Central Hall yn Westminster. Roedd 400 cangen erbyn 1960 ac roedd cylchgrawn misol CND, Sanity, yn cyrraedd 45,000 o ddarllenwyr yn rheolaidd. Adeg y Pasg yn 1958 trefnodd CND orymdaith pedwar diwrnod dros bellter o 80\u00a0km o ganol Llundain i\u2019r Sefydliad Ymchwil Arfau Atomig yn Aldermaston yn Berkshire. O\u2019r 4,000 o orymdeithwyr, roedd 90% o dan 25 oed. Aeth tua 20,000 o bobl i gyfarfod yn Sgw\u00e2r Trafalgar yn 1959, a 75,000 yn 1960 a 100,000 yn 1963. Gwelwyd protestiadau ar eu heistedd hefyd yng nghanolfan fomio Swaffham a\u2019r Sefydliad Ymchwil Arfau Atomig yn Foulness. Roedd yr heddlu fel arfer yn goddef y protestiadau hyn, ac nid oedd CND yn cael llawer o gyhoeddusrwydd ganddynt. Er enghraifft, ar 18 Chwefror 1961, roedd Bertrand Russell a miloedd o bobl eraill yn protestio ar risiau\u2019r Weinyddiaeth Amddiffyn, ond eu hanwybyddu wnaeth yr heddlu.  1960au ymlaen Lleihaodd y gefnogaeth ar gyfer CND yn gyflym yn y 1960au oherwydd y rhesymau a ganlyn:  Roedd y Deyrnas Unedig yn dibynnu ar daflegrau Polaris America erbyn hynny, ac nid oedd ganddynt arfau a oedd wir yn annibynnol y gellir eu diarfogi Roedd Argyfwng Taflegrau Cuba 1962 wedi dangos cyn lleied o ddylanwad oedd gan y Deyrnas Unedig ar bolisi America wrth i fomwyr a llongau tanfor yn y Deyrnas Unedig gael eu lansio ar gyfer ymosodiad posibl ar yr Undeb Sofietaidd Dangosodd Cytundeb Atal Profion 1963 y gallai diplomyddiaeth leihau bygythiad y \u2018ras arfau\u2019.Gwelwyd cychwyn cyfnod newydd o weithredu ddechrau\u2019r 1980au gan CND. Yn 1979 enillwyd yr Etholiad Cyffredinol gan lywodraeth Geidwadol asgell-dde Margaret Thatcher. Cydsyniodd Thatcher \u00e2 chais Ronald Reagan i osod taflegrau Cruise niwclear ar dir Prydain. Arweiniodd hyn at greu mudiad heddwch, yn glymblaid answyddogol o grwpiau, gyda CND yn chwarae'r rhan flaenllaw. Mae'r mudiad wedi bod yn llai amlwg ers y 1980au ond mae'n dal i drefnu protestiadau mewn llefydd fel Canolfan y Llynges yn Faslane yn yr Alban lle cedwir llongau tanfor Trident, a hefyd yn y gwrthdystiadau yn erbyn y rhyfel yn Irac.  Cadeiryddion ers 1958 Canon John Collins 1958\u20131964 Olive Gibbs 1964\u20131967 Sheila Oakes 1967\u20131968 Malcolm Caldwell 1968\u20131970 April Carter 1970\u20131971 John Cox 1971\u20131977 Bruce Kent 1977\u20131979 Hugh Jenkins 1979\u20131981 Joan Ruddock 1981\u20131985 Paul Johns 1985 \u2013 1987 Bruce Kent 1987 \u20131990 Marjorie Thompson 1990\u20131993 Janet Bloomfield 1993\u20131996 David Knight 1996\u20132001 Carol Naughton 2001\u20132003 Kate Hudson 2003\u2013 Aelodaeth O Social Movements in Britain, Paul Byrne, Routledge, ISBN 0-415-07123-2 (1997), t.91.  Cyfeiriadau Gweler hefyd Heddychaeth CND Cymru","891":"Gwladwriaeth yw Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon neu'r Deyrnas Unedig (DU) (hefyd Y Deyrnas Gyfunol (DG)), sy'n cynnwys gwledydd Prydain Fawr (Lloegr, Yr Alban, Cymru) a thalaith Gogledd Iwerddon. Fe'i lleolir i ogledd-orllewin cyfandir Ewrop ac fe'i hamgylchynir gan F\u00f4r y Gogledd, M\u00f4r Udd a M\u00f4r Iwerydd. Hefyd o dan sofraniaeth y Deyrnas Unedig, ond heb fod yn rhan o'r brif uned gyfansoddiadol, mae tiriogaethau dibynnol y Goron yn Ynysoedd y Sianel ac Ynys Manaw, a nifer o diriogaethau tramor.  Hanes Daeth Lloegr yn deyrnas unedig yn y 10g. Daeth Cymru, a fu dan reolaeth Seisnig ers Statud Rhuddlan ym 1284, yn rhan o Deyrnas Lloegr at bwrpasau deddfwriaethol trwy Ddeddfau Uno 1536. Gyda Deddf Uno 1707, cytunodd seneddau Lloegr a'r Alban i uno eu teyrnasoedd fel Teyrnas Prydain Fawr (er iddynt rannu'r un brenin er 1603). Ym 1800, cyfunwyd Teyrnas Prydain Fawr \u00e2 Theyrnas Iwerddon (a fu dan reolaeth Seisnig uniongyrchol o 1169 hyd 1603) i greu Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon. Wedi cread y Dalaith Rydd Wyddelig ym 1922, allan o 26 o siroedd Iwerddon, parhaodd 6 sir yn y gogledd yn rhan o'r Deyrnas Unedig, a chafodd y wladwriaeth honno ei hail-enwi yn Deyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon ym 1927. Chwaraeodd y Deyrnas Unedig, gwladwriaeth ddominyddol y 19g mewn diwydiant a grym morwrol, r\u00f4l sylweddol yn natblygiad democratiaeth seneddol, ynghyd \u00e2 chyfraniadau pwysig ym myd gwyddoniaeth. Yn anterth ei grym teyrnasai'r Ymerodraeth Brydeinig dros chwarter y ddaear. Yn ystod hanner cyntaf yr 20g gwanhaodd nerth y DU, yn rhannol oherwydd y ddau Ryfel Byd. Yn ystod ail hanner y ganrif gwelwyd datgymalu'r Ymerodraeth a chryfhau cysylltiadau \u00e2'r Ewrop fodern a llewyrchus. Serch hynny, er fod y DU wedi ymaelodi a'r Undeb Ewropeaidd, roedd gwahaniaeth barn ynghylch aelodaeth gan unigolion o fewn y Blaid Lafur a'r Ceidwadwyr. Parhaodd yr hollt o fewn y Ceidwadwyr i'r 2000au gan arwain at refferendwm aelodaeth yn 2016. Mae diwygiad cyfansoddiadol yn fater dadleuol ar hyn o bryd: mae T\u0177'r Arglwyddi wedi cael ei ddiwygio'n ddiweddar ac mae gan Gymru, Gogledd Iwerddon a Llundain gynulliadau gyda graddau gwahanol o b\u0175er; fe sefydlwyd hefyd senedd yn yr Alban. Mae mudiad Gweriniaeth Brydeinig yn cael sylw yn y cyfryngau o bryd i'w gilydd, er bod cefnogaeth i'r frenhiniaeth Brydeinig yn dal i fodoli, yn enwedig yn Lloegr, ond heb fod mor gryf ag yr oedd hi yn y gorffennol: ond dydy'r syniad o gael Gweriniaeth Brydeinig ddim yn cael ei gefnogi gan weriniaethwyr a chenedlaetholwyr yn yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon. Mae'r Deyrnas Unedig yn aelod o'r Gymanwlad a Sefydliad Cytundeb Gogledd yr Iwerydd (NATO). Mae hefyd yn aelod parhaol o Gyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig, gyda ph\u0175er gwaharddiad. Ymunodd a'r Gymuned Ewropeaidd yn 1973. Yn dilyn refferendwm yn 2016 gadawodd y DU yr Undeb Ewropeaidd ar 31 Ionawr 2020. Gweler hefyd: Brenhinoedd a breninesau'r Deyrnas Unedig; Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon; Hanes Cymru; Hanes Iwerddon; Hanes yr Alban; Hanes Lloegr.  Gwleidyddiaeth Mae'r Deyrnas Unedig (neu'r Deyrnas Gyfunol i ddefnyddio fersiwn arall ar yr enw yn y Gymraeg) yn frenhiniaeth gyfansoddiadol. Mae'r llywodraeth yn gweithredu yn enw'r Frenhines ac mae'n atebol i'r senedd a thrwy'r senedd i'r etholwyr. Llundain yw prifddinas y DU a Lloegr a dyna leoliad y llywodraeth a'r senedd. Y Frenhines Elisabeth II yw pennaeth y wladwriaeth ac fe'i coronwyd ym 1953, wedi iddi esgyn i'r orsedd ym 1952. Ar y cyfan y mae'n cyflawni dyletswyddau seremon\u00efol, a'r Prif Weinidog sy'n rheoli'r wladwriaeth mewn gwirionedd.  Gwledydd, Rhanbarthau, Siroedd, ac Ardaloedd Mae'r Deyrnas Unedig yn cynnwys tair gwlad - Yr Alban, Cymru, Lloegr - a thalaith Gogledd Iwerddon, sydd yn eu tro yn cynnwys yr israniadau canlynol:  Yr Alban: Awdurdodau unedol yr Alban Cymru: Awdurdodau unedol Cymru, Rhanbarthau Cymru Gogledd Iwerddon: Israniadau Gogledd Iwerddon Lloegr: Israniadau Lloegr, Rhanbarthau LloegrMae Cymru yn cynnwys 22 Awdurdod Unedol, sef 10 Bwrdeistref Sirol, 9 Sir, a 3 Dinas. Yn ogystal cedwir siroedd 1974-1996 fel 'siroedd seremon\u00efol' ond heb unrhyw swyddogaeth mewn llywodraeth leol. Mae'r Alban yn cynnwys 32 Awdurdod Unedol. Mae Gogledd Iwerddon yn cynnwys 24 o Ardaloedd, 2 Ddinas, a 6 Sir. Mae Lloegr wedi ei rhannu yn naw Rhanbarth Swyddi'r Llywodraeth, sef Gogledd-ddwyrain Lloegr, Gogledd-orllewin Lloegr, Swydd Efrog a'r Hwmbr, Dwyrain Canolbarth Lloegr, Gorllewin Canolbarth Lloegr, Dwyrain Lloegr, Llundain Fwyaf, De-ddwyrain Lloegr a De-orllewin Lloegr. Mae gan bob rhanbarth ei Siroedd a\/neu Siroedd Metropolitan a\/neu awdurdodau unedol, ac eithrio Llundain a rennir yn fwrdeistrefi. Yn ogystal mae nifer o diriogaethau dibynnol gwahanol yn perthyn i'r Deyrnas Unedig; gweler Gwladfa'r Goron. Ni chyfrifir Ynys Manaw nac Ynysoedd y Sianel yn rhanbarthau o'r Deyrnas Unedig yn \u00f4l y gyfraith; dibynyddion y goron Brydeinig ydynt, ond y mae'r Deyrnas Unedig yn gyfrifol am eu materion allanol. Rhennir brenhines y Deyrnas Unedig yn symbolaidd gyda 16 prif wledydd eraill, a adnabyddir gyda'i gilydd fel Teyrnasoedd y Gymanwlad, er bod y DU ddylanwad gwleidyddol bychan dros y cenedlaethau annibynnol hyn. Erthyglau eraill: Dinasoedd y Deyrnas Unedig, Trefydd y Deyrnas Unedig.  Daearyddiaeth Mae'r rhannau helaeth o dir Lloegr yn fryniog, ond mae'r wlad yn fwy mynyddig yn y gogledd; mae'r llinell rhwng y tiroedd hyn yn rhedeg rhwng yr afonydd Tees ac Exe. Afonydd Tafwys a Hafren yw prif afonydd Lloegr (er bod yr ail yn tarddu ger Pumlumon yng Nghymru); mae'r prif ddinasoedd yn cynnwys Llundain, Birmingham, Manceinion, Sheffield, Lerpwl, Leeds, Bryste a Newcastle upon Tyne. Ger Dover mae Twnnel M\u00f4r Udd yn cysylltu'r Deyrnas Unedig a Ffrainc. Mae Cymru yn wlad fynyddig gan fwyaf: yr Wyddfa yw'r copa uchaf, gydag uchder o 1,085 m uwch lefel y m\u00f4r, ac mae'r mynyddoedd mawr eraill yn cynnwys Bannau Brycheiniog, Pumlumon, Y Berwyn, Y Carneddau a'r Glyderau yn Eryri, a Bryniau Clwyd. I'r gogledd mae Ynys M\u00f4n. Mae'r prif afonydd yn cynnwys afon Hafren, afon Gwy, afon Teifi, afon Conwy ac afon Dyfrdwy. Caerdydd yw'r Brifddinas, yn ne Cymru; mae dinasoedd a threfi mawr eraill yn cynnwys Abertawe, Castell-nedd, Caerfyrddin, Penfro, Aberystwyth, Dolgellau, Caernarfon, Bangor, Caergybi, Llandudno, Bae Colwyn, Y Rhyl, a Wrecsam. Mae daearyddiaeth yr Alban yn gymysg, gydag iseldiroedd yn y de a'r dwyrain ac ucheldiroedd yn y gogledd a'r gorllewin, yn cynnwys Ben Nevis, mynydd uchaf y DU (1343 m). Mae llawer o lynnoedd a breichiau M\u00f4r hir a dwfn yn yr Alban, a elwir yn firthau, a lochau. Fe gyfrir hefyd dyrfa o ynysoedd i orllewin a gogledd yr Alban, e.e. Ynysoedd Heledd, Ynysoedd Erch, ac Ynysoedd Shetland. Caeredin, Glasgow, ac Aberdeen yw'r prif ddinasoedd. Mae Gogledd Iwerddon, rhanbarth gogledd-ddwyrain ynys Iwerddon, yn fryniog gan mwyaf. Belffast a Deri yw'r prif ddinasoedd.  Economi Mae'r Deyrnas Unedig, sy'n fasnachwr pwysig a chanolfan ariannol, yn meddu economi cyfalafol, sy'n un o'r fwyaf yng ngorllewin Ewrop. Dros y ddau ddegawd diwethaf fe leiheuwyd perchenogaeth gyhoeddus yn ddirfawr gan y llywodraeth trwy raglenni preifateiddio, ac fe gyfyngwyd ar dwf y Wladwriaeth Les. Mae amaethyddiaeth yn ddwys, wedi ei mecaneiddio yn drwm, ac yn effeithlon yn \u00f4l safonau Ewropeaidd, gan gynhyrchu tua 60% o anghenion lluniaethol gyda dim ond 1% o'r llu llafur. Mae gan y DU gronfeydd eang o lo, nwy naturiol, ac olew; mae cynhyrchiad cynradd egni yn cyfrif tuag at 10% o Gynnyrch Mewnwladol Crynswth, un o rannau uchaf unrhyw wladwriaeth ddiwydiannol. Mae gwasanaethau, yn enwedig bancio, yswiriant, a gwasanaethau busnes, yn ffurfio cyfartaledd uchaf GWC o bell ffordd, wrth i ddiwydiant trwm barhau i edwino. Gohiriodd llywodraeth Blair ateb cwestiwn cyfranogiad y DU yn y system Ewro, gan nodi pump o brofion economaidd y dylai eu pasio cyn i'r wlad gynnal refferendwm.  Demograffaeth Saesneg yw'r brif iaith. Mae ieithoedd eraill yn cynnwys y Gymraeg, Gaeleg yr Alban a Sgoteg. Siaredir hefyd llawer o ieithoedd eraill gan fewnfudwyr o lefydd eraill yn y Gymanwlad.  Diwylliant Mae'r Deyrnas Unedig yn gartref i ddwy o brifysgolion enwocaf y byd: Prifysgol Caergrawnt a Phrifysgol Rhydychen, ac y mae wedi cynhyrchu gweinyddwyr a pheirianwyr enwog, er enghraifft James Watt, Charles Darwin, ac Alexander Fleming. Mae ysgrifenwyr enwog o'r DU yn cynnwys y chwiorydd Bronte, Agatha Christie, Charles Dickens, Syr Arthur Conan Doyle a J. R. R. Tolkien. Mae beirdd pwysig yn cynnwys Robert Burns, Thomas Hardy, Alfred Tennyson, Dylan Thomas a William Wordsworth. Mae'r cyfansoddwyr Edward Elgar, Arthur Sullivan, William Walton, Ralph Vaughan Williams, Benjamin Britten a Michael Tippett wedi gwneud cyfraniadau mawr i gerddoriaeth. Cyfansoddwyr sydd dal yn byw yw John Tavener, Harrison Birtwistle a Oliver Knussen. Mae gan y Deyrnas Unedig amryw gerddorfeydd gan gynnwys Cerddorfa Symffoni'r BBC, y Gerddorfa Ffilharmonig Frenhinol, y Ffilharmonia, Cerddorfa Symffoni Llundain a Cherddorfa Ffilharmonig Llundain, ac fe astudiodd llawer o gerddorion enwog yng ngholegau cerddoriaeth y DU. Oherwydd ei lleoliad ac am resymau economaidd eraill, Llundain yw un o ddinasoedd pwysicaf am gerddoriaeth yn y byd - mae gan y ddinas sawl neuadd gyngerdd bwysig ac mae hi'n gartref i'r T\u0177 Opera Brenhinol, un o ddwy opera arweiniol y byd. Mae'r Deyrnas Unedig wedi cynhyrchu'r bandiau enwog Roc a r\u00f4l The Beatles, y Rolling Stones, Led Zeppelin, The Who, Pink Floyd, Catatonia, ac Oasis. Mae arlunwyr enwog o'r DU yn cynnwys pobl megis John Constable, Joshua Reynolds, William Blake a J.M.W. Turner. yn yr 20g, mae Francis Bacon, David Hockney, Bridget Riley, Kyffin Williams a'r celfyddwyr pop Richard Hamilton a Peter Blake yn bwysig. Yn ein hamser ni mae arlunwyr eraill wedi bod yn enwog, yn enwedig Damien Hirst a Tracey Emin. Mae gan y Deyrnas Unedig draddodiad theatraidd, ac mae gan Lundain lawer o theatrau, gan gynnwys y Theatr Genedlaethol Frenhinol.  Cysylltiadau allanol (Saesneg) Senedd y Deyrnas Unedig (Saesneg) Rhif 10 Stryd Downing Hafan DU Ar-lein yn Gymraeg Gwefan Teulu Brenhinol y DU yn Gymraeg BBC Cymru Swyddfa Ystadegau'r DU yn Gymraeg Archifwyd 2010-10-03 yn y Peiriant Wayback.","893":"Gwladwriaeth yw Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon neu'r Deyrnas Unedig (DU) (hefyd Y Deyrnas Gyfunol (DG)), sy'n cynnwys gwledydd Prydain Fawr (Lloegr, Yr Alban, Cymru) a thalaith Gogledd Iwerddon. Fe'i lleolir i ogledd-orllewin cyfandir Ewrop ac fe'i hamgylchynir gan F\u00f4r y Gogledd, M\u00f4r Udd a M\u00f4r Iwerydd. Hefyd o dan sofraniaeth y Deyrnas Unedig, ond heb fod yn rhan o'r brif uned gyfansoddiadol, mae tiriogaethau dibynnol y Goron yn Ynysoedd y Sianel ac Ynys Manaw, a nifer o diriogaethau tramor.  Hanes Daeth Lloegr yn deyrnas unedig yn y 10g. Daeth Cymru, a fu dan reolaeth Seisnig ers Statud Rhuddlan ym 1284, yn rhan o Deyrnas Lloegr at bwrpasau deddfwriaethol trwy Ddeddfau Uno 1536. Gyda Deddf Uno 1707, cytunodd seneddau Lloegr a'r Alban i uno eu teyrnasoedd fel Teyrnas Prydain Fawr (er iddynt rannu'r un brenin er 1603). Ym 1800, cyfunwyd Teyrnas Prydain Fawr \u00e2 Theyrnas Iwerddon (a fu dan reolaeth Seisnig uniongyrchol o 1169 hyd 1603) i greu Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon. Wedi cread y Dalaith Rydd Wyddelig ym 1922, allan o 26 o siroedd Iwerddon, parhaodd 6 sir yn y gogledd yn rhan o'r Deyrnas Unedig, a chafodd y wladwriaeth honno ei hail-enwi yn Deyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon ym 1927. Chwaraeodd y Deyrnas Unedig, gwladwriaeth ddominyddol y 19g mewn diwydiant a grym morwrol, r\u00f4l sylweddol yn natblygiad democratiaeth seneddol, ynghyd \u00e2 chyfraniadau pwysig ym myd gwyddoniaeth. Yn anterth ei grym teyrnasai'r Ymerodraeth Brydeinig dros chwarter y ddaear. Yn ystod hanner cyntaf yr 20g gwanhaodd nerth y DU, yn rhannol oherwydd y ddau Ryfel Byd. Yn ystod ail hanner y ganrif gwelwyd datgymalu'r Ymerodraeth a chryfhau cysylltiadau \u00e2'r Ewrop fodern a llewyrchus. Serch hynny, er fod y DU wedi ymaelodi a'r Undeb Ewropeaidd, roedd gwahaniaeth barn ynghylch aelodaeth gan unigolion o fewn y Blaid Lafur a'r Ceidwadwyr. Parhaodd yr hollt o fewn y Ceidwadwyr i'r 2000au gan arwain at refferendwm aelodaeth yn 2016. Mae diwygiad cyfansoddiadol yn fater dadleuol ar hyn o bryd: mae T\u0177'r Arglwyddi wedi cael ei ddiwygio'n ddiweddar ac mae gan Gymru, Gogledd Iwerddon a Llundain gynulliadau gyda graddau gwahanol o b\u0175er; fe sefydlwyd hefyd senedd yn yr Alban. Mae mudiad Gweriniaeth Brydeinig yn cael sylw yn y cyfryngau o bryd i'w gilydd, er bod cefnogaeth i'r frenhiniaeth Brydeinig yn dal i fodoli, yn enwedig yn Lloegr, ond heb fod mor gryf ag yr oedd hi yn y gorffennol: ond dydy'r syniad o gael Gweriniaeth Brydeinig ddim yn cael ei gefnogi gan weriniaethwyr a chenedlaetholwyr yn yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon. Mae'r Deyrnas Unedig yn aelod o'r Gymanwlad a Sefydliad Cytundeb Gogledd yr Iwerydd (NATO). Mae hefyd yn aelod parhaol o Gyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig, gyda ph\u0175er gwaharddiad. Ymunodd a'r Gymuned Ewropeaidd yn 1973. Yn dilyn refferendwm yn 2016 gadawodd y DU yr Undeb Ewropeaidd ar 31 Ionawr 2020. Gweler hefyd: Brenhinoedd a breninesau'r Deyrnas Unedig; Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon; Hanes Cymru; Hanes Iwerddon; Hanes yr Alban; Hanes Lloegr.  Gwleidyddiaeth Mae'r Deyrnas Unedig (neu'r Deyrnas Gyfunol i ddefnyddio fersiwn arall ar yr enw yn y Gymraeg) yn frenhiniaeth gyfansoddiadol. Mae'r llywodraeth yn gweithredu yn enw'r Frenhines ac mae'n atebol i'r senedd a thrwy'r senedd i'r etholwyr. Llundain yw prifddinas y DU a Lloegr a dyna leoliad y llywodraeth a'r senedd. Y Frenhines Elisabeth II yw pennaeth y wladwriaeth ac fe'i coronwyd ym 1953, wedi iddi esgyn i'r orsedd ym 1952. Ar y cyfan y mae'n cyflawni dyletswyddau seremon\u00efol, a'r Prif Weinidog sy'n rheoli'r wladwriaeth mewn gwirionedd.  Gwledydd, Rhanbarthau, Siroedd, ac Ardaloedd Mae'r Deyrnas Unedig yn cynnwys tair gwlad - Yr Alban, Cymru, Lloegr - a thalaith Gogledd Iwerddon, sydd yn eu tro yn cynnwys yr israniadau canlynol:  Yr Alban: Awdurdodau unedol yr Alban Cymru: Awdurdodau unedol Cymru, Rhanbarthau Cymru Gogledd Iwerddon: Israniadau Gogledd Iwerddon Lloegr: Israniadau Lloegr, Rhanbarthau LloegrMae Cymru yn cynnwys 22 Awdurdod Unedol, sef 10 Bwrdeistref Sirol, 9 Sir, a 3 Dinas. Yn ogystal cedwir siroedd 1974-1996 fel 'siroedd seremon\u00efol' ond heb unrhyw swyddogaeth mewn llywodraeth leol. Mae'r Alban yn cynnwys 32 Awdurdod Unedol. Mae Gogledd Iwerddon yn cynnwys 24 o Ardaloedd, 2 Ddinas, a 6 Sir. Mae Lloegr wedi ei rhannu yn naw Rhanbarth Swyddi'r Llywodraeth, sef Gogledd-ddwyrain Lloegr, Gogledd-orllewin Lloegr, Swydd Efrog a'r Hwmbr, Dwyrain Canolbarth Lloegr, Gorllewin Canolbarth Lloegr, Dwyrain Lloegr, Llundain Fwyaf, De-ddwyrain Lloegr a De-orllewin Lloegr. Mae gan bob rhanbarth ei Siroedd a\/neu Siroedd Metropolitan a\/neu awdurdodau unedol, ac eithrio Llundain a rennir yn fwrdeistrefi. Yn ogystal mae nifer o diriogaethau dibynnol gwahanol yn perthyn i'r Deyrnas Unedig; gweler Gwladfa'r Goron. Ni chyfrifir Ynys Manaw nac Ynysoedd y Sianel yn rhanbarthau o'r Deyrnas Unedig yn \u00f4l y gyfraith; dibynyddion y goron Brydeinig ydynt, ond y mae'r Deyrnas Unedig yn gyfrifol am eu materion allanol. Rhennir brenhines y Deyrnas Unedig yn symbolaidd gyda 16 prif wledydd eraill, a adnabyddir gyda'i gilydd fel Teyrnasoedd y Gymanwlad, er bod y DU ddylanwad gwleidyddol bychan dros y cenedlaethau annibynnol hyn. Erthyglau eraill: Dinasoedd y Deyrnas Unedig, Trefydd y Deyrnas Unedig.  Daearyddiaeth Mae'r rhannau helaeth o dir Lloegr yn fryniog, ond mae'r wlad yn fwy mynyddig yn y gogledd; mae'r llinell rhwng y tiroedd hyn yn rhedeg rhwng yr afonydd Tees ac Exe. Afonydd Tafwys a Hafren yw prif afonydd Lloegr (er bod yr ail yn tarddu ger Pumlumon yng Nghymru); mae'r prif ddinasoedd yn cynnwys Llundain, Birmingham, Manceinion, Sheffield, Lerpwl, Leeds, Bryste a Newcastle upon Tyne. Ger Dover mae Twnnel M\u00f4r Udd yn cysylltu'r Deyrnas Unedig a Ffrainc. Mae Cymru yn wlad fynyddig gan fwyaf: yr Wyddfa yw'r copa uchaf, gydag uchder o 1,085 m uwch lefel y m\u00f4r, ac mae'r mynyddoedd mawr eraill yn cynnwys Bannau Brycheiniog, Pumlumon, Y Berwyn, Y Carneddau a'r Glyderau yn Eryri, a Bryniau Clwyd. I'r gogledd mae Ynys M\u00f4n. Mae'r prif afonydd yn cynnwys afon Hafren, afon Gwy, afon Teifi, afon Conwy ac afon Dyfrdwy. Caerdydd yw'r Brifddinas, yn ne Cymru; mae dinasoedd a threfi mawr eraill yn cynnwys Abertawe, Castell-nedd, Caerfyrddin, Penfro, Aberystwyth, Dolgellau, Caernarfon, Bangor, Caergybi, Llandudno, Bae Colwyn, Y Rhyl, a Wrecsam. Mae daearyddiaeth yr Alban yn gymysg, gydag iseldiroedd yn y de a'r dwyrain ac ucheldiroedd yn y gogledd a'r gorllewin, yn cynnwys Ben Nevis, mynydd uchaf y DU (1343 m). Mae llawer o lynnoedd a breichiau M\u00f4r hir a dwfn yn yr Alban, a elwir yn firthau, a lochau. Fe gyfrir hefyd dyrfa o ynysoedd i orllewin a gogledd yr Alban, e.e. Ynysoedd Heledd, Ynysoedd Erch, ac Ynysoedd Shetland. Caeredin, Glasgow, ac Aberdeen yw'r prif ddinasoedd. Mae Gogledd Iwerddon, rhanbarth gogledd-ddwyrain ynys Iwerddon, yn fryniog gan mwyaf. Belffast a Deri yw'r prif ddinasoedd.  Economi Mae'r Deyrnas Unedig, sy'n fasnachwr pwysig a chanolfan ariannol, yn meddu economi cyfalafol, sy'n un o'r fwyaf yng ngorllewin Ewrop. Dros y ddau ddegawd diwethaf fe leiheuwyd perchenogaeth gyhoeddus yn ddirfawr gan y llywodraeth trwy raglenni preifateiddio, ac fe gyfyngwyd ar dwf y Wladwriaeth Les. Mae amaethyddiaeth yn ddwys, wedi ei mecaneiddio yn drwm, ac yn effeithlon yn \u00f4l safonau Ewropeaidd, gan gynhyrchu tua 60% o anghenion lluniaethol gyda dim ond 1% o'r llu llafur. Mae gan y DU gronfeydd eang o lo, nwy naturiol, ac olew; mae cynhyrchiad cynradd egni yn cyfrif tuag at 10% o Gynnyrch Mewnwladol Crynswth, un o rannau uchaf unrhyw wladwriaeth ddiwydiannol. Mae gwasanaethau, yn enwedig bancio, yswiriant, a gwasanaethau busnes, yn ffurfio cyfartaledd uchaf GWC o bell ffordd, wrth i ddiwydiant trwm barhau i edwino. Gohiriodd llywodraeth Blair ateb cwestiwn cyfranogiad y DU yn y system Ewro, gan nodi pump o brofion economaidd y dylai eu pasio cyn i'r wlad gynnal refferendwm.  Demograffaeth Saesneg yw'r brif iaith. Mae ieithoedd eraill yn cynnwys y Gymraeg, Gaeleg yr Alban a Sgoteg. Siaredir hefyd llawer o ieithoedd eraill gan fewnfudwyr o lefydd eraill yn y Gymanwlad.  Diwylliant Mae'r Deyrnas Unedig yn gartref i ddwy o brifysgolion enwocaf y byd: Prifysgol Caergrawnt a Phrifysgol Rhydychen, ac y mae wedi cynhyrchu gweinyddwyr a pheirianwyr enwog, er enghraifft James Watt, Charles Darwin, ac Alexander Fleming. Mae ysgrifenwyr enwog o'r DU yn cynnwys y chwiorydd Bronte, Agatha Christie, Charles Dickens, Syr Arthur Conan Doyle a J. R. R. Tolkien. Mae beirdd pwysig yn cynnwys Robert Burns, Thomas Hardy, Alfred Tennyson, Dylan Thomas a William Wordsworth. Mae'r cyfansoddwyr Edward Elgar, Arthur Sullivan, William Walton, Ralph Vaughan Williams, Benjamin Britten a Michael Tippett wedi gwneud cyfraniadau mawr i gerddoriaeth. Cyfansoddwyr sydd dal yn byw yw John Tavener, Harrison Birtwistle a Oliver Knussen. Mae gan y Deyrnas Unedig amryw gerddorfeydd gan gynnwys Cerddorfa Symffoni'r BBC, y Gerddorfa Ffilharmonig Frenhinol, y Ffilharmonia, Cerddorfa Symffoni Llundain a Cherddorfa Ffilharmonig Llundain, ac fe astudiodd llawer o gerddorion enwog yng ngholegau cerddoriaeth y DU. Oherwydd ei lleoliad ac am resymau economaidd eraill, Llundain yw un o ddinasoedd pwysicaf am gerddoriaeth yn y byd - mae gan y ddinas sawl neuadd gyngerdd bwysig ac mae hi'n gartref i'r T\u0177 Opera Brenhinol, un o ddwy opera arweiniol y byd. Mae'r Deyrnas Unedig wedi cynhyrchu'r bandiau enwog Roc a r\u00f4l The Beatles, y Rolling Stones, Led Zeppelin, The Who, Pink Floyd, Catatonia, ac Oasis. Mae arlunwyr enwog o'r DU yn cynnwys pobl megis John Constable, Joshua Reynolds, William Blake a J.M.W. Turner. yn yr 20g, mae Francis Bacon, David Hockney, Bridget Riley, Kyffin Williams a'r celfyddwyr pop Richard Hamilton a Peter Blake yn bwysig. Yn ein hamser ni mae arlunwyr eraill wedi bod yn enwog, yn enwedig Damien Hirst a Tracey Emin. Mae gan y Deyrnas Unedig draddodiad theatraidd, ac mae gan Lundain lawer o theatrau, gan gynnwys y Theatr Genedlaethol Frenhinol.  Cysylltiadau allanol (Saesneg) Senedd y Deyrnas Unedig (Saesneg) Rhif 10 Stryd Downing Hafan DU Ar-lein yn Gymraeg Gwefan Teulu Brenhinol y DU yn Gymraeg BBC Cymru Swyddfa Ystadegau'r DU yn Gymraeg Archifwyd 2010-10-03 yn y Peiriant Wayback.","895":"Gweler hefyd John Williams (tudalen gwahaniaethu).Casglwr llawysgrifau Cymreig ac un o sylfaenwyr Llyfrgell Genedlaethol Cymru oedd Syr John Williams (6 Tachwedd 1840 \u2013 24 Mai 1926). Fe'i ganed ar fferm \"Y Beili\", Gwynfe, Sir Gaerfyrddin a bu farw yn \"Blaenllynant\", Aberystwyth. Cafodd yrfa fel llawfeddyg yn Abertawe ac yna yng Ngholeg Prifysgol Llundain; fe'i gwnaed yn farchog ym 1894 am ei wasanaeth i lawfeddygaeth, a dychwelodd i'w sir enedigol ym 1903 i fyw yn Llansteffan. Trwy gydol ei oes bu'n gasglwr llawysgrifau brwd. Roedd ei gasgliad, a seiliwyd ar y casgliad cynnar a adwaenir fel Llawysgrifau Llansteffan, yn cynnwys llawysgrifau ychwanegol a gasglwyd gan hynafiaethwyr fel Gwallter Mechain a Syr Thomas Phillipps, a rhai o lawysgrifau'r bardd Lewis Morris, ac eraill. Yn ogystal, prynodd Lawysgrifau Peniarth ym 1908. Bu ganddo felly un o'r casgliadau gorau o lawysgrifau Cymraeg erioed. Pan gafwyd cynllun i sefydlu llyfrgell genedlaethol addawodd Syr John y byddai'n cyflwyno ei gasgliad gwerthfawr iddi ar yr amod ei bod yn cael ei lleoli yn Aberystwyth, ac felly y bu. Diolch i'r penderfyniad hwnnw arhosodd llawysgrifau pwysicaf Cymru yng Nghymru i'r cenedlaethau a dd\u00eal.  Hanes ei fywyd Ganwyd John Williams yn 1840 yn Sir Gaerfyrddin.\u00a0 Cafodd ei addysg yn Abertawe, a graddiodd ym Mhrifysgol Glasgow a Phrifysgol Llundain cyn cychwyn ar yrfa lwyddiannus fel llawfeddyg. Tra bu\u2019n gweithio yn Llundain yn ystod chwarter olaf y 19g daeth yn \u0175r cyfoethog a dylanwadol ac yn feddyg i\u2019r teulu brenhinol.\u00a0 Roedd ei fryd ar gasglu hen bethau Cymreig, a thyfodd ei gasgliad i gynnwys dros 25,000 o eitemau.\u00a0 Yn eu plith roedd 19 o\u2019r 22 llyfr Cymraeg a gyhoeddwyd cyn 1700, yn cynnwys y llyfr cynharaf i gael ei gyhoeddi yn y Gymraeg, Yn y lhyvyr hwn (1546). Roedd yn gasglwr brwd o lawysgrifau.\u00a0Yn 1904 prynodd John Williams gasgliad llawysgrifau Peniarth a\u2019i gyflwyno i\u2019r Llyfrgell Genedlaethol newydd yn Aberystwyth.\u00a0 Roedd y casgliad amhrisiadwy hwn yn cynnwys trysorau fel Llyfr Du Caerfyrddin, Cyfreithiau Hywel dda a Llyfr Gwyn Rhydderch.\u00a0Ymgyrchodd yn egn\u00efol i ennill llyfrgell genedlaethol i Gymru drwy annerch cyfarfodydd cyhoeddus ac ysgrifennu llythyrau at bapurau newydd.\u00a0Ef i raddau helaeth oedd yn trefnu\u2019r ymgyrch dros ei sefydlu.\u00a0Fel cydnabyddiaeth o\u2019i gyfraniad enwyd John Williams yn Llywydd cyntaf y Llyfrgell, a daliodd y swydd honno hyd ei farwolaeth yn 1926.  Ef yw\u2019r noddwr unigol mwyaf yn hanes y Llyfrgell.\u00a0Roedd ei roddion yn sicrhau bod y sefydliad newydd yn cael ei gydnabod fel Llyfrgell Genedlaethol go iawn o\u2019r cychwyn cyntaf.\u00a0Urddwyd ef yn farchog yn 1911 ar achlysur gosod carreg sylfaen y Llyfrgell Genedlaethol. Mae cerflun marmor o Syr John Williams wedi ei osod mewn safle amlwg ym mhen gorllewinol Ystafell Ddarllen y Gogledd yn y Llyfrgell Genedlaethol. Portreadwyd ef hefyd gan \u2018un o\u2019r arlunwyr mwyaf dawnus o Gymru', yn \u00f4l David Lloyd George. Yr artist oedd Christopher Williams, a ddaeth yn enwog yn sgil ei ddarlun o Frwydr Mametz yn 1916 o dan y teitl Charge of the Welsh Division at Mametz Wood. \u00a0 Bu barn Syr John Williams ar Gymru a Chymreictod yn ddylanwad mawr ar yr artist, a chyflwynodd John Williams lawer o ysgolheigion amlwg iddo. Mewn diwylliant poblogaidd Yn ffilm Y Llyfrgell mae\u2019r cymeriad Dan yn honni mai Syr John oedd y llofrudd cyfresol \u2018Jack the Ripper\u2019. Daw\u2019r cyhuddiad o lyfr a gyhoeddwyd yn 2005 a ysgrifennwyd gan un o ddisgynyddion honedig y llawfeddyg, Michael Anthony Williams, a\u2019i gyd awdur Humphrey Price. Mae'r awduron yn honni bod y merched a lofruddiwyd yn adnabod y meddyg yn bersonol a'u bod wedi eu lladd a\u2019u llurgunio mewn ymgais i ymchwilio i achos anffrwythlondeb ei wraig. Mae'r llyfr hefyd yn honni mai cyllell lawfeddygol a oedd yn eiddo i Syr John Williams, sydd i\u2019w gweld yn y Llyfrgell Genedlaethol, oedd arf y llofrudd. Mae amheuon difrifol wedi eu codi gan eraill am gymhwysedd a chymhelliant yr awduron. Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Ruth Evans, Syr John Williams, Cyfres G\u0175yl Ddewi (Caerdydd, 1952) Syr John Williams, 1840\u20131926 (Aberystwych: Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 1990) Gweler hefyd Syr John Williams, Bart, GCVO, MD \u2013 ei bortread gan Christopher Williams","896":"Gweler hefyd John Williams (tudalen gwahaniaethu).Casglwr llawysgrifau Cymreig ac un o sylfaenwyr Llyfrgell Genedlaethol Cymru oedd Syr John Williams (6 Tachwedd 1840 \u2013 24 Mai 1926). Fe'i ganed ar fferm \"Y Beili\", Gwynfe, Sir Gaerfyrddin a bu farw yn \"Blaenllynant\", Aberystwyth. Cafodd yrfa fel llawfeddyg yn Abertawe ac yna yng Ngholeg Prifysgol Llundain; fe'i gwnaed yn farchog ym 1894 am ei wasanaeth i lawfeddygaeth, a dychwelodd i'w sir enedigol ym 1903 i fyw yn Llansteffan. Trwy gydol ei oes bu'n gasglwr llawysgrifau brwd. Roedd ei gasgliad, a seiliwyd ar y casgliad cynnar a adwaenir fel Llawysgrifau Llansteffan, yn cynnwys llawysgrifau ychwanegol a gasglwyd gan hynafiaethwyr fel Gwallter Mechain a Syr Thomas Phillipps, a rhai o lawysgrifau'r bardd Lewis Morris, ac eraill. Yn ogystal, prynodd Lawysgrifau Peniarth ym 1908. Bu ganddo felly un o'r casgliadau gorau o lawysgrifau Cymraeg erioed. Pan gafwyd cynllun i sefydlu llyfrgell genedlaethol addawodd Syr John y byddai'n cyflwyno ei gasgliad gwerthfawr iddi ar yr amod ei bod yn cael ei lleoli yn Aberystwyth, ac felly y bu. Diolch i'r penderfyniad hwnnw arhosodd llawysgrifau pwysicaf Cymru yng Nghymru i'r cenedlaethau a dd\u00eal.  Hanes ei fywyd Ganwyd John Williams yn 1840 yn Sir Gaerfyrddin.\u00a0 Cafodd ei addysg yn Abertawe, a graddiodd ym Mhrifysgol Glasgow a Phrifysgol Llundain cyn cychwyn ar yrfa lwyddiannus fel llawfeddyg. Tra bu\u2019n gweithio yn Llundain yn ystod chwarter olaf y 19g daeth yn \u0175r cyfoethog a dylanwadol ac yn feddyg i\u2019r teulu brenhinol.\u00a0 Roedd ei fryd ar gasglu hen bethau Cymreig, a thyfodd ei gasgliad i gynnwys dros 25,000 o eitemau.\u00a0 Yn eu plith roedd 19 o\u2019r 22 llyfr Cymraeg a gyhoeddwyd cyn 1700, yn cynnwys y llyfr cynharaf i gael ei gyhoeddi yn y Gymraeg, Yn y lhyvyr hwn (1546). Roedd yn gasglwr brwd o lawysgrifau.\u00a0Yn 1904 prynodd John Williams gasgliad llawysgrifau Peniarth a\u2019i gyflwyno i\u2019r Llyfrgell Genedlaethol newydd yn Aberystwyth.\u00a0 Roedd y casgliad amhrisiadwy hwn yn cynnwys trysorau fel Llyfr Du Caerfyrddin, Cyfreithiau Hywel dda a Llyfr Gwyn Rhydderch.\u00a0Ymgyrchodd yn egn\u00efol i ennill llyfrgell genedlaethol i Gymru drwy annerch cyfarfodydd cyhoeddus ac ysgrifennu llythyrau at bapurau newydd.\u00a0Ef i raddau helaeth oedd yn trefnu\u2019r ymgyrch dros ei sefydlu.\u00a0Fel cydnabyddiaeth o\u2019i gyfraniad enwyd John Williams yn Llywydd cyntaf y Llyfrgell, a daliodd y swydd honno hyd ei farwolaeth yn 1926.  Ef yw\u2019r noddwr unigol mwyaf yn hanes y Llyfrgell.\u00a0Roedd ei roddion yn sicrhau bod y sefydliad newydd yn cael ei gydnabod fel Llyfrgell Genedlaethol go iawn o\u2019r cychwyn cyntaf.\u00a0Urddwyd ef yn farchog yn 1911 ar achlysur gosod carreg sylfaen y Llyfrgell Genedlaethol. Mae cerflun marmor o Syr John Williams wedi ei osod mewn safle amlwg ym mhen gorllewinol Ystafell Ddarllen y Gogledd yn y Llyfrgell Genedlaethol. Portreadwyd ef hefyd gan \u2018un o\u2019r arlunwyr mwyaf dawnus o Gymru', yn \u00f4l David Lloyd George. Yr artist oedd Christopher Williams, a ddaeth yn enwog yn sgil ei ddarlun o Frwydr Mametz yn 1916 o dan y teitl Charge of the Welsh Division at Mametz Wood. \u00a0 Bu barn Syr John Williams ar Gymru a Chymreictod yn ddylanwad mawr ar yr artist, a chyflwynodd John Williams lawer o ysgolheigion amlwg iddo. Mewn diwylliant poblogaidd Yn ffilm Y Llyfrgell mae\u2019r cymeriad Dan yn honni mai Syr John oedd y llofrudd cyfresol \u2018Jack the Ripper\u2019. Daw\u2019r cyhuddiad o lyfr a gyhoeddwyd yn 2005 a ysgrifennwyd gan un o ddisgynyddion honedig y llawfeddyg, Michael Anthony Williams, a\u2019i gyd awdur Humphrey Price. Mae'r awduron yn honni bod y merched a lofruddiwyd yn adnabod y meddyg yn bersonol a'u bod wedi eu lladd a\u2019u llurgunio mewn ymgais i ymchwilio i achos anffrwythlondeb ei wraig. Mae'r llyfr hefyd yn honni mai cyllell lawfeddygol a oedd yn eiddo i Syr John Williams, sydd i\u2019w gweld yn y Llyfrgell Genedlaethol, oedd arf y llofrudd. Mae amheuon difrifol wedi eu codi gan eraill am gymhwysedd a chymhelliant yr awduron. Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Ruth Evans, Syr John Williams, Cyfres G\u0175yl Ddewi (Caerdydd, 1952) Syr John Williams, 1840\u20131926 (Aberystwych: Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 1990) Gweler hefyd Syr John Williams, Bart, GCVO, MD \u2013 ei bortread gan Christopher Williams","897":"Dethlir Diwrnod y Llyfr yn flynyddol, ar y 23 Ebrill yn y rhan fwyaf o wledydd y byd gan UNESCO i hybu darllen, cyhoeddi a  hawlfraint. Dathlwyd yr \u0175yl am y tro cyntaf yn 1995. Yn Prydain ac Iwerddon mae Diwrnod y Llyfr yn digwydd ar Fawrth y 5ed. Cychwyn Gwnaethpwyd y cysylltiad rhwng 23 Ebrill a llyfrau am y tro cyntaf yn 1923 gan werthwyr llyfrau yn Catalonia, Sbaen fel ffordd o anrhydeddu'r awdur Miguel de Cervantes a fu farw ar y diwrnod hwnnw. Daeth hyn yn rhan o ddathliad Diwrnod Sant Si\u00f4r (a oedd hefyd ar 23 Ebrill) yn yr ardal, lle mae'n draddodiad i ddynion ers yr Oesoedd Canol i ddynion rhoi rhosod i'w cariadon, ac ers 1925, i ferched roi llyfr mewn cyfnewid. Ceiff hanner y gwerthiant llyfrau yn Catalonia ei wneud ar y diwrnod yma gyda dros 400,000 yn cael eu gwerthu a'u cyfnewid am dros 4 miliwn o rosod. Yn 1995, penderfynodd UNESCO y dylai Diwrnod y Llyfr gael ei ddathlu ar yr un diwrnod oherwydd yr \u0175yl Gatalonaidd, ac oherwydd mai hwn yw pen-blwydd genedigaeth a marwolaeth William Shakespeare, marwolaeth Inca Garcilaso de la Vega a Josep Pla, genedigaeth Maurice Druon, Vladimir Nabokov, Manuel Mej\u00eda Vallejo a Halld\u00f3r Laxness. Er y dywedir yn aml mai 23 Ebrill ydy pen-blwydd marwolaethau Shakespeare a Cervantes, nid yw hyn yn hollol wir. Bu farw Cervantes ar 23 Ebrill yn \u00f4l y Calendr Gregoriaidd; ond ar yr adeg hyn ym Mhrydain roeddent yn dal i ddefnyddio'r Calendr Iwliaidd. Tra bu farw Shakespeare ar 23 Ebrill yn \u00f4l y Calendr Iwliaidd a ddefnyddwyd yn ei wlad ei hun ar y pryd, mewn gwirionedd, bu farw 10 diwrnod ar \u00f4l Cervantes, oherwydd y gwahaniaethau rhwng y ddau system dyddio. Cyd-ddigwyddiad ffodus i UNESCO.  Diwrnod y Llyfr yng ngwledydd Prydain ac Iwerddon Dathlwyd Diwrnod y Llyfr yn Deyrnas Unedig ac Iwerddon ers 1997, ac ers 2002, dethlir y g\u0175yl ar y ddydd Iau cyntaf ym mis Mawrth. Rhoddir tocyn llyfr yn rhad ac am ddim i pob plentyn ysgol yn y Deyrnas Unedig ac Iwerddon. Mae'r tocynnau'n werth \u00a31.00 yn y Deyrnas Unedig ac \u20ac1.50 yn Iwerddon. Gellir eu defnyddio i brynu un o'r llyfrau sy'n cael eu rhyddhau'n arbennig ar gyfer yr \u0175yl ac sy'n costio'r un faint a gwerth y tocyn, neu gellir eu defnyddio tuag at g\u00f4st unrhyw lyfr, neu lyfr ar d\u00e2p, arall. Mae nifer o ysgolion yn dal \"darllen-athon\" neu s\u00eal llyfrau ar yr un diwrnod.  Diwrnod y Llyfr yn Sbaen I ddathlu'r diwrnod, darllenir Don Quixote gan Cervantes mewn \"darllen-athon\" deu-ddydd o hyd a gwobrwyir Gwobr Miguel de Cervantes gan Frenin Sbaen yn Alcal\u00e1 de Henares.  Nofelau Dyma'r restr o'r nofelau a ryddhawyd ar gyfer hybu amryw o Ddiwrnodau'r Llyfr.  The Stone Pilot (2006) Cloud Wolf (2001) How to train your Viking (2006) Hannah The Happily-Ever-After Fairy (2006) Artemis Fowl: The Seventh Dwarf gan Eoin Colfer (2004) Let the Snog Fest Begin!: Georgia Nicolson's Guide to Life and Luuurve (2007) The Code of Romulus yn The Roman Mysteries cyfres gan Caroline Lawrence (2007) Koyasan gan Darren Shan (2006) Stealer of Souls gan Diana Wynne Jones (2002) CHERUB: Dark Sun gan Robert Muchamore (2008) Cyfeiriadau Dolenni Allanol Gwefan Diwrnod y Llyfr yng Nghymru (Saesneg) Gwefan Diwrnod y Llyfr yn y Deyrnas Unedig ac Iwerddon (Saesneg) Safle'r diwrnod ar wefan yr UN (Saesneg) Safle'r diwrnod ar wefan UNESCO","902":"Y Ddaear (hefyd y byd; Groeg: \u0393\u03b1\u1fd6\u03b1 neu Gaia sef \"Mam-ddaear\") yw'r blaned yr ydym ni'n byw arni. Hi yw'r drydedd blaned oddi wrth yr Haul, canolbwynt Cysawd yr Haul. Mae gan y Ddaear un lloeren naturiol: y Lleuad. Mae'r Ddaear yn cylchdroi unwaith o amgylch yr Haul bob blwyddyn (sef 365.2422 niwrnod), ac yn troi o gylch ei hechel ei hun unwaith bob diwrnod serol (23.934 awr), sef yr amser sydd ei angen er mwyn i'r haul ddychwelyd i'r un lle yn yr wybren. Gellir dweud fod y ddaear yn unigryw o blith y planedau gan fod arni fywyd, digonedd o dd\u0175r ac awyr sy'n gyfoethog o nitrogen ac ocsigen; ond er hynny dydi hi ddim yr unig enghraifft o blaned yn y bydysawd a all gynnal bywyd. Credir i fywyd ddechrau arni o leiaf 3.5 biliwn o flynyddoedd cyn y presennol (CP), er bod tystiolaeth o 'fywyd biotig' yng ngorllewin Awstralia'n mynd yn \u00f4l i 4.1 biliwn CP.O astudiaeth radiometrig gallwn ddyddio ffurfiad y Ddaear, sef tua 4.54 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l. O fewn i biliwn blwyddyn cyntaf ei chreu, ymddangosodd bywyd yn ei moroedd. Yr hyn sy'n caniat\u00e1u hyn yw pellter y Ddaear o'r haul, ei nodweddion ffisegol a'i gwneuthuriad daearegol. Ceir pob math o diroedd ar wyneb y ddaear a elwir yn gyfandiroedd, a orchuddir gan goedwigoedd, glaswellt, tir diffaith lle nad oes dim yn tyfu a cheir tir wedi'i orchuddio gan eira a i\u00e2. Gall ei hwyneb fod yn wastad, yn fryniog neu yn fynyddig. Hefyd mae pob math o bethau byw ar y ddaear, yn blanhigion ac anifeiliaid ac organebau byw eraill.  Cronoleg Erbyn 4.54\u00b10.04Gya roedd y Ddaear gysefin wedi cael ei ffurfio. Mae gwyddonwyr wedi gallu adlunio darlun o orffennol y ddaear, drwy ymchwil gwyddonol a chredir fod y mater solar hynaf (sy'n rhoi oed yr haul) yn 4.5672\u00b10.0006biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l. Erbyn 4.54\u00b10.04Gya roedd y Ddaear wedi'i ffurfio.  Esblygiad Prif erthygl: Esblygiad Oddeutu 4 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l, yn dilyn adweithiau cemegol cryf, crewyd moleciwlau a oedd yn medru creu copi ohonynt eu hunain drwy'r broses a elwir yn \"atgynhyrchu\". Hanner biwliwn o flynyddoedd yn ddiweddarach crewyd yr hynafiad sy'n perthyn i bopeth byw. Drwy ddatblygu'r broses o ffotosynthesis, cynaeafwyd golau'r haul gan yr hynafiaid hyn a gynhyrchodd ocsigen moleciwlar (O2) a ymledodd drwy'r atmosffer, a ffurfiodd yn ei dro darian o haen os\u00f4n a amddiffynnodd yr hyn a oedd yn brysur ddatblygu oddi tano: bywyd. O'r hynafiaid un-gell yma, datblygwyd y gallu i gell ffurfio oddi fewn i gell arall, gan greu organebau amlgellog sef ewcaryotau (eukaryotes). Drwy arbenigedd, ffurfiwyd mathau gwahanol a thrwy amsugno ymbelydredd electromagnetig uwchfioled, lledodd y bywyd newydd hwn ar draws ac ar hyd wyneb y Ddaear. Mae'r ffosil cyntaf (neu hynaf) a ganfuwyd hyd yma (2015) oddeutu 3.7 biliwn o flynyddoedd oed, mewn tywodfaen yng Ngorllewin yr Ynys Las. Cyfansoddiad ac adeiledd Prif erthygl: Gwyddorau daear Mae'r Ddaear yn blaned ddaearol, sy'n golygu fod ganddo gorff creigiog, yn hytrach na chawr ia fel Iau. Dyma yw'r blaned fwyaf allan o'r pedwar planed ddaearol sydd yng nghysawd yr haul. Mae gan y Ddaear y dwysedd fwyaf, disgyrchedd fwyaf, y grym magnetig cryfaf, cylchdroed cyflymaf a hefyd y blaned efo tectonig fwyaf gweithgar.  Si\u00e2p Mae gan y Ddaear si\u00e2p sff\u00ear oblad. Mae hyn yn golygu ei bod yn chwyddo yn y canol ar y cyhydedd.  Tectoneg platiau Prif erthygl: Tectoneg platiau Tectoneg platiau, neu symudiadau'r platiau, yw'r theori ddaearegol sy'n esbonio symudiadau mawr o fewn cramen y Ddaear.  Adeiledd mewnol Prif erthygl: Daeareg Mae'r tu mewn i'r ddaear wedi ei wneud o haenau gwahanol sydd efo priodweddau ffisegol a cemegol gwahanol:  Cramen y Ddaear Mantell Craidd y Ddaear Gwres Cr\u00ebir gwres mewnol y ddaear gan ddadelfeniad isotopau ymbelydrol.  Arwyneb y Ddaear Mae 70.8% o'r ddaear wedi'i gorchuddio efo dwr. Mae'r gweddill uwchben y m\u00f4r yn cynnwys mynyddoedd, platiau a gwastatiroedd.  Atmosffer Prif erthygl: atmosffer y ddaear Mantell o nwyon amddiffynnol o amgylch y Ddaear yw atmosffer y ddaear (hefyd \"atmosffer\") sy'n ein hynysu oddi wrth newidiadau tymheredd eithafol a fyddai'n digwydd hebddo. Mae tynfa disgyrchiant yn cynyddu'r dwysedd yn nes at arwynebedd y ddaear fel bod 80% o'r m\u00e0s atmosfferig yn y 15\u00a0km isaf.  Hydrosffer Cynnwys d\u0175r y Ddaear yw'r hydrosffer. Mae 97.5 o dwr y ddaear yn cynnwys halen. Mae'r moroedd yn amsugno Carbon Deuocsid o'r atmosffer.  Hinsawdd Prif erthygl: Hinsawdd Hinsawdd yw cyflwr y tywydd mewn ardal dros gyfnod o amser. Cyflwr tymor hir o dywydd rhagweladwy yw hinsawdd. Mae hinsawdd y ddaear yn amrywio o le i le ac yn cael ei heffeithio gan nodweddion ffisegol y ddaear megis mynyddoedd, afonydd, lledred, diffeithdiroedd a diwasgeddau.  Orbit a chylchdro Mae'r Ddaear yn cymryd 24 awr i gylchdroi unwaith. Gelwir hyn yn ddiwrnod. Mae'r ddaear yn cymryd tua 365 diwrnod i fynd o amgylch yr haul. Gelwir hyn yn flwyddyn. Ar gyfartaledd mae'r Ddaear tua 150 miliwn milltir o'r haul, ac yn symud ar fuanedd o 108,000 m. y. a. Mae'r Lleuad yn cylchdroi'r Ddaear bob 27.3 diwrnod. Mae atyniad disgyrchol y lleuad yn creu Llanw morol.  Ll\u00ean gwerin Y Creu Mae gan pob diwylliant ei stori am y creu \u2013 ceir dwy yn Genesis hyd yn oed. Serch hynny, er yr amrywiaeth rhyfeddol ym manylion y straeon hyn cawn sawl thema gyffredin. Yn \u00f4l y mwyafrif ohonynt doedd dim ond anhrefn yma ar y cychwyn ar ffurf m\u00f4r diderfyn neu anialwch di-ffurf mewn tywyllwch llwyr. Cred eraill mai o freuddwyd y daeth popeth. Ond i gael trefn ar yr anhrefn cychwynnol yma, a chreu bodolaeth o anfodolaeth, roedd angen gweithred ac fe ddigwyddodd hynny un ai drwy ddamwain neu drwy fwriad rhyw greawdwr neu'i gilydd. I'r Sgandinafiaid damwain oedd y cyfan, a'r byd wedi cychwyn drwy hap pan ddaeth t\u00e2n a rhew at ei gilydd yng ngheubwll anhrefn, a elwir Ginnungagap. Ond y gred fwyaf cyffredin yw mai rhyw greawdwr fu ar waith, e.e. yn \u00f4l y Tiv yng ngogledd Nigeria, saer coed oedd y creawdwr, oedd wedi cerfio popeth yn \u00f4l ei ddelwedd ef o berffeithrwydd a rhoi bywyd iddynt. Prif themau stori'r creu drwy'r byd:  Ai breuddwyd yw'r cyfan? I frodorion Awstralia cychwynnodd popeth yn amser y freuddwyd (dream time) ac mae'r ffin rhwng y freuddwyd fawr honno a'n realaeth ni yn dal yn un denau iawn ar y gorau, yn \u00f4l y brodorion. Rhaid cynnal y defodau priodol, cadw at reolau tab\u0175 a pharchu ysbrydion pawb a phopeth os am i bethau aros yn eu priod le. Efallai bod perthynas \u00e2 hyn yn y syniad Hindwaidd mai myfyrdod y duw Brahma wedi troi'n realaeth yw ein bodolaeth ni ac mai drwy fyfyrdod y cawn ninnau'r allwedd i ystyr y bodolaeth hwnnw.  Anhrefn dyfrllyd a dreigiau Dyma'r stori fwyaf gyffredin ac eang ei dosbarthiad drwy'r byd am yr hyn oedd yma gyntaf, sef anhrefn dyfrllyd neu f\u00f4r di-ffurf ac, yn aml iawn, efo angenfilod dinistriol yn byw ynddo. Rhaid oedd lladd yr angenfilod hyn cyn i'n byd ni fedru dod i fodolaeth. Ym mytholeg y Sumeriaid, 3,500 CC, ceir hanes Nammu (duwies y dyfroedd) roddodd enedigaeth i'r awyr a'r ddaear. Yn un rhan o'r stori mae'r arwr-dduw Ninwta yn lladd y sarff-ellyll Kur ac yn defnyddio'r corff fel morglawdd i wahanu'r tir oddi ar y m\u00f4r. Hon yw'r fersiwn gynharaf o deulu cyfan o fythau Indo-Ewropeaidd am rai'n brwydro yn erbyn draig, e.e. Hercules a'r Hydra; Perseus a Medusa; Sant Si\u00f4r a'r ddraig; Beowulf a Grendel; Krishna a Kaliya a cheir sawl stori leol drwy'r byd Celtaidd am arwr yn lladd anghenfil y llyn i achub y ferch oedd am gael ei haberthu iddo. Ceir straeon tebyg yn Tsieina am y dduwies-greawdwr Nu Wa yn brwydro yn erbyn draig yr Afon Felen, tra yn yr Aifft bu raid trechu sarff y dyfroedd a'i halltudio i'r is-fyd cyn y daethai'r byd i drefn. Mae brwydro yn erbyn sarff neu grocodeil enfawr yn thema gyffredin yn y straeon creu o Indonesia tra yn Awstralia ceir stori o amser y freuddwyd am y frwydr rhwng y dduwies-greawdwr ar ffurf sarff yr enfys a'i mab. Yn ystod y frwydr honno y daeth tir, mynyddoedd ac afonydd i fodolaeth. Ym mhennod gyntaf Genesis sonir am \u201cysbryd Duw yn ymsymud ar wyneb y dyfroedd\u201d, ac \u201cYna dywedodd Duw 'casgler ynghyd y dyfroedd dan y nefoedd i un lle, ac ymddangosed tir sych'\u201d. Ni sonir am ddraig yma, ond yn Eseia 27, 1 dywedir: \u201cYn y dydd hwnnw bydd yr Arglwydd a'i gleddyf\u2026 yn cosbi Lefiathan y sarff\u2026  ac yn lladd y ddraig sydd yn y m\u00f4r\u201d, ac yn y Salmau 74, 13-14: \u201cTi a'th nerth rannodd y m\u00f4r, torraist bennau'r dreigiau yn y dyfroedd. Ti a ddrylliodd bennau Lefiathan\u2026\u201d.  Codi o'r dyfroedd Yn rhai fersiynau o'r creu o anhrefn dyfrllyd ceir bod tir sych wedi ei godi o waelod y m\u00f4r, un ai gan greawdwr-bysgotwr oedd wedi ei fachu a'i godi o'r dyfnder (Polynesia); crwban m\u00f4r yn gwthio tywod i fyny (Hawai, de-ddwyrain Asia ac India) neu aderyn neu greadur arall yn plymio a chodi llaid (canol Asia, Siberia a Gogledd America).  Creadigaeth sych Daw'r mwyafrif o'r straeon hyn o dde-ddwyrain Asia a'r rhannau sych o Affrica ac Awstraila, e.e. yn Gini Newydd sonir am fyd sych a chreigiog a phobl yn ymddangos o dwll yn y ddaear. Yn \u00f4l dehongliad rhai, ceir fersiwn arall o'r creu sych yn Genesis 2, 4-7. Yma, fel rhagymadrodd i hanes creu Adda o lwch y tir ac Efa o'i asen, dywedir: \u201cYn y dydd y gwnaeth yr Arglwydd Dduw ddaear a nefoedd, nid oedd un o blanhigion y maes wedi dod i'r tir\u2026\u201d. Ni cheir son o gwbwl am y m\u00f4r yn y fersiwn hon a daw d\u0175r i fodolaeth fel \u201ctarth yn esgyn o'r ddaear ac yn dyfrhau holl wyneb y tir\u201d.  \u0174y cosmig I'r Dogon yng ngorllewin Affrica, y creawdwr Amma dorrodd blisgyn yr \u0175y dwyfol oedd yma ar y cychwyn, gan ollwng yn rhydd y ddau dduw sy'n cynrychioli trefn ac anhrefn. Yn Tsieina datblygodd y cawr dwyfol Pan Gu oddi mewn i \u0175y cosmig a nofiai yn anhrefn. Pan ddeffrodd y cawr torrodd y plisgyn yn ddau ddarn a elwir yn Yin (tywyllwch) a Yang (goleuni). Cyferbynia Yin a Yang hefyd i fennyw a gwryw, oerni a gwres, meddal a chaled, da a drwg ayyb. Safodd Pan Gu, fel y gwnaeth Atlas, am oes gyfan yn cadw'r dau ddarn (y ddaear a'r awyr) ar wah\u00e2n a phan fu farw daeth yr haul o'i lygad dde, y lleuad o'i lygad chwith, y gwynt o'i anadl, gl\u00e2w a gwlith o'i chwys a mynyddoedd, afonydd, ffyrdd, coed, metalau a phobeth arall o wahanol rannau o'i gorff.  Lladd anhrefn drwy ddamwain O Tsieina daw hanes dau o Ymerawdrwyr y Moroedd yn cyfarfod ag Ymerawdwr Anhrefn. Sylwodd y ddau nad oedd gan Ymerawdwr Anhrefn y 7 twll corfforol arferol, fel yr oedd ganddynt hwy, i weld, clywed, anadlu ayyb. Dyma fynd ati felly, fel ffafr iddo, i dorri'r cyfryw dyllau efo ebillion a drilau, un twll y dydd. Ond roedd yr holl dyllu'n ormod ac ar ddiwedd y seithfed dydd bu farw Ymerawdwr Anhrefn druan. Ac o'r eiliad honno fe ddaeth ein byd trefnus ni i fodolaeth.  Cylch di-derfyn? Yn y frwydr ddi-derfyn rhwng trefn ac anhrefn disgrifia rhai mythau sut mae'r byd yn cael ei greu a'i ddinistrio'n gyson. I'r Hopi yn Arizina bu sawl byd, ond dinistriwyd y cynta gan d\u00e2n, yr ail gan rew a'r trydydd gan ddilyw. Rydym yn awr yn y pedwerydd byd a bydd hwn yn dod i ben cyn bo hir. Mae hyn yn debyg i syniad yr Aztec o greu a chwalu parhaus yn deillio o ffraeo rhwng pedwar mab y creawdwr. Gwaed aberth oedd yr unig beth gadwai byd yr Aztec rhag chwalu'n \u00f4l i anhrefn. Yn yr India gollyngodd y duw Vishnu lotus o'i fogail, ac ynddi y creawdwr Brahma. O fyfyrdod Brahma y creuwyd y byd cyntaf cyn i'r byd hwnnw ymdoddi yn ei \u00f4l i anhrefn ac i fyd arall godi yn ei le. Erbyn hyn rydym yn y pedwerydd byd. Er nad ydy'r traddodiad Groegaidd \/ Rhufeinig yn son am ddinistr y byd ar ddiwedd pob cylch, fe soniant am 5 oes, a phob oes yn gysylltiedig \u00e2 phobol wahanol. Efallai bod cysylltiad yma \u00e2'r traddodiad Celtaidd a welwn ar ei fwyaf cyflawn yn stori 5 goresgyniad Iwerddon gan bump tylwyth chwedlonol cyn dyfodiad y Gwyddelod eu hunain. Prin a gwasgaredig yw'r wybodaeth am stori'r creu yn \u00f4l y Derwyddon. Fe esgeulusodd y mynachod a gofnododd yr hen chwedlau yn yr Oesoedd Canol wneud hynny am ryw reswm. Ond yn \u00f4l haneswyr Rhufeinig ystyriai'r Derwyddon eu hunain yn gyfrifol am y creu a bod angen aberthu pobl yn flynyddol i gadarnhau ail-enedigaeth (neu ail-greu) yr haul yn rheolaidd. Roeddent hefyd yn credu mai'r modd y deuai'r byd i ben fyddai i'r awyr gwympo ar y ddaear!  Gweler hefyd Daeareg Daearyddiaeth Natur Planed Tirffurfiau Cyfeiriadau Dalrymple, G.B. (1991). The Age of the Earth. California: Stanford University Press. ISBN\u00a00-8047-1569-6. Newman, William L. (2007-07-09). \"Age of the Earth\". Publications Services, USGS. Cyrchwyd 2007-09-20. Dalrymple, G. Brent (2001). \"The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved\". Geological Society, London, Special Publications 190 (1):  205\u201321. Bibcode 2001GSLSP.190..205D. doi:10.1144\/GSL.SP.2001.190.01.14. http:\/\/sp.lyellcollection.org\/cgi\/content\/abstract\/190\/1\/205. Adalwyd 2007-09-20. Stassen, Chris (2005-09-10). \"The Age of the Earth\". TalkOrigins Archive. Cyrchwyd 2008-12-30.","903":"Y Ddaear (hefyd y byd; Groeg: \u0393\u03b1\u1fd6\u03b1 neu Gaia sef \"Mam-ddaear\") yw'r blaned yr ydym ni'n byw arni. Hi yw'r drydedd blaned oddi wrth yr Haul, canolbwynt Cysawd yr Haul. Mae gan y Ddaear un lloeren naturiol: y Lleuad. Mae'r Ddaear yn cylchdroi unwaith o amgylch yr Haul bob blwyddyn (sef 365.2422 niwrnod), ac yn troi o gylch ei hechel ei hun unwaith bob diwrnod serol (23.934 awr), sef yr amser sydd ei angen er mwyn i'r haul ddychwelyd i'r un lle yn yr wybren. Gellir dweud fod y ddaear yn unigryw o blith y planedau gan fod arni fywyd, digonedd o dd\u0175r ac awyr sy'n gyfoethog o nitrogen ac ocsigen; ond er hynny dydi hi ddim yr unig enghraifft o blaned yn y bydysawd a all gynnal bywyd. Credir i fywyd ddechrau arni o leiaf 3.5 biliwn o flynyddoedd cyn y presennol (CP), er bod tystiolaeth o 'fywyd biotig' yng ngorllewin Awstralia'n mynd yn \u00f4l i 4.1 biliwn CP.O astudiaeth radiometrig gallwn ddyddio ffurfiad y Ddaear, sef tua 4.54 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l. O fewn i biliwn blwyddyn cyntaf ei chreu, ymddangosodd bywyd yn ei moroedd. Yr hyn sy'n caniat\u00e1u hyn yw pellter y Ddaear o'r haul, ei nodweddion ffisegol a'i gwneuthuriad daearegol. Ceir pob math o diroedd ar wyneb y ddaear a elwir yn gyfandiroedd, a orchuddir gan goedwigoedd, glaswellt, tir diffaith lle nad oes dim yn tyfu a cheir tir wedi'i orchuddio gan eira a i\u00e2. Gall ei hwyneb fod yn wastad, yn fryniog neu yn fynyddig. Hefyd mae pob math o bethau byw ar y ddaear, yn blanhigion ac anifeiliaid ac organebau byw eraill.  Cronoleg Erbyn 4.54\u00b10.04Gya roedd y Ddaear gysefin wedi cael ei ffurfio. Mae gwyddonwyr wedi gallu adlunio darlun o orffennol y ddaear, drwy ymchwil gwyddonol a chredir fod y mater solar hynaf (sy'n rhoi oed yr haul) yn 4.5672\u00b10.0006biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l. Erbyn 4.54\u00b10.04Gya roedd y Ddaear wedi'i ffurfio.  Esblygiad Prif erthygl: Esblygiad Oddeutu 4 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l, yn dilyn adweithiau cemegol cryf, crewyd moleciwlau a oedd yn medru creu copi ohonynt eu hunain drwy'r broses a elwir yn \"atgynhyrchu\". Hanner biwliwn o flynyddoedd yn ddiweddarach crewyd yr hynafiad sy'n perthyn i bopeth byw. Drwy ddatblygu'r broses o ffotosynthesis, cynaeafwyd golau'r haul gan yr hynafiaid hyn a gynhyrchodd ocsigen moleciwlar (O2) a ymledodd drwy'r atmosffer, a ffurfiodd yn ei dro darian o haen os\u00f4n a amddiffynnodd yr hyn a oedd yn brysur ddatblygu oddi tano: bywyd. O'r hynafiaid un-gell yma, datblygwyd y gallu i gell ffurfio oddi fewn i gell arall, gan greu organebau amlgellog sef ewcaryotau (eukaryotes). Drwy arbenigedd, ffurfiwyd mathau gwahanol a thrwy amsugno ymbelydredd electromagnetig uwchfioled, lledodd y bywyd newydd hwn ar draws ac ar hyd wyneb y Ddaear. Mae'r ffosil cyntaf (neu hynaf) a ganfuwyd hyd yma (2015) oddeutu 3.7 biliwn o flynyddoedd oed, mewn tywodfaen yng Ngorllewin yr Ynys Las. Cyfansoddiad ac adeiledd Prif erthygl: Gwyddorau daear Mae'r Ddaear yn blaned ddaearol, sy'n golygu fod ganddo gorff creigiog, yn hytrach na chawr ia fel Iau. Dyma yw'r blaned fwyaf allan o'r pedwar planed ddaearol sydd yng nghysawd yr haul. Mae gan y Ddaear y dwysedd fwyaf, disgyrchedd fwyaf, y grym magnetig cryfaf, cylchdroed cyflymaf a hefyd y blaned efo tectonig fwyaf gweithgar.  Si\u00e2p Mae gan y Ddaear si\u00e2p sff\u00ear oblad. Mae hyn yn golygu ei bod yn chwyddo yn y canol ar y cyhydedd.  Tectoneg platiau Prif erthygl: Tectoneg platiau Tectoneg platiau, neu symudiadau'r platiau, yw'r theori ddaearegol sy'n esbonio symudiadau mawr o fewn cramen y Ddaear.  Adeiledd mewnol Prif erthygl: Daeareg Mae'r tu mewn i'r ddaear wedi ei wneud o haenau gwahanol sydd efo priodweddau ffisegol a cemegol gwahanol:  Cramen y Ddaear Mantell Craidd y Ddaear Gwres Cr\u00ebir gwres mewnol y ddaear gan ddadelfeniad isotopau ymbelydrol.  Arwyneb y Ddaear Mae 70.8% o'r ddaear wedi'i gorchuddio efo dwr. Mae'r gweddill uwchben y m\u00f4r yn cynnwys mynyddoedd, platiau a gwastatiroedd.  Atmosffer Prif erthygl: atmosffer y ddaear Mantell o nwyon amddiffynnol o amgylch y Ddaear yw atmosffer y ddaear (hefyd \"atmosffer\") sy'n ein hynysu oddi wrth newidiadau tymheredd eithafol a fyddai'n digwydd hebddo. Mae tynfa disgyrchiant yn cynyddu'r dwysedd yn nes at arwynebedd y ddaear fel bod 80% o'r m\u00e0s atmosfferig yn y 15\u00a0km isaf.  Hydrosffer Cynnwys d\u0175r y Ddaear yw'r hydrosffer. Mae 97.5 o dwr y ddaear yn cynnwys halen. Mae'r moroedd yn amsugno Carbon Deuocsid o'r atmosffer.  Hinsawdd Prif erthygl: Hinsawdd Hinsawdd yw cyflwr y tywydd mewn ardal dros gyfnod o amser. Cyflwr tymor hir o dywydd rhagweladwy yw hinsawdd. Mae hinsawdd y ddaear yn amrywio o le i le ac yn cael ei heffeithio gan nodweddion ffisegol y ddaear megis mynyddoedd, afonydd, lledred, diffeithdiroedd a diwasgeddau.  Orbit a chylchdro Mae'r Ddaear yn cymryd 24 awr i gylchdroi unwaith. Gelwir hyn yn ddiwrnod. Mae'r ddaear yn cymryd tua 365 diwrnod i fynd o amgylch yr haul. Gelwir hyn yn flwyddyn. Ar gyfartaledd mae'r Ddaear tua 150 miliwn milltir o'r haul, ac yn symud ar fuanedd o 108,000 m. y. a. Mae'r Lleuad yn cylchdroi'r Ddaear bob 27.3 diwrnod. Mae atyniad disgyrchol y lleuad yn creu Llanw morol.  Ll\u00ean gwerin Y Creu Mae gan pob diwylliant ei stori am y creu \u2013 ceir dwy yn Genesis hyd yn oed. Serch hynny, er yr amrywiaeth rhyfeddol ym manylion y straeon hyn cawn sawl thema gyffredin. Yn \u00f4l y mwyafrif ohonynt doedd dim ond anhrefn yma ar y cychwyn ar ffurf m\u00f4r diderfyn neu anialwch di-ffurf mewn tywyllwch llwyr. Cred eraill mai o freuddwyd y daeth popeth. Ond i gael trefn ar yr anhrefn cychwynnol yma, a chreu bodolaeth o anfodolaeth, roedd angen gweithred ac fe ddigwyddodd hynny un ai drwy ddamwain neu drwy fwriad rhyw greawdwr neu'i gilydd. I'r Sgandinafiaid damwain oedd y cyfan, a'r byd wedi cychwyn drwy hap pan ddaeth t\u00e2n a rhew at ei gilydd yng ngheubwll anhrefn, a elwir Ginnungagap. Ond y gred fwyaf cyffredin yw mai rhyw greawdwr fu ar waith, e.e. yn \u00f4l y Tiv yng ngogledd Nigeria, saer coed oedd y creawdwr, oedd wedi cerfio popeth yn \u00f4l ei ddelwedd ef o berffeithrwydd a rhoi bywyd iddynt. Prif themau stori'r creu drwy'r byd:  Ai breuddwyd yw'r cyfan? I frodorion Awstralia cychwynnodd popeth yn amser y freuddwyd (dream time) ac mae'r ffin rhwng y freuddwyd fawr honno a'n realaeth ni yn dal yn un denau iawn ar y gorau, yn \u00f4l y brodorion. Rhaid cynnal y defodau priodol, cadw at reolau tab\u0175 a pharchu ysbrydion pawb a phopeth os am i bethau aros yn eu priod le. Efallai bod perthynas \u00e2 hyn yn y syniad Hindwaidd mai myfyrdod y duw Brahma wedi troi'n realaeth yw ein bodolaeth ni ac mai drwy fyfyrdod y cawn ninnau'r allwedd i ystyr y bodolaeth hwnnw.  Anhrefn dyfrllyd a dreigiau Dyma'r stori fwyaf gyffredin ac eang ei dosbarthiad drwy'r byd am yr hyn oedd yma gyntaf, sef anhrefn dyfrllyd neu f\u00f4r di-ffurf ac, yn aml iawn, efo angenfilod dinistriol yn byw ynddo. Rhaid oedd lladd yr angenfilod hyn cyn i'n byd ni fedru dod i fodolaeth. Ym mytholeg y Sumeriaid, 3,500 CC, ceir hanes Nammu (duwies y dyfroedd) roddodd enedigaeth i'r awyr a'r ddaear. Yn un rhan o'r stori mae'r arwr-dduw Ninwta yn lladd y sarff-ellyll Kur ac yn defnyddio'r corff fel morglawdd i wahanu'r tir oddi ar y m\u00f4r. Hon yw'r fersiwn gynharaf o deulu cyfan o fythau Indo-Ewropeaidd am rai'n brwydro yn erbyn draig, e.e. Hercules a'r Hydra; Perseus a Medusa; Sant Si\u00f4r a'r ddraig; Beowulf a Grendel; Krishna a Kaliya a cheir sawl stori leol drwy'r byd Celtaidd am arwr yn lladd anghenfil y llyn i achub y ferch oedd am gael ei haberthu iddo. Ceir straeon tebyg yn Tsieina am y dduwies-greawdwr Nu Wa yn brwydro yn erbyn draig yr Afon Felen, tra yn yr Aifft bu raid trechu sarff y dyfroedd a'i halltudio i'r is-fyd cyn y daethai'r byd i drefn. Mae brwydro yn erbyn sarff neu grocodeil enfawr yn thema gyffredin yn y straeon creu o Indonesia tra yn Awstralia ceir stori o amser y freuddwyd am y frwydr rhwng y dduwies-greawdwr ar ffurf sarff yr enfys a'i mab. Yn ystod y frwydr honno y daeth tir, mynyddoedd ac afonydd i fodolaeth. Ym mhennod gyntaf Genesis sonir am \u201cysbryd Duw yn ymsymud ar wyneb y dyfroedd\u201d, ac \u201cYna dywedodd Duw 'casgler ynghyd y dyfroedd dan y nefoedd i un lle, ac ymddangosed tir sych'\u201d. Ni sonir am ddraig yma, ond yn Eseia 27, 1 dywedir: \u201cYn y dydd hwnnw bydd yr Arglwydd a'i gleddyf\u2026 yn cosbi Lefiathan y sarff\u2026  ac yn lladd y ddraig sydd yn y m\u00f4r\u201d, ac yn y Salmau 74, 13-14: \u201cTi a'th nerth rannodd y m\u00f4r, torraist bennau'r dreigiau yn y dyfroedd. Ti a ddrylliodd bennau Lefiathan\u2026\u201d.  Codi o'r dyfroedd Yn rhai fersiynau o'r creu o anhrefn dyfrllyd ceir bod tir sych wedi ei godi o waelod y m\u00f4r, un ai gan greawdwr-bysgotwr oedd wedi ei fachu a'i godi o'r dyfnder (Polynesia); crwban m\u00f4r yn gwthio tywod i fyny (Hawai, de-ddwyrain Asia ac India) neu aderyn neu greadur arall yn plymio a chodi llaid (canol Asia, Siberia a Gogledd America).  Creadigaeth sych Daw'r mwyafrif o'r straeon hyn o dde-ddwyrain Asia a'r rhannau sych o Affrica ac Awstraila, e.e. yn Gini Newydd sonir am fyd sych a chreigiog a phobl yn ymddangos o dwll yn y ddaear. Yn \u00f4l dehongliad rhai, ceir fersiwn arall o'r creu sych yn Genesis 2, 4-7. Yma, fel rhagymadrodd i hanes creu Adda o lwch y tir ac Efa o'i asen, dywedir: \u201cYn y dydd y gwnaeth yr Arglwydd Dduw ddaear a nefoedd, nid oedd un o blanhigion y maes wedi dod i'r tir\u2026\u201d. Ni cheir son o gwbwl am y m\u00f4r yn y fersiwn hon a daw d\u0175r i fodolaeth fel \u201ctarth yn esgyn o'r ddaear ac yn dyfrhau holl wyneb y tir\u201d.  \u0174y cosmig I'r Dogon yng ngorllewin Affrica, y creawdwr Amma dorrodd blisgyn yr \u0175y dwyfol oedd yma ar y cychwyn, gan ollwng yn rhydd y ddau dduw sy'n cynrychioli trefn ac anhrefn. Yn Tsieina datblygodd y cawr dwyfol Pan Gu oddi mewn i \u0175y cosmig a nofiai yn anhrefn. Pan ddeffrodd y cawr torrodd y plisgyn yn ddau ddarn a elwir yn Yin (tywyllwch) a Yang (goleuni). Cyferbynia Yin a Yang hefyd i fennyw a gwryw, oerni a gwres, meddal a chaled, da a drwg ayyb. Safodd Pan Gu, fel y gwnaeth Atlas, am oes gyfan yn cadw'r dau ddarn (y ddaear a'r awyr) ar wah\u00e2n a phan fu farw daeth yr haul o'i lygad dde, y lleuad o'i lygad chwith, y gwynt o'i anadl, gl\u00e2w a gwlith o'i chwys a mynyddoedd, afonydd, ffyrdd, coed, metalau a phobeth arall o wahanol rannau o'i gorff.  Lladd anhrefn drwy ddamwain O Tsieina daw hanes dau o Ymerawdrwyr y Moroedd yn cyfarfod ag Ymerawdwr Anhrefn. Sylwodd y ddau nad oedd gan Ymerawdwr Anhrefn y 7 twll corfforol arferol, fel yr oedd ganddynt hwy, i weld, clywed, anadlu ayyb. Dyma fynd ati felly, fel ffafr iddo, i dorri'r cyfryw dyllau efo ebillion a drilau, un twll y dydd. Ond roedd yr holl dyllu'n ormod ac ar ddiwedd y seithfed dydd bu farw Ymerawdwr Anhrefn druan. Ac o'r eiliad honno fe ddaeth ein byd trefnus ni i fodolaeth.  Cylch di-derfyn? Yn y frwydr ddi-derfyn rhwng trefn ac anhrefn disgrifia rhai mythau sut mae'r byd yn cael ei greu a'i ddinistrio'n gyson. I'r Hopi yn Arizina bu sawl byd, ond dinistriwyd y cynta gan d\u00e2n, yr ail gan rew a'r trydydd gan ddilyw. Rydym yn awr yn y pedwerydd byd a bydd hwn yn dod i ben cyn bo hir. Mae hyn yn debyg i syniad yr Aztec o greu a chwalu parhaus yn deillio o ffraeo rhwng pedwar mab y creawdwr. Gwaed aberth oedd yr unig beth gadwai byd yr Aztec rhag chwalu'n \u00f4l i anhrefn. Yn yr India gollyngodd y duw Vishnu lotus o'i fogail, ac ynddi y creawdwr Brahma. O fyfyrdod Brahma y creuwyd y byd cyntaf cyn i'r byd hwnnw ymdoddi yn ei \u00f4l i anhrefn ac i fyd arall godi yn ei le. Erbyn hyn rydym yn y pedwerydd byd. Er nad ydy'r traddodiad Groegaidd \/ Rhufeinig yn son am ddinistr y byd ar ddiwedd pob cylch, fe soniant am 5 oes, a phob oes yn gysylltiedig \u00e2 phobol wahanol. Efallai bod cysylltiad yma \u00e2'r traddodiad Celtaidd a welwn ar ei fwyaf cyflawn yn stori 5 goresgyniad Iwerddon gan bump tylwyth chwedlonol cyn dyfodiad y Gwyddelod eu hunain. Prin a gwasgaredig yw'r wybodaeth am stori'r creu yn \u00f4l y Derwyddon. Fe esgeulusodd y mynachod a gofnododd yr hen chwedlau yn yr Oesoedd Canol wneud hynny am ryw reswm. Ond yn \u00f4l haneswyr Rhufeinig ystyriai'r Derwyddon eu hunain yn gyfrifol am y creu a bod angen aberthu pobl yn flynyddol i gadarnhau ail-enedigaeth (neu ail-greu) yr haul yn rheolaidd. Roeddent hefyd yn credu mai'r modd y deuai'r byd i ben fyddai i'r awyr gwympo ar y ddaear!  Gweler hefyd Daeareg Daearyddiaeth Natur Planed Tirffurfiau Cyfeiriadau Dalrymple, G.B. (1991). The Age of the Earth. California: Stanford University Press. ISBN\u00a00-8047-1569-6. Newman, William L. (2007-07-09). \"Age of the Earth\". Publications Services, USGS. Cyrchwyd 2007-09-20. Dalrymple, G. Brent (2001). \"The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved\". Geological Society, London, Special Publications 190 (1):  205\u201321. Bibcode 2001GSLSP.190..205D. doi:10.1144\/GSL.SP.2001.190.01.14. http:\/\/sp.lyellcollection.org\/cgi\/content\/abstract\/190\/1\/205. Adalwyd 2007-09-20. Stassen, Chris (2005-09-10). \"The Age of the Earth\". TalkOrigins Archive. Cyrchwyd 2008-12-30.","904":"Y Ddaear (hefyd y byd; Groeg: \u0393\u03b1\u1fd6\u03b1 neu Gaia sef \"Mam-ddaear\") yw'r blaned yr ydym ni'n byw arni. Hi yw'r drydedd blaned oddi wrth yr Haul, canolbwynt Cysawd yr Haul. Mae gan y Ddaear un lloeren naturiol: y Lleuad. Mae'r Ddaear yn cylchdroi unwaith o amgylch yr Haul bob blwyddyn (sef 365.2422 niwrnod), ac yn troi o gylch ei hechel ei hun unwaith bob diwrnod serol (23.934 awr), sef yr amser sydd ei angen er mwyn i'r haul ddychwelyd i'r un lle yn yr wybren. Gellir dweud fod y ddaear yn unigryw o blith y planedau gan fod arni fywyd, digonedd o dd\u0175r ac awyr sy'n gyfoethog o nitrogen ac ocsigen; ond er hynny dydi hi ddim yr unig enghraifft o blaned yn y bydysawd a all gynnal bywyd. Credir i fywyd ddechrau arni o leiaf 3.5 biliwn o flynyddoedd cyn y presennol (CP), er bod tystiolaeth o 'fywyd biotig' yng ngorllewin Awstralia'n mynd yn \u00f4l i 4.1 biliwn CP.O astudiaeth radiometrig gallwn ddyddio ffurfiad y Ddaear, sef tua 4.54 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l. O fewn i biliwn blwyddyn cyntaf ei chreu, ymddangosodd bywyd yn ei moroedd. Yr hyn sy'n caniat\u00e1u hyn yw pellter y Ddaear o'r haul, ei nodweddion ffisegol a'i gwneuthuriad daearegol. Ceir pob math o diroedd ar wyneb y ddaear a elwir yn gyfandiroedd, a orchuddir gan goedwigoedd, glaswellt, tir diffaith lle nad oes dim yn tyfu a cheir tir wedi'i orchuddio gan eira a i\u00e2. Gall ei hwyneb fod yn wastad, yn fryniog neu yn fynyddig. Hefyd mae pob math o bethau byw ar y ddaear, yn blanhigion ac anifeiliaid ac organebau byw eraill.  Cronoleg Erbyn 4.54\u00b10.04Gya roedd y Ddaear gysefin wedi cael ei ffurfio. Mae gwyddonwyr wedi gallu adlunio darlun o orffennol y ddaear, drwy ymchwil gwyddonol a chredir fod y mater solar hynaf (sy'n rhoi oed yr haul) yn 4.5672\u00b10.0006biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l. Erbyn 4.54\u00b10.04Gya roedd y Ddaear wedi'i ffurfio.  Esblygiad Prif erthygl: Esblygiad Oddeutu 4 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l, yn dilyn adweithiau cemegol cryf, crewyd moleciwlau a oedd yn medru creu copi ohonynt eu hunain drwy'r broses a elwir yn \"atgynhyrchu\". Hanner biwliwn o flynyddoedd yn ddiweddarach crewyd yr hynafiad sy'n perthyn i bopeth byw. Drwy ddatblygu'r broses o ffotosynthesis, cynaeafwyd golau'r haul gan yr hynafiaid hyn a gynhyrchodd ocsigen moleciwlar (O2) a ymledodd drwy'r atmosffer, a ffurfiodd yn ei dro darian o haen os\u00f4n a amddiffynnodd yr hyn a oedd yn brysur ddatblygu oddi tano: bywyd. O'r hynafiaid un-gell yma, datblygwyd y gallu i gell ffurfio oddi fewn i gell arall, gan greu organebau amlgellog sef ewcaryotau (eukaryotes). Drwy arbenigedd, ffurfiwyd mathau gwahanol a thrwy amsugno ymbelydredd electromagnetig uwchfioled, lledodd y bywyd newydd hwn ar draws ac ar hyd wyneb y Ddaear. Mae'r ffosil cyntaf (neu hynaf) a ganfuwyd hyd yma (2015) oddeutu 3.7 biliwn o flynyddoedd oed, mewn tywodfaen yng Ngorllewin yr Ynys Las. Cyfansoddiad ac adeiledd Prif erthygl: Gwyddorau daear Mae'r Ddaear yn blaned ddaearol, sy'n golygu fod ganddo gorff creigiog, yn hytrach na chawr ia fel Iau. Dyma yw'r blaned fwyaf allan o'r pedwar planed ddaearol sydd yng nghysawd yr haul. Mae gan y Ddaear y dwysedd fwyaf, disgyrchedd fwyaf, y grym magnetig cryfaf, cylchdroed cyflymaf a hefyd y blaned efo tectonig fwyaf gweithgar.  Si\u00e2p Mae gan y Ddaear si\u00e2p sff\u00ear oblad. Mae hyn yn golygu ei bod yn chwyddo yn y canol ar y cyhydedd.  Tectoneg platiau Prif erthygl: Tectoneg platiau Tectoneg platiau, neu symudiadau'r platiau, yw'r theori ddaearegol sy'n esbonio symudiadau mawr o fewn cramen y Ddaear.  Adeiledd mewnol Prif erthygl: Daeareg Mae'r tu mewn i'r ddaear wedi ei wneud o haenau gwahanol sydd efo priodweddau ffisegol a cemegol gwahanol:  Cramen y Ddaear Mantell Craidd y Ddaear Gwres Cr\u00ebir gwres mewnol y ddaear gan ddadelfeniad isotopau ymbelydrol.  Arwyneb y Ddaear Mae 70.8% o'r ddaear wedi'i gorchuddio efo dwr. Mae'r gweddill uwchben y m\u00f4r yn cynnwys mynyddoedd, platiau a gwastatiroedd.  Atmosffer Prif erthygl: atmosffer y ddaear Mantell o nwyon amddiffynnol o amgylch y Ddaear yw atmosffer y ddaear (hefyd \"atmosffer\") sy'n ein hynysu oddi wrth newidiadau tymheredd eithafol a fyddai'n digwydd hebddo. Mae tynfa disgyrchiant yn cynyddu'r dwysedd yn nes at arwynebedd y ddaear fel bod 80% o'r m\u00e0s atmosfferig yn y 15\u00a0km isaf.  Hydrosffer Cynnwys d\u0175r y Ddaear yw'r hydrosffer. Mae 97.5 o dwr y ddaear yn cynnwys halen. Mae'r moroedd yn amsugno Carbon Deuocsid o'r atmosffer.  Hinsawdd Prif erthygl: Hinsawdd Hinsawdd yw cyflwr y tywydd mewn ardal dros gyfnod o amser. Cyflwr tymor hir o dywydd rhagweladwy yw hinsawdd. Mae hinsawdd y ddaear yn amrywio o le i le ac yn cael ei heffeithio gan nodweddion ffisegol y ddaear megis mynyddoedd, afonydd, lledred, diffeithdiroedd a diwasgeddau.  Orbit a chylchdro Mae'r Ddaear yn cymryd 24 awr i gylchdroi unwaith. Gelwir hyn yn ddiwrnod. Mae'r ddaear yn cymryd tua 365 diwrnod i fynd o amgylch yr haul. Gelwir hyn yn flwyddyn. Ar gyfartaledd mae'r Ddaear tua 150 miliwn milltir o'r haul, ac yn symud ar fuanedd o 108,000 m. y. a. Mae'r Lleuad yn cylchdroi'r Ddaear bob 27.3 diwrnod. Mae atyniad disgyrchol y lleuad yn creu Llanw morol.  Ll\u00ean gwerin Y Creu Mae gan pob diwylliant ei stori am y creu \u2013 ceir dwy yn Genesis hyd yn oed. Serch hynny, er yr amrywiaeth rhyfeddol ym manylion y straeon hyn cawn sawl thema gyffredin. Yn \u00f4l y mwyafrif ohonynt doedd dim ond anhrefn yma ar y cychwyn ar ffurf m\u00f4r diderfyn neu anialwch di-ffurf mewn tywyllwch llwyr. Cred eraill mai o freuddwyd y daeth popeth. Ond i gael trefn ar yr anhrefn cychwynnol yma, a chreu bodolaeth o anfodolaeth, roedd angen gweithred ac fe ddigwyddodd hynny un ai drwy ddamwain neu drwy fwriad rhyw greawdwr neu'i gilydd. I'r Sgandinafiaid damwain oedd y cyfan, a'r byd wedi cychwyn drwy hap pan ddaeth t\u00e2n a rhew at ei gilydd yng ngheubwll anhrefn, a elwir Ginnungagap. Ond y gred fwyaf cyffredin yw mai rhyw greawdwr fu ar waith, e.e. yn \u00f4l y Tiv yng ngogledd Nigeria, saer coed oedd y creawdwr, oedd wedi cerfio popeth yn \u00f4l ei ddelwedd ef o berffeithrwydd a rhoi bywyd iddynt. Prif themau stori'r creu drwy'r byd:  Ai breuddwyd yw'r cyfan? I frodorion Awstralia cychwynnodd popeth yn amser y freuddwyd (dream time) ac mae'r ffin rhwng y freuddwyd fawr honno a'n realaeth ni yn dal yn un denau iawn ar y gorau, yn \u00f4l y brodorion. Rhaid cynnal y defodau priodol, cadw at reolau tab\u0175 a pharchu ysbrydion pawb a phopeth os am i bethau aros yn eu priod le. Efallai bod perthynas \u00e2 hyn yn y syniad Hindwaidd mai myfyrdod y duw Brahma wedi troi'n realaeth yw ein bodolaeth ni ac mai drwy fyfyrdod y cawn ninnau'r allwedd i ystyr y bodolaeth hwnnw.  Anhrefn dyfrllyd a dreigiau Dyma'r stori fwyaf gyffredin ac eang ei dosbarthiad drwy'r byd am yr hyn oedd yma gyntaf, sef anhrefn dyfrllyd neu f\u00f4r di-ffurf ac, yn aml iawn, efo angenfilod dinistriol yn byw ynddo. Rhaid oedd lladd yr angenfilod hyn cyn i'n byd ni fedru dod i fodolaeth. Ym mytholeg y Sumeriaid, 3,500 CC, ceir hanes Nammu (duwies y dyfroedd) roddodd enedigaeth i'r awyr a'r ddaear. Yn un rhan o'r stori mae'r arwr-dduw Ninwta yn lladd y sarff-ellyll Kur ac yn defnyddio'r corff fel morglawdd i wahanu'r tir oddi ar y m\u00f4r. Hon yw'r fersiwn gynharaf o deulu cyfan o fythau Indo-Ewropeaidd am rai'n brwydro yn erbyn draig, e.e. Hercules a'r Hydra; Perseus a Medusa; Sant Si\u00f4r a'r ddraig; Beowulf a Grendel; Krishna a Kaliya a cheir sawl stori leol drwy'r byd Celtaidd am arwr yn lladd anghenfil y llyn i achub y ferch oedd am gael ei haberthu iddo. Ceir straeon tebyg yn Tsieina am y dduwies-greawdwr Nu Wa yn brwydro yn erbyn draig yr Afon Felen, tra yn yr Aifft bu raid trechu sarff y dyfroedd a'i halltudio i'r is-fyd cyn y daethai'r byd i drefn. Mae brwydro yn erbyn sarff neu grocodeil enfawr yn thema gyffredin yn y straeon creu o Indonesia tra yn Awstralia ceir stori o amser y freuddwyd am y frwydr rhwng y dduwies-greawdwr ar ffurf sarff yr enfys a'i mab. Yn ystod y frwydr honno y daeth tir, mynyddoedd ac afonydd i fodolaeth. Ym mhennod gyntaf Genesis sonir am \u201cysbryd Duw yn ymsymud ar wyneb y dyfroedd\u201d, ac \u201cYna dywedodd Duw 'casgler ynghyd y dyfroedd dan y nefoedd i un lle, ac ymddangosed tir sych'\u201d. Ni sonir am ddraig yma, ond yn Eseia 27, 1 dywedir: \u201cYn y dydd hwnnw bydd yr Arglwydd a'i gleddyf\u2026 yn cosbi Lefiathan y sarff\u2026  ac yn lladd y ddraig sydd yn y m\u00f4r\u201d, ac yn y Salmau 74, 13-14: \u201cTi a'th nerth rannodd y m\u00f4r, torraist bennau'r dreigiau yn y dyfroedd. Ti a ddrylliodd bennau Lefiathan\u2026\u201d.  Codi o'r dyfroedd Yn rhai fersiynau o'r creu o anhrefn dyfrllyd ceir bod tir sych wedi ei godi o waelod y m\u00f4r, un ai gan greawdwr-bysgotwr oedd wedi ei fachu a'i godi o'r dyfnder (Polynesia); crwban m\u00f4r yn gwthio tywod i fyny (Hawai, de-ddwyrain Asia ac India) neu aderyn neu greadur arall yn plymio a chodi llaid (canol Asia, Siberia a Gogledd America).  Creadigaeth sych Daw'r mwyafrif o'r straeon hyn o dde-ddwyrain Asia a'r rhannau sych o Affrica ac Awstraila, e.e. yn Gini Newydd sonir am fyd sych a chreigiog a phobl yn ymddangos o dwll yn y ddaear. Yn \u00f4l dehongliad rhai, ceir fersiwn arall o'r creu sych yn Genesis 2, 4-7. Yma, fel rhagymadrodd i hanes creu Adda o lwch y tir ac Efa o'i asen, dywedir: \u201cYn y dydd y gwnaeth yr Arglwydd Dduw ddaear a nefoedd, nid oedd un o blanhigion y maes wedi dod i'r tir\u2026\u201d. Ni cheir son o gwbwl am y m\u00f4r yn y fersiwn hon a daw d\u0175r i fodolaeth fel \u201ctarth yn esgyn o'r ddaear ac yn dyfrhau holl wyneb y tir\u201d.  \u0174y cosmig I'r Dogon yng ngorllewin Affrica, y creawdwr Amma dorrodd blisgyn yr \u0175y dwyfol oedd yma ar y cychwyn, gan ollwng yn rhydd y ddau dduw sy'n cynrychioli trefn ac anhrefn. Yn Tsieina datblygodd y cawr dwyfol Pan Gu oddi mewn i \u0175y cosmig a nofiai yn anhrefn. Pan ddeffrodd y cawr torrodd y plisgyn yn ddau ddarn a elwir yn Yin (tywyllwch) a Yang (goleuni). Cyferbynia Yin a Yang hefyd i fennyw a gwryw, oerni a gwres, meddal a chaled, da a drwg ayyb. Safodd Pan Gu, fel y gwnaeth Atlas, am oes gyfan yn cadw'r dau ddarn (y ddaear a'r awyr) ar wah\u00e2n a phan fu farw daeth yr haul o'i lygad dde, y lleuad o'i lygad chwith, y gwynt o'i anadl, gl\u00e2w a gwlith o'i chwys a mynyddoedd, afonydd, ffyrdd, coed, metalau a phobeth arall o wahanol rannau o'i gorff.  Lladd anhrefn drwy ddamwain O Tsieina daw hanes dau o Ymerawdrwyr y Moroedd yn cyfarfod ag Ymerawdwr Anhrefn. Sylwodd y ddau nad oedd gan Ymerawdwr Anhrefn y 7 twll corfforol arferol, fel yr oedd ganddynt hwy, i weld, clywed, anadlu ayyb. Dyma fynd ati felly, fel ffafr iddo, i dorri'r cyfryw dyllau efo ebillion a drilau, un twll y dydd. Ond roedd yr holl dyllu'n ormod ac ar ddiwedd y seithfed dydd bu farw Ymerawdwr Anhrefn druan. Ac o'r eiliad honno fe ddaeth ein byd trefnus ni i fodolaeth.  Cylch di-derfyn? Yn y frwydr ddi-derfyn rhwng trefn ac anhrefn disgrifia rhai mythau sut mae'r byd yn cael ei greu a'i ddinistrio'n gyson. I'r Hopi yn Arizina bu sawl byd, ond dinistriwyd y cynta gan d\u00e2n, yr ail gan rew a'r trydydd gan ddilyw. Rydym yn awr yn y pedwerydd byd a bydd hwn yn dod i ben cyn bo hir. Mae hyn yn debyg i syniad yr Aztec o greu a chwalu parhaus yn deillio o ffraeo rhwng pedwar mab y creawdwr. Gwaed aberth oedd yr unig beth gadwai byd yr Aztec rhag chwalu'n \u00f4l i anhrefn. Yn yr India gollyngodd y duw Vishnu lotus o'i fogail, ac ynddi y creawdwr Brahma. O fyfyrdod Brahma y creuwyd y byd cyntaf cyn i'r byd hwnnw ymdoddi yn ei \u00f4l i anhrefn ac i fyd arall godi yn ei le. Erbyn hyn rydym yn y pedwerydd byd. Er nad ydy'r traddodiad Groegaidd \/ Rhufeinig yn son am ddinistr y byd ar ddiwedd pob cylch, fe soniant am 5 oes, a phob oes yn gysylltiedig \u00e2 phobol wahanol. Efallai bod cysylltiad yma \u00e2'r traddodiad Celtaidd a welwn ar ei fwyaf cyflawn yn stori 5 goresgyniad Iwerddon gan bump tylwyth chwedlonol cyn dyfodiad y Gwyddelod eu hunain. Prin a gwasgaredig yw'r wybodaeth am stori'r creu yn \u00f4l y Derwyddon. Fe esgeulusodd y mynachod a gofnododd yr hen chwedlau yn yr Oesoedd Canol wneud hynny am ryw reswm. Ond yn \u00f4l haneswyr Rhufeinig ystyriai'r Derwyddon eu hunain yn gyfrifol am y creu a bod angen aberthu pobl yn flynyddol i gadarnhau ail-enedigaeth (neu ail-greu) yr haul yn rheolaidd. Roeddent hefyd yn credu mai'r modd y deuai'r byd i ben fyddai i'r awyr gwympo ar y ddaear!  Gweler hefyd Daeareg Daearyddiaeth Natur Planed Tirffurfiau Cyfeiriadau Dalrymple, G.B. (1991). The Age of the Earth. California: Stanford University Press. ISBN\u00a00-8047-1569-6. Newman, William L. (2007-07-09). \"Age of the Earth\". Publications Services, USGS. Cyrchwyd 2007-09-20. Dalrymple, G. Brent (2001). \"The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved\". Geological Society, London, Special Publications 190 (1):  205\u201321. Bibcode 2001GSLSP.190..205D. doi:10.1144\/GSL.SP.2001.190.01.14. http:\/\/sp.lyellcollection.org\/cgi\/content\/abstract\/190\/1\/205. Adalwyd 2007-09-20. Stassen, Chris (2005-09-10). \"The Age of the Earth\". TalkOrigins Archive. Cyrchwyd 2008-12-30.","905":"Ynysfor mwyaf y byd yw Gweriniaeth Indonesia neu Indonesia. Mae'r wlad hon yn gorwedd rhwng cyfandiroedd Asia ac Awstralia yn ogystal \u00e2 rhwng Cefnfor India a'r Cefnfor Tawel. Y gwledydd cyfagos yw Maleisia (ceir ffin rhyngddynt ar ynys Borneo, Kalimantan yw enw'r rhan sy'n perthyn i Indonesia), Papua Gini Newydd (ceir ffin rhyngddynt ar ynys Gini Newydd, sef ynys Irian yn Bahasa Indonesia) a Dwyrain Timor (ceir ffin rhyngddynt ar ynys Timor).  Ynysoedd Mae gan Indonesia 18,108 o ynysoedd, gyda phobl yn byw ar tua 6,000 ohonynt. Mae'r ynysoedd sy'n perthyn yn gyfangwbl i Indonesia yn cynnwys:  Jawa Sumatera Sulawesi Bali Lombok Ynysoedd Maluku Sumbawa Sumba FloresMae'r brifddinas, Jakarta, ar ynys Jawa. Jakarta yw'r ddinas fwyaf, yn cael ei dilyn gan Surabaya, Bandung, Medan, a Semarang.  Taleithiau Rhennir Indonesia yn 33 o daleithiau:  Hanes Morwyr o Portiwgal oedd yr Ewropeaid cyntaf i gyrraedd ynysoedd Indonesia yn 1512. Dilynwyd hwy gan fasnachwyr o'r Iseldiroedd a Phrydain. Yn 1602 sefydlwyd Cwmni India'r Dwyrain yr Iseldiroedd (VOC), a'r cwmni yma oedd y pwer mawr yn yr ynysoedd hyd  1800, pan ddaethant yn rhan o ymerodraeth yr Iseldiroedd dan y llywodraeth. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd meddiannwyd yr ynysoedd gan Japan. Ar ddiwedd y rhyfel yn Awst 1945, cyhoeddodd y cenedlaetholwyr Indonesaidd, dan arweiniad Sukarno, wladwriaeth annibynnol. Ceisiodd yr Iseldiroedd ad-ennill grym, ond wedi cryn dipyn o ymladd gorfodwyd hwy i gydnabod annibyniaeth Indonesia yn Rhagfyr 1949. Bu Sukarno yn arlywydd hyd 1968. Gwanychwyd ei safle yn ddirfawr gan ddigwyddiadau 30 Medi 1965, pan laddwyd chwech cadfridog yn yr hyn a hawlid oedd yn ymgais gan Blaid Gomiwnyddol Indonesia (PKI) i gipio grym. Ymatebodd y fyddin, dan arweiniad y cadfridog Suharto, trwy ladd miloedd lawer o gomiwnyddion ac eraill y dywedid eu bod mewn cydymdeimlad \u00e2 hwy. Credir i rhwng 500,000 a miliwn o bobl gael eu lladd. Daeth Suharto yn arlywydd yn ffurfiol ym mis Mawrth 1968. Yn ystod cyfnod Suharto bu t\u0175f economaidd sylweddol, ond effeithiwyd ar yr economi yn ddifrifol gan broblemau economaidd Asia yn 1997 a 1998. Cynyddodd protestiadau yn erbyn Suharto, ac fe'i gorfodwyd i ymddiswyddo ar 21 Mai 1998. Yn 1999 pleidleisiodd Dwyrain Timor i adael Indonesia a dod yn wladwriaeth annibynnol. Yn dilyn ymddiswyddiad Suharto, sefydlwyd trefn fwy democrataidd, a chynhaliwyd yr etholiad uniongyrchol cyntaf i ddewis Arlywydd yn 2004.  Arlywyddion Indonesia 1945\u20131967: Sukarno (1901\u20131970) 1967\u20131998: Suharto (1921\u20132008) 1998\u20131999: Bacharuddin Jusuf Habibie (1936) 1999\u20132001: Abdurrahman Wahid (1940) 2001\u20132004: Megawati Sukarnoputri (1947) 2004\u2013heddiw: Susilo Bambang Yudhoyono (1949) Ecoleg Oherwydd maint a hinsawdd drofannol Indonesia, yma y ceir y lefel ail-fwyaf o fioamrywiaeth yn y byd; dim ond Brasil sydd a lefel uwch. Ar yr ynysoedd gorllewinol, ceir anifeiliad tebyg i'r rhai ar gyfandir Asia. Mae nifer o'r rhywogaethau o famaliaid mawr megis Teigr Sumatra, Rheinoseros Java, yr Orangutan, yr Eliffant ac eraill mewn perygl o ddiflannu. Mae llawer o'r fforestydd trofannol wedi eu colli yn y blynyddoedd diwethaf, oherwydd torri coed, llawer ohono yn anghyfreithlon, a llosgi'r coed yn fwriadol. Disgrifiodd y naturiaethwr o Gymro, Alfred Russel Wallace, y llinell rhwng rhywogaethau Asiaidd a rhywogaethau Awstralaidd, a elwir yn Linell Wallace. Mae'n gwahanu  Kalimantan a Sulawesi, yna'n gwahanu Lombok a Bali. I'r dwyrain o'r llinell yma, mae'r anifeiliaid a phlanhigion o fathau Awstralaidd.  Economi Roedd Indonesia un un o'r aelodau a sefydlodd ASEAN yn 1967.  Albwm Indonesia","906":"Ynysfor mwyaf y byd yw Gweriniaeth Indonesia neu Indonesia. Mae'r wlad hon yn gorwedd rhwng cyfandiroedd Asia ac Awstralia yn ogystal \u00e2 rhwng Cefnfor India a'r Cefnfor Tawel. Y gwledydd cyfagos yw Maleisia (ceir ffin rhyngddynt ar ynys Borneo, Kalimantan yw enw'r rhan sy'n perthyn i Indonesia), Papua Gini Newydd (ceir ffin rhyngddynt ar ynys Gini Newydd, sef ynys Irian yn Bahasa Indonesia) a Dwyrain Timor (ceir ffin rhyngddynt ar ynys Timor).  Ynysoedd Mae gan Indonesia 18,108 o ynysoedd, gyda phobl yn byw ar tua 6,000 ohonynt. Mae'r ynysoedd sy'n perthyn yn gyfangwbl i Indonesia yn cynnwys:  Jawa Sumatera Sulawesi Bali Lombok Ynysoedd Maluku Sumbawa Sumba FloresMae'r brifddinas, Jakarta, ar ynys Jawa. Jakarta yw'r ddinas fwyaf, yn cael ei dilyn gan Surabaya, Bandung, Medan, a Semarang.  Taleithiau Rhennir Indonesia yn 33 o daleithiau:  Hanes Morwyr o Portiwgal oedd yr Ewropeaid cyntaf i gyrraedd ynysoedd Indonesia yn 1512. Dilynwyd hwy gan fasnachwyr o'r Iseldiroedd a Phrydain. Yn 1602 sefydlwyd Cwmni India'r Dwyrain yr Iseldiroedd (VOC), a'r cwmni yma oedd y pwer mawr yn yr ynysoedd hyd  1800, pan ddaethant yn rhan o ymerodraeth yr Iseldiroedd dan y llywodraeth. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd meddiannwyd yr ynysoedd gan Japan. Ar ddiwedd y rhyfel yn Awst 1945, cyhoeddodd y cenedlaetholwyr Indonesaidd, dan arweiniad Sukarno, wladwriaeth annibynnol. Ceisiodd yr Iseldiroedd ad-ennill grym, ond wedi cryn dipyn o ymladd gorfodwyd hwy i gydnabod annibyniaeth Indonesia yn Rhagfyr 1949. Bu Sukarno yn arlywydd hyd 1968. Gwanychwyd ei safle yn ddirfawr gan ddigwyddiadau 30 Medi 1965, pan laddwyd chwech cadfridog yn yr hyn a hawlid oedd yn ymgais gan Blaid Gomiwnyddol Indonesia (PKI) i gipio grym. Ymatebodd y fyddin, dan arweiniad y cadfridog Suharto, trwy ladd miloedd lawer o gomiwnyddion ac eraill y dywedid eu bod mewn cydymdeimlad \u00e2 hwy. Credir i rhwng 500,000 a miliwn o bobl gael eu lladd. Daeth Suharto yn arlywydd yn ffurfiol ym mis Mawrth 1968. Yn ystod cyfnod Suharto bu t\u0175f economaidd sylweddol, ond effeithiwyd ar yr economi yn ddifrifol gan broblemau economaidd Asia yn 1997 a 1998. Cynyddodd protestiadau yn erbyn Suharto, ac fe'i gorfodwyd i ymddiswyddo ar 21 Mai 1998. Yn 1999 pleidleisiodd Dwyrain Timor i adael Indonesia a dod yn wladwriaeth annibynnol. Yn dilyn ymddiswyddiad Suharto, sefydlwyd trefn fwy democrataidd, a chynhaliwyd yr etholiad uniongyrchol cyntaf i ddewis Arlywydd yn 2004.  Arlywyddion Indonesia 1945\u20131967: Sukarno (1901\u20131970) 1967\u20131998: Suharto (1921\u20132008) 1998\u20131999: Bacharuddin Jusuf Habibie (1936) 1999\u20132001: Abdurrahman Wahid (1940) 2001\u20132004: Megawati Sukarnoputri (1947) 2004\u2013heddiw: Susilo Bambang Yudhoyono (1949) Ecoleg Oherwydd maint a hinsawdd drofannol Indonesia, yma y ceir y lefel ail-fwyaf o fioamrywiaeth yn y byd; dim ond Brasil sydd a lefel uwch. Ar yr ynysoedd gorllewinol, ceir anifeiliad tebyg i'r rhai ar gyfandir Asia. Mae nifer o'r rhywogaethau o famaliaid mawr megis Teigr Sumatra, Rheinoseros Java, yr Orangutan, yr Eliffant ac eraill mewn perygl o ddiflannu. Mae llawer o'r fforestydd trofannol wedi eu colli yn y blynyddoedd diwethaf, oherwydd torri coed, llawer ohono yn anghyfreithlon, a llosgi'r coed yn fwriadol. Disgrifiodd y naturiaethwr o Gymro, Alfred Russel Wallace, y llinell rhwng rhywogaethau Asiaidd a rhywogaethau Awstralaidd, a elwir yn Linell Wallace. Mae'n gwahanu  Kalimantan a Sulawesi, yna'n gwahanu Lombok a Bali. I'r dwyrain o'r llinell yma, mae'r anifeiliaid a phlanhigion o fathau Awstralaidd.  Economi Roedd Indonesia un un o'r aelodau a sefydlodd ASEAN yn 1967.  Albwm Indonesia","908":"Mae Rhestr Meddyginiaethau Hanfodol Sefydliad Iechyd y Byd yn rhestr sy'n cynnwys y meddyginiaethau a ystyrir yn fwyaf effeithiol a diogel i ddiwallu'r anghenion pwysicaf mewn system iechyd. Defnyddir y rhestr yn aml gan wledydd i helpu i ddatblygu eu rhestrau lleol o feddyginiaeth hanfodol. Erbyn 2016, roedd mwy na 155 o wledydd wedi creu rhestrau cenedlaethol o feddyginiaethau hanfodol yn seiliedig ar restr enghreifftiau Sefydliad Iechyd y Byd. Mae hyn yn cynnwys gwledydd yn y byd datblygedig a'r byd sy'n datblygu. Rhennir y rhestr yn eitemau craidd ac eitemau cyflenwol. Ystyrir mai'r eitemau craidd yw'r opsiynau mwyaf cost-effeithiol ar gyfer problemau iechyd allweddol ac y gellir eu defnyddio gydag ychydig o adnoddau gofal iechyd ychwanegol. Mae'r eitemau cyflenwol naill ai'n gofyn am seilwaith ychwanegol fel darparwyr gofal iechyd neu offer diagnostig sydd wedi'u hyfforddi'n arbennig neu sydd \u00e2 chymhareb cost-fudd is. Mae tua 25% o'r eitemau yn y rhestr ategol. Rhestrir rhai meddyginiaethau fel rhai craidd a chyflenwol. Er bod y rhan fwyaf o feddyginiaethau ar y rhestr ar gael fel cynhyrchion generig, nid yw bod o dan batent yn eithrio eitem o'r rhestr. Cyhoeddwyd y rhestr gyntaf ym 1977 ac roedd yn cynnwys 212 o feddyginiaethau. Mae'r Sefydliad yn diweddaru'r rhestr bob dwy flynedd. Cyhoeddwyd y 14eg rhestr yn 2005 a chynhwysodd 306 o feddyginiaethau. Cyhoeddwyd yr 20fed argraffiad yn 2017, mae'n cynnwys 384 o feddyginiaethau. Cr\u00ebwyd rhestr ar wah\u00e2n ar gyfer plant hyd at 12 oed, a elwir yn Rhestr Enghreifftiol sefydliad Iechyd y Byd o Feddyginiaethau Hanfodol i Blant yn 2007 ac mae yn ei 5ed rhifyn. Fe'i cr\u00ebwyd i sicrhau bod anghenion plant yn cael eu hystyried yn systematig fel argaeledd ffurflenni priodol. Mae popeth yn y rhestr plant hefyd wedi'i gynnwys yn y brif restr. Mae'r rhestr isod a'r nodiadau wedi seilio ar rifyn 19 a 20 y brif restr. Mae \u0394 yn nodi bod meddyginiaeth ar y rhestr gyflenwol yn unig.  Anesthetig Meddyginiaethau a anadlir Halothan Isofflwran Ocsid Nitrus Ocsigen Meddyginiaethau a chwistrellir Cetamin Propoffol Anesthetig lleol Bwpifacain Lidocain Epineffrin Effedrin\u0394 Meddyginiaeth cyn llawdriniaeth a thawelyddion ar gyfer gweithdrefnau tymor byr Atropin Midazolam Morffin Meddyginiaethau ar gyfer poen a gofal lliniarol Cyffuriau gwrthlid ansteroidol (NSAIDs) Aspirin Ibwproffen Parasetamol Poenleddfwyr opioid Codin Ffentanyl Morffin Methadon Meddyginiaethau ar gyfer symptomau cyffredin eraill mewn gofal lliniarol Amitriptylin Cyclisin Decsamethason Diazepam Docusad Fflwocsetin Haloperidol Hyoscin butylbromid Hyoscin hydrobromid Lactulose Loperamid Metoclopramid Midazolam Ondansetron Senna Meddygyniaethau gwrth alergedd a meddyginiaethau a ddefnyddir mewn anaffylacsis Decsamethason Epineffrin Hydrocortison Loratadin Prednisolon Gwrthwenwynau a sylweddau eraill a ddefnyddir mewn achosion o wenwyno Ansbesiffig Golosg actifedig Sbesiffig Acetylcysteine Atropin Calsiwm gluconad Methylen glas Nalocson Penicilamin Glas Prwsia Sodiwm neitrad Sodiwm thiosulffad Defferocsamin \u0394 Dimercaprol\u0394 Fomepisol\u0394 Sodiwm calsiwm edetad\u0394 Asid Deumercaptoswcinig\u0394 Cyffuriau atal epilepsi Carbamasepin Diazepam Lamotrigin Lorazepam Swlffad magnesiwm Midasolam Ffenobarbital Ffenytoin Falporad Ethoswcsimid\u0394 Meddyginiaethau gwrth-heintus Meddyginiaethau gwrth llyngyr Gwrth llyngyr coluddol Albendasol Ifermectin Lefamisol Mebendasol Niclosamid Prasicwantel Pyrantel Gwrth ffilari\u00e2u Albendasol Diethylcarbamazine Ifermectin Meddyginiaethau gwrth sgistosomaidd a gwrth nematodau eraill Prasicwantel Triclabendasol Ocsamnicwin\u0394 Gwrthfiotigau Meddyginiaethau Beta Lactam Amoxicillin Amoxicillin\/asid clafulanig (amoxicillin + asid clafulanig) Ampicilin Bensathin bensylpenisilin Bensylpenisilin Ceffalecsin Ceffasolin (nodyn: Ar gyfer proffylacsis llawfeddygol) Cefficsim (nodyn: Rhestrir yn unig fel triniaeth un dos ar gyfer gonorea syml yn yr anws neu'r organau cenhedlu) Ceffotacsim Cefftriacson Clocsacilin Penisilin v Piperasilin Bensylpenisilin procain Cefftasidim\u0394 Meropenem\u0394 Astreonam\u0394 Imipenem\u0394 Meddyginiaethau gwrth bacteria eraill Amicacin Asithromycin Cloramffenicol Ciprofflocsacin Clarithromycin Clindamycin Docsycyclin Erythromycin Gentamicin Metronidasol Nitroffwrantoin Spectinomycin Trimethoprim gyda Sylffamethocsasol Trimethoprim Fancomycin Meddyginiaethau i drin y gwahanglwyf Cloffasimin Dapson Riffampisin Meddyginiaethau i drin y dici\u00e2u Ethambwtol Isoniasid gyda Isoniasid Isoniasid gyda Pyrasinamid a Riffampisin Ethambwtol gyda Isoniasid a Riffampisin Isoniasid Isoniasid gyda Pyrasinamid a Riffampisin Isoniasid gyda Riffampisin Pyrasinamid Riffabwtin Riffampisin Riffapentin Amikacin\u0394 Bedacwilin\u0394 Capreomycin\u0394 Cloffasimin\u0394 Cycloserin\u0394 Delamanid\u0394 Ethionamid\u0394 Canamisin\u0394 Lefofflocsasin\u0394 Linesolid\u0394 Mocsifflocsacin Asid para-aminosalisilig\u0394 Streptomycin\u0394 Meddyginiaethau gwrth ffwngaidd Amffotericin B Clotrimasol Fflwconasol Fflwcytosin Griseoffwlfin Itraconasol Nystatin Foriconasol Potasiwm iodid\u0394 Meddyginiaethau gwrthfeirysol Meddyginiaethau gwrth herpes Aciclovir Meddyginiaethau gwrth retrofirws Abacavir (ABC) Lamifwdin (3TC) Tenoffofir Disoprocsil (TDF) Sidofwdin (ZDV neu AZT) Effafirens (EGV neu EFZ) Nefirapin (NVP) Atasanafir Atazanavir\/ritonavir Darunafir Lopinavir\/ritonavir (LPV\/r) Ritonafir Dolutegrafir Raltegrafir Abacafir\/lamifudin Efavirenz\/emtricitabine\/tenofovir Efavirenz\/lamivudine\/tenofovir Emtricitabine\/tenofovir Lamivudine\/nevirapine\/zidovudine Lamivudine\/zidovudine Meddyginiaethau ar gyfer atal heintiau opertiwnistig sy'n gysylltiedig \u00e2 HIV Isoniazid\/pyridoxine\/sulfamethoxazole\/trimethoprim Gwrthfeirysau eraill Ribafirin Falganciclofir Oseltamifir\u0394 Meddyginiaethau gwrth hepatitis Meddyginiaethau gwrth hepatitis B Nucleoside\/Nucleotide reverse transcriptase inhibitors  Entecafir Tenoffofir disoprocsil ffumarad (TDF) Meddyginiaethau gwrth hepatitis C Soffosbufir Simeprefir Daclatasfir DasabufirGwrthfeirysau eraill  Ribafirin Pegylated interferon-alpha-2a neu pegylated interferon-alpha-2b\u0394Cyfuniadau dos sefydlog  Ledipasvir\/sofosbuvir Ombitasvir\/paritaprevir\/ritonavir Sofosbuvir\/velpatasvir Meddyginiaethau gwrth protosoal Meddiginiaethau gwrth ameb\u00e2u a gwrth giardiasis Dilocsanid Metronidasol Meddiginiaethau gwrth leishmaniasis Amphoterisin B Milteffosin Paromomysin Sodiwm stibogluconad neu meglumin antimoniad Meddyginiaethau gwrth malaria Am driniaeth iachau Amodiaquine Artemether Artemether\/lumefantrine Artesunate Artesunate\/amodiaquine Artesunate\/mefloquine Artesunate\/pyronaridine Clorocwin Dihydroartemisinin\/piperaquine Docsycyclin Mefflocwin Primacwin Cwinin Sulfadoxine\/pyrimethamine Ar gyfer atal Clorocwin Docsycyclin Mefflocwin Proguanil Meddyginiaethau i drin niwmosistosis a drinosgoplasmosis Pyrimethamin Sulffadiasin Sulffamethocsasol\/trimethoprim Pentamidin\u0394 Trypanosoma Affricanaidd Pentamidin Suramin sodiwm Efflornithin Melarsoprol Niffurtimocs Trypanosoma Americanaidd Bensnidasol Niffurtimocs Meddyginiaethau i drin y feigryn Ymosodiad llym Aspirin Ibwproffen Parasetamol Atal Propranolol Meddyginiaethau atal lledaenu tiwmorau neu gelloedd difr\u00efol a chyffuriau atal imiwnedd Meddyginiaethau atal imiwnedd Asathioprin\u0394 Ciclosporin\u0394 Meddyginiaethau cytotocsig a chynorthwyol Tretinoin \u0394 Alopwrinol\u0394 Asparaginas\u0394 Bendamustin\u0394 Bleomycin\u0394 Calsiwm ffolinad\u0394 Capesitabin\u0394 Carboplatin\u0394 Chlorambusil\u0394 Cisplatin\u0394 Cyclophosffamid\u0394 Cytarabin\u0394 Dacarbasin\u0394 Dactinomeisin\u0394 Dasatinib\u0394 Daunorubisin\u0394 Docetacsel\u0394 Docsorubicin\u0394 Etoposid\u0394 Ffilgrastim\u0394 Ffludarabin\u0394 Ffluorourasil\u0394 Gemcitabin\u0394 Hydrocsicarbamid\u0394 Iffosffamid\u0394 Imatinib\u0394 Irinotecan\u0394 Mercaptopurine\u0394 Mesna\u0394 Methotrecsad\u0394 Ocsaliplatin\u0394 Paclitacsel\u0394 Procarbasin\u0394 Ritucsimab\u0394 Thioguanin\u0394 Trastwswmab\u0394 Finblastin\u0394 Fincristin\u0394 Finorelbin\u0394 Asid soledronig\u0394 Hormonau a gwrthhormonau Anastrosol\u0394 Bicalutamid\u0394 Decsamethason\u0394 Hydrocortison\u0394 Leuprorelin\u0394 Methylprednisolon\u0394 Prednisolon\u0394 Tamocsiffen\u0394 Meddyginiaethau i drin clefyd Parkinson Biperiden Carbidopa\/levodopa (lefodopa a carbidopa) Meddyginiaethau sy'n effeithio'r gwaed Meddyginiaethau gwrth anaemia Haearn Haearn\/Asid ffolig Asid ffolig Hydrocsocobalamin Asiant ysgogi erythropoiesiss\u0394 Meddyginiaethau sy'n effeithio ar geulo Enocsaparin Sodiwm heparin Phytomenadion Sulffad protamin Asid Tranecsamig Warffarin Desmopresin\u0394 Meddyginiaethau eraill ar gyfer diffygion hemoglobin Defferocsamin\u0394 Hydrocsicarbamid\u0394 Cynhyrchion gwaed a plasma o darddiad dynol Gwaed a chydrannau gwaed Plasma ffres wedi'i rewi Dwysfwydydd platennau Celloedd gwaed coch wedi'i becynnu gwaed cyfan Meddyginiaethau sy'n deillio o blasma Imiwnoglobwnau dynol Imiwnoglobwlin Rho(D) Imiwnoglobwlin gwrth gynddaredd Imiwnoglobwlin gwrth tetanws Imiwnoglobwlin cyffredin dynol\u0394 Ffactorau ceulo gwaed Ffactor VIII\u0394 Ffactor IX cymleth\u0394 Amnewidion plasma Decstran 70 Meddyginiaethau cardiofasgwlaidd Meddyginiaethau gwrth angina Bisoprolol Glyceryl trinitrate Isosorbide dinitrate Ferapamil Meddyginiaethau gwrth arhythmig Bisoprolol Digocsin Epineffrin (adrenalin) Lidocain Ferapamil Amiodaron\u0394 Meddyginiaethau gwrth orbwysedd Amlodipin Bisoprolol Enalapril Hydralasin Hydroclorothiasid Methyldopa Losartan Sodiwm nitroprwsid\u0394 Meddyginiaethau a ddefnyddir ar gyfer methiant y galon Bisoprolol Digocsin Enalapril Ffwrosemid Hydroclorothiasid Losartan Spironolacton Dopamin\u0394 Meddyginiaethau gwrth thrombosis Meddyginiaethau gwrth blaten Aspirin Clopidogrel Meddyginiaethau thrombolytig Streptokinase\u0394 Asiantau lleihau lipidau Simfastatin Dermatolegol (argroenol) Meddyginiaethau gwrthffyngol Miconasol Seleniwm Deusylffid Thioswlffad Terbinaffin Meddyginiaethau gwrth-heintus Mupirosin Permanganad potasiwm Arian Sylffadiasin Meddyginiaethau gwrthlidiol a gwrth gosi Betamethason Calamin Hydrocortison Meddyginiaethau sy'n effeithio ar wahaniaethiad ac amlder croen Perocsid bensoil Tar glo Ffluorouracilffilwm Aspirin Hufen iwrea Meddyginiaethau trin llau a'r clefyd crafu Benzyl benzoate Permethrin Asiantau diagnostig Meddyginiaethau offthalmia Fluorescein Tropicamid Cyfryngau cyferbyneddau radio Amidotrizoate Daliant sylffad bariwm Iohecsol Asid iotrocsig\u0394 Diheintyddion ac antiseptig Antiseptig Clorhecsidin Ethanol \u00cfodin-pofidon Diheintyddion alcohol i olchi dwylo Cyfansoddyn sylfaen clorin Chlorocsylenol Glutaral Diwretigion Amilorid Ffurosemid Hydrochlorothiasid Mannitol Spironolacton Meddyginiaethau gastroberfeddol Pancreatic enzymes\u039417.5.1  Meddyginiaethau trin wlser Omeprasol Ranitidin Meddyginiaethau gwrth emetig Decsamethason Metoclopramid Ondansetron Meddyginiaethau gwrthlidiol Sulffasalasin Hydrocortison\u0394 Carthyddion Senna Meddyginiaethau a ddefnyddir i drin y dolur rhydd Ailhydradu trwy'r genau Halwynau Ailhydradu Meddyginiaethau'r dolur rhydd ar gyfer plant Sylffad sinc Hormonau, meddyginiaethau endocrin eraill a dulliau atal genhedlu Hormonau adrenalin a sylweddau synthetig Fflwdrocortison Hydrocortison Androgenau Testosteron\u0394 Dulliau atal genhedlu Meddyginiaethau atal genhedlu hormon trwy'r genau Ethinylestradiol\/levonorgestrel Ethinylestradiol\/norethisterone Levonorgestrel Ulipristal Meddyginiaethau atal genhedlu hormon trwy chwistrelliad Estradiol cypionate\/medroxyprogesterone acetate Medroxyprogesterone acetate Norethisterone enantate Dyfeisiau mewngroth Dyfais mewngroth gyda chopr Dyfais mewngroth gyda phrogestin Dulliau rhwystr Condom Diafframau Dyfeisiau mewnblaniad Etonogestrel\u2014releasing implant Levonorgestrel\u2014releasing implant Dyfeisiau i'w gosod yn y wain Progesterone vaginal ring Inswlinau a meddyginiaethau eraill a ddefnyddir ar gyfer diabetes Gliclasid Glucagon Chwistrelliad Inswlin Inswlin gweithredu rhyngol Metfformin Cymhellion ofyliad Clomifene\u0394 Progestogen Medroxyprogesterone acetate Hormonau thyroid a meddyginiaethau gwrth thyroid Lefothyrocsin Potassium iodide Propylthiowracil Lugol's solution\u0394 Imiwnoleg Asiantau diagnostig Tuberculin Sera ac imiwnoglobwlinau Antivenom immunoglobulin Diphtheria antitoxin Brechlynnau Brechlyn colera Brechlyn ddifftheria Brechlyn haemoffilws ffliw math b Brechlyn Hepatitis A Brechlyn Hepatitis B Brechlyn HPV Brechlyn Ffliw Brechlyn enseffalitis Japaneaidd Brechlyn y frech goch Brechlyn llid yr ymennydd meningococcal Brechlyn clwy pennau Brechlyn pertwsis Brechlyn niwmococol Brechlyn polio Brechlyn y gynddaredd Brechlyn Rotafirws Brechlyn Rwbela Brechlyn tetanws Brechlyn enseffalitis sy'n cael ei gludo ar drogod Brechlyn teiffoid Brechlyn Farisela Brechlyn y dwymyn melyn Meddyginiaethau i ymlacio cyhyrau (actio ymylol) ac atalyddion colinesteras Atracuriwm Neostigmin Sucsamethoniwm Fecuroniwm Pyridostigmin\u0394 Paratoadau llygad Asiantau gwrth haint Aciclovir Asithromycin Erythromycin Gentamicin Natamycin Offlocsacin Tetracyclin Asiantau gwrthlidiol Prednisolon Anesthetig lleol Tetracain Meddyginiaethau mioteg a thrin glawcoma Acetasolamid Latanoprost Pilocarpin Timolol Mydriatig Atropin Epineffrin (adrenalin)\u0394 Ffactor tyfiant endothelaidd gwrth-fasgwlaidd Befacisumab\u0394 Ocsitosigion a gwrth ocsitosigion Ocsitosigion a chyffuriau erthylbair Ergometrin Misoprostol Ocsitocin Miffepriston yn cael ei ddefnyddio gyda misoprostol \u0394 Gwrth ocsitosigion Niffedipin Toddiannau dialysis peritoneaidd Toddiant dialysis intraperitonaidd \u0394 Meddyginiaethau ar gyfer anhwylderau meddyliol ac ymddygiadol Meddyginiaethau a ddefnyddir mewn anhwylderau seicotig Clorpromasin Fflwffenasin Haloperidol Risperidon Closapin\u0394 Meddyginiaethau a ddefnyddir mewn anhwylderau tymer Meddyginiaethau a ddefnyddir mewn anhwylderau iselder Amitriptylin Fflwocsetin Meddyginiaethau a ddefnyddir mewn anhwylderau deubegwn Carbamasepin Lithiwm Falporad Meddyginiaethau ar gyfer anhwylderau pryder Diazepam Meddyginiaethau a ddefnyddir ar gyfer anhwylderau gorfodol obsesiynol Clomipramin Meddyginiaethau ar gyfer anhwylderau oherwydd defnydd sylweddau seicoweithredol Therapi amnewid nicotin Methadon\u0394 Meddyginiaethau sy'n gweithredu ar y llwybr anadlol Meddyginiaethau gwrth asthma a meddyginiaethau ar gyfer clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint Beclometasone dipropionate Budesonid Budesonid\/formoterol Epineffrin (adrenalin) Bromid Ipratropiwm Salbutamol (albuterol) Toddiannau i gywiro aflonyddwch d\u0175r, electrolyt a sylfaen asid Trwy'r genau Halwynau ailhydradu Potasiwm clorid Trwy wyth\u00efen Glwcos Glwcos gyda sodiwm clorid Potasiwm clorid Sodiwm clorid Sodiwm bicarbonad Sodiwm lactate Amrywiol D\u0175r ar gyfer chwistrelliadau Fitaminau a mwynau Asid ascorbig Calsiwm Cholecalcifferol Ergocalcifferol Iodin Nicotinamid Pyridocsin Retinol Riboflavin Fflworid sodiwm Thiamin Calsiwm gluconad\u0394 Meddyginiaethau clust, trwyn a gwddf i blant Asid Asetig (defnydd meddygol) Budesonid Ciprofflocsacin Sylometasolin Meddyginiaethau penodol ar gyfer gofal newyddenedigol Meddyginiaethau i'r newyddanedig Sitrad caffeine Clorhecsidin Ibuprofen\u0394 Prostaglandin E\u0394 Prostaglandin E1 Prostaglandin E2 Arwynebydd ysgyfeiniol\u0394 Meddyginiaethau i'r mam Decsamethason Meddyginiaethau ar gyfer clefydau cymalau Meddyginiaethau a ddefnyddir i drin gowt Alopwrinol Asiantau addasu clefydau a ddefnyddir mewn anhwylderau gwynegol Clorocwin Asathioprin\u0394 Hydrocsyclorocwin\u0394 methotrecsad\u0394 Penicilamin\u0394 Sylffasalasin\u0394 Clefydau cymalau ieuenctid Aspirin","909":"Mae Rhestr Meddyginiaethau Hanfodol Sefydliad Iechyd y Byd yn rhestr sy'n cynnwys y meddyginiaethau a ystyrir yn fwyaf effeithiol a diogel i ddiwallu'r anghenion pwysicaf mewn system iechyd. Defnyddir y rhestr yn aml gan wledydd i helpu i ddatblygu eu rhestrau lleol o feddyginiaeth hanfodol. Erbyn 2016, roedd mwy na 155 o wledydd wedi creu rhestrau cenedlaethol o feddyginiaethau hanfodol yn seiliedig ar restr enghreifftiau Sefydliad Iechyd y Byd. Mae hyn yn cynnwys gwledydd yn y byd datblygedig a'r byd sy'n datblygu. Rhennir y rhestr yn eitemau craidd ac eitemau cyflenwol. Ystyrir mai'r eitemau craidd yw'r opsiynau mwyaf cost-effeithiol ar gyfer problemau iechyd allweddol ac y gellir eu defnyddio gydag ychydig o adnoddau gofal iechyd ychwanegol. Mae'r eitemau cyflenwol naill ai'n gofyn am seilwaith ychwanegol fel darparwyr gofal iechyd neu offer diagnostig sydd wedi'u hyfforddi'n arbennig neu sydd \u00e2 chymhareb cost-fudd is. Mae tua 25% o'r eitemau yn y rhestr ategol. Rhestrir rhai meddyginiaethau fel rhai craidd a chyflenwol. Er bod y rhan fwyaf o feddyginiaethau ar y rhestr ar gael fel cynhyrchion generig, nid yw bod o dan batent yn eithrio eitem o'r rhestr. Cyhoeddwyd y rhestr gyntaf ym 1977 ac roedd yn cynnwys 212 o feddyginiaethau. Mae'r Sefydliad yn diweddaru'r rhestr bob dwy flynedd. Cyhoeddwyd y 14eg rhestr yn 2005 a chynhwysodd 306 o feddyginiaethau. Cyhoeddwyd yr 20fed argraffiad yn 2017, mae'n cynnwys 384 o feddyginiaethau. Cr\u00ebwyd rhestr ar wah\u00e2n ar gyfer plant hyd at 12 oed, a elwir yn Rhestr Enghreifftiol sefydliad Iechyd y Byd o Feddyginiaethau Hanfodol i Blant yn 2007 ac mae yn ei 5ed rhifyn. Fe'i cr\u00ebwyd i sicrhau bod anghenion plant yn cael eu hystyried yn systematig fel argaeledd ffurflenni priodol. Mae popeth yn y rhestr plant hefyd wedi'i gynnwys yn y brif restr. Mae'r rhestr isod a'r nodiadau wedi seilio ar rifyn 19 a 20 y brif restr. Mae \u0394 yn nodi bod meddyginiaeth ar y rhestr gyflenwol yn unig.  Anesthetig Meddyginiaethau a anadlir Halothan Isofflwran Ocsid Nitrus Ocsigen Meddyginiaethau a chwistrellir Cetamin Propoffol Anesthetig lleol Bwpifacain Lidocain Epineffrin Effedrin\u0394 Meddyginiaeth cyn llawdriniaeth a thawelyddion ar gyfer gweithdrefnau tymor byr Atropin Midazolam Morffin Meddyginiaethau ar gyfer poen a gofal lliniarol Cyffuriau gwrthlid ansteroidol (NSAIDs) Aspirin Ibwproffen Parasetamol Poenleddfwyr opioid Codin Ffentanyl Morffin Methadon Meddyginiaethau ar gyfer symptomau cyffredin eraill mewn gofal lliniarol Amitriptylin Cyclisin Decsamethason Diazepam Docusad Fflwocsetin Haloperidol Hyoscin butylbromid Hyoscin hydrobromid Lactulose Loperamid Metoclopramid Midazolam Ondansetron Senna Meddygyniaethau gwrth alergedd a meddyginiaethau a ddefnyddir mewn anaffylacsis Decsamethason Epineffrin Hydrocortison Loratadin Prednisolon Gwrthwenwynau a sylweddau eraill a ddefnyddir mewn achosion o wenwyno Ansbesiffig Golosg actifedig Sbesiffig Acetylcysteine Atropin Calsiwm gluconad Methylen glas Nalocson Penicilamin Glas Prwsia Sodiwm neitrad Sodiwm thiosulffad Defferocsamin \u0394 Dimercaprol\u0394 Fomepisol\u0394 Sodiwm calsiwm edetad\u0394 Asid Deumercaptoswcinig\u0394 Cyffuriau atal epilepsi Carbamasepin Diazepam Lamotrigin Lorazepam Swlffad magnesiwm Midasolam Ffenobarbital Ffenytoin Falporad Ethoswcsimid\u0394 Meddyginiaethau gwrth-heintus Meddyginiaethau gwrth llyngyr Gwrth llyngyr coluddol Albendasol Ifermectin Lefamisol Mebendasol Niclosamid Prasicwantel Pyrantel Gwrth ffilari\u00e2u Albendasol Diethylcarbamazine Ifermectin Meddyginiaethau gwrth sgistosomaidd a gwrth nematodau eraill Prasicwantel Triclabendasol Ocsamnicwin\u0394 Gwrthfiotigau Meddyginiaethau Beta Lactam Amoxicillin Amoxicillin\/asid clafulanig (amoxicillin + asid clafulanig) Ampicilin Bensathin bensylpenisilin Bensylpenisilin Ceffalecsin Ceffasolin (nodyn: Ar gyfer proffylacsis llawfeddygol) Cefficsim (nodyn: Rhestrir yn unig fel triniaeth un dos ar gyfer gonorea syml yn yr anws neu'r organau cenhedlu) Ceffotacsim Cefftriacson Clocsacilin Penisilin v Piperasilin Bensylpenisilin procain Cefftasidim\u0394 Meropenem\u0394 Astreonam\u0394 Imipenem\u0394 Meddyginiaethau gwrth bacteria eraill Amicacin Asithromycin Cloramffenicol Ciprofflocsacin Clarithromycin Clindamycin Docsycyclin Erythromycin Gentamicin Metronidasol Nitroffwrantoin Spectinomycin Trimethoprim gyda Sylffamethocsasol Trimethoprim Fancomycin Meddyginiaethau i drin y gwahanglwyf Cloffasimin Dapson Riffampisin Meddyginiaethau i drin y dici\u00e2u Ethambwtol Isoniasid gyda Isoniasid Isoniasid gyda Pyrasinamid a Riffampisin Ethambwtol gyda Isoniasid a Riffampisin Isoniasid Isoniasid gyda Pyrasinamid a Riffampisin Isoniasid gyda Riffampisin Pyrasinamid Riffabwtin Riffampisin Riffapentin Amikacin\u0394 Bedacwilin\u0394 Capreomycin\u0394 Cloffasimin\u0394 Cycloserin\u0394 Delamanid\u0394 Ethionamid\u0394 Canamisin\u0394 Lefofflocsasin\u0394 Linesolid\u0394 Mocsifflocsacin Asid para-aminosalisilig\u0394 Streptomycin\u0394 Meddyginiaethau gwrth ffwngaidd Amffotericin B Clotrimasol Fflwconasol Fflwcytosin Griseoffwlfin Itraconasol Nystatin Foriconasol Potasiwm iodid\u0394 Meddyginiaethau gwrthfeirysol Meddyginiaethau gwrth herpes Aciclovir Meddyginiaethau gwrth retrofirws Abacavir (ABC) Lamifwdin (3TC) Tenoffofir Disoprocsil (TDF) Sidofwdin (ZDV neu AZT) Effafirens (EGV neu EFZ) Nefirapin (NVP) Atasanafir Atazanavir\/ritonavir Darunafir Lopinavir\/ritonavir (LPV\/r) Ritonafir Dolutegrafir Raltegrafir Abacafir\/lamifudin Efavirenz\/emtricitabine\/tenofovir Efavirenz\/lamivudine\/tenofovir Emtricitabine\/tenofovir Lamivudine\/nevirapine\/zidovudine Lamivudine\/zidovudine Meddyginiaethau ar gyfer atal heintiau opertiwnistig sy'n gysylltiedig \u00e2 HIV Isoniazid\/pyridoxine\/sulfamethoxazole\/trimethoprim Gwrthfeirysau eraill Ribafirin Falganciclofir Oseltamifir\u0394 Meddyginiaethau gwrth hepatitis Meddyginiaethau gwrth hepatitis B Nucleoside\/Nucleotide reverse transcriptase inhibitors  Entecafir Tenoffofir disoprocsil ffumarad (TDF) Meddyginiaethau gwrth hepatitis C Soffosbufir Simeprefir Daclatasfir DasabufirGwrthfeirysau eraill  Ribafirin Pegylated interferon-alpha-2a neu pegylated interferon-alpha-2b\u0394Cyfuniadau dos sefydlog  Ledipasvir\/sofosbuvir Ombitasvir\/paritaprevir\/ritonavir Sofosbuvir\/velpatasvir Meddyginiaethau gwrth protosoal Meddiginiaethau gwrth ameb\u00e2u a gwrth giardiasis Dilocsanid Metronidasol Meddiginiaethau gwrth leishmaniasis Amphoterisin B Milteffosin Paromomysin Sodiwm stibogluconad neu meglumin antimoniad Meddyginiaethau gwrth malaria Am driniaeth iachau Amodiaquine Artemether Artemether\/lumefantrine Artesunate Artesunate\/amodiaquine Artesunate\/mefloquine Artesunate\/pyronaridine Clorocwin Dihydroartemisinin\/piperaquine Docsycyclin Mefflocwin Primacwin Cwinin Sulfadoxine\/pyrimethamine Ar gyfer atal Clorocwin Docsycyclin Mefflocwin Proguanil Meddyginiaethau i drin niwmosistosis a drinosgoplasmosis Pyrimethamin Sulffadiasin Sulffamethocsasol\/trimethoprim Pentamidin\u0394 Trypanosoma Affricanaidd Pentamidin Suramin sodiwm Efflornithin Melarsoprol Niffurtimocs Trypanosoma Americanaidd Bensnidasol Niffurtimocs Meddyginiaethau i drin y feigryn Ymosodiad llym Aspirin Ibwproffen Parasetamol Atal Propranolol Meddyginiaethau atal lledaenu tiwmorau neu gelloedd difr\u00efol a chyffuriau atal imiwnedd Meddyginiaethau atal imiwnedd Asathioprin\u0394 Ciclosporin\u0394 Meddyginiaethau cytotocsig a chynorthwyol Tretinoin \u0394 Alopwrinol\u0394 Asparaginas\u0394 Bendamustin\u0394 Bleomycin\u0394 Calsiwm ffolinad\u0394 Capesitabin\u0394 Carboplatin\u0394 Chlorambusil\u0394 Cisplatin\u0394 Cyclophosffamid\u0394 Cytarabin\u0394 Dacarbasin\u0394 Dactinomeisin\u0394 Dasatinib\u0394 Daunorubisin\u0394 Docetacsel\u0394 Docsorubicin\u0394 Etoposid\u0394 Ffilgrastim\u0394 Ffludarabin\u0394 Ffluorourasil\u0394 Gemcitabin\u0394 Hydrocsicarbamid\u0394 Iffosffamid\u0394 Imatinib\u0394 Irinotecan\u0394 Mercaptopurine\u0394 Mesna\u0394 Methotrecsad\u0394 Ocsaliplatin\u0394 Paclitacsel\u0394 Procarbasin\u0394 Ritucsimab\u0394 Thioguanin\u0394 Trastwswmab\u0394 Finblastin\u0394 Fincristin\u0394 Finorelbin\u0394 Asid soledronig\u0394 Hormonau a gwrthhormonau Anastrosol\u0394 Bicalutamid\u0394 Decsamethason\u0394 Hydrocortison\u0394 Leuprorelin\u0394 Methylprednisolon\u0394 Prednisolon\u0394 Tamocsiffen\u0394 Meddyginiaethau i drin clefyd Parkinson Biperiden Carbidopa\/levodopa (lefodopa a carbidopa) Meddyginiaethau sy'n effeithio'r gwaed Meddyginiaethau gwrth anaemia Haearn Haearn\/Asid ffolig Asid ffolig Hydrocsocobalamin Asiant ysgogi erythropoiesiss\u0394 Meddyginiaethau sy'n effeithio ar geulo Enocsaparin Sodiwm heparin Phytomenadion Sulffad protamin Asid Tranecsamig Warffarin Desmopresin\u0394 Meddyginiaethau eraill ar gyfer diffygion hemoglobin Defferocsamin\u0394 Hydrocsicarbamid\u0394 Cynhyrchion gwaed a plasma o darddiad dynol Gwaed a chydrannau gwaed Plasma ffres wedi'i rewi Dwysfwydydd platennau Celloedd gwaed coch wedi'i becynnu gwaed cyfan Meddyginiaethau sy'n deillio o blasma Imiwnoglobwnau dynol Imiwnoglobwlin Rho(D) Imiwnoglobwlin gwrth gynddaredd Imiwnoglobwlin gwrth tetanws Imiwnoglobwlin cyffredin dynol\u0394 Ffactorau ceulo gwaed Ffactor VIII\u0394 Ffactor IX cymleth\u0394 Amnewidion plasma Decstran 70 Meddyginiaethau cardiofasgwlaidd Meddyginiaethau gwrth angina Bisoprolol Glyceryl trinitrate Isosorbide dinitrate Ferapamil Meddyginiaethau gwrth arhythmig Bisoprolol Digocsin Epineffrin (adrenalin) Lidocain Ferapamil Amiodaron\u0394 Meddyginiaethau gwrth orbwysedd Amlodipin Bisoprolol Enalapril Hydralasin Hydroclorothiasid Methyldopa Losartan Sodiwm nitroprwsid\u0394 Meddyginiaethau a ddefnyddir ar gyfer methiant y galon Bisoprolol Digocsin Enalapril Ffwrosemid Hydroclorothiasid Losartan Spironolacton Dopamin\u0394 Meddyginiaethau gwrth thrombosis Meddyginiaethau gwrth blaten Aspirin Clopidogrel Meddyginiaethau thrombolytig Streptokinase\u0394 Asiantau lleihau lipidau Simfastatin Dermatolegol (argroenol) Meddyginiaethau gwrthffyngol Miconasol Seleniwm Deusylffid Thioswlffad Terbinaffin Meddyginiaethau gwrth-heintus Mupirosin Permanganad potasiwm Arian Sylffadiasin Meddyginiaethau gwrthlidiol a gwrth gosi Betamethason Calamin Hydrocortison Meddyginiaethau sy'n effeithio ar wahaniaethiad ac amlder croen Perocsid bensoil Tar glo Ffluorouracilffilwm Aspirin Hufen iwrea Meddyginiaethau trin llau a'r clefyd crafu Benzyl benzoate Permethrin Asiantau diagnostig Meddyginiaethau offthalmia Fluorescein Tropicamid Cyfryngau cyferbyneddau radio Amidotrizoate Daliant sylffad bariwm Iohecsol Asid iotrocsig\u0394 Diheintyddion ac antiseptig Antiseptig Clorhecsidin Ethanol \u00cfodin-pofidon Diheintyddion alcohol i olchi dwylo Cyfansoddyn sylfaen clorin Chlorocsylenol Glutaral Diwretigion Amilorid Ffurosemid Hydrochlorothiasid Mannitol Spironolacton Meddyginiaethau gastroberfeddol Pancreatic enzymes\u039417.5.1  Meddyginiaethau trin wlser Omeprasol Ranitidin Meddyginiaethau gwrth emetig Decsamethason Metoclopramid Ondansetron Meddyginiaethau gwrthlidiol Sulffasalasin Hydrocortison\u0394 Carthyddion Senna Meddyginiaethau a ddefnyddir i drin y dolur rhydd Ailhydradu trwy'r genau Halwynau Ailhydradu Meddyginiaethau'r dolur rhydd ar gyfer plant Sylffad sinc Hormonau, meddyginiaethau endocrin eraill a dulliau atal genhedlu Hormonau adrenalin a sylweddau synthetig Fflwdrocortison Hydrocortison Androgenau Testosteron\u0394 Dulliau atal genhedlu Meddyginiaethau atal genhedlu hormon trwy'r genau Ethinylestradiol\/levonorgestrel Ethinylestradiol\/norethisterone Levonorgestrel Ulipristal Meddyginiaethau atal genhedlu hormon trwy chwistrelliad Estradiol cypionate\/medroxyprogesterone acetate Medroxyprogesterone acetate Norethisterone enantate Dyfeisiau mewngroth Dyfais mewngroth gyda chopr Dyfais mewngroth gyda phrogestin Dulliau rhwystr Condom Diafframau Dyfeisiau mewnblaniad Etonogestrel\u2014releasing implant Levonorgestrel\u2014releasing implant Dyfeisiau i'w gosod yn y wain Progesterone vaginal ring Inswlinau a meddyginiaethau eraill a ddefnyddir ar gyfer diabetes Gliclasid Glucagon Chwistrelliad Inswlin Inswlin gweithredu rhyngol Metfformin Cymhellion ofyliad Clomifene\u0394 Progestogen Medroxyprogesterone acetate Hormonau thyroid a meddyginiaethau gwrth thyroid Lefothyrocsin Potassium iodide Propylthiowracil Lugol's solution\u0394 Imiwnoleg Asiantau diagnostig Tuberculin Sera ac imiwnoglobwlinau Antivenom immunoglobulin Diphtheria antitoxin Brechlynnau Brechlyn colera Brechlyn ddifftheria Brechlyn haemoffilws ffliw math b Brechlyn Hepatitis A Brechlyn Hepatitis B Brechlyn HPV Brechlyn Ffliw Brechlyn enseffalitis Japaneaidd Brechlyn y frech goch Brechlyn llid yr ymennydd meningococcal Brechlyn clwy pennau Brechlyn pertwsis Brechlyn niwmococol Brechlyn polio Brechlyn y gynddaredd Brechlyn Rotafirws Brechlyn Rwbela Brechlyn tetanws Brechlyn enseffalitis sy'n cael ei gludo ar drogod Brechlyn teiffoid Brechlyn Farisela Brechlyn y dwymyn melyn Meddyginiaethau i ymlacio cyhyrau (actio ymylol) ac atalyddion colinesteras Atracuriwm Neostigmin Sucsamethoniwm Fecuroniwm Pyridostigmin\u0394 Paratoadau llygad Asiantau gwrth haint Aciclovir Asithromycin Erythromycin Gentamicin Natamycin Offlocsacin Tetracyclin Asiantau gwrthlidiol Prednisolon Anesthetig lleol Tetracain Meddyginiaethau mioteg a thrin glawcoma Acetasolamid Latanoprost Pilocarpin Timolol Mydriatig Atropin Epineffrin (adrenalin)\u0394 Ffactor tyfiant endothelaidd gwrth-fasgwlaidd Befacisumab\u0394 Ocsitosigion a gwrth ocsitosigion Ocsitosigion a chyffuriau erthylbair Ergometrin Misoprostol Ocsitocin Miffepriston yn cael ei ddefnyddio gyda misoprostol \u0394 Gwrth ocsitosigion Niffedipin Toddiannau dialysis peritoneaidd Toddiant dialysis intraperitonaidd \u0394 Meddyginiaethau ar gyfer anhwylderau meddyliol ac ymddygiadol Meddyginiaethau a ddefnyddir mewn anhwylderau seicotig Clorpromasin Fflwffenasin Haloperidol Risperidon Closapin\u0394 Meddyginiaethau a ddefnyddir mewn anhwylderau tymer Meddyginiaethau a ddefnyddir mewn anhwylderau iselder Amitriptylin Fflwocsetin Meddyginiaethau a ddefnyddir mewn anhwylderau deubegwn Carbamasepin Lithiwm Falporad Meddyginiaethau ar gyfer anhwylderau pryder Diazepam Meddyginiaethau a ddefnyddir ar gyfer anhwylderau gorfodol obsesiynol Clomipramin Meddyginiaethau ar gyfer anhwylderau oherwydd defnydd sylweddau seicoweithredol Therapi amnewid nicotin Methadon\u0394 Meddyginiaethau sy'n gweithredu ar y llwybr anadlol Meddyginiaethau gwrth asthma a meddyginiaethau ar gyfer clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint Beclometasone dipropionate Budesonid Budesonid\/formoterol Epineffrin (adrenalin) Bromid Ipratropiwm Salbutamol (albuterol) Toddiannau i gywiro aflonyddwch d\u0175r, electrolyt a sylfaen asid Trwy'r genau Halwynau ailhydradu Potasiwm clorid Trwy wyth\u00efen Glwcos Glwcos gyda sodiwm clorid Potasiwm clorid Sodiwm clorid Sodiwm bicarbonad Sodiwm lactate Amrywiol D\u0175r ar gyfer chwistrelliadau Fitaminau a mwynau Asid ascorbig Calsiwm Cholecalcifferol Ergocalcifferol Iodin Nicotinamid Pyridocsin Retinol Riboflavin Fflworid sodiwm Thiamin Calsiwm gluconad\u0394 Meddyginiaethau clust, trwyn a gwddf i blant Asid Asetig (defnydd meddygol) Budesonid Ciprofflocsacin Sylometasolin Meddyginiaethau penodol ar gyfer gofal newyddenedigol Meddyginiaethau i'r newyddanedig Sitrad caffeine Clorhecsidin Ibuprofen\u0394 Prostaglandin E\u0394 Prostaglandin E1 Prostaglandin E2 Arwynebydd ysgyfeiniol\u0394 Meddyginiaethau i'r mam Decsamethason Meddyginiaethau ar gyfer clefydau cymalau Meddyginiaethau a ddefnyddir i drin gowt Alopwrinol Asiantau addasu clefydau a ddefnyddir mewn anhwylderau gwynegol Clorocwin Asathioprin\u0394 Hydrocsyclorocwin\u0394 methotrecsad\u0394 Penicilamin\u0394 Sylffasalasin\u0394 Clefydau cymalau ieuenctid Aspirin","916":"Darlledwr o Gymro oedd Sam Jones (30 Tachwedd 1898 \u2013 5 Medi 1974) a anfarwolwyd yn y linell gynganeddol \"Babi Sam yw'r BBC\".  Bywyd cynnar ac addysg Ganwyd Samuel Jones yng Nghlydach yn nawfed plentyn i Mary Ann Jones (1866-1921) a Samuel Cornelius Jones (1865-1939). Cafodd ei rieni pymtheg o blant ond wyth yn unig a oroesodd fabandod. Fe'i gelwid yn 'Sammy bach' gan y teulu a mynychodd yr ysgol gynradd leol ac yna, yn 1910\/11, Ysgol Ganol Sirol Ystalyfera. Yn 1912 symudwyd yr ysgol i Bontardawe a'i galw yn Ysgol Gynradd Uwch Pontardawe. Ar 3 Medi 1917, ymunodd gyda'r Llynges an dreulio bron ddwy flynedd fel 'llumanwr' (ordinary signalman) cyn gadael y Llynges ar 10 Chwefror, 1919. Wedi'r rhyfel, ail-afaelodd yn ei addysgu ffurfiol yn Hydref 1919 gan fynychu Coleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor. Chwaraeodd ran amlwg ym mywyd cymdeithasol y coleg. Chwaraeodd i d\u00eem rygbi'r coleg ac hefyd i'r t\u00eem hoci. Enillodd ei dystysgrif addysg - ail ddosbarth - yn ei drydedd flwyddyn 1922-23. Graddiodd y flwyddyn ganlynol, 1924, mewn Cymraeg a Hanes. Gyrfa Ar 8 Medi 1924 cychwynnodd Sam ar yrfa fel athro yn Ysgol Harrington Road, Lerpwl. Gadawodd Lerpwl yn Chwefror 1927 gan symud i swydd fel newyddiadurwr gyda The Western Mail yng Nghaerdydd. Bu'n newyddiadura ychydig yn ystod ei amser yn y coleg ac fel athro, ysgrifennodd rai erthyglau i'r Liverpool Daily Post. Sefydlwyd y BBC yn 1927 hefyd. Denwyd Sam at y byd darlledu ac yn Nhachwedd 1932 cychwynnodd weithio yn rhan-amser yn y BBC fel 'Welsh Assistant'. Cryfhau'r gwasanaeth radio Cymraeg oedd ei nod. Gadawodd The Western Mail yn derfynol yn 1933. Yn 1935 hysbysebwyd swydd Cyfarwyddwr Rhaglenni'r BBC yng Nghymru. Dyma'r gwaith yr oedd Sam ei hun yn ei wneud ond er siom iddo, ni chafodd y swydd. Cafodd 'wobr gysur' o fod yn bennaeth ar orsaf radio gwbl newydd wedi ei leoli ym Mangor. Teitl swyddogol y swydd oedd Cynrychiolydd y BBC yng Ngogledd Cymru. Dechreuodd ar ei swydd fel Pennaeth y BBC ym Mangor ar 1 Tachwedd 1935. Aeth ati ar unwaith i ddarganfod perfformwyr, cyfansoddwyr, sgriptwyr, actorion a cherddorion yn y gogledd.Torrodd yr Ail Ryfel Byd ar draws ei gynlluniau. Am gyfnod byr, o Fedi 1939 hyd Ionawr 1940 fe'i hanfonwyd i Lundain i gyfieithu bwletinau i'r Gymraeg. Erbyn diwedd yr haf 1940, gyda'r perygl o fomio yn Llundain, penderfynwyd symud Adran Adloniant y BBC i Fangor. Cyrhaeddodd tros bedwar cant o brif adlonwyr Prydain i ddarlledu o ddiogelwch cymharol gogledd Cymru a buont yno hyd Awst 1943.  Dysgodd Sam lawer iawn gan y Llundeinwyr am natur adloniant ond yn hytrach na'i efelychu aeth ati i greu adloniant Cymraeg ar y radio oedd yn berthnasol i ddiwylliant Cymraeg. Sam Jones oedd yn gyfrifol am ddwy o raglenni mwyaf poblogaidd y BBC erioed, ac a oedd yn dal i gael eu darlledu yn 2016: Noson Lawen a Thalwrn y Beirdd. Gwelodd bwysigrwydd defnyddio pobl gyffredin yn hytrach nag actorion profesiynol yn y ddwy raglen hyn. yn \u00f4l R Alun Jones, \"Cyfrinach Sam Jones oedd cael pobl y Gogledd i weld gorsaf Bangor fel rhywbeth oedd yn perthyn iddyn nhw. Doedd hynny ddim yn bosib mewn cymunedau fel Abertawe a Chaerdydd.\"Erbyn diwedd ei yrfa roedd teledu fel cyfrwng yn cynyddu yn ei boblogrwydd. Er hynny, dyn radio oedd Sam Jones. Ymddeolodd Sam o'r BBC ar 30 Tachwedd 1963.   Anrhydeddau Ar 11 Gorffennaf 1963, cyflwynwyd iddo radd er anrhydedd o Ddoethuriaeth mewn Ll\u00ean [D.Litt] gan Brifysgol Cymru mewn seremoni yn Neuadd y Brenin, Aberystwyth. Anrhydedd arall a ddaeth i'w ran oedd bod yn Llywydd y Dydd yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Glyn Ebwy 1958.  Bywyd personol Tra'n fyfyriwr ym Mangor cyfarfu \u00e2 Maud Ann Griffith. Priodwyd y ddau ar 2 Medi 1933 yng nghapel y Wesleaid Cymraeg, Caerdydd. Ganwyd eu hunig blentyn ar 4 Mai 1942, sef Dafydd Gruffydd Jones, a fu'n ymgynghorydd ariannol. Bu farw ei wraig Maud ar 3 Ionawr 1974.  Marwolaeth a theyrngedau Bu farw ar 5 Medi 1974 a roedd ei angladd yn Amlosgfa Bangor ar 9 Medi. Cynhaliwyd gwasanaeth coffa iddo ar 20 Medi 1974 yng nghapel Penuel Bangor lle bu'n aelod. Yn y gwasanaeth hwnnw dywedodd Owen Edwards, a oedd yn Rheolwr y BBC yng Nghymru ar y pryd, fod Sam Jones \u201cyn meddu'r ddawn i weithio ar dair tonfedd allweddol\u201d sef y ddawn i fod ar yr un donfedd \u00e2'r gynulleidfa o wrandawyr radio, ar yr un donfedd \u00e2'r doniau a ddarganfu ac ar yr un donfedd \u00e2'r staff yr oedd yn eu harwain. Cyfansoddodd y bardd W. D. Williams gywydd iddo ar gyfer rhaglen goffa iddo ac a ddarlledwyd yn 1974:  Ei ail byth mwy ni welwn, Gwelwodd haf pan giliodd hwn, Drud fu ei fachlud dros F\u00f4n, Farwn Mawr o Fryn Meirion. Tlawd yw 'nheyrnged, ddyledwr, Un o fil, i'w haealf \u0175r. Gweler hefyd Stand By! cyfrol deyrnged iddo gan R. Alun Evans. Cyfeiriadau","918":"I bwrpas llywodraeth leol, rhennir Cymru yn 22 o awdurdodau unedol (ers 1 Ebrill 1996). O fewn yr haen uchaf hwn, ceir sawl math o sir sef\u02d0 sir, bwrdeistrefi sirol a dinasoedd (gyda statws sirol). Yn aml gelwir nhw o dan un enw - sir, er bod hyn yn dechnegol anghywir. Cynrychiolir yr awdurdodau lleol sy'n gweinyddu'r siroedd hyn gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Mae cynghorau etholedig yr awdurdodau hyn yn gyfrifol am ddarparu gwasanaethau\u02d0 addysg, gwaith cymdeithasol, cadwraeth yr amgylchedd a thraffyrdd. O dan yr haen hwn ceir cynghorau cymuned; dirprwyir rhai cyfrifoldebau iddynt hwy ee torri gwair, parciau lleol. Fe benodir Arglwydd Raglaw gan Frenhines y DU, i'w chynrychioli yn yr wyth Sir cadwedig sef yr ardaloedd cyfredol a ddefnyddir yng Nghymru at ddibenion seremon\u00efol Rhaglawiaeth a Siryfiaeth. Yn Ebrill 2013 cyhoeddwyd fod Llywodraeth Cymru am gynnal Ad-drefnu Llywodraeth Leol yng Nghymru gyda'r bwriad o dorri'r nifer o siroedd o 22 i tua 12.  Dinasoedd Chwe dinas sydd yng Nghymru: yn ogystal \u00e2'r tri awdurdod unedol sydd \u00e2 statws dinas, mae gan gymunedau Bangor, Llanelwy a Thyddewi statws dinas a gadarnheir gan freintlythyrau.  Abertawe Bangor Caerdydd Casnewydd Llanelwy TyddewiYn hanesyddol roedd Llanelwy yn ddinas, gan iddi fod yn ganolfan esgobaeth, a chyfeirir ati fel dinas yn Encyclop\u00e6dia Britannica 1911. Er hyn nid oedd statws dinas swyddogol gan Lanelwy. Pan roddwyd statws dinas i Dyddewi ym 1994 fe ymgeisiodd Cyngor Cymuned Llanelwy am yr un statws, trwy ddeiseb. Gwrthodwyd y ddeiseb gan nad oedd unrhyw dystiolaeth o siarter neu freintlythyrau yn cael eu rhoi i'r dref yn y gorffennol, fel yn achos Tyddewi. Aflwyddiannus oedd ceisiadau am statws dinas mewn cystadlaethau yn 2000 a 2002.Ar 14 Mawrth 2012, fodd bynnag, croesawodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Cheryl Gillan, gyhoeddiad Llywodraeth y DU y byddai Llanelwy yn ennill statws dinas. Ymgeisiodd sawl tref, a dewiswyd Llanelwy \"i gydnabod ei chyfoeth o hanes, ei chyfraniad diwylliannol a\u2019i statws metropolitan fel canolbwynt ar gyfer technoleg, masnach a busnes.\" Awdurdodau unedol Cymunedau Cymuned yw'r uned leiaf o lywodraeth leol yng Nghymru.  Siroedd cadwedig Pan adrefnwyd llywodraeth leol yng Nghymru yn 1974 diddymwyd yr hen siroedd gweinyddol a chreuwyd wyth sir newydd yn eu lle. O'r siroedd hyn, mae Powys a Gwynedd yn dal i fodoli ond gyda newidiadau i'w ffiniau, yn enwedig yn achos Gwynedd a chollodd Ynys M\u00f4n ac a welodd yr ardaloedd gogledd-ddwyreiniol yn mynd yn rhan o Fwrdeistref Sirol Conwy. Mae siroedd 1974-1996 yn cael eu disgrifio'n swyddogol fel siroedd cadwedig ar gyfer rhai pwrpasau seremon\u00efol ond heb unrhyw ran mewn llywodraeth leol. Dyma'r siroedd:  Clwyd De Morgannwg Dyfed Gorllewin Morgannwg Gwent Gwynedd Morgannwg Ganol Powys Hanes \"Siroedd\" Cymru Erbyn 1066 roedd Lloegr gyfan wedi cael ei rhannu'n siroedd, ond nid oedd gan Gymru siroedd tan y 13g. Aberteifi a Chaerfyrddin a sefydlwyd yn gyntaf a hynny yn y 1240au. Ym 1284 rhannwyd \"Tywysogaeth Gwynedd\" yn dair sir: M\u00f4n, Caernarfon a Meirionnydd. Gellir edrych ar y drefn newydd hon felly fel trefn Saesnig a fwriwyd ar Gymru wedi syrthio'ryn ystod blynyddoedd olaf y Tywysog Llywelyn II. Cyn diwedd y ganrif roedd y Fflint hithau wedi'i chlensio'n sir a olygai fod bron i hanner tiriogaeth Cymru o dan reolaeth coron Lloegr. Y Mers oedd yn weddill, a chafwyd gwared a nhw trwy ddefnyddio y Ddeddf Uno1536  gan greu Sir Benfro, Sir Drefaldwyn, Sir Ddinbych, Sir Faesyfed, Sir Forgannwg, Sir Frycheiniog a Sir Fynwy. Dyna gyfanswm o 13 sir. Y mwyaf oedd Sir Gaerfyrddin (246,168ha) a Sir y Fflint (65,975ha). Cawsant eu mapio gan John Speed ac eraill ac fe'u derbyniwyd yn frwd gan y Boneddigion. Yn 1974 diddymwyd yr 13 sir. Yn eu lle sefydlwyd y siroedd cadwedig uchod.  NUTS gan Eurostat O fewn Eurostats yr Enwau Unedau Tiriogaethol at Ddibenion Ystadegaeth(Nomenclature of Territorial Units for Statistics, NUTS), ystyrir Cymru yn rhanbarth lefel-1, gyda'r c\u00f4d \"UKL\", ac a isrennir fel a ganlyn:  Heddluoedd a gwasanaethau t\u00e2n Heddluoedd Ceir pedwar heddlu yng Nghymru:  Gwasanaethau t\u00e2n ac achub Ceir tri gwasanaeth t\u00e2n ac achub yng Nghymru:  Gweler hefyd Ad-drefnu Llywodraeth Leol yng Nghymru, 2015 Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru Cymunedau Cymru (Trefi a Chymunedau Cymru) Rhestr Siroedd a Dinasoedd Cymru yn \u00f4l y canran o siaradwyr Cymraeg Siroedd Cymru cyn ad-drefnu 1974 Cyfeiriadau","920":"Yr argraff gyffredinol a geir wrth edrych ar lenyddiaeth Gymraeg yr 17g yw un o gyfnod o ddirywiad cyson ac unffurfiaeth lethol. Mae hyn yn adlewyrchu cyflwr gwleidyddol Cymru yn y ganrif honno a'r ffaith fod nifer o'r uchelwyr, noddwyr ll\u00ean uchel a dysg, yn ymbellhau o'u gwreiddiau. Mae'n ganrif a ddominyddir gan grefydd a'r gwrthdaro rhwng Eglwys Loegr a'r Eglwys Gatholig ar ei dechrau a rhwng yr eglwys sefydlog a'r Pwirtianiaid yn ddiweddarach. Dyma'r ganrif a welodd rhyfel cartref yn rhwygo'r wlad hefyd, gyda thrwch arweinwyr Cymru yn ochri gyda'r brenin ac Eglwys Loegr. Nid yw'n syndod felly i gael fod y mwyafrif helaeth o lyfrau'r ganrif yn llyfrau crefyddol, gan gynnwys gwaith y ffigyrau llenyddol pwysicaf.  Barddoniaeth Er gwaethaf y colli nawdd roedd y traddodiad barddol yn araf i edwino ond edwino a wnaeth. Mae'r llond llaw o feirdd da fel Si\u00f4n Philyp a'i frawd Rhisiart (Philypiaid Ardudwy), Richard Hughes, Edmwnd Prys, Si\u00f4n Tudur, Huw Llwyd a Thomas Prys yn eithriad i'r rheol ac yn perthyn mewn ysbryd i'r ganrif ragflaenol. Ymhlith yr olaf o'r beirdd proffesiynol oedd Owen Gruffydd a Rhys Cadwaladr, ar ddiwedd y ganrif a dechrau'r ganrif nesaf, ond digon dinod ac ystrydebol yw eu canu mewn cymhariaeth \u00e2 beirdd mawr yr 16g. Mae'n ddarlun tipyn mwy iach yn y canu rhydd, gyda beirdd fel Edward Morris o'r Perthillwydion a Huw Morys (Eos Ceiriog) yn canu'n rhwydd ar y mesurau carolaidd yn ogystal ag ar y mesurau caeth. Canu i f\u00e2n uchewlyr lleol ac er mwyn diddanu'r werin a wnai'r beirdd hyn, heb lawer o uchelgais llenyddol nac awydd newid. Yn is o lawer eu crefft ceid ugeiniau o feirdd llai yn canu ar donau poblogaidd. Roedd llawer o'r canu hwn yn gysylltiedig \u00e2 gwyliau'r flwyddyn ac yn rhan o draddodiad gwerinol sy'n parhau i'r 18g. O'r un cyfnod daw llawer o'r Hen Benillion hefyd, cynnyrch barddonol gorau'r ganrif efallai, er iddynt gael eu diystyru'n llwyr ar y pryd. Un o lenorion mwyaf dylanwadol y ganrif oedd Rhys Prichard ('Y Ficer Pritchard' neu'r 'Hen Ficer'). Cyfansodd yr Hen Ficer nifer o bennillion syml, gwerinol, ar bynciau crefyddol. Fe'u cyhoeddwyd fel Canwyll y Cymry yn 1681, ddeugain mlynedd ar \u00f4l marwolaeth yr Hen Ficer, a daethant mor bwysig \u00e2'r Beibl a'r cyfieithiadau o Daith y Pererin ym mywyd crefyddol y werin.  Rhyddiaith Cyfieithiadau ac addasiadau o weithiau crefyddol Saesneg yw trwch rhyddiaith y ganrif. Ar ei dechrau roedd y Gwrthddiwygwyr Cymreig yn weithgar o hyd (gweler uchod). Mae gweddill rhyddiaith y ganrif bron i gyd yn gynnyrch clerigwyr Eglwys Loegr a'r Piwritaniaid. O blith y cannoedd o awduron mae enwau Rowland Vaughan o Gaer Gai, John Davies (Mallwyd), Oliver Thomas, a Charles Edwards yn sefyll allan. Perthyn i ddosbarth neilltuol yw Morgan Llwyd o Wynedd, awdur sawl cyfrol o ryddiaith gyfriniol gan gynnwys Llyfr y Tri Aderyn, sy'n un o gampweithiau mawr llenyddiaeth Gymraeg. Roedd Morgan Llwyd yn fardd da yn ogystal.  Ysgolheictod Parhaodd gwaith y dyneiddwyr i ddegawdau cyntaf y ganrif newydd, gyda Salmau mydryddol Edmwnd Prys yn cael eu cyhoeddi yn 1621 er enghraifft. Cafywd yn ogystal Y Beibl Bach neu'r Beibl Coron yn 1630, a ddaeth \u00e2'r ysgrythurau o fewn cyrraedd pawb. Rhaid crybwyll yn ogystal gwaith ysgolheigion fel John Davies o Fallwyd a Thomas Jones, awdur Y Gymraeg yn ei Disgleirdeb (1688). Dyma ganrif fawr y cop\u00efwyr llawysgrifau Cymreig yn ogystal, gw\u0177r fel John Jones (Gellilyfdy) a weithiai'n ddistaw yn y cefndir i ddiogelu etifeddiaeth lenyddol Cymru a gosod un o'r sylfeini ar gyfer adfywiad y 18g. Casglodd yr uchelwr Robert Vaughan o Hengwrt (ger Dolgellau) un o'r casgliadau pwysicaf o lawysgrifau Cymreig erioed, a oedd yn cynnwys Llyfr Du Caerfyrddin, Llyfr Gwyn Rhydderch, Llyfr Aneirin a Llyfr Taliesin.  Rhai cerrig milltir 1621 - Gramadeg Cymraeg John Davies (Mallwyd) a Salmau C\u00e2n Edmwnd Prys 1630 - Y Beibl Bach 1632 - Geiriadur Cymraeg-Lladin John Davies 1653 - Llyfr y Tri Aderyn gan Morgan Llwyd 1658-1681 - Stephen Hughes yn cyhoeddi Canwyll y Cymry Yr Hen Ficer 1667 - Y Ffydd Ddi-ffuant gan Charles Edwards 1686 - Gerdd-Lyfr Ffoulke Owens, efallai'r flodeugerdd brintiedig gyntaf yn yr iaith Gymraeg 1694 - Marw Si\u00f4n Dafydd Las, yr olaf o'r hen feirdd teulu ac felly ar sawl ystyr yr olaf o Feirdd yr Uchelwyr 1699 - Sefydlu'r SPCK Llyfryddiaeth Ceir llyfryddieithau ar awduron unigol yn yr erthyglau perthnasol. Rhoddir yma detholiad o lyfrau sy'n cynnig arolwg cyffredinol ar y cyfnod:  Geraint Bowen (gol.), Y Traddodiad Rhyddiaith, cyfrol 2 (Gwasg Gomer, 1970) W. J. Gruffydd, Llenyddiaeth Cymru: Rhyddiaith 0 1540 hyd 1660 (Wrecsam, 1926) Nesta Lloyd (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Ail Ganrif ar Bymtheg, 2 gyfrol (Cyhoeddiadau Barddas, 1993, 1994) Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (Caerdydd, 1944; sawl argraffiad ers hynny). Pennod IX. T. H. Parry-Williams (gol.), Canu Rhydd Cynnar (Caerdydd, 1932) Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (Caerdydd, 1992) Gweler hefyd Llenyddiaeth Gymraeg Yr Ail Ganrif ar Bymtheg yng Nghymru","921":"Dinas yng Nghaliffornia yn Unol Daleithiau America yw San Francisco (Dinas a Swydd San Francisco). Dyma yw'r bedweredd ddinas mwyaf poblog yng Nghaliffornia a'r drydedd ddinas ar ddeg mwyaf poblog yn yr Unol Daleithiau, gyda 744,230 o bobl yn byw yn y ddinas a 7,533,384 o bobl yn byw yn Ardal Bae San Francisco. San Francisco yw'r ddinas gyda'r dwysedd poblogaeth fwyaf yn y dalaith a'r ddinas gyda dwysedd ail fwyaf yn yr Unol Daleithiau. Lleolir y ddinas ar ben pellaf penrhyn San Francisco, gyda'r Cefnfor Tawel i'r gorllewin iddi a Bae San Francisco i'r gogledd a'r dwyrain. Ym 1776, sefydlodd y Sbaenwyr amddiffynfa wrth y Golden Gate a chenhadaeth a enwyd ar gyfer Ffransis o Assisi. Yn sg\u00eel y Rhuthr am Aur ym 1849, aeth y ddinas trwy gyfnod o d\u0175f cyflym, a drawsnewidiodd y ddinas nes ei bod y ddinas fwyaf ar yr Arfordir Orllewinol ar y pryd. Ym 1906, cafodd San Francisco ei tharo gan ddaeargryn a th\u00e2n a chafodd mwy na 3,000 o bobl eu lladd a rhan helaeth o'r ddinas ei dinistrio. Ail-adeiladwyd y ddinas yn gyflym, gan gynnal Arddangosfa Ryngwladol Panama-Pasiffig naw mlynedd yn ddiweddarach. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, San Francisco oedd y man ffarwelio ar gyfer nifer o filwyr. Pan ddaeth y rhyfel i ben, arweiniodd y don o filwyr yn dychwelyd, mewnfudiad enfawr, agweddau rhyddfrydol, a ffactorau eraill at yr Haf o Gariad a'r mudiad hawliau hoyw, gan gadarnhau statws San Francisco fel canolfan rhyddfrydol yn yr Unol Daleithiau. Erbyn heddiw, mae San Francisco yn ganolfan ryngwladol o ran y byd ariannol, cludiant a diwylliant. Mae'r ddinas hefyd yn gyrchfan gwyliau poblogaidd i dwristiaid sy'n enwog am ei niwl hafaidd, ei bryniau serth niferus, ei chymysgedd o bensaern\u00efaeth Fictoraidd a modern, ei thirnodau bydenwog fel Pont Golden Gate, ei cherbydau ceblau a Thref Tsieina.  Daearyddiaeth Lleolir San Francisco ar arfordir gorllewinol yr Unol Daleithiau, ar ddiwedd Penrhyn San Francisco, ac mae'n cynnwys rhannau helaeth o'r Cefnfor Tawel a Bae San Francisco o fewn ei ffiniau. Mae sawl ynys, Alcatraz, Treasure Island, a'r Ynys Yerba Buena gyferbyn, a rhannau bychain o ynys Alameda, Ynys y Garreg Goch, ac Ynys yr Angylion i gyd yn rhan o'r ddinas. Yn fras, mae'r prif dir o fewn ffiniau'r ddinas yn cynnwys \"sgw\u00e2r saith milltir gyda saith milltir,\" yn \u00f4l y trigolion lleol, er mewn gwirioedd mae arwynebedd y ddinas, gan gynnwys y d\u0175r yn 232 milltir sgw\u00e2r (600 km2). Mae San Francisco yn enwog am ei bryniau. Ceir yno dros 50 o fryniau o fewn ffiniau'r ddinas. Enwyd rhai cymdogaethau ar \u00f4l y bryn lle maent wedi eu lleoli, gan gynnwys Nob Hill, Pacific Heights, a Russian Hill. Yn agos i ganolbwynt ddaearyddol y ddinas, i'r de-orllewin o ardal \"downtown\", ceir nifer o fryniau llai poblog. Mae Twin Peaks, sy'n b\u00e2r o fryniau yn un o fannau uchaf y ddinas, yn fan poblogaidd i weld y ddinas. Mae bryn mwyaf San Francisco, Mount Davidson, yn 925 troedfedd (282 m) o uchder ac ar ei ben mae yna groes 103 troedfedd (31 m) o uchder, a adeiladwyd ym 1934. Dominyddir yr ardal hon hefyd gan D\u0175r Sutro, t\u0175r darlledu radio a theledu coch a gwyn.  Adeiladau a chofadeiladau Alcatraz Arboretum Strybing Parc Candlestick Pont Golden Gate Tref Tsieina T\u0175r Coit Pobl o San Francisco Levi Strauss (1829-1902), dyn busnes Robert Frost (1874-1963), bardd Alice B. Toklas (1877-1967), awdures a ffrind Gertrude Stein Mel Blanc (1908-1989), actor a chomediwr Clint Eastwood (g. 1930), actor, cyfarwyddwr a gwleidydd Jerry Garcia (1942-1995), cerddor Courtney Love (g. 1964), cerddores Oriel      Dolenni allanol (Saesneg) Gwefan swyddogol Dinas a Sir San Francisco (Saesneg) Amgueddfa rhithiol o Ddinas San Francisco (Saesneg) Canolfan Hanes Llyfrgell Gyhoeddus San Francisco Archifwyd 2009-08-29 yn y Peiriant Wayback.","922":"Dinas yng Nghaliffornia yn Unol Daleithiau America yw San Francisco (Dinas a Swydd San Francisco). Dyma yw'r bedweredd ddinas mwyaf poblog yng Nghaliffornia a'r drydedd ddinas ar ddeg mwyaf poblog yn yr Unol Daleithiau, gyda 744,230 o bobl yn byw yn y ddinas a 7,533,384 o bobl yn byw yn Ardal Bae San Francisco. San Francisco yw'r ddinas gyda'r dwysedd poblogaeth fwyaf yn y dalaith a'r ddinas gyda dwysedd ail fwyaf yn yr Unol Daleithiau. Lleolir y ddinas ar ben pellaf penrhyn San Francisco, gyda'r Cefnfor Tawel i'r gorllewin iddi a Bae San Francisco i'r gogledd a'r dwyrain. Ym 1776, sefydlodd y Sbaenwyr amddiffynfa wrth y Golden Gate a chenhadaeth a enwyd ar gyfer Ffransis o Assisi. Yn sg\u00eel y Rhuthr am Aur ym 1849, aeth y ddinas trwy gyfnod o d\u0175f cyflym, a drawsnewidiodd y ddinas nes ei bod y ddinas fwyaf ar yr Arfordir Orllewinol ar y pryd. Ym 1906, cafodd San Francisco ei tharo gan ddaeargryn a th\u00e2n a chafodd mwy na 3,000 o bobl eu lladd a rhan helaeth o'r ddinas ei dinistrio. Ail-adeiladwyd y ddinas yn gyflym, gan gynnal Arddangosfa Ryngwladol Panama-Pasiffig naw mlynedd yn ddiweddarach. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, San Francisco oedd y man ffarwelio ar gyfer nifer o filwyr. Pan ddaeth y rhyfel i ben, arweiniodd y don o filwyr yn dychwelyd, mewnfudiad enfawr, agweddau rhyddfrydol, a ffactorau eraill at yr Haf o Gariad a'r mudiad hawliau hoyw, gan gadarnhau statws San Francisco fel canolfan rhyddfrydol yn yr Unol Daleithiau. Erbyn heddiw, mae San Francisco yn ganolfan ryngwladol o ran y byd ariannol, cludiant a diwylliant. Mae'r ddinas hefyd yn gyrchfan gwyliau poblogaidd i dwristiaid sy'n enwog am ei niwl hafaidd, ei bryniau serth niferus, ei chymysgedd o bensaern\u00efaeth Fictoraidd a modern, ei thirnodau bydenwog fel Pont Golden Gate, ei cherbydau ceblau a Thref Tsieina.  Daearyddiaeth Lleolir San Francisco ar arfordir gorllewinol yr Unol Daleithiau, ar ddiwedd Penrhyn San Francisco, ac mae'n cynnwys rhannau helaeth o'r Cefnfor Tawel a Bae San Francisco o fewn ei ffiniau. Mae sawl ynys, Alcatraz, Treasure Island, a'r Ynys Yerba Buena gyferbyn, a rhannau bychain o ynys Alameda, Ynys y Garreg Goch, ac Ynys yr Angylion i gyd yn rhan o'r ddinas. Yn fras, mae'r prif dir o fewn ffiniau'r ddinas yn cynnwys \"sgw\u00e2r saith milltir gyda saith milltir,\" yn \u00f4l y trigolion lleol, er mewn gwirioedd mae arwynebedd y ddinas, gan gynnwys y d\u0175r yn 232 milltir sgw\u00e2r (600 km2). Mae San Francisco yn enwog am ei bryniau. Ceir yno dros 50 o fryniau o fewn ffiniau'r ddinas. Enwyd rhai cymdogaethau ar \u00f4l y bryn lle maent wedi eu lleoli, gan gynnwys Nob Hill, Pacific Heights, a Russian Hill. Yn agos i ganolbwynt ddaearyddol y ddinas, i'r de-orllewin o ardal \"downtown\", ceir nifer o fryniau llai poblog. Mae Twin Peaks, sy'n b\u00e2r o fryniau yn un o fannau uchaf y ddinas, yn fan poblogaidd i weld y ddinas. Mae bryn mwyaf San Francisco, Mount Davidson, yn 925 troedfedd (282 m) o uchder ac ar ei ben mae yna groes 103 troedfedd (31 m) o uchder, a adeiladwyd ym 1934. Dominyddir yr ardal hon hefyd gan D\u0175r Sutro, t\u0175r darlledu radio a theledu coch a gwyn.  Adeiladau a chofadeiladau Alcatraz Arboretum Strybing Parc Candlestick Pont Golden Gate Tref Tsieina T\u0175r Coit Pobl o San Francisco Levi Strauss (1829-1902), dyn busnes Robert Frost (1874-1963), bardd Alice B. Toklas (1877-1967), awdures a ffrind Gertrude Stein Mel Blanc (1908-1989), actor a chomediwr Clint Eastwood (g. 1930), actor, cyfarwyddwr a gwleidydd Jerry Garcia (1942-1995), cerddor Courtney Love (g. 1964), cerddores Oriel      Dolenni allanol (Saesneg) Gwefan swyddogol Dinas a Sir San Francisco (Saesneg) Amgueddfa rhithiol o Ddinas San Francisco (Saesneg) Canolfan Hanes Llyfrgell Gyhoeddus San Francisco Archifwyd 2009-08-29 yn y Peiriant Wayback.","923":"Dinas yng Nghaliffornia yn Unol Daleithiau America yw San Francisco (Dinas a Swydd San Francisco). Dyma yw'r bedweredd ddinas mwyaf poblog yng Nghaliffornia a'r drydedd ddinas ar ddeg mwyaf poblog yn yr Unol Daleithiau, gyda 744,230 o bobl yn byw yn y ddinas a 7,533,384 o bobl yn byw yn Ardal Bae San Francisco. San Francisco yw'r ddinas gyda'r dwysedd poblogaeth fwyaf yn y dalaith a'r ddinas gyda dwysedd ail fwyaf yn yr Unol Daleithiau. Lleolir y ddinas ar ben pellaf penrhyn San Francisco, gyda'r Cefnfor Tawel i'r gorllewin iddi a Bae San Francisco i'r gogledd a'r dwyrain. Ym 1776, sefydlodd y Sbaenwyr amddiffynfa wrth y Golden Gate a chenhadaeth a enwyd ar gyfer Ffransis o Assisi. Yn sg\u00eel y Rhuthr am Aur ym 1849, aeth y ddinas trwy gyfnod o d\u0175f cyflym, a drawsnewidiodd y ddinas nes ei bod y ddinas fwyaf ar yr Arfordir Orllewinol ar y pryd. Ym 1906, cafodd San Francisco ei tharo gan ddaeargryn a th\u00e2n a chafodd mwy na 3,000 o bobl eu lladd a rhan helaeth o'r ddinas ei dinistrio. Ail-adeiladwyd y ddinas yn gyflym, gan gynnal Arddangosfa Ryngwladol Panama-Pasiffig naw mlynedd yn ddiweddarach. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, San Francisco oedd y man ffarwelio ar gyfer nifer o filwyr. Pan ddaeth y rhyfel i ben, arweiniodd y don o filwyr yn dychwelyd, mewnfudiad enfawr, agweddau rhyddfrydol, a ffactorau eraill at yr Haf o Gariad a'r mudiad hawliau hoyw, gan gadarnhau statws San Francisco fel canolfan rhyddfrydol yn yr Unol Daleithiau. Erbyn heddiw, mae San Francisco yn ganolfan ryngwladol o ran y byd ariannol, cludiant a diwylliant. Mae'r ddinas hefyd yn gyrchfan gwyliau poblogaidd i dwristiaid sy'n enwog am ei niwl hafaidd, ei bryniau serth niferus, ei chymysgedd o bensaern\u00efaeth Fictoraidd a modern, ei thirnodau bydenwog fel Pont Golden Gate, ei cherbydau ceblau a Thref Tsieina.  Daearyddiaeth Lleolir San Francisco ar arfordir gorllewinol yr Unol Daleithiau, ar ddiwedd Penrhyn San Francisco, ac mae'n cynnwys rhannau helaeth o'r Cefnfor Tawel a Bae San Francisco o fewn ei ffiniau. Mae sawl ynys, Alcatraz, Treasure Island, a'r Ynys Yerba Buena gyferbyn, a rhannau bychain o ynys Alameda, Ynys y Garreg Goch, ac Ynys yr Angylion i gyd yn rhan o'r ddinas. Yn fras, mae'r prif dir o fewn ffiniau'r ddinas yn cynnwys \"sgw\u00e2r saith milltir gyda saith milltir,\" yn \u00f4l y trigolion lleol, er mewn gwirioedd mae arwynebedd y ddinas, gan gynnwys y d\u0175r yn 232 milltir sgw\u00e2r (600 km2). Mae San Francisco yn enwog am ei bryniau. Ceir yno dros 50 o fryniau o fewn ffiniau'r ddinas. Enwyd rhai cymdogaethau ar \u00f4l y bryn lle maent wedi eu lleoli, gan gynnwys Nob Hill, Pacific Heights, a Russian Hill. Yn agos i ganolbwynt ddaearyddol y ddinas, i'r de-orllewin o ardal \"downtown\", ceir nifer o fryniau llai poblog. Mae Twin Peaks, sy'n b\u00e2r o fryniau yn un o fannau uchaf y ddinas, yn fan poblogaidd i weld y ddinas. Mae bryn mwyaf San Francisco, Mount Davidson, yn 925 troedfedd (282 m) o uchder ac ar ei ben mae yna groes 103 troedfedd (31 m) o uchder, a adeiladwyd ym 1934. Dominyddir yr ardal hon hefyd gan D\u0175r Sutro, t\u0175r darlledu radio a theledu coch a gwyn.  Adeiladau a chofadeiladau Alcatraz Arboretum Strybing Parc Candlestick Pont Golden Gate Tref Tsieina T\u0175r Coit Pobl o San Francisco Levi Strauss (1829-1902), dyn busnes Robert Frost (1874-1963), bardd Alice B. Toklas (1877-1967), awdures a ffrind Gertrude Stein Mel Blanc (1908-1989), actor a chomediwr Clint Eastwood (g. 1930), actor, cyfarwyddwr a gwleidydd Jerry Garcia (1942-1995), cerddor Courtney Love (g. 1964), cerddores Oriel      Dolenni allanol (Saesneg) Gwefan swyddogol Dinas a Sir San Francisco (Saesneg) Amgueddfa rhithiol o Ddinas San Francisco (Saesneg) Canolfan Hanes Llyfrgell Gyhoeddus San Francisco Archifwyd 2009-08-29 yn y Peiriant Wayback.","925":"T\u00eem p\u00eal-droed Cymreig yn chwarae ym Mhencampwriaeth Lloegr yw Clwb P\u00eal-droed Dinas Abertawe (Saesneg: Swansea City Association Football Club) sydd wedi'i leoli yn ninas Abertawe. Mae'r clwb wedi chwarae eu gemau cartref yn Stadiwm Liberty ers symud o Gae'r Fets yn 2005.  Chwaraewyr Carfan y T\u00eem Cyntaf (Cywir ar 26 Medi 2015).Nodyn: Diffinir y baneri cenedlaethol o dan reolau FIFA. Gall y chwaraewyr, felly, fod o fwy nag un cenedl.  Hanes Ffurfiwyd CPD Tref Abertawe ym 1912. Ymunodd y clwb \u00e2'r Gynghrair Deheuol, lle arhosasant tan iddynt ennill dyrchafiad i drydedd adran y Gynghrair yn 1920. Ym 1925 enillwyd y rhan Deheuol o'r drydedd adran gan yr Elyrch, a felly enillasant ddyrchafiad i'r ail adran - lle arhoson nhw tan 1947. Yn 1949 enillwyd yr un adran am yr eilwaith, ac fe chwaraewyd p\u00eal-droed ail adran yn Abertwae tan 1964. Disgynodd y clwb i'r bedwaredd adran am y tro cyntaf yn 1967, ac er bod Roy Bentley wedi codi'r tim yn \u00f4l i'r drydedd adran yn 1970, roedden nhw 'nol yn y bedwaredd yn 1973, a gorfodwyd iddynt wneud cais i'r Gynghrair i allu aros ynddi. Fe aeth Abertawe drwy gyfnod euraidd o dan reolaeth Harry Griffiths ac yna John Toshack yn y saithdegau, wrth iddyn nhw godi o'r bedwaredd adran i'r cyntaf mewn pedwar tymor. Ond erbyn 1986 roedd y clwb yn \u00f4l yn y bedwaredd adran unwaith eto. Fe ddaeth dyrchafiad eto yn 1988, 2000 a 2005, cyn i Roberto Martinez arwain y clwb i'r Bencampwriaeth yn 2008.  Yr Uwchgynghrair Yn 2010-11, dyrchafwyd y clwb i Uwchgynghrair Lloegr ar \u00f4l iddynt faeddu Reading o 4 g\u00f4l i 2 yn y gemau ail-gyfle. Dyma oedd y clwb cyntaf o Gymru i gyrraedd Uwchgynghrair Lloegr ers ei sefydlu ym 1992. Mae'r Elyrch wedi trechu Arsenal, Lerpwl a Manchester City, sef prif dimau'r Uwchgynghrair ers degawdau.  Gorffennodd yr Elyrch y tymor 11eg yn yr Uwchgynghrair, sef y safle gorau erioed i unrhyw d\u00eem o Gymru, ond gadawodd Brendan Rodgers i reoli Lerpwl. Cafodd ei ddisodli gan Michael Laudrup ar gychwyn 2012-13.  Yn eu g\u00eam gyntaf yn eu hail dymor (2012-13) yn yr Uwchgynghrair fe sgorion nhw 5 g\u00f4l wrth drechu Queens Park Rangers 5-0 odddi cartref. Gwelwyd Abertawe ar dop yr Uwch Gynghrair - y tro cyntaf ers mis Hydref 1981 i'r t\u00eem fod ar frig yr adran uchaf - gan guro Stoke City 2-1 i ffwrdd . Ar 15 Hydref 2012 cyhoeddodd bwrdd y cyfarwyddwyr fod y clwb wedi gwneud elw o \u00a314.6 miliwn ar \u00f4l eu tymor cyntaf yn yr Uwchgynghrair, ac y bydd yr estyniad i Stadiwm Liberty yn gweld golau dydd. Ar 1 Rhagfyr cafodd Abertawe fuddugoliaeth mawr oddi cartref, drwy guro 2-0 yn erbyn Arsenal, gyda Michu yn sgorio ddwywaith yn ystod munudau olaf y g\u00eam. Dyma oedd buddugoliaeth gyntaf Abertawe yn erbyn Arsenal mewn tri degawd. Ar 23 Ionawr, curodd Abertawe o 2-0 ar gyfanswm goliau yn erbyn Chelsea yn rownd gyn-derfynol Cwpan Cynghrair Lloegr.  Gwobrau Cynghrair Lloegr  Y Bencampwriaeth - Safle Uchaf - 6ed 1982-1983 Yr Adran Gyntaf - Pencampwyr 2007-2008 Yr Ail Adran - Pencampwyr 1924-1925, 1948-1949 Y Drydydd Adran - Pencampwyr 1999-2000Cwpan Cynghrair Lloegr  Ennillwyr (1) 2013Cwpan Lloger  Rownd gynderfynol 1926, 1964Cwpan Cymru  Ennillwyr (10) 1913, 1932, 1950, 1961, 1966, 1981, 1982, 1983, 1989, 1991 Ail Safle (8) 1915, 1926, 1938, 1940, 1949, 1956, 1957, 1969 Rhestr o chwaraewyr ers cychwyn y clwb Rhestr Wicidata:  Cyfeiriadau","926":"T\u00eem p\u00eal-droed Cymreig yn chwarae ym Mhencampwriaeth Lloegr yw Clwb P\u00eal-droed Dinas Abertawe (Saesneg: Swansea City Association Football Club) sydd wedi'i leoli yn ninas Abertawe. Mae'r clwb wedi chwarae eu gemau cartref yn Stadiwm Liberty ers symud o Gae'r Fets yn 2005.  Chwaraewyr Carfan y T\u00eem Cyntaf (Cywir ar 26 Medi 2015).Nodyn: Diffinir y baneri cenedlaethol o dan reolau FIFA. Gall y chwaraewyr, felly, fod o fwy nag un cenedl.  Hanes Ffurfiwyd CPD Tref Abertawe ym 1912. Ymunodd y clwb \u00e2'r Gynghrair Deheuol, lle arhosasant tan iddynt ennill dyrchafiad i drydedd adran y Gynghrair yn 1920. Ym 1925 enillwyd y rhan Deheuol o'r drydedd adran gan yr Elyrch, a felly enillasant ddyrchafiad i'r ail adran - lle arhoson nhw tan 1947. Yn 1949 enillwyd yr un adran am yr eilwaith, ac fe chwaraewyd p\u00eal-droed ail adran yn Abertwae tan 1964. Disgynodd y clwb i'r bedwaredd adran am y tro cyntaf yn 1967, ac er bod Roy Bentley wedi codi'r tim yn \u00f4l i'r drydedd adran yn 1970, roedden nhw 'nol yn y bedwaredd yn 1973, a gorfodwyd iddynt wneud cais i'r Gynghrair i allu aros ynddi. Fe aeth Abertawe drwy gyfnod euraidd o dan reolaeth Harry Griffiths ac yna John Toshack yn y saithdegau, wrth iddyn nhw godi o'r bedwaredd adran i'r cyntaf mewn pedwar tymor. Ond erbyn 1986 roedd y clwb yn \u00f4l yn y bedwaredd adran unwaith eto. Fe ddaeth dyrchafiad eto yn 1988, 2000 a 2005, cyn i Roberto Martinez arwain y clwb i'r Bencampwriaeth yn 2008.  Yr Uwchgynghrair Yn 2010-11, dyrchafwyd y clwb i Uwchgynghrair Lloegr ar \u00f4l iddynt faeddu Reading o 4 g\u00f4l i 2 yn y gemau ail-gyfle. Dyma oedd y clwb cyntaf o Gymru i gyrraedd Uwchgynghrair Lloegr ers ei sefydlu ym 1992. Mae'r Elyrch wedi trechu Arsenal, Lerpwl a Manchester City, sef prif dimau'r Uwchgynghrair ers degawdau.  Gorffennodd yr Elyrch y tymor 11eg yn yr Uwchgynghrair, sef y safle gorau erioed i unrhyw d\u00eem o Gymru, ond gadawodd Brendan Rodgers i reoli Lerpwl. Cafodd ei ddisodli gan Michael Laudrup ar gychwyn 2012-13.  Yn eu g\u00eam gyntaf yn eu hail dymor (2012-13) yn yr Uwchgynghrair fe sgorion nhw 5 g\u00f4l wrth drechu Queens Park Rangers 5-0 odddi cartref. Gwelwyd Abertawe ar dop yr Uwch Gynghrair - y tro cyntaf ers mis Hydref 1981 i'r t\u00eem fod ar frig yr adran uchaf - gan guro Stoke City 2-1 i ffwrdd . Ar 15 Hydref 2012 cyhoeddodd bwrdd y cyfarwyddwyr fod y clwb wedi gwneud elw o \u00a314.6 miliwn ar \u00f4l eu tymor cyntaf yn yr Uwchgynghrair, ac y bydd yr estyniad i Stadiwm Liberty yn gweld golau dydd. Ar 1 Rhagfyr cafodd Abertawe fuddugoliaeth mawr oddi cartref, drwy guro 2-0 yn erbyn Arsenal, gyda Michu yn sgorio ddwywaith yn ystod munudau olaf y g\u00eam. Dyma oedd buddugoliaeth gyntaf Abertawe yn erbyn Arsenal mewn tri degawd. Ar 23 Ionawr, curodd Abertawe o 2-0 ar gyfanswm goliau yn erbyn Chelsea yn rownd gyn-derfynol Cwpan Cynghrair Lloegr.  Gwobrau Cynghrair Lloegr  Y Bencampwriaeth - Safle Uchaf - 6ed 1982-1983 Yr Adran Gyntaf - Pencampwyr 2007-2008 Yr Ail Adran - Pencampwyr 1924-1925, 1948-1949 Y Drydydd Adran - Pencampwyr 1999-2000Cwpan Cynghrair Lloegr  Ennillwyr (1) 2013Cwpan Lloger  Rownd gynderfynol 1926, 1964Cwpan Cymru  Ennillwyr (10) 1913, 1932, 1950, 1961, 1966, 1981, 1982, 1983, 1989, 1991 Ail Safle (8) 1915, 1926, 1938, 1940, 1949, 1956, 1957, 1969 Rhestr o chwaraewyr ers cychwyn y clwb Rhestr Wicidata:  Cyfeiriadau","929":"Roedd y 19g yng Nghymru yn gyfnod o newid mawr ym mywyd y wlad. Dyma ganrif y Siartwyr a Dic Penderyn, Brad y Llyfrau Gleision a Helyntion Beca.  Amaethyddiaeth Roedd newidiadau ym myd amaethyddiaeth yn ystod ail hanner y ddeunawfed ganrif, yn arbennig gyda dechrau cau'r tiroedd comin. Erbyn y 19g roedd y tirfeddianwyr yn codi rhenti mwy ar eu tenantiaid, ac roedd gwasgfa ar y ffermwyr oedd yn berchen eu tir i werthu i'r tirfeddianwyr mawr. Roedd cau'r tir comin yn amddifadu'r ffermwyr o dir pori hanfodol. Mewn gair yr oedd tlodi dybryd yng nghefn gwlad, a hynny pan oedd yna gynnydd yn y boblogaeth.  Diwydiant Yn y 19g roedd y Chwyldro Diwydiannol ar gynnydd a thirwedd Cymru'n newid. Roedd gwaith ar gael mewn trefi fel Y Bers a Brymbo yn y Gogledd-ddwyrain ac yng nghymoedd a threfi De Cymru. Roedd angen cynhyrchu haearn i adeiladu'r peiriannau newydd oedd yn cael eu hadeiladu. Roedd gan Gymru ddigon o haearn a glo hefyd i'r ffwrneisi i weithio'r haearn hwnnw. Felly roedd poblogaeth Cymru ar gerdded o'r ardaloedd gwledig i'r trefi diwydiannol fel Merthyr Tudful a'r Rhondda a oedd yn tyfu yn gyflym. Yn y gogledd agorwyd nifer o chwareli llechi ac ithfaen, mawr a bychain, a thyfodd canolfannau fel Bethesda, Llanberis a Blaenau Ffestiniog yn drefi prysur a ddeuai i chwarae rhan bwysig yn hanes economaidd a diwylliannol y genedl. Fel bod y bobl yn gallu tramwyo ac i gludo'r glo a'r haearn roedd angen adeiladu ffyrdd, camlesi a rheilffyrdd.  Iaith a diwylliant Y 19g oedd canrif fawr y wasg yng Nghymru. Cyhoeddwyd nifer fawr o gylchgronau a phapurau newydd a daeth mwy o lyfrau Cymraeg allan nag erioed.  Rhai uchafbwyntiau 1801 - Roedd 587,000 o bobl yn byw yng Nghymru, yn \u00f4l y Cyfrifiad cyntaf erioed yn hanes y wlad. Merthyr Tudful oedd y dref fwyaf gyda 7,705 o drigolion. 1805 - Cyhoeddwyd emynau Ann Griffiths a ddaeth yn boblogaidd iawn. 1811 - Ar \u00f4l blynyddoedd o ddadleuo yn ei gylch, ymwahanodd y Methodistiaid Calfinaidd oddi wrth Eglwys Loegr Seren Cymru yn cael ei lansio fel y papur newydd misol cyntaf yn Gymraeg 1822 - Y coleg Cymreig cyntaf, Coleg Dewi Sant, Llanbedr Pont Steffan, yn cael ei lansio. 1826 - Pont Telford, ar Afon Menai, yn cael ei agor. 1830 - Diddymu Llys y Sesiwn Fawr yng Nghymru. 1831 - Helyntion mawr ym Merthyr Tudful wrth i'r gweithwyr hawlio cyflogau ac amodau gwell 1832-40 - Y Tarw Scotch yn weithgar yn ne-ddwyrain Cymru. 1838-49 - Y Fonesig Charlotte Guest yn cyhoeddi ei chyfieithiad Saesneg dylanwadol o'r Mabinogion, mewn tair cyfrol. 1839 - Y Siartwyr yn weithgar yn y de ac yn gorymdeithio i Gasnewydd. 1839-49 - Helyntion Beca yn ne-orlelwin Cymru mewn protest yn erbyn y tollffyrdd. 1841 - John Elias yn marw. Agor Rheilffordd Dyffryn Taf yn y de. 1847 - Brad y Llyfrau Gleision 1851 - Yn \u00f4l y Cyfrifiad Crefydd, roedd y mwyafrif o'r Cymry'n Anghydffurfwyr 1854 - Dechrau cyhoeddi Y Gwyddoniadur Cymreig. 1855 - Dechrau'r diwydiant glo yng Nghwm Rhondda. 1856 - Cyfansoddi Hen Wlad fy Nhadau gan Evan James a James James. Y Rhyddfrydwyr yn ennill nifer o seddi yn yr Etholiad Cyffredinol; cyhoeddi Baner ac Amserau Cymru gan Thomas Gee; diwygiad crefyddol. 1862 - Sefydlu Coleg y Normal, Bangor. 1865 - Y Wladfa ym Mhatagonia. 1868 - \"Yr Etholiad Mawr\": buddugoliaethau mawr i'r Rhyddfrydwyr ar draul y Tor\u00efaid. 1872 - Agor Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth. 1874 - Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru. 1881 - Sefydlu Undeb Rygbi Cymru; Pasio Deddf Cau Tafarnau ar y Sul (Cymru) 1881. 1884 - Coleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor. 1886 - Rhyfel y Degwm yn dechrau yn y gogledd a'r canolbarth; Cymru Fydd; Cymdeithas Dafydd ap Gwilym. 1889 - Dociau'r Barri yn agor yn y de. 1890 - Radicaliaeth ar gynnydd gyda ethol Lloyd George yn AS Caernarfon a Thomas Edward Ellis yn galw am hunanlywodraeth i Gymru. 1891 - Lansio'r cylchgrawn Cymru gan Owen Morgan Edwards. 1896 - Diwedd Cymru Fydd. Streic fawr yn Chwarel y Penrhyn, Bethesda. 1898 - Sefydlu Ffederasiwn Glowyr De Cymru (\"Y Ffeds\").","932":"Casgliad enwog o bedair chwedl fytholegol Gymraeg a roddwyd ar femrwn yn ystod yr Oesoedd Canol ond sy'n deillio o'r traddodiad llafar yw Pedair Cainc y Mabinogi. Y golygiad safonol yw cyfrol Ifor Williams (=PKM isod). Y pedair chwedl yw: Pwyll, Pendefig Dyfed, Branwen ferch Ll\u0177r,  Manawydan fab Ll\u0177r, a Math fab Mathonwy. Cyfeirir atynt hefyd fel \"Y Gainc Gyntaf\", ac ati.  Y llawysgrifau Mae testun cyfan y Pedair Cainc ar gael mewn dwy lawysgrif sydd ymhlith y pwysicaf o'r llawysgrifau Cymreig sydd wedi goroesi. Y gynharaf o'r ddwy yw Llyfr Gwyn Rhydderch gyda'r adran y ceir y testun ynddi i'w dyddio i tua 1300-1325. Ond ceir y testun gorau yn Llyfr Coch Hergest (tua 1375-1425). Yn ogystal ceir dau ddarn o'r testun yn llawysgrif Peniarth 6; dyma'r testun hynaf, i'w ddyddio i tua 1225 o bosibl. Cedwir Peniarth 6 a'r Llyfr Gwyn yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth ac mae'r Llyfr Coch yn Llyfrgell Bodley yn Rhydychen.  Cyfnod y chwedlau Daw'r testunau uchod i gyd o destun neu destunau cynharach (dim hwyrach na thua 1200) ac mae'r rhan fwyaf o ysgolheigion yn cynnig dyddiad o gwmpas ail hanner yr 11g ar gyfer cyfansoddi'r Pedair Cainc yn eu ffurf bresennol (1060 yw awgrym Ifor Williams). Nodweddir PKM gan absenoldeb y Saeson a'r Normaniaid. Ni cheir cyfeiriad at y Rhufeiniaid chwaith. Mae Ynys Prydain ym meddiant y Brythoniaid ac mae gan y Brythoniaid berthynas agos ond cymhleth \u00e2'r Gwyddelod yn Iwerddon. Cleddir pen Bendigeidfran yn y Gwynfryn yn Llundain er mwyn gwarchod yr ynys rhag goresgynwyr, sy'n awgrymu fod rhyw gwmwl ar y gorwel. Byd cwbl Geltaidd yw byd y Pedair Cainc ac felly mai lle i gredu eu bod yn deillio o ddiwedd Oes yr Haearn (fel yn achos rhai o'r chwedlau Gwyddeleg yn Iwerddon).  Yr awdur Er mai rhan o stoc y cyfarwydd yw'r Pedair Cainc, a'u gwreiddiau felly'n gorwedd yn y cyfnod Celtaidd, mae'n iawn hefyd s\u00f4n am 'awdur' y Pedair Cainc gan fod iddynt ffurf lenyddol gaboledig sy'n amlwg yn waith un person. Mae cryn ddyfalu yngl\u0177n ag awdur tybiedig y chwedlau. Mae Ifor Williams yn dadlau mai rhywun o Ddyfed yw'r awdur a'i fod wedi asio y pedair chwedl at ei gilydd i wneud \"un Mabinogi o chwedlau y Gogledd a'r De\" (PKM xxii). Mae rhai beirniaid wedi awgrymu mai merch oedd yr awdur am fod yr ymdriniaeth o bersonoliaeth y cymeriadau'n deimladwy iawn, yn arbennig yn achos y cymeriadau benywaidd. Un awgrym oedd mai Gwenllian ferch Gruffudd ap Cynan oedd yr awdur. Ond y gwir ydyw does neb yn gwybod pwy ysgrifennodd y campwaith hwn.  Cynnwys Rhoddir amlinellaid o'r Pedair Cainc yn eu cyfanrwydd yma. Am grynodebau llawnach o gynnwys y Ceinciau unigol, gweler yr erthyglau perthnasol ('Gweler hefyd' ar waelod y dudalen).Mae hanes Pryderi, mab Pwyll a Rhiannon, yn asio'r chwedlau ynghyd. Yn y Gainc Gyntaf ceir hanes ei eni, yn yr Ail ei anturiaethau gyda Manawydan ac yn y bedwaredd y digwyddiadau sy'n arwain at ei farwolaeth. Mae cainc Branwen ferch Ll\u0177r yn dipyn o eithriad ond yn cyfeirio at Bryderi a Manawydan. Mae'r Gainc Gyntaf, Pwyll, Pendefig Dyfed, yn agor gyda hanes Pwyll yn cyfarfod Arawn, brenin Annwfn (yr Arallfyd) ac yn cyfnewid lle \u00e2 fo am flwyddyn ac yn ennill Rhiannon yn wraig iddo'i hun. Genir Pryderi ac yna ei golli a'i gael eto fel Gwri Gwallt Eurin yn llys Teyrnon yng Ngwent. Ar ddiwedd y gainc mae Pryderi'n olynu ei dad fel Pendefig Dyfed gan ychwanegu saith gantref Seisyllwch i'w diriogaeth. Yn yr Ail Gainc, Branwen ferch Ll\u0177r, mae Br\u00e2n fab Ll\u0177r (Bendigeidfran) yn rheoli Prydain o Harlech ac Aberffraw. Mae ganddo ddau frawd, Manawydan ac Efnisien, y naill yn fwyn a'r llall yn wyllt a rhyfelgar. Gweithred ddibwyll Efnisien yn sarhau Matholwch, brenin Iwerddon, sydd wedi dod i briodi Branwen, yw cychwyn helyntion y gainc ac yn arwain at gyrch Br\u00e2n a'i w\u0177r i Iwerddon gyda chanlyniadaiu trychinebus. Dim ond Seithwyr o'r Cymry sy'n osgoi'r gyflafan, gan gynnwys Pryderi, Manawydan a Pendaran Dyfed. Mae'r gainc yn gorffen gyda'r daith yn \u00f4l i Gymru, marwolaeth Branwen ym M\u00f4n a chladdu Pen Bendigeidfran yn Llundain. Yn y Drydedd Gainc, Manawydan fab Ll\u0177r, mae Caswallawn fab Beli wedi meddianu Ynys Prydain. Mae Pryderi yn rhoi ei fam yn wraig i'w gyfaill Manawydan ac am gyfnod mae bywyd yn braf yn Nyfed, ond yna mae Llwyd fab Cilcoed yn taflu hud ar y wlad. Cosbir Rhiannon a Phryderi ond mae Manawydan yn eu rhyddhau. Yn y Bedwaredd Gainc, mae Math fab Mathonwy yn arglwydd Gwynedd. Cawn gyfres o anturiaethau a digwyddiadau sy'n ymdroi o gwmpas y prif gymeriadau y dewin Gwydion ap D\u00f4n, Gilfaethwy fab D\u00f4n nai Manawydan, ac Arianrhod ferch D\u00f4n sy'n esgor ar yr arwr Lleu Llaw Gyffes. Mae Gwydion yn creu Blodeuwedd yn wraig i Leu ond mae hi'n syrthio am Gronw Pebr, arglwydd Penllyn. Mae'r chwedl yn gorffen gyda marwolaeth ac atgyfodiad Lleu, troi Blodeuwedd yn dylluan a marw Gronw.  Daearyddiaeth y Pedair Cainc Fel y nodir uchod, mae Ifor Williams yn tynnu ein sylw at y ffaith fod awdur PKM yn asio pedair chwedl o wahanol rannau o Gymru ynghlwm. Cyfyngir digwyddiadau y Gainc Gyntaf, Pwyll Pendefig Dyfed, yn gyfangwbl i Ddyfed, ac yn neilltuol i ardal y Preseli. Ac eithrio \"gwibdaith\" i Went sy'n ymylol i brif ffrwd y chwedl, mae pob dim yn digwydd o fewn cylch o tua pymtheg milltir o Arberth, prif lys Pwyll (gogledd Sir Benfro heddiw. Mae daearyddiaeth y Drydedd Gainc, Manawydan fab Ll\u0177r, yn fwy cyfyng eto; Dyfed hud a lledrith o gwmpas Arberth a \"gwibdaith\" i Henffordd (yn Lloegr heddiw ond yn rhan o deyrnas Powys yn yr Oesoedd Canol cynnar). Yn achos yr Ail a'r Bedwaredd Gainc mae'r darlun yn wahanol iawn. Mae prif ddigwyddiadau'r ddwy gainc yn digwydd yn yr hen Wynedd, gydag ambell \"wibdaith\" y tu allan i'r deyrnas honno. Digwydda straeon yr Ail Gainc, Branwen ferch Ll\u0177r, ym M\u00f4n (cantref Aberffraw a chwmwd Talybolion), cantref Arfon a Harlech yn Ardudwy sy'n gweithredu fel prifddinas Ynys Prydain yn y chwedl. Ceir dwy wibdaith yn chwedl Branwen, un i Iwerddon a'r llall i ynys Gwales arallfydol a'r Gwynfryn yn Llundain. Dim ond yn y Bedwaredd Gainc, Math fab Mathonwy, y gwelir lleoli manwl gyda'r digwyddiadau'n Arfon, Arllechwedd, Ll\u0177n, Eifionydd ac Ardudwy (cnewyllyn teyrnas Gwynedd, sy'n cyfateb yn fras i'r hen Sir Gaernarfon. Ceir gwibdaith yma hefyd, wrth i Wydion ymweld \u00e2 llys Pryderi yn Rhuddlan Teifi yn Nyfed i ddwyn moch hud a lledrith Pryderi yn \u00f4l i Wynedd.  Llyfryddiaeth Y testun gwreiddiol Y testun safonol yw:  Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930; sawl argraffiad newydd ers hynny). (Talfyriad uchod = PKM). Argraffiad diweddaraf (2013) 1996: ISBN 9780708314074Ceir testunau diplomatig yn yr orgraff wreiddiol yn nwy gyfrol J. Gwenogvryn Evans,  The Text of the Mabinogion... from the Red Book of Hergest (Rhydychen, 1887) The White Book of the Mabinogion (Pwllheli, 1907; argraffiad newydd gol. gan R.M. Jones, Llyfr Gwyn Rhydderch, Gwasg Prifysgol Cymru, 1973)Golygiadau o'r ceinciau unigol:  Ian Hughes (gol.), Manwydan Uab Llyr (Caerdydd, 2007). Golygiad newydd. ISBN 978-0-7083-2087-7 A.O.H. Jarman (gol.), Manawydan Fab Llyr (Dulyn) Brynley Rhys (gol.), Math fab Mathonwy (Dulyn) Derick S. Thomson (gol.), Branwen Uerch Llyr (Dulyn) R. L. Thomason (gol.), Pwyll Pendeuic Dyuet (Dulyn) Diweddariadau a chyfieithiadau Yr Arglwyddes Charlotte Guest (cyf.), The Mabinogion. Y cyfieithiad Saesneg clasurol. Mae rhai o nodiadau'r argraffiad gwreiddiol yn dal i fod yn ddefnyddiol. Rhiannon a Dafydd Ifans, Y Mabinogion (1980). PKM a chwedlau Cymraeg Canol eraill. Sylwer mai 'fersiwn' Cymraeg Diweddar sydd yma a bod cryn gwahaniaeth rhwng ieithwedd y fersiwn hynny a'r testun gwreiddiol. Astudiaethau W.J. Gruffydd, Folklore and Myth in the Mabinogion (Caerdydd, 1958) Saunders Lewis Meistri'r Canrifoedd (Caerdydd:Gwasg Prifysgol Cymru, 1973). Mae'r pedair ysgrif gyntaf yn y llyfr (tt. 1-33) yn delio a dyddiad y pedair cainc. Proinsiais Mac Cana, cyfrol y gyfres Writers of Wales (Caerdydd, 1977). Arolwg. Alwyn D. Rees a Brinley Rees, Celtic Heritage (Llundain, 1961). Da am y cefndir mytholegol rhyngwladol. Gweler hefyd Pwyll Pendefig Dyfed, Cainc Gyntaf y Mabinogi Branwen ferch Ll\u0177r, Ail Gainc y Mabinogi Manawydan fab Ll\u0177r, Trydedd Gainc y Mabinogi Math fab Mathonwy, Pedwaredd Gainc y Mabinogi","933":"Mae Teyrnas Norwy neu Norwy yn wlad ar ochr ddwyreiniol M\u00f4r y Gogledd. Ynghyd a'i chymydog Sweden i'r dwyrain, mae'n un o wledydd Llychlyn.  Hanes Prif Erthygl: Hanes Norwy O dan y Llychlynwyr (Vikings yn Saesneg) unwyd y wlad erbyn yr 11g. Ym 1387 bu farw brenin olaf y llinell Norwyaidd, a daeth y wlad o dan reolaeth Denmarc. Gelwid yr adeg yma yn 'noson 400 mlynedd' gan y Norwywyr, gan fod Norwy yn bartner gwan yn yr undeb. Ym 1814, ar \u00f4l i Ddenmarc gefnogi Napoleon yn y rhyfeloedd Ewropeaidd, daeth Sweden i reoli Norwy. Blinodd y Norwywyr ar reolaeth Sweden, ac ym 1905 daeth Norwy yn annibynnol wrth i'r llywodraeth gynnig brenhiniaeth y wlad i Dywysog Carl o Ddenmarc, a ddaeth yn frenin y wlad newydd, gan gymeryd yr enw Haakon VII. Yn yr Ail Ryfel Byd fe wnaeth byddinoedd yr Almaen o dan Adolf Hitler oresgyn Norwy, ac oherwydd hyn daeth y wlad yn aelod o NATO ym 1949 er mwyn diogelwch. Roedd hefyd yn aelod o'r Cenhedloedd Unedig o'r dechrau. Mae Norwy yn aelod o EFTA ac Ardal Economaidd Ewrop, ond mae'r etholaeth wedi pleidleisio dwywaith (ym 1972 ac ym 1994) yn erbyn ymuno a'r Undeb Ewropeaidd.  Gwleidyddiaeth Prif Erthygl: Gwleidyddiaeth Mae Norwy yn frenhiniaeth ond mae'r p\u0175er gwleidyddol yn nwylo'r senedd, y Storting. Mae'r gyfundrefn yn debyg i'r hyn a gaed yn y Deyrnas Unedig, gan fod ambell i swyddogaeth pwysig gan y brenin, ond fe'u defnyddir trwy gyngor y Cabinet fel arfer. Mae 165 o aelodau gan y Storting. Fe etholir yr aelodau drwy gynrychiolaeth gyfrannol o'r 11 sir yn y wlad, am gyfnodau o bedair mlynedd. Ar \u00f4l etholiadau, mae'r Storting yn rhannu'n ddau siambr\u2014yr Odelsting a'r Lagting\u2014sydd weithiau'n cwrdd ar wahan, ac weithiau gyda'i gilydd, yn \u00f4l y deddfwriaeth sy'n cael ei ddadlau.  Siroedd a Threfedigaethau Rhennir Norwy'n 11 sir (fylke, lluosog fylker), sydd yn eu tro yn cael eu rhannu'n 356 cymuned (kommuner). Dyma restr o'r siroedd:   2017:  Akershus Aust-Agder Buskerud Finnmark Hedmark Hordaland M\u00f8re og Romsdal Nordland Nord-Tr\u00f8ndelag Oppland Oslo \u00d8stfold Rogaland Sogn og Fjordane S\u00f8r-Tr\u00f8ndelag Telemark Troms Vest-Agder VestfoldYn ogystal \u00e2 hyn, mae gan Norwy nifer o diriogaethau ar draws y byd. Ystyrir ynysoedd Svalbard a Jan Mayen i'r gogledd a'r gogledd-ddwyrain o'r wlad yn rannau o'r deyrnas. Ar y llaw arall, ystyrir Ynys Bouvet i'r de o Affrica fel trefedigaeth ar wahan i'r deyrnas ei hunan. Mae Norwy yn hawlio rhan o dir Antarctica (Dronning Maud Land ac Ynys Pedr I) ond mae'r hawliau hyn bellach yn cael eu anwybyddu ar \u00f4l cytundeb rhyngwladol.  Daearyddiaeth Prif Erthygl: Daearyddiaeth Norwy  Mae tua dwy rhan o dair o dir Norwy yn fynyddoedd, ac mae rhyw 50,000 o ynysoedd yn eistedd ger yr arfordir troellog, sydd dros 20,000\u00a0km o hyd. Mae olion Oes yr I\u00e2 i'w weld, gyda sawl ffiord a nifer o rewlifoedd. Mae Norwy yn rhannol o fewn Cylch yr Arctig, sydd yn golygu nad yw'r haul yn machlud yno am ran o'r haf. Serch hyn, mae'r hinsawdd yn cael ei gadw'n gynnes oherwydd dylanwad Llif y Gwlff, sef llif cynnes o dd\u0175r a daw o'r trofannau. Mannau uchaf Norwy yw mynyddoedd Glittertinden (2472m) a Galdh\u00f8piggen (2469m), yng nghadwyn Jotunheimen.  Economi Prif Erthygl: Economi Norwy Mae Norwy yn wlad llewyrchus, yn bennaf efallai oherwydd fod digonedd o adnoddau naturiol ganddi. Ceir llawer o nwy naturiol ac olew crai yn o dan M\u00f4r y Gogledd, ac mae'r wlad yn dibynnu'n gryf ar y diwydiant olew\u2014hwn sy'n creu 35% o holl allforion y wlad. Ond mae diwydiannau eraill pwysig gan Norwy\u2014er enghraifft y diwydiant pysgota. Ceisiodd Norwy ymuno \u00e2r Undeb Ewropeaidd (UE) dwywaith, ond methodd y cynlluniau am na fod Norwy am ildio rheolaeth ar y diwydiant hwn. Serch hyn mae Norwy yn aelod o farchnad cyffredin yr UE drwy cytundeb Ardal Economaidd Ewrop. Mae gan Norwywyr safon uchel o fyw, yn bennaf oherwydd yr arian o'r diwydiant olew. Roedd pryder felly beth fyddai'n digwydd ar \u00f4l i'r olew ddiflannu. I ddatrys y broblem, mae llywodraeth Norwy wedi bod yn buddsoddi rhan o'i hennillion o'r diwydiant mewn cronfa dramor, sy'n cynnwys (ym mis Tachwedd 2003) 114 biliwn doler Americanaidd.  Diwylliant Prif Erthygl: Diwylliant Norwy Mae 86% o boblogaeth Norwy yn perthyn i eglwys swyddogol Norwy, sy'n eglwys Lwtheraidd. Dethlir diwrnod cenedlaethol Norwy ar 17 Mai. Ar y diwrnod hwnnw mae llawer o'r Norwyiaid yn gwisgo bunad (gwisg  draddodiadol) ac yn gwylio gorymdeithiau ar hyd y strydoedd. Norwywyr enwog:  Henrik Ibsen\u2014dramodydd Roald Amundsen\u2014y dyn cyntaf i gyrraedd Pegwn y De Edvard Munch\u2014arlunydd Edvard Grieg\u2014cyfansoddwr Knut Hamsun\u2014nofelydd; enillydd Gwobr Llenyddiaeth Nobel ym 1920 Ieithoedd Mae dau ffurf ysgrifenedig i'r iaith Norwyeg, Bokm\u00e5l (iaith llyfr) a Nynorsk (Norwyeg newydd). Enw'r wlad yw Norge yn Bokm\u00e5l, a Noreg yn Nynorsk. Er fod y ddwy iaith yn swyddogol, y Bokm\u00e5l traddodiadol sy'n fwy cyffredin. Yn y gogledd, siaredir sawl iaith Saami gan bobl y Saami; mae'r iaith hon yn gwbl wahanol i'r Norwyeg.  Gweler hefyd Dinasoedd Norwy","934":"Mae Teyrnas Norwy neu Norwy yn wlad ar ochr ddwyreiniol M\u00f4r y Gogledd. Ynghyd a'i chymydog Sweden i'r dwyrain, mae'n un o wledydd Llychlyn.  Hanes Prif Erthygl: Hanes Norwy O dan y Llychlynwyr (Vikings yn Saesneg) unwyd y wlad erbyn yr 11g. Ym 1387 bu farw brenin olaf y llinell Norwyaidd, a daeth y wlad o dan reolaeth Denmarc. Gelwid yr adeg yma yn 'noson 400 mlynedd' gan y Norwywyr, gan fod Norwy yn bartner gwan yn yr undeb. Ym 1814, ar \u00f4l i Ddenmarc gefnogi Napoleon yn y rhyfeloedd Ewropeaidd, daeth Sweden i reoli Norwy. Blinodd y Norwywyr ar reolaeth Sweden, ac ym 1905 daeth Norwy yn annibynnol wrth i'r llywodraeth gynnig brenhiniaeth y wlad i Dywysog Carl o Ddenmarc, a ddaeth yn frenin y wlad newydd, gan gymeryd yr enw Haakon VII. Yn yr Ail Ryfel Byd fe wnaeth byddinoedd yr Almaen o dan Adolf Hitler oresgyn Norwy, ac oherwydd hyn daeth y wlad yn aelod o NATO ym 1949 er mwyn diogelwch. Roedd hefyd yn aelod o'r Cenhedloedd Unedig o'r dechrau. Mae Norwy yn aelod o EFTA ac Ardal Economaidd Ewrop, ond mae'r etholaeth wedi pleidleisio dwywaith (ym 1972 ac ym 1994) yn erbyn ymuno a'r Undeb Ewropeaidd.  Gwleidyddiaeth Prif Erthygl: Gwleidyddiaeth Mae Norwy yn frenhiniaeth ond mae'r p\u0175er gwleidyddol yn nwylo'r senedd, y Storting. Mae'r gyfundrefn yn debyg i'r hyn a gaed yn y Deyrnas Unedig, gan fod ambell i swyddogaeth pwysig gan y brenin, ond fe'u defnyddir trwy gyngor y Cabinet fel arfer. Mae 165 o aelodau gan y Storting. Fe etholir yr aelodau drwy gynrychiolaeth gyfrannol o'r 11 sir yn y wlad, am gyfnodau o bedair mlynedd. Ar \u00f4l etholiadau, mae'r Storting yn rhannu'n ddau siambr\u2014yr Odelsting a'r Lagting\u2014sydd weithiau'n cwrdd ar wahan, ac weithiau gyda'i gilydd, yn \u00f4l y deddfwriaeth sy'n cael ei ddadlau.  Siroedd a Threfedigaethau Rhennir Norwy'n 11 sir (fylke, lluosog fylker), sydd yn eu tro yn cael eu rhannu'n 356 cymuned (kommuner). Dyma restr o'r siroedd:   2017:  Akershus Aust-Agder Buskerud Finnmark Hedmark Hordaland M\u00f8re og Romsdal Nordland Nord-Tr\u00f8ndelag Oppland Oslo \u00d8stfold Rogaland Sogn og Fjordane S\u00f8r-Tr\u00f8ndelag Telemark Troms Vest-Agder VestfoldYn ogystal \u00e2 hyn, mae gan Norwy nifer o diriogaethau ar draws y byd. Ystyrir ynysoedd Svalbard a Jan Mayen i'r gogledd a'r gogledd-ddwyrain o'r wlad yn rannau o'r deyrnas. Ar y llaw arall, ystyrir Ynys Bouvet i'r de o Affrica fel trefedigaeth ar wahan i'r deyrnas ei hunan. Mae Norwy yn hawlio rhan o dir Antarctica (Dronning Maud Land ac Ynys Pedr I) ond mae'r hawliau hyn bellach yn cael eu anwybyddu ar \u00f4l cytundeb rhyngwladol.  Daearyddiaeth Prif Erthygl: Daearyddiaeth Norwy  Mae tua dwy rhan o dair o dir Norwy yn fynyddoedd, ac mae rhyw 50,000 o ynysoedd yn eistedd ger yr arfordir troellog, sydd dros 20,000\u00a0km o hyd. Mae olion Oes yr I\u00e2 i'w weld, gyda sawl ffiord a nifer o rewlifoedd. Mae Norwy yn rhannol o fewn Cylch yr Arctig, sydd yn golygu nad yw'r haul yn machlud yno am ran o'r haf. Serch hyn, mae'r hinsawdd yn cael ei gadw'n gynnes oherwydd dylanwad Llif y Gwlff, sef llif cynnes o dd\u0175r a daw o'r trofannau. Mannau uchaf Norwy yw mynyddoedd Glittertinden (2472m) a Galdh\u00f8piggen (2469m), yng nghadwyn Jotunheimen.  Economi Prif Erthygl: Economi Norwy Mae Norwy yn wlad llewyrchus, yn bennaf efallai oherwydd fod digonedd o adnoddau naturiol ganddi. Ceir llawer o nwy naturiol ac olew crai yn o dan M\u00f4r y Gogledd, ac mae'r wlad yn dibynnu'n gryf ar y diwydiant olew\u2014hwn sy'n creu 35% o holl allforion y wlad. Ond mae diwydiannau eraill pwysig gan Norwy\u2014er enghraifft y diwydiant pysgota. Ceisiodd Norwy ymuno \u00e2r Undeb Ewropeaidd (UE) dwywaith, ond methodd y cynlluniau am na fod Norwy am ildio rheolaeth ar y diwydiant hwn. Serch hyn mae Norwy yn aelod o farchnad cyffredin yr UE drwy cytundeb Ardal Economaidd Ewrop. Mae gan Norwywyr safon uchel o fyw, yn bennaf oherwydd yr arian o'r diwydiant olew. Roedd pryder felly beth fyddai'n digwydd ar \u00f4l i'r olew ddiflannu. I ddatrys y broblem, mae llywodraeth Norwy wedi bod yn buddsoddi rhan o'i hennillion o'r diwydiant mewn cronfa dramor, sy'n cynnwys (ym mis Tachwedd 2003) 114 biliwn doler Americanaidd.  Diwylliant Prif Erthygl: Diwylliant Norwy Mae 86% o boblogaeth Norwy yn perthyn i eglwys swyddogol Norwy, sy'n eglwys Lwtheraidd. Dethlir diwrnod cenedlaethol Norwy ar 17 Mai. Ar y diwrnod hwnnw mae llawer o'r Norwyiaid yn gwisgo bunad (gwisg  draddodiadol) ac yn gwylio gorymdeithiau ar hyd y strydoedd. Norwywyr enwog:  Henrik Ibsen\u2014dramodydd Roald Amundsen\u2014y dyn cyntaf i gyrraedd Pegwn y De Edvard Munch\u2014arlunydd Edvard Grieg\u2014cyfansoddwr Knut Hamsun\u2014nofelydd; enillydd Gwobr Llenyddiaeth Nobel ym 1920 Ieithoedd Mae dau ffurf ysgrifenedig i'r iaith Norwyeg, Bokm\u00e5l (iaith llyfr) a Nynorsk (Norwyeg newydd). Enw'r wlad yw Norge yn Bokm\u00e5l, a Noreg yn Nynorsk. Er fod y ddwy iaith yn swyddogol, y Bokm\u00e5l traddodiadol sy'n fwy cyffredin. Yn y gogledd, siaredir sawl iaith Saami gan bobl y Saami; mae'r iaith hon yn gwbl wahanol i'r Norwyeg.  Gweler hefyd Dinasoedd Norwy","935":"Mae Teyrnas Norwy neu Norwy yn wlad ar ochr ddwyreiniol M\u00f4r y Gogledd. Ynghyd a'i chymydog Sweden i'r dwyrain, mae'n un o wledydd Llychlyn.  Hanes Prif Erthygl: Hanes Norwy O dan y Llychlynwyr (Vikings yn Saesneg) unwyd y wlad erbyn yr 11g. Ym 1387 bu farw brenin olaf y llinell Norwyaidd, a daeth y wlad o dan reolaeth Denmarc. Gelwid yr adeg yma yn 'noson 400 mlynedd' gan y Norwywyr, gan fod Norwy yn bartner gwan yn yr undeb. Ym 1814, ar \u00f4l i Ddenmarc gefnogi Napoleon yn y rhyfeloedd Ewropeaidd, daeth Sweden i reoli Norwy. Blinodd y Norwywyr ar reolaeth Sweden, ac ym 1905 daeth Norwy yn annibynnol wrth i'r llywodraeth gynnig brenhiniaeth y wlad i Dywysog Carl o Ddenmarc, a ddaeth yn frenin y wlad newydd, gan gymeryd yr enw Haakon VII. Yn yr Ail Ryfel Byd fe wnaeth byddinoedd yr Almaen o dan Adolf Hitler oresgyn Norwy, ac oherwydd hyn daeth y wlad yn aelod o NATO ym 1949 er mwyn diogelwch. Roedd hefyd yn aelod o'r Cenhedloedd Unedig o'r dechrau. Mae Norwy yn aelod o EFTA ac Ardal Economaidd Ewrop, ond mae'r etholaeth wedi pleidleisio dwywaith (ym 1972 ac ym 1994) yn erbyn ymuno a'r Undeb Ewropeaidd.  Gwleidyddiaeth Prif Erthygl: Gwleidyddiaeth Mae Norwy yn frenhiniaeth ond mae'r p\u0175er gwleidyddol yn nwylo'r senedd, y Storting. Mae'r gyfundrefn yn debyg i'r hyn a gaed yn y Deyrnas Unedig, gan fod ambell i swyddogaeth pwysig gan y brenin, ond fe'u defnyddir trwy gyngor y Cabinet fel arfer. Mae 165 o aelodau gan y Storting. Fe etholir yr aelodau drwy gynrychiolaeth gyfrannol o'r 11 sir yn y wlad, am gyfnodau o bedair mlynedd. Ar \u00f4l etholiadau, mae'r Storting yn rhannu'n ddau siambr\u2014yr Odelsting a'r Lagting\u2014sydd weithiau'n cwrdd ar wahan, ac weithiau gyda'i gilydd, yn \u00f4l y deddfwriaeth sy'n cael ei ddadlau.  Siroedd a Threfedigaethau Rhennir Norwy'n 11 sir (fylke, lluosog fylker), sydd yn eu tro yn cael eu rhannu'n 356 cymuned (kommuner). Dyma restr o'r siroedd:   2017:  Akershus Aust-Agder Buskerud Finnmark Hedmark Hordaland M\u00f8re og Romsdal Nordland Nord-Tr\u00f8ndelag Oppland Oslo \u00d8stfold Rogaland Sogn og Fjordane S\u00f8r-Tr\u00f8ndelag Telemark Troms Vest-Agder VestfoldYn ogystal \u00e2 hyn, mae gan Norwy nifer o diriogaethau ar draws y byd. Ystyrir ynysoedd Svalbard a Jan Mayen i'r gogledd a'r gogledd-ddwyrain o'r wlad yn rannau o'r deyrnas. Ar y llaw arall, ystyrir Ynys Bouvet i'r de o Affrica fel trefedigaeth ar wahan i'r deyrnas ei hunan. Mae Norwy yn hawlio rhan o dir Antarctica (Dronning Maud Land ac Ynys Pedr I) ond mae'r hawliau hyn bellach yn cael eu anwybyddu ar \u00f4l cytundeb rhyngwladol.  Daearyddiaeth Prif Erthygl: Daearyddiaeth Norwy  Mae tua dwy rhan o dair o dir Norwy yn fynyddoedd, ac mae rhyw 50,000 o ynysoedd yn eistedd ger yr arfordir troellog, sydd dros 20,000\u00a0km o hyd. Mae olion Oes yr I\u00e2 i'w weld, gyda sawl ffiord a nifer o rewlifoedd. Mae Norwy yn rhannol o fewn Cylch yr Arctig, sydd yn golygu nad yw'r haul yn machlud yno am ran o'r haf. Serch hyn, mae'r hinsawdd yn cael ei gadw'n gynnes oherwydd dylanwad Llif y Gwlff, sef llif cynnes o dd\u0175r a daw o'r trofannau. Mannau uchaf Norwy yw mynyddoedd Glittertinden (2472m) a Galdh\u00f8piggen (2469m), yng nghadwyn Jotunheimen.  Economi Prif Erthygl: Economi Norwy Mae Norwy yn wlad llewyrchus, yn bennaf efallai oherwydd fod digonedd o adnoddau naturiol ganddi. Ceir llawer o nwy naturiol ac olew crai yn o dan M\u00f4r y Gogledd, ac mae'r wlad yn dibynnu'n gryf ar y diwydiant olew\u2014hwn sy'n creu 35% o holl allforion y wlad. Ond mae diwydiannau eraill pwysig gan Norwy\u2014er enghraifft y diwydiant pysgota. Ceisiodd Norwy ymuno \u00e2r Undeb Ewropeaidd (UE) dwywaith, ond methodd y cynlluniau am na fod Norwy am ildio rheolaeth ar y diwydiant hwn. Serch hyn mae Norwy yn aelod o farchnad cyffredin yr UE drwy cytundeb Ardal Economaidd Ewrop. Mae gan Norwywyr safon uchel o fyw, yn bennaf oherwydd yr arian o'r diwydiant olew. Roedd pryder felly beth fyddai'n digwydd ar \u00f4l i'r olew ddiflannu. I ddatrys y broblem, mae llywodraeth Norwy wedi bod yn buddsoddi rhan o'i hennillion o'r diwydiant mewn cronfa dramor, sy'n cynnwys (ym mis Tachwedd 2003) 114 biliwn doler Americanaidd.  Diwylliant Prif Erthygl: Diwylliant Norwy Mae 86% o boblogaeth Norwy yn perthyn i eglwys swyddogol Norwy, sy'n eglwys Lwtheraidd. Dethlir diwrnod cenedlaethol Norwy ar 17 Mai. Ar y diwrnod hwnnw mae llawer o'r Norwyiaid yn gwisgo bunad (gwisg  draddodiadol) ac yn gwylio gorymdeithiau ar hyd y strydoedd. Norwywyr enwog:  Henrik Ibsen\u2014dramodydd Roald Amundsen\u2014y dyn cyntaf i gyrraedd Pegwn y De Edvard Munch\u2014arlunydd Edvard Grieg\u2014cyfansoddwr Knut Hamsun\u2014nofelydd; enillydd Gwobr Llenyddiaeth Nobel ym 1920 Ieithoedd Mae dau ffurf ysgrifenedig i'r iaith Norwyeg, Bokm\u00e5l (iaith llyfr) a Nynorsk (Norwyeg newydd). Enw'r wlad yw Norge yn Bokm\u00e5l, a Noreg yn Nynorsk. Er fod y ddwy iaith yn swyddogol, y Bokm\u00e5l traddodiadol sy'n fwy cyffredin. Yn y gogledd, siaredir sawl iaith Saami gan bobl y Saami; mae'r iaith hon yn gwbl wahanol i'r Norwyeg.  Gweler hefyd Dinasoedd Norwy","938":"Yr Ymerodraeth Rufeinig (Lladin: Imperium Romanum) yw'r term a ddefnyddir am y cyfnod yn hanes y wladwriaeth Rufeinig a ddilynodd y Weriniaeth Rufeinig ac a barhaodd hyd y 5g OC yn y gorllewin, ac fel yr Ymerodraeth Fysantaidd hyd 1453 yn y dwyrain. Yn wahanol i'r Weriniaeth, lle'r oedd yr awdurdod yn nwylo Senedd Rhufain, llywodraethid yr ymerodraeth gan gyfres o ymerawdwyr, gyda'r Senedd yn gymharol ddi-rym. Awgrymwyd nifer o ddyddiadau gan haneswyr ar gyfer diwedd y weriniaeth a dechrau'r ymerodraeth; er enghraifft dyddiad apwyntio I\u0175l Cesar fel dictator am oes yn 44 CC, buddugoliaeth etifedd Cesar, Octavianus ym Mrwydr Actium yn 31 CC, a'r dyddiad y rhoddodd y Senedd y teitl \"Augustus\" i Octavianus (16 Ionawr 27 CC). Roedd Rhufain eisoes wedi meddiannu tiriogaethau helaeth yng nghyfnod y Weriniaeth; daeth yn feistr ar ran o Sbaen yn dilyn ei buddugoliaeth yn y rhyfel cyntaf yn erbyn Carthago, a dilynwyd hyn gan diriogaethau eraill. Cyrhaeddodd yr ymerodraeth ei maint mwyaf yn ystod teyrnasiad Trajan tua 177. Yr adeg honno roedd yr ymerodraeth yn ymestyn dros tua 5,900,000\u00a0km\u00b2 (2,300,000 milltir sgw\u00e2r) o dir. Rhannwyd yr ymerodraeth yn ddwy ran, yn y gorllewin a'r dwyrain, fel rhan o ddiwygiadau'r ymerawdwr Diocletian. Daeth yr ymerodraeth Rufeinig yn y gorllewin i ben yn 476 pan ddiorseddwyd yr ymerawdwr olaf, Romulus Augustus. Parhaodd yr ymerodraeth yn y dwyrain am bron fil o flynyddoedd wedi hyn fel yr Ymerodraeth Fysantaidd. Cafodd yr ymerodraeth Rufeinig ddylanwad enfawr ar y byd, o ran iaith, crefydd, pensaern\u00efaeth, athroniaeth, cyfraith a llywodraeth; dylanwad sy'n parhau hyd heddiw.  Hanes O weriniaeth i ymerodraeth Roedd i Rufain Hynafol hanes hir cyn cyfnod yr ymerodraeth. Concrwyd llawer o'r tiriogaethau aeth yn rhan o'r Ymerodraeth yn ystod y Weriniaeth Rufeinig, er enghraifft concrwyd Sbaen yn ystod y rhyfeloedd rhwng Rhufain a Carthago, a choncrwyd G\u00e2l gan I\u0175l Cesar.  Yn 60 CC daeth Cesar i gytundeb a Gnaeus Pompeius Magnus a Marcus Licinius Crassus i rannu grym, a phriododd Pompeius ferch Cesar, Julia. Galwyd y cynghrair yma yn y triumvirate. Yn 54 CC, lladdwyd Crassus gan y Parthiaid, ac yn raddol dirywiodd y berthynas rhwng Pompeius a Cesar. Yn 49 CC, croesodd Cesar a'i fyddin Afon Rubicon, y ffin rhwng ei dalaith ei hun a'r Eidal, gan ddechrau rhyfel cartref yn Rhufain. Enciliodd Pompeius i  Brundisium cyn croesi i Wlad Roeg, a'r rhan fwyaf o Senedd Rhufain gydag ef. Croesodd Ceasr a'i fyddin ar ei \u00f4l. Gorchfygwyd Pompeius gan Cesar ym Mrwydr Pharsalus yn 48 CC, a ffodd Pompeius i'r Aifft. Pan gyrhaeddodd yno, llofruddiwyd ef ar orchymyn y brenin Ptolemy XIII. Gadawodd hyn Cesar yn feistr ar Rufain. Roedd y garfan oedd o blaid Senedd gref yn anfodlon bod gan I\u0175l Cesar gymaint o b\u0175er. Ym mis Mawrth 44 CC llofruddiwyd ef gan gynllwynwyr yn cynnwys ei ffrind Marcus Junius Brutus a Gaius Cassius Longinus. Dilynwyd hyn gan ryfel cartref rhwng y gweriniaethwyr, dan arweiniad Cassius a Brutus, a chefnogwyr Cesar dan arweiniad Marcus Antonius ac Octavianus. Plaid Cesar fu'n fuddugol, ond yna datblygodd rhyfel rhwng Marcus Antonius ac Octavianus. Wedi buddugoliaeth dros Antonius ym Mrwydr Actium, daeth Octavianus yn rheolwr Rhufain. Newidiodd ei enw i Augustus, ac ystyrir ef fel yr Ymerawdwr (Lladin: Imperator) cyntaf (27 CC).  Yr ymerawdwyr cynnar Dangosodd Augustus allu gwleidyddol anghyffredin i gadarnhau ei safle wrth gadw llawer o nodweddion y cyfnod gweriniaethol, megis y Senedd. I bob golwg, y Senedd oedd yn rheoli Rhufain, ond mewn gwirionedd gan Augustus yr oedd y grym. Cymerodd rai blynyddoedd i ddatblygu fframwaith ar gyfer rheoli'r ymerodraeth. Ni dderbyniodd swydd dictator fel I\u0175l Cesar pan gynigiwyd hi iddo gan bobl Rhufain; y teitl a ddefnyddiai oedd Princeps, yn yr ystyr \"dinesydd cyntaf\" yn hytrach na \"tywysog\". Rhoddodd y Senedd hawliau tribwn y bobl a sensor iddo am oes, a bu'n gonswl hyd 23 CC. Yn rhannol, deilliai ei rym o'r ffaith mai ef oedd a rheolaeth dros y fyddin, ond deilliai hefyd o'i auctoritas (awdurdod) ef ei hun. Bu llawer o ymladd yn Germania yn ystod ei deyrnasiad ef. Enillwyd nifer o fuddugoliaethau dros yr Almaenwyr, ond yn y flwyddyn 9 OC gorchfygwyd y cadfridog Publius Quinctilius Varus ym Mrwydr Fforest Teutoburg gan luoedd Arminius, a dinistriwyd tair lleng Rufeinig. Roedd colledion y Rhufeiniaid yn fwy nag yn unrhyw frwydr yn erbyn gelyn allanol ers Brwydr Cannae yn erbyn Hannibal. Dilynwyd y frwydr gan saith mlynedd o ymladd, cyn i'r ffin gael ei sefydlogi ar hyd Afon Rhein. Er gwaethaf yr ymladd ar ffiniau'r ymerodraeth, dechreuodd teyrnasiad Augustus gyfnod o heddwch oddi mewn i'r ymerodraeth ei hun, y Pax Romana (\"Heddwch Rhufeinig\"). Heblaw am flwyddyn o ryfel cartref yn 69, parhaodd hwn am dros ddwy ganrif. Roedd hefyd yn gyfnod nodedig i lenyddiaeth, gyda llenorion fel Fyrsil ac Ofydd yn ysgrifennu. Bu Augustus farw ar 19 Awst, 14 OC, a dilynwyd ef gan Tiberius, mab ei wraig Livia o briodas flaenorol.  Bu blynyddoedd cyntaf teyrnasiad Tiberius yn llwyddiannus; sefydlogwyd y ffin yn Germania a dangosodd ei hun yn weinyddwr galluog. Fodd bynnag, gwaethygodd y berthynas rhyngddo ef ac aelodau'r Senedd. Yn y flwyddyn 27 OC, aeth yr ymerawdwr i fyw i ynys Capri, ar yr arfordir gerllaw Napoli. Daeth pennaeth Gard y Praetoriwm, Lucius Aelius Seianus, yn ddylanwadol iawn. Ceisiodd Seianus droi Tiberius yn erbyn ei deulu, iddo ef ei hun gael ei enwi fel ei etifedd, ond dienyddiwyd ef yn 31. Gwnaeth brad ei gyfaill Seianus i'r ymerawdwr, oedd eisoes yn ddrwgdybus o'r Senedd, yn fwy drwgdybus byth, a dienyddiwyd nifer o Seneddwyr a gw\u0177r amlwg eraill yn ei flynyddoedd olaf. Bu farw yn Misenum yn 77 oed yn 37, a dilynwyd ef gan Caligula, mab ei frawd Germanicus. Mwynhaodd Caligula boblogrwydd eithriadol ar ddechrau ei deyrnasiad am ei fod yn ifanc a brwdfrydig, ond yn nes ymlaen dechreuodd ymddwyn yn orthrymol ac afresymol ac fe'i cyhuddid o fod yn wallgof gan ei gyfoeswyr. Cafodd ei lofruddio yn 41, a dilynwyd ef gan Claudius. Ymestynnodd Claudius ffiniau'r ymerodraeth yn sylweddol, gan ychwanegu Thrace, Mauretania, Noricum, Pamphylia, Lycia ac Iudaea yn ogystal \u00e2 choncro Prydain. Yn 43, gyrrodd Claudius Aulus Plautius gyda phedair lleng i Brydain i'w hychwanegu at yr ymerodraeth. Bu farw Claudius yn 54, a dilynwyd ef gan Nero. Fel Caligula, roedd Nro yn eithriadol o boblogaidd ar ddechrau ei deyrnasiad, ond yn ddiweddarach collodd ei boblogrwydd, yn rhannol oherwydd ei ymddygiad anghonfensiynol. Dienyddiwyd llawer o seneddwyr ac eraill a ystyriai yn fygythiad iddo. Bu gwrthryfel yn ei erbyn, a lladdodd ei hun yn 68 pan welodd nad oedd cefnogaeth iddo. Apwyntiodd y Senedd Galba, i gymryd ei le; yr ymerawdwr cyntaf nad oedd o deulu Augustus. Roedd Galba yn 71 oed ac yr oedd ei ddau fab wedi marw o'i flaen. Roedd felly yn bwysig ei fod yn dewis ei olynydd yn fuan. Roedd Marcus Salvius Otho wedi gobeithio cael ei ddewis ond yn y diwedd penderfynodd Galba enwi Calpurnius Piso yn olynydd. Oherwydd hyn cynllwyniodd Otho yn erbyn Galba, a pherswadiodd y milwyr yng ngarsiwn Rhufain i'w gyhoeddi ef yn ymerawdwr. Lladdwyd Galba gan rai o'r milwyr, a dilynwyd ef ar yr orsedd gan Otho. Dilynwyd hyn gan gyfres o ryfeloedd a elwir yn Flwyddyn y Pedwar Ymerawdwr yn 69. Roedd y llengoedd yn Germania eisoes wedi cyhoeddi Vitellius yn ymerawdwr gan  a chychwynnodd fyddin gref o'r llengoedd hyn am ddinas Rufain ei hun. Bu brwydr rhyngddynt hwy a'r llengoedd oedd yn ffyddlon i Otho yn Bedriacum, gyda byddin Vitellius yn fuddugol. Lladdodd Otho ei hun, a daeth Vittelis yn ymerawdwr.  Yn Judea, roedd byddin Rufeinig gref dan y cadfridog Vespasian yn ymladd yn erbyn gwrthryfel yr Iddewon. Trafododd Vespasian y mater gyda rhaglaw Syria, Gaius Licinius Mucianus, a chyhoeddodd llengoedd Judea a Syria Vespasian fel ymerawdwr. Cefnogwyd Vespasian hefyd gan y llengoedd ar Afon Donaw dan Marcus Antonius Primus, a'r llengoedd hyn oedd y cyntaf i gyrraedd yr Eidal. Yn ail frwydr Bedriacum gorchfygodd byddin Primus lengoedd Vitellius, cyn mynd ymlaen i Rufain a lladd Vitellius ei hun. Yn wahanol i'r tri ymerawdwr o'i flaen, llwyddodd Vespasian i'w sefydlu ei hun yn gadarn ar yr orsedd a chychwyn y llinach Fflafaidd. Teyrnasodd am ddeng mlynedd, a dilynwyd ef gan ei fab hynaf Titus. Vespasian oedd yn gyfrifol am adeiladu'r Colisewm yn Rhufain. Enillodd Titus boblogrwydd mawr, ond dim ond dwy flynedd y bu ar yr orsedd. Pan fu farw Titus, ar 13 Medi 81, daeth ei frawd iau, Domitian yn ymerawdwr. Yn ystod ei deyrnasiad bu brwydro ym Mhrydain, Germania ac yn arbennig yn erbyn Decebalus, brenin Dacia o gwmpas Afon Donaw. Ni fu'n llwyddiannus, ac yn y diwedd bu'n rhaid iddo dalu swm mawr o arian i'r Daciaid i sicrhau heddwch. Bu hefyd yn brwydro yn erbyn y Sarmatiaid. Llofruddiwyd ef ar 18 Medi 96, yn dilyn cynllwyn gan ei wraig Domicia a phennaeth Gard y Praetoriwm. Penododd y senedd Nerva fel ei olynydd.  Oes Aur yr Ymerodraeth O 98 hyd 180 OC, cafodd yr ymerodraeth Oes Aur yn ystod teyrnasiad y \"Pum Ymerawdwr Da\", sef Nerva, Trajan, Hadrian, Antoninus Pius a Marcus Aurelius. Roedd y pedwar cyntaf o'r rhain yn ddi-blant, ac felly dewisasant y g\u0175r yr oeddynt yn ei ystyried fel y mwyaf addas fel olynydd. Sicrhaodd hyn fod yr Ymerodraeth yn cael ei harwain gan gyfres o w\u0177r galluog ac ymroddgar. Yn anffodus yr oedd gan yr olaf ohonynt, Marcus Aurelius, fab, sef Commodus. Dilynodd ef ei dad fel ymerawdwr a bu'n llawer llai llwyddiannus. Roedd Trajan yn filwr galluog, ac ar \u00f4l dod yn ymerawdwr parhaodd i ymladd ar Afon Rhein ac Afon Donaw. Ni ddaeth i Rufain am y tro cyntaf fel ymerawdwr hyd y flwyddyn 99. Bu'n ymladd llawer yn erbyn y Daciaid, oedd yn byw yn yr ardal sy'n awr yn Rwmania. Bu dau ryfel yn erbyn Decebalus, brenin Dacia, a gorchfygwyd ef gan Trajan, gan greu talaith Rufeinig newydd Dacia. Adeiladwyd Colofn Trajan yn Rhufain i goff\u00e1u ei fuddugoliaeth. Tua'r un pryd cr\u00ebwyd talaith Arabia Petraea. Yn 113 dechreuodd rhyfel yn erbyn y Parthiaid. Cipiodd Ctesiphon, prifddinas Parthia, yn 115, ac ymgorfforwyd Armenia, Asyria a Mesopotamia yn yr ymerodraeth. Bu farw Trajan ar ei ffordd yn \u00f4l o'r brwydro yma, yn Selinus, gerllaw'r M\u00f4r Du, ar yr 8 Awst 117. Yn ystod teyrnasiad Trajan y cyrhaeddodd yr ymerodraeth Rufeinig ei maint eithaf. Dewisodd Trajan Hadrian fel ei olynydd. Newidiodd Hadrian bolisi Trajan o ymestyn ffiniau'r ymerodraeth a chanolbwyntiodd ar amddiffyn ffiniau'r ymerodraeth fel yr oedd. Gollyngodd ei afael ar rai o'r tiriogaethau a goncrwyd gan Trajan yn  Dacia. Fel rhan o'r un polisi adeiladodd y mur a adwaenir fel Mur Hadrian ym Mhrydain. Ef hefyd a adeiladodd y Pantheon yn Rhufain.  Fel ymerawdwr, treuliodd Hadrian lawer o'i amser yn teithio o amgylch yr ymerodraeth, a bu'n gyfrifol am lawer o adeiladu mewn gwahanol rannau ohoni. Nid oedd ganddo blant, a dewisodd Antoninus Pius fel ei olynydd. Dywedir fod Antoninus Pius yn ymerawdwr poblogaidd iawn oherwydd ei allu a'i hynawsedd. Amddiffynnodd y Cristionogion yn yr ymerodraeth ac yr oedd yn nodedig o drugarog wrth ddelio a chynllwynion yn ei erbyn. Roedd yn gyfrifol am lawer o adeiladu, yn enwedig yn ninas Rhufain. Bu raid i'w olynydd, Marcus Aurelius ryfela'n barhaus yn erbyn gwahanol bobloedd ar ffiniau'r ymerodraeth. Ymosododd yr Almaenwyr droeon ar G\u00e2l, ac adenillodd y Parthiaid eu nerth ac ymosod ar yr ymerodraeth. Oherwydd y problemau hyn dewisodd Lucius Verus fel cyd-ymerawdwr, hyd farwolaeth Verus yn 169. Credir mai yn ystod ei deyrnasiad ef y bu'r cysylltiad cyntaf rhwng yr ymerodraeth Rufeinig a Tsieina yn y flwyddyn 166. Bu farw Marcus Aurelius ar 17 Mawrth 180 yn ninas Vindobona (Fienna heddiw) wrth ymgyrchu yn erbyn y Marcomanni. Daethpwyd a'i gorff yn \u00f4l i Rufain i'w gladdu. Yn wahanol i'r pedwar ymerawdwr o'i flaen yr oedd ganddo fab i'w olynu. Gwnaeth ei fab Commodus yn gyd-ymerawdwr yn 177, a dilynodd ei dad yn 180. Yn anffodus ni fu Commodus yn ymerawdwr da, ac mae rhai haneswyr yn ystyried mai marwolaeth Marcus Aurelius yn 180 oedd diwedd y Pax Romana.  Argyfwng ac adferiad Rhoddodd Commodus rym i ffrindiau llwgr, a chynorthwyodd hwy i ddwyn arian oddi ar y wladwriaeth. Roedd yn arbennig o hoff o ymladdfeydd gladiator a byddai'n ymladd yn yr arena ei hun yn erbyn gwrthwynebwyr oedd wedi cael cyffuriau i'w hatal rhag ymladd yn iawn neu oedd heb eu harfogi'n llawn. Gwnaeth hyn ef yn amhoblogaidd iawn gyda haenau uwch cymdeithas. Dywedir iddo orchymyn lladd y cyfan o boblogaeth un dref oherwydd ei fod yn credu fod un person wedi edrych yn gas arno, a chyhoeddodd ei hun yn dduw gyda'r enw Hercules Romanus. Llofruddiwyd Commodus yn 192, a dilynwyd ef gan Pertinax. Byr fu ei deyrnasiad ef; y flwyddyn ddilynol, 193, llofruddiwyd yntau. Cyhoeddwyd y cadfridog Septimius Severus yn ymerawdwr gan ei lengoedd. Llwyddodd llengoedd Severus i feddiannu Rhufain heb wrthwynebiad. Yr un pryd yr oedd y llengoedd yn Syria wedi cyhoeddi Pescennius Niger yn ymerawdwr, a'r llengoedd ym Mhrydain wedi cyhoeddi Clodius Albinus fel ymerawdwr. Gwnaeth Severus gynghrair a Clodius Albinus i orchfygu Pescennius Niger, yna yn 197 cafodd wared ar Albinus hefyd a theyrnasu ar ei ben ei hun. Roedd Severus yn filwr galluog, ac ymladdodd ryfel llwyddiannus yn erbyn y Parthiaid, gan ddychwelyd rhan ogleddol Mesopotamia i'r ymerodraeth. Nid oes ei berthynas a'r Senedd yn dda, a chafodd wared \u00e2 dwsinau o seneddwyr gan eu cyhuddo o fod yn llwgr. Penodwyd seneddwyr eraill oedd yn gefnogol iddo ef. Roedd yn fwy poblogaidd ymysg y bobl gyffredin, oedd yn falch o gael sefydlogrwydd ar \u00f4l helyntion teyrnasiad Commodus. Ym mlynyddoedd olaf Septimius Severus bu raid iddo ymladd yn erbyn y barbariaid oedd yn bygwth ffiniau'r ymerodraeth. Roedd problemau arbennig ym Mhrydain, ac atgyweiriodd Severus Fur Hadrian. Bu farw yn Efrog ar 4 Chwefror 211. Olynwyd ef gan ei feibion Geta a Caracalla, ond llofruddiwyd Geta gan ei frawd yn fuan wedyn. Aeth Caracalla i Germania, lle bu'n brwydro'n llwyddiannus yn erbyn rhai o'r llwythi Almaenaidd. Yn ddiweddarach bu'n ymladd yn y dwyrain, gan ryfela yn erbyn y Parthiaid gyda chryn lwyddiant. Er gwaethaf ei lwyddiant milwrol yr oedd y rhan fwyaf o'r boblogaeth yn cas\u00e1u Caracalla oherwydd ei greulondeb, a chododd cynllwyn ei erbyn, gyda phennaeth y Praetoriaid, Macrinus, yn ei arwain. Llofruddiwyd Caracalla pan oedd ar ei ffordd i ddinas Carrhae yn Mesopotamia. Daeth Macrinus yn ymerawdwr yn ei le am gyfnod byr, ac yna dilynwyd ef gan Heliogabalus. Roedd Heliogabalus yn ddilynwr y duwiau Ffenicaidd El-Gabal a Baal, a daeth a seremon\u00efau i'w hanrhydeddu i Rufain. Ceisiodd sefydlu El-Gabal fel prif dduw y pantheon Rhufeinig dan yr enw Sol invictus (\"Yr haul anorchfygol\"). Roedd syniadau yr ymerawdwr yn annerbyniol gan y mwyafrif o drigolion yr ymerodraeth a bu nifer o gynllwynion yn ei erbyn. Lladdwyd Heliogabalus a'i fam Julia Soaemias ar 11 Mawrth 222, a thaflwyd eu cyrff i Afon Tiber. Daeth ei nai Alexander Severus yn ymerawdwr.  Argyfwng y drydedd ganrif a diwygiadau Diocletian Yn dilyn marwolaeth yr ymerawdwr Alexander Severus yn 235 bu o leiaf 19 o ymerawdwyr (heb gynnwys cyd-ymerawdwyr) yn y 50 mlynedd hyd 284. Y cyfnod yma oedd Argyfwng y Drydedd Ganrif, gyda chyfres o ymerawdwyr milwrol, yn dechrau gyda Maximinus Thrax, oedd yn dibynnu ar gefnogaeth y llengoedd i'w cadw ar yr orsedd. Ni lwyddodd yr un o'r ymerawdwyr hyn i deyrnasu fwy nag 8 mlynedd, a llawer ohonynt ddim mwy nag ychydig fisoedd. Un o'r mwyaf llwyddiannus oedd Valerian I, a ddaeth yn ymerawdwr yn 253. Enwodd Valerian ei fab Galienus fel cyd-ymerawdwr. Ar ddechrau ei deyrnasiad yr oedd problemau yn Ewrop, yna bu trafferthion mwy yn y Dwyrain. Cipiodd y Persiaid Antiochia a meddiannu Armenia. Tra'r oedd Galienus yn delio ag Ewrop, teithiodd Valerian tua'r dwyrain. Tua 257 llwyddodd Valerian i gael Antiochia a thalaith Syria yn \u00f4l, ond y flwyddyn wedyn ymosododd y Gothiaid ar Asia Leiaf. Tua diwedd 259 yr oedd yr ymerawdwr yn Edessa, ond effeithiwyd ar ei fyddin gan glefyd. Rhywsut, efallai trwy frad pennaeth Gard y Praetoriwm, Macrinus, cymerwyd Valerian yn garcharor gan y Persiaid. Credir iddo gael ei drin yn greulon ac yna ei ddienyddio. Wedi marwolaeth Valerian, meddiannwyd Syria a Cappadocia gan y Persiaid. Daeth Aurelian yn ymerawdwr yn 270, gyda'r ymerodraeth yn wynebu bygythiadau yn y dwyrain a'r gorllewin. Bu'n ymladd yn erbyn yr Almaenwyr a'r Gothiaid, ac wedi ymosodiadau'r Almaenwyr ar yr Eidal penderfynodd Aurelian adeiladu mur o amgylch Rhufain, \"Mur Aurelian\", Dechreuodd y gwaith yn 271 a gorffenwyd ef yn nheyrnasiad Probus. Cyhoeddodd nifer o bersonau eu hunain yn ymerawdwyr, ond llwyddodd Aurelian i'w gorchfygu heb ormod o drafferth. Yn 272 gorchfygodd y Gothiaid ar ffin Afon Donaw, gan ladd eu brenin, Cannabaudes. Yna troes tua'r dwyrain, lle'r oedd Zenobia, brenhines Palmyra wedi adeiladu ymerodraeth oedd yn ymestyn o'r Aifft hyd Asia Leiaf. Gorchfygodd Aurelian Zenobia mewn dwy frwydr cyn gwarchae ar Palmyra. Ceisiodd Zenobia ddianc i Persia ond cymerwyd hi'n garcharor gan y Rhufeiniaid. Yn awr troes Aurelian tua'r gorllewin, lle'r oedd Ymerodraeth y Galiaid wedi dod yn rhydd o reolaeth Rhufain. Ffoes Tetricus, ymerawdwr y Galiaid, at Aurelian i ofyn am nodded rhag yr ymladd parhaus yn ei diriogaethau. Wedi delio a gelynion allanol, rhoes Aurelian ei sylw i'r economi a gwnaeth ymdrech fawr i ddileu llygredd yn yr ymerodraeth. Roedd yn cynllunio ymgyrch i adennill Mesopotamia i'r ymerodraeth pan lofruddiwyd ef gan ei ysgrifennydd personol, Eros, efallai am ei fod yn ofni am ei safle yn wyneb ymgyrch Aurelian yn erbyn llygredd. Daeth Diocletian yn ymerawdwr yn 284, a gwnaeth newidiadau mawr yn nhrefn rheoli'r ymerodraeth. Ceisiodd adfywio'r economi a rhannodd yr ymerodraeth yn 96 talaith oedd wedi eu rhannu'n 12 rhanbarth diocesis. Ceisiodd hefyd adfywio hen grefydd Rhufain, a bu llawer o erlid ar y Cristionogion yn ystod ei deyrnasiad. Y newid pwysicaf a wnaed gan Diocletian oedd dechrau'r Tetrarchiaeth, oedd yn rhannu'r ymerodraeth yn bedwar. Yn rheoli'r rhannau hyn yr oedd dau \"Augustus\", sef Diocletian ei hun a Maximinus, a dau \"Cesar\", Galerius a  Constantius Chlorus. Roedd Diocletian, fel Augustus y dwyrain, yn gyfrifol am Thracia, Asia a'r Aifft; Galerius yn gyfrifol am y Balcanau heblaw Thracia, Maximinus fel Augustus y gorllewin yn rheoli Italia, Hispania ac Affrica, a'r Cesar Constantius Chlorus yn gyfrifol am G\u00e2l a Phrydain. Roedd pob Augustus i fod i ymddeol ar \u00f4l 20 mlynedd, gyda'r ddau Gesar yn dod yn Augustus yn eu lle. Ar 1 Mai 305 ymddeolodd Dioclecian a Maximianus yn \u00f4l y cynllun; y tro cyntaf i ymerawdwr Rhufeinig ymddeol yn wirfoddol.  Cristioneiddio'r ymerodraeth Ar farwolaeth Constantius, yn Efrog ar 25 Gorffennaf  306, cyhoeddodd ei lengoedd ei fab Cystennin yn \"Augustus\". Yn ystod y deunaw mlynedd nesaf bu Cystennin yn brwydro, yn gyntaf  i ddiogelu ei safle fel cyd-ymerawdwr ac yn nes ymlaen i uno\u2019r ymerodraeth. Ym Mrwydr Pont Milvius (312) enillodd fuddugoliaeth derfynol yn y gorllewin, ac ym  Mrwydr Adrianople (323) gorchfygodd ymerawdwr y dwyrain, Licinius, a dod yn unig ymerawdwr (Totius orbis imperator). Dywedir i Cystennin gael gweledigaeth cyn brwydr Pont Milvius. Gwelodd groes o flaen yr haul, yn darogan ei fuddugoliaeth. Wedi\u2019r frwydr cymerodd arwydd Cristnogol, y \u2018\u2019Crismon\u2019\u2019, fel baner. Credir i\u2019w fam, Helena, oedd o deulu Cristionogol, gael dylanwad mawr arno. Yn 325 bu Cystennin yn gyfrifol am alw Cyngor Nicea a wnaeth y grefydd Gristionogol yn gyfreithlon yn yr ymerodraeth am y tro cyntaf. Er hynny ni chafodd ei fedyddio yn Gristion ei hun nes oedd ar ei wely angau. Ail-sefydlodd Cystennin ddinas Byzantium fel  Caergystennin (Constantini-polis), Istanbul heddiw. Ceisiodd yr ymerawdwr Julian, a gyhoeddwyd yn \"Augustus\" gan ei filwyr yn 360, wrthwynebu y symudiad tuag at Gristionogaeth.  Ail-agorodd demlau duwiau traddodiadol Rhufain. Ceisiodd wanhau'r Cristionogion mewn gwahanol ffyrdd. Yn 362 pasiwyd deddf oedd yn gwahardd Cristionogion rhag dysgu gramadeg a rhethreg, ac alltudiwyd rhai esgobion megis Athanasius. Yn 363 cychwynnodd Julian tua'r dwyrain gyda byddin o 65,000 i ddechrau'r ymgyrch yn erbyn y Persiaid oedd wedi ei chynllunio gan Constantius. Enillodd Julian fuddugoliaeth dros y Persiaid a chyrraedd at eu prifddinas Ctesiphon, ond mewn ysgarmes ar 26 Mehefin 363 anafwyd Julian gan waywffon, ac er gwaethaf ymdrechion ei feddyg Oribasius o Pergamon, bu farw o'r clwyf. Cyhoeddodd y fyddin swyddog ieuanc o Gristion, Jovian, yn ymerawdwr yn ei le, ac o hynny ymlaen Cristionogaeth oedd crefydd yr ymerodraeth.  Cwymp ymerodraeth y gorllewin O 375 ymlaen, roedd tri ymerawdwr yn rheoli darnau o'r ymerodraeth: Valens, Valentinian II a Gratianus. Pan laddwyd Valens ym Mrwydr Adrianople yn 378, penododd Gratianus Theodosius yn ei le fel cyd-augustus yn y dwyrain. Lladdwyd Gratianus mewn gwrthryfel yn 383, a chyhoeddodd Macsen Wledig (Magnus Maximus) ei hun yn gyd-ymerawdwr yn y gorllewin, gan feddiannu holl daleithiau'r gorllewin heblaw yr Eidal. Yn 387 ymosododd Macsen ar yr Eidal, ond gorchfygodd Theodosius ef a'i ladd. Bu farw Valentinian II yn 392, gan adael Theodosius yn unig ymerawdwr. Teyrnasodd Theodosius hyd 395; ef oedd yr ymerawdwr olaf i deyrnasu dros yr ymerodraeth gyfan. Gwnaeth Gristionogaeth yn grefydd swyddogol yr ymerodraeth. Dilynwyd Theodosius gan ei ddau fab, Honorius yn y gorllewin ac Arcadius yn y dwyrain, ac ni chafodd y ddau ran eu had-uno eto. Erbyn hyn roedd y Fisigothiaid dan eu brenin Alaric I yn bygwth yr ymerodraeth. Yn 401 gwnaeth gytundeb ag Arcadius a'i galluogodd i arwain ei fyddin tua'r gorllewin, gan gipio dinasoedd Groegaidd megis Corinth a Sparta cyn cyrraedd Yr Eidal. Yno, gorchfygwyd ef gan y cadfridog Rhufeinig Stilicho ar 6 Ebrill 402 ym Mrwydr Pollentia. Wedi i Honorius lofruddio Stilicho yn 408, gallodd Alaric a'i fyddin ymosod ar yr Eidal eto a gosod gwarchae ar ddinas Rhufain. Ym mis Awst 410 cipiodd y ddinas a'i hanrheithio, gan ddwyn chwaer yr ymerawdwr, Gala Placidia, ymaith fel carcharor. Dyma'r tro cyntaf i'r ddinas gael ei chipio gan elyn ers 390 CC. Dirywiodd sefyllfa ymerodraeth y gorllewin yn raddol yn ystod y 5g. Yn 455, llofruddiwyd dau ymerawdwr, a bu un arall farw mewn terfysg. Yn y cyfnod yma, cadfridogion megis Ricimer oedd a'r grym mewn gwirionedd, yn hytrach na'r ymerawdwr. Cafodd yr ymerawdwr olaf, Romulus Augustus, ei goroni yn Hydref 475, yn llanc ifanc tua 12 oed. Roedd ei dad, Orestes, yn bennaeth y fyddin Rufeinig (Magister militum), ac ef a osododd Romulus ar yr orsedd wedi iddo ddiorseddu Julius Nepos. Mae'n debyg mai ei dad oedd yn rheoli yn ei enw. Ddeg mis yn ddiweddarach, diorseddwyd Romulus Augustus gan Odoacer ar 4 Medi, 476. Ni laddwyd Romulus; yn hytrach fe'i gyrrwyd i fyw yn y Castellum Lucullanum yn Campania. Yn eironig, roedd yr ymerawdwr olaf yn dwyn enw sylfaenydd dinas Rhufain, Romulus, ac enw ymerawdwr cyntaf Rhufain, Augustus. Parhaodd yr ymerodraeth yn y dwyrain am fil o flynyddoedd eto fel yr Ymerodraeth Fysantaidd.  Yr ymerodraeth yn y dwyrain: yr Ymerodraeth Fysantaidd Bu'r ymerodraeth yn y dwyrain yn fwy llwyddiannus nag ymerodraeth y gorllewin yn y 5g. Nid yw haneswyr yn cytuno pa bryd y dechreuodd yr Ymerodraeth Fysantaidd; \"yr ymerodraeth Rufeinig\" oedd hi i'w phreswylwyr ar hyd y canrifoedd. Awgryma rhai ei bod wedi dechrau gyda Diocletian yn rhannu'r ymerodraeth yn ddwy ran yn y flwyddyn 284. Gellir dyddio'r Ymerodraeth Fysantaidd o deyrnasiad Cystennin I, yr ymerodr Cristnogol cyntaf, a symudodd y brifddinas i Gaergystennin. Gellir hefyd ei dyddio i deyrnasiad Valens; lladdwyd ef yn ymladd yn erbyn y Gothiaid ym Mrwydr Adrianople yn 378), ac mae'r flwyddyn hon yn un o'r dyddiadau traddodiadol ar gyfer dechrau yr Oesoedd Canol. Arcadius a Theodosius I oedd yr ymerodron olaf i reoli'r cyfan o'r ymerodraeth, gorllewin a dwyrain. Yn y 6g dechreuodd yr ymerawdwr Justinian I ymgyrch i adennill y tiriogaethau a gollwyd. Penododd y cadfridog Belisarius yn arweinydd ymgyrch yn erbyn y Fandaliaid yng Ngogledd Affrica rhwng 533 a 534. Ym Mrwydr Ad Decimum (13 Medi 533) gerllaw Carthago, gorchfygodd Gelimer, brenin y Fandaliaid. Enillodd fuddugoliaeth arall ym mrwydr Ticameron, ac ildiodd Gelimer tua dechrau 534. Yn 535 gyrrwyd Belisarius ar ymgyrch i geisio adennill tiriogaethau'r Ymerodraeth Rufeinig yn y gorllewin. Glaniodd yn yr Eidal, oedd ym meddiant yr Ostrogothiaid a chipiodd ddinas Rhufain yn 536, yna symudodd tua'r gogledd i gipio  Mediolanum (Milano heddiw) yna yn 540 Ravenna, prifddinas yr Ostrogothiaid. Dywedir i'r Ostrogothiaid gynnig derbyn Belisarius fel Ymerawdwr y Gorllewin; cymerodd yntau arno dderbyn y cynnig a defnyddio'r cyfle i gymryd brenin yr Ostrogothiaid yn garcharor. Yn ddiweddarach galwyd ef o'r Eidal i wynebu ymgyrch Bersaidd yn Syria 541\u2013542). Dychwelodd Belisarius i'r Eidal yn 544, lle roedd y sefyllfa wedi newid yn fawr, a'r Ostrogothiaid dan eu brenin newydd Totila wedi adfeddiannu gogledd yr Eidal, yn cynnwys Rhufain. Llwyddodd Belisarius i ail-gipio Rhufain am gyfnod, ond roedd yr ymerawdwr yn amau ei deyrngarwch, a galwyd ef yn \u00f4l o'r Eidal, gyda Narses yn cymryd ei le. Llwyddwyd i gadw gafael ar rai o'r tiriogaethau a adenillwyd am ganrif a mwy. Mae eraill yn dadlau bod yr ymerodraeth Fysantaidd wedi dechrau mor hwyr ag yn oes Heraclius, a wnaeth yr iaith Roeg yn iaith swyddogol yn lle Lladin, ac mae arbenigwyr arian bath yn ei gyfrif o ddiwygiad ariannol Anastasius I yn 498. Dylid cofio, fodd bynnag, mai term a ddefnyddir gan haneswyyr diweddar yw \"yr Ymerodraeth Fystantaidd\", ac mai fel \"yr ymerodraeth Rufeinig\" y byddai ei thrigolion yn ei hystyried hyd ei diwedd. Er gwaethaf digwyddiadau fel cipio ac anrheithio Caergystennin gan y croesgadwr yn ystod y Bedwaredd Groesgad yn 1204, llwyddodd yr Ymerodraeth Fysantaidd i barhau hyd 1453, pan gipiwyd Caergystennin gan y Twrciaid Otoman.  Dylanwad Mae dylanwad yr Ymerodraeth Rufeinig ar lywodraeth, cyfraith, pensaern\u00efaeth a diwylliant gwledydd Ewrop yn enfawr. Mae Ffrainc, Sbaen, Portiwgal a'r Eidal yn ogystal \u00e2 nifer o wledydd eraill yn siarad ieithoedd sydd wedi datblygu o'r iaith Ladin neu wedi'u dylanwadu'n gryf ganddi. Er mwyn ddangos eu nerth, roedd gwledydd a swyddi yn defnyddio enwau'r cyfnod Rhufeinig hyd yn oed ganrifoedd ar \u00f4l cwymp yr ymerodraeth, er enghraifft yn nheyrnas y Ffranciaid a'r Ymerodraeth L\u00e2n Rufeinig, a chan deuluoedd y tsar yn Rwsia ac Ymerawdwr yr Almaen.  Gweler hefyd Rhestr Ymerodron Rhufeinig Rhestr Llengoedd Rhufeinig Lleng Rufeinig Cyfnod y Rhufeiniaid yng Nghymru Llyfryddiaeth Haneswyr Rhufeinig Tacitus Historiae (Hanes). Hanes Rhufain ar ddiwedd y ganrif gyntaf. Tacitus Ab excessu divi Augusti (Croniclau neu'r Annales). Hanes Rhufain a'i hymerodron o amser Augustus i Nero. Gweithiau diweddar Michael Grant, The History of Rome  (Faber and Faber, 2002), ISBN 0-571-11461-X Peter Heather, The Fall of the Roman Empire: A New History of Rome and the Barbarians (2005), ISBN 0-330-49136-9 A.H.M. Jones, The Later Roman Empire, 284\u2013602 (1964), ISBN 0-8018-3285-3 Andrew Lintott, Imperium Romanum: Politics and administration (1993), ISBN 0-415-09375-9","939":"Mae'r erthygl yma am sir Gwynedd. Am y deyrnas ganoloesol gweler Teyrnas Gwynedd. Gweler hefyd Gwynedd (gwahaniaethu).Sir yng ngogledd-orllewin Cymru yw Gwynedd. Mae'n ffinio \u00e2 Sir Conwy i'r dwyrain a gogledd, a Phowys a Cheredigion i'r de. Gwynedd yw y sir sydd \u00e2'r gyfartaledd uchaf o'i phoblogaeth yn siarad Cymraeg. Mae'r prif drefi yn cynnwys dinas Bangor, Caernarfon, Dolgellau, Harlech, Blaenau Ffestiniog, Y Bala, Porthmadog, Pwllheli, Bethesda a Llanberis. Lleolir Prifysgol Bangor yn y sir. Plaid Cymru sydd wedi rheoli'r cyngor ers ei sefydlu yn 1995.  Tarddiad yr enw Yn y gorffennol tybiodd haneswyr megis J. E. Lloyd taw tarddiad Celtaidd y gair \"Gwynedd\" oedd \"casgliad o lwythau\" \u2013 yr un gwraidd \u00e2'r Wyddeleg fine, sef llwyth. Bellach, cydnabyddir cysylltiad rhwng yr enw \u00e2'r Wyddeleg F\u00e9ni, sef un o enwau cynnar y Gwyddelod arnynt eu hunain, sy'n perthyn i f\u00edan, \"mintai o \u0175yr yn hela a rhyfela, mintai o ryfelwyr dan arweinydd\". Efallai *u\u032fen-, u\u032fen\u0259 (ymdrechu, dymuno, hoffi) yw'r b\u00f4n Indo-Ewropeg. Ymsefydlodd Gwyddelod yng ngogledd-orllewin Cymru, ac yn Nyfed, ar ddiwedd cyfnod y Rhufeiniaid. Venedotia oedd y ffurf Ladin, ac ym Mhenmachno mae carreg goffa o tua'r flwyddyn 500 sy'n darllen Cantiori Hic Iacit Venedotis (\"Yma y gorwedd Cantiorix, dinesydd o Wynedd\"). Cedwid yr enw gan y Brythoniaid pan ffurfiwyd Teyrnas Gwynedd yn y 5g, a barhaodd hyd oresgyniad Edward I. Adferwyd yr enw hanesyddol hwn pan ffurfiwyd y sir newydd ym 1974.  Hanes Roedd yr hen sir Gwynedd (1974\u20131996) yn cyfateb yn fras i Gwynedd Uwch Conwy, prif diriogaeth Teyrnas Gwynedd. Roedd yn cynnwys rhan orllewinol Sir Conwy, yn cynnwys y Creuddyn, ac Ynys M\u00f4n, sef yr hen Sir Gaernarfon, Sir F\u00f4n a Sir Feirionnydd. Mae'r hen sir yn bodoli o hyd fel un o \"siroedd cadwedig\" Cymru at bwrpasau seremon\u00efol.  Daearyddiaeth \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Economi Ceir economi cymysg yn y sir. Mae rhan bwysig o'r economi yn seiliedig ar dwristiaeth gyda nifer o ymwelwyr yn cael eu denu gan y traethau niferus a'r mynyddoedd. Gorwedd rhan sylweddol o'r sir ym Mharc Cenedlaethol Eryri, sy'n ymestyn o arfordir y gogledd i lawr i ardal Meirionnydd yn y de ac yn llawer ehangach na'r Eryri go iawn. Ond gwaith tymhorol yw twristiaeth ac mae hynny'n golygu diffyg gwaith yn y gaeaf. Problem arall gyda thwristiaeth yw'r alwad a greir am dai haf. Mae hyn yn gwthio prisiau tai i fyny allan o gyrraedd pobl leol ac yn effeithio ar sefyllfa'r iaith Gymraeg yn yr ardaloedd gwledig. Mae amaethyddiaeth yn llai pwysig nag yn y gorffennol, yn enwedig yn nhermau y nifer o bobl sy'n ennill eu bywiolaeth o'r tir, ond mae'n aros yn elfen bwysig. Y pwysicaf o'r diwydiannau traddodiadol yw'r diwydiant llechi, ond canran isel o weithwyr sy'n ennill eu bywoliaeth yn y chwareli erbyn heddiw. Mae diwydiannau sydd wedi datblygu yn fwy diweddar yn cynnwys stiwdios teledu a sain (lleolir pencadlys Cwmni Recordiau Sain yn y sir). Ceir dau atomfa yng Ngwynedd: mae atomfa Trawsfynydd wedi cau ond ar hyn o bryd mae atomfa Wylfa yn dal i redeg. Mae'r sector addysg yn bwysig iawn i'r economi lleol hefyd. Lleolir Prifysgol Bangor yma a cheir sawl coleg arall fel Coleg Menai hefyd.  Prif drefi Abermaw neu Y Bermo Y Bala Bangor Bethesda Blaenau Ffestiniog Caernarfon Cricieth Dolgellau Harlech Nefyn Porthmadog Pwllheli Tywyn Cymunedau Ar gyfer llywodraeth leol ceir sawl cymuned yng Ngwynedd. Mae nifer o'r rhain gyda'i chynghorau eu hunain.  Cestyll Castell Caernarfon Castell Cricieth Castell Dolbadarn Castell Dolwyddelan Castell Harlech Castell y Bere Cyfeiriadau Gweler hefyd Cestyll Gwynedd (1985), llyfr Rhestr o hynafiaethau Gwynedd Teyrnas Gwynedd Dolenni allanol Cyngor Gwynedd","940":"Mae'r erthygl yma am sir Gwynedd. Am y deyrnas ganoloesol gweler Teyrnas Gwynedd. Gweler hefyd Gwynedd (gwahaniaethu).Sir yng ngogledd-orllewin Cymru yw Gwynedd. Mae'n ffinio \u00e2 Sir Conwy i'r dwyrain a gogledd, a Phowys a Cheredigion i'r de. Gwynedd yw y sir sydd \u00e2'r gyfartaledd uchaf o'i phoblogaeth yn siarad Cymraeg. Mae'r prif drefi yn cynnwys dinas Bangor, Caernarfon, Dolgellau, Harlech, Blaenau Ffestiniog, Y Bala, Porthmadog, Pwllheli, Bethesda a Llanberis. Lleolir Prifysgol Bangor yn y sir. Plaid Cymru sydd wedi rheoli'r cyngor ers ei sefydlu yn 1995.  Tarddiad yr enw Yn y gorffennol tybiodd haneswyr megis J. E. Lloyd taw tarddiad Celtaidd y gair \"Gwynedd\" oedd \"casgliad o lwythau\" \u2013 yr un gwraidd \u00e2'r Wyddeleg fine, sef llwyth. Bellach, cydnabyddir cysylltiad rhwng yr enw \u00e2'r Wyddeleg F\u00e9ni, sef un o enwau cynnar y Gwyddelod arnynt eu hunain, sy'n perthyn i f\u00edan, \"mintai o \u0175yr yn hela a rhyfela, mintai o ryfelwyr dan arweinydd\". Efallai *u\u032fen-, u\u032fen\u0259 (ymdrechu, dymuno, hoffi) yw'r b\u00f4n Indo-Ewropeg. Ymsefydlodd Gwyddelod yng ngogledd-orllewin Cymru, ac yn Nyfed, ar ddiwedd cyfnod y Rhufeiniaid. Venedotia oedd y ffurf Ladin, ac ym Mhenmachno mae carreg goffa o tua'r flwyddyn 500 sy'n darllen Cantiori Hic Iacit Venedotis (\"Yma y gorwedd Cantiorix, dinesydd o Wynedd\"). Cedwid yr enw gan y Brythoniaid pan ffurfiwyd Teyrnas Gwynedd yn y 5g, a barhaodd hyd oresgyniad Edward I. Adferwyd yr enw hanesyddol hwn pan ffurfiwyd y sir newydd ym 1974.  Hanes Roedd yr hen sir Gwynedd (1974\u20131996) yn cyfateb yn fras i Gwynedd Uwch Conwy, prif diriogaeth Teyrnas Gwynedd. Roedd yn cynnwys rhan orllewinol Sir Conwy, yn cynnwys y Creuddyn, ac Ynys M\u00f4n, sef yr hen Sir Gaernarfon, Sir F\u00f4n a Sir Feirionnydd. Mae'r hen sir yn bodoli o hyd fel un o \"siroedd cadwedig\" Cymru at bwrpasau seremon\u00efol.  Daearyddiaeth \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Economi Ceir economi cymysg yn y sir. Mae rhan bwysig o'r economi yn seiliedig ar dwristiaeth gyda nifer o ymwelwyr yn cael eu denu gan y traethau niferus a'r mynyddoedd. Gorwedd rhan sylweddol o'r sir ym Mharc Cenedlaethol Eryri, sy'n ymestyn o arfordir y gogledd i lawr i ardal Meirionnydd yn y de ac yn llawer ehangach na'r Eryri go iawn. Ond gwaith tymhorol yw twristiaeth ac mae hynny'n golygu diffyg gwaith yn y gaeaf. Problem arall gyda thwristiaeth yw'r alwad a greir am dai haf. Mae hyn yn gwthio prisiau tai i fyny allan o gyrraedd pobl leol ac yn effeithio ar sefyllfa'r iaith Gymraeg yn yr ardaloedd gwledig. Mae amaethyddiaeth yn llai pwysig nag yn y gorffennol, yn enwedig yn nhermau y nifer o bobl sy'n ennill eu bywiolaeth o'r tir, ond mae'n aros yn elfen bwysig. Y pwysicaf o'r diwydiannau traddodiadol yw'r diwydiant llechi, ond canran isel o weithwyr sy'n ennill eu bywoliaeth yn y chwareli erbyn heddiw. Mae diwydiannau sydd wedi datblygu yn fwy diweddar yn cynnwys stiwdios teledu a sain (lleolir pencadlys Cwmni Recordiau Sain yn y sir). Ceir dau atomfa yng Ngwynedd: mae atomfa Trawsfynydd wedi cau ond ar hyn o bryd mae atomfa Wylfa yn dal i redeg. Mae'r sector addysg yn bwysig iawn i'r economi lleol hefyd. Lleolir Prifysgol Bangor yma a cheir sawl coleg arall fel Coleg Menai hefyd.  Prif drefi Abermaw neu Y Bermo Y Bala Bangor Bethesda Blaenau Ffestiniog Caernarfon Cricieth Dolgellau Harlech Nefyn Porthmadog Pwllheli Tywyn Cymunedau Ar gyfer llywodraeth leol ceir sawl cymuned yng Ngwynedd. Mae nifer o'r rhain gyda'i chynghorau eu hunain.  Cestyll Castell Caernarfon Castell Cricieth Castell Dolbadarn Castell Dolwyddelan Castell Harlech Castell y Bere Cyfeiriadau Gweler hefyd Cestyll Gwynedd (1985), llyfr Rhestr o hynafiaethau Gwynedd Teyrnas Gwynedd Dolenni allanol Cyngor Gwynedd","941":"Mae'r erthygl yma am sir Gwynedd. Am y deyrnas ganoloesol gweler Teyrnas Gwynedd. Gweler hefyd Gwynedd (gwahaniaethu).Sir yng ngogledd-orllewin Cymru yw Gwynedd. Mae'n ffinio \u00e2 Sir Conwy i'r dwyrain a gogledd, a Phowys a Cheredigion i'r de. Gwynedd yw y sir sydd \u00e2'r gyfartaledd uchaf o'i phoblogaeth yn siarad Cymraeg. Mae'r prif drefi yn cynnwys dinas Bangor, Caernarfon, Dolgellau, Harlech, Blaenau Ffestiniog, Y Bala, Porthmadog, Pwllheli, Bethesda a Llanberis. Lleolir Prifysgol Bangor yn y sir. Plaid Cymru sydd wedi rheoli'r cyngor ers ei sefydlu yn 1995.  Tarddiad yr enw Yn y gorffennol tybiodd haneswyr megis J. E. Lloyd taw tarddiad Celtaidd y gair \"Gwynedd\" oedd \"casgliad o lwythau\" \u2013 yr un gwraidd \u00e2'r Wyddeleg fine, sef llwyth. Bellach, cydnabyddir cysylltiad rhwng yr enw \u00e2'r Wyddeleg F\u00e9ni, sef un o enwau cynnar y Gwyddelod arnynt eu hunain, sy'n perthyn i f\u00edan, \"mintai o \u0175yr yn hela a rhyfela, mintai o ryfelwyr dan arweinydd\". Efallai *u\u032fen-, u\u032fen\u0259 (ymdrechu, dymuno, hoffi) yw'r b\u00f4n Indo-Ewropeg. Ymsefydlodd Gwyddelod yng ngogledd-orllewin Cymru, ac yn Nyfed, ar ddiwedd cyfnod y Rhufeiniaid. Venedotia oedd y ffurf Ladin, ac ym Mhenmachno mae carreg goffa o tua'r flwyddyn 500 sy'n darllen Cantiori Hic Iacit Venedotis (\"Yma y gorwedd Cantiorix, dinesydd o Wynedd\"). Cedwid yr enw gan y Brythoniaid pan ffurfiwyd Teyrnas Gwynedd yn y 5g, a barhaodd hyd oresgyniad Edward I. Adferwyd yr enw hanesyddol hwn pan ffurfiwyd y sir newydd ym 1974.  Hanes Roedd yr hen sir Gwynedd (1974\u20131996) yn cyfateb yn fras i Gwynedd Uwch Conwy, prif diriogaeth Teyrnas Gwynedd. Roedd yn cynnwys rhan orllewinol Sir Conwy, yn cynnwys y Creuddyn, ac Ynys M\u00f4n, sef yr hen Sir Gaernarfon, Sir F\u00f4n a Sir Feirionnydd. Mae'r hen sir yn bodoli o hyd fel un o \"siroedd cadwedig\" Cymru at bwrpasau seremon\u00efol.  Daearyddiaeth \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Economi Ceir economi cymysg yn y sir. Mae rhan bwysig o'r economi yn seiliedig ar dwristiaeth gyda nifer o ymwelwyr yn cael eu denu gan y traethau niferus a'r mynyddoedd. Gorwedd rhan sylweddol o'r sir ym Mharc Cenedlaethol Eryri, sy'n ymestyn o arfordir y gogledd i lawr i ardal Meirionnydd yn y de ac yn llawer ehangach na'r Eryri go iawn. Ond gwaith tymhorol yw twristiaeth ac mae hynny'n golygu diffyg gwaith yn y gaeaf. Problem arall gyda thwristiaeth yw'r alwad a greir am dai haf. Mae hyn yn gwthio prisiau tai i fyny allan o gyrraedd pobl leol ac yn effeithio ar sefyllfa'r iaith Gymraeg yn yr ardaloedd gwledig. Mae amaethyddiaeth yn llai pwysig nag yn y gorffennol, yn enwedig yn nhermau y nifer o bobl sy'n ennill eu bywiolaeth o'r tir, ond mae'n aros yn elfen bwysig. Y pwysicaf o'r diwydiannau traddodiadol yw'r diwydiant llechi, ond canran isel o weithwyr sy'n ennill eu bywoliaeth yn y chwareli erbyn heddiw. Mae diwydiannau sydd wedi datblygu yn fwy diweddar yn cynnwys stiwdios teledu a sain (lleolir pencadlys Cwmni Recordiau Sain yn y sir). Ceir dau atomfa yng Ngwynedd: mae atomfa Trawsfynydd wedi cau ond ar hyn o bryd mae atomfa Wylfa yn dal i redeg. Mae'r sector addysg yn bwysig iawn i'r economi lleol hefyd. Lleolir Prifysgol Bangor yma a cheir sawl coleg arall fel Coleg Menai hefyd.  Prif drefi Abermaw neu Y Bermo Y Bala Bangor Bethesda Blaenau Ffestiniog Caernarfon Cricieth Dolgellau Harlech Nefyn Porthmadog Pwllheli Tywyn Cymunedau Ar gyfer llywodraeth leol ceir sawl cymuned yng Ngwynedd. Mae nifer o'r rhain gyda'i chynghorau eu hunain.  Cestyll Castell Caernarfon Castell Cricieth Castell Dolbadarn Castell Dolwyddelan Castell Harlech Castell y Bere Cyfeiriadau Gweler hefyd Cestyll Gwynedd (1985), llyfr Rhestr o hynafiaethau Gwynedd Teyrnas Gwynedd Dolenni allanol Cyngor Gwynedd","943":"Erthygl am y ddinas yw hon. Gweler hefyd R\u00e9gion Parisienne (\u00cele-de-France). Am ystyron eraill, gweler Paris (gwahaniaethu).Prifddinas a dinas fwyaf Ffrainc yw Paris. Mae hi ar un o ddolenni Afon Seine, ac felly wedi ei rhannu'n ddwy: y lan ddeheuol a'r rhan ogleddol. Mae'r afon yn enwog am ei quais (llwybrau gyda choed ar hyd y glannau), bythod llyfrau awyr agored a hen bontydd dros yr afon. Mae'n enwog hefyd am ei rhodfeydd, er enghraifft y Champs-\u00c9lys\u00e9es, a llu o adeiladau hanesyddol eraill. Mae tua 2,175,601 (1 Ionawr 2018) o bobl yn byw yn y ddinas ei hun, a  10,950,000 (2016) yn yr ardal fetropolitan ehangach, sef yr aire urbaine de Paris yn Ffrangeg, sy'n llenwi tua 90% o arwynebedd rhanbarth \u00cele-de-France. Yn ogystal mae Paris yn un o d\u00e9partements Ffrainc.  Geirdarddiad Cofnodwyd yr enw Paris yn gyntaf yng nghanol y 1g CC gan Iwl Cesar fel Luteciam Parisiorum (\"Lutetia y Parisii\"), ac yna'n ddiweddarach fel Parision yn y 5g CC, ac fel \"Paris\" yn 1265. Yn ystod y cyfnod Rhufeinig, fe'i gelwid yn aml yn Lutetia neu Lutecia yn Lladin, ac fel Leukotek\u00eda mewn Groeg, sy'n deillio o'r gwreiddyn Celtaidd *lukot- (\"llygoden\"), neu o *luto- (\"cors\"), yn dibynnu ai y ffurf Ladin neu Roegaidd yw'r agosaf at yr enw Celtaidd gwreiddiol. Hanes Y Celtiaid brodorol Roedd y Parisii, is-lwyth y Senoniaid Celtaidd, yn byw yn ardal Paris o ganol y 3 CC. Croesai un o brif lwybrau masnach gogledd-de'r ardal y Seine ar yr \u00eele de la Cit\u00e9; yn raddol daeth y man cyfarfod hwn o lwybrau masnach tir a d\u0175r yn ganolfan fasnachu bwysig. Roedd y Parisii yn masnachu gyda llawer o drefi afonydd (rhai mor bell i ffwrdd \u00e2 Phenrhyn Iberia) ac yn bathu eu darnau arian eu hunain at y diben hwnnw.  Cyn i'r Ymerodraeth Rufeinig gyrraedd ym 52 C.C. roedd llwyth Galaidd yn byw yno. Roedd y Rhufeinwyr yn eu galw nhw'n Parisii er eu bod nhw eu hunain yn galw'r dref yn Lutetia, sef \"lle corsog\" (gweler uchod). Tua 50 o flynyddoedd ar \u00f4l hyn datblygodd rhan newydd o'r dref ar ochr chwith i'r afon (y Quartier Latin heddiw) a newidiwyd enw'r dref i \"Baris\". Heddiw mae'r Palais de Justice a'r eglwys gadeiriol Notre-Dame de Paris ar yr \u00eele de la Cit\u00e9. Gyferbyn, mae ynys arall, yr \u00cele Saint-Louis, sy ddim mor fawr. Ar honno, mae tai cain a adeiladwyd yn ystod y ail ganrif ar bymtheg a'r deunawfed ganrif. Daeth rheolaeth Rhufain ym Mharis i ben ym 508 pan ddaeth y dref yn brif ddinas y Merofingiaid o dan Clovis I.   8g - 18g Oherwydd goresgyniad yr ardal gan y Llychlynwyr yn yr 8g roedd rhaid adeiladu caer ar ynys yng nghanol yr afon Seine. Hwyliodd y Llychlynwyr (efallai o dan Ragnar Lodbrok) i Baris i feddiannu'r y dref ar 28 Mawrth 845. Er mwyn eu perswadio nhw i adael, roedd rhaid casglu pridwerth mawr iawn. Dechreuodd maint ieirll Paris gynyddu oherwydd nad oedd y brenhinoedd Carolingaidd diweddarach ddim yn ddigon cryf. Etholwyd Odo, Iarll Paris i fod yn frenin Ffrainc er fod Siarl III yn frenin derbyniol. Wedi marw'r Carolingiad olaf, etholwyd Huw Capet, Iarll Paris, i fod yn frenin Ffrainc (987). Yn ystod yr 11g adeiladwyd rhan newydd y dref ar lan dde yr afon ac yn ystod y ddeuddegfed ganrif a'r 13g sy'n cynnwys teyrnasiad Philippe II Augustus (1180-1223) roedd y dref yn tyfu'n braf. Yn ystod yr adeg hon adeiladwyd caer, y Louvre cyntaf, a nifer o eglwysi gan gynnwys Eglwys Gadeiriol Notre-Dame. Daeth nifer o ysgolion ar lan chwith yr afon at ei gilydd i lunio prifysgol, y Sorbonne. Roedd Albertus Magnus a St. Thomas Aquinas ymhlith ei myfyrwyr cynnar. Yn ystod y Canol Oesoedd roedd Paris yn ddinas fasnach a deallusol bwysig iawn, er i'r Pla ddod i'r dref yn y bedwaredd ganrif ar ddeg. O dan reolaeth Louis XIV, Brenin yr Haul, oedd yn para o 1643 i 1715 symudwyd y llys brenhinol o Baris i Versailles, tref gyfagos. Dechreuodd y Chwyldro Ffrengig ag ymosod ar y Bastille ar 14 Gorffennaf 1789. Roedd croestyniadau niferus rhwng Paris a'r ardal o gwmpas y dref yn parhau am flynyddoedd ar \u00f4l hynny. Roedd y Rhyfel rhwng Ffrainc a Prwsia yn gorffen \u00e2 gwarchae Paris ym 1870. Ildiodd Paris ym 1871 ar \u00f4l gaeaf o newyn a thywallt gwaed. Ar \u00f4l hynny dechreuodd cyfnod cyfoethog arall, La Belle \u00c9poque (\"y Cyfnod Ardderchog\"). Yn ystod y cyfnod hwn adeiladwyd y T\u0175r Eiffel ym 1889, adeilad mwyaf enwog y dref. Roedd Paris o dan reolaeth yr Almaen yn ystod yr Ail Ryfel Byd, ond rhyddhawyd ym mis Awst 1944 ar \u00f4l Brwydr Normandi.  Diwylliant Paentio Am ganrifoedd, mae Paris wedi denu artistiaid o bob cwr o'r byd, sy'n cyrraedd y ddinas i addysgu eu hunain ac i geisio ysbrydoliaeth o'r gronfa helaeth o adnoddau ac orielau artistig. O ganlyniad, mae Paris wedi ennill enw da fel y \"Ddinas Gelf\". Roedd artistiaid Eidalaidd yn ddylanwad mawr ar ddatblygiad celf ym Mharis yn yr 16g a'r 17g, yn enwedig ym maes cerflunio a cherfwedd. Daeth paentio a cherflunwaith yn ffasiwn poblogaidd oherwydd brenhiniaeth Ffrainc a gomisiynodd  lawer o artistiaid Paris i addurno eu palasau yn ystod oes Bar\u00f3c a Chlasuriaeth Ffrainc. Cafodd cerflunwyr fel Girardon, Coysevox a Coustou enw da fel yr artistiaid gorau yn y llys brenhinol yn Ffrainc yr 17g. Daeth Pierre Mignard yn arlunydd cyntaf i'r Brenin Louis XIV yn ystod y cyfnod hwn. Yn 1648, sefydlwyd cerflun Acad\u00e9mie royale de peinture et de (yr Academi Frenhinol Peintio a Cherflunio) i ddarparu ar gyfer y diddordeb enfawr mewn celf yn y brifddinas. Gwasanaethodd hon fel ysgol gelf orau Ffrainc tan 1793.Roedd Paris yn ei ganolfan gelf lewyrchus iawn yn y 19g a dechrau'r 20g pan oedd ganddi lawer o artistiaid wedi sefydlu yn y ddinas ac mewn ysgolion celf sy'n gysylltiedig \u00e2 rhai o beintwyr gorau'r oes: Henri de Toulouse-Lautrec, \u00c9douard Manet, Claude Monet, Berthe Morisot, Paul Gauguin, Pierre-Auguste Renoir ac eraill. Cafodd y Chwyldro Ffrengig a newid gwleidyddol a chymdeithasol yn Ffrainc ddylanwad cryf ar gelf yn y brifddinas. Roedd Paris yn ganolog i ddatblygiad Rhamantiaeth mewn celf, gydag arlunwyr fel G\u00e9ricault. Esblygodd symudiadau newydd Argraffiadaeth (Impressionism), Art Nouveau, Symboliaeth, Ffofyddiaeth (Fauvism), Ciwbiaeth ac Art Deco ym Mharis. Ar ddiwedd y 19g, heidiodd llawer o artistiaid Ffrainc a ledled y byd i Baris i arddangos eu gweithiau yn y salonau a'r arddangosfeydd niferus a gwneud enw iddynt eu hunain, artistiaid fel Pablo Picasso, Henri Matisse, Vincent van Gogh, Paul C\u00e9zanne, Jean Metzinger, Albert Gleizes, Henri Rousseau, Marc Chagall, Amedeo Modigliani a daeth llawer o rai eraill yn gysylltiedig \u00e2 Pharis. Peintiodd Picasso, a oedd yn byw yn Le Bateau-Lavoir yn Montmartre, ei lun enwog La Famille de Saltimbanques a Les Demoiselles d'Avignon rhwng 1905 a 1907.  Daeth Montmartre a Montparnasse yn ganolfannau cynhyrchu artistig y Gorllewin.  Ffotograffiaeth Cynhyrchodd y dyfeisydd Nic\u00e9phore Ni\u00e9pce y ffotograff parhaol cyntaf ar bl\u00e2t piwter caboledig ym Mharis ym 1825. Ym 1839, ar \u00f4l marwolaeth Ni\u00e9pce, patentodd Louis Daguerre y Daguerrotype, a ddaeth y math mwyaf cyffredin o ffotograffiaeth tan y 1860au.  Cyfrannodd gwaith \u00c9tienne-Jules Marey yn yr 1880au yn sylweddol at ddatblygiad ffotograffiaeth fodern. Amgueddfeydd Derbyniodd Amgueddfa'r Louvre 9.6 miliwn o ymwelwyr yn 2019, gan ei rhestru fel yr amgueddfa yr ymwelwyd \u00e2 hi fwyaf yn y byd. Ymhlith ei thrysorau mae'r Mona Lisa (La Joconde), cerflun Venus de Milo a \"Rhyddid yn Arwain ei Phobl\". Yr ail amgueddfa yr ymwelwyd \u00e2 hi fwyaf yn y ddinas, gyda 3.5 miliwn o ymwelwyr, oedd y Center Georges Pompidou, a elwir hefyd yn \"Beaubwrg\", sy'n gartref i'r Mus\u00e9e National d'Art Moderne. Y trydydd amgueddfa yn Paris yr ymwelwyd \u00e2 hi fwyaf, mewn adeilad a godwyd ar gyfer Arddangosfa Universal Paris ym 1900 (hen orsaf reilffordd Orsay), oedd y Mus\u00e9e d\u2019Orsay, a dderbyniodd 3.3 miliwn o ymwelwyr yn 2019.  Enwogion Mae pobl nodedig Paris yn cynnwys Charles Perrault. (Gweler hefyd Categori:Pobl o Baris)  Atyniadau Glannau Afon Seine Canolfan Pompidou Amgueddfa'r Louvre Place de la Concorde T\u0175r Eiffel Adeiladau Arc de Triomphe Eglwys de la Madeleine Eglwys du Sacr\u00e9-C\u0153ur Les Invalides Notre Dame de Paris Panth\u00e9on Dolenni allanol (Ffrangeg) Gwefan Swyddogol Paris (Ffrangeg) Gwefan Swyddogol Twristiaeth Paris (Ffrangeg) Gwefan swyddogol Twristiaeth Paris Ile-de-France","944":"Erthygl am y ddinas yw hon. Gweler hefyd R\u00e9gion Parisienne (\u00cele-de-France). Am ystyron eraill, gweler Paris (gwahaniaethu).Prifddinas a dinas fwyaf Ffrainc yw Paris. Mae hi ar un o ddolenni Afon Seine, ac felly wedi ei rhannu'n ddwy: y lan ddeheuol a'r rhan ogleddol. Mae'r afon yn enwog am ei quais (llwybrau gyda choed ar hyd y glannau), bythod llyfrau awyr agored a hen bontydd dros yr afon. Mae'n enwog hefyd am ei rhodfeydd, er enghraifft y Champs-\u00c9lys\u00e9es, a llu o adeiladau hanesyddol eraill. Mae tua 2,175,601 (1 Ionawr 2018) o bobl yn byw yn y ddinas ei hun, a  10,950,000 (2016) yn yr ardal fetropolitan ehangach, sef yr aire urbaine de Paris yn Ffrangeg, sy'n llenwi tua 90% o arwynebedd rhanbarth \u00cele-de-France. Yn ogystal mae Paris yn un o d\u00e9partements Ffrainc.  Geirdarddiad Cofnodwyd yr enw Paris yn gyntaf yng nghanol y 1g CC gan Iwl Cesar fel Luteciam Parisiorum (\"Lutetia y Parisii\"), ac yna'n ddiweddarach fel Parision yn y 5g CC, ac fel \"Paris\" yn 1265. Yn ystod y cyfnod Rhufeinig, fe'i gelwid yn aml yn Lutetia neu Lutecia yn Lladin, ac fel Leukotek\u00eda mewn Groeg, sy'n deillio o'r gwreiddyn Celtaidd *lukot- (\"llygoden\"), neu o *luto- (\"cors\"), yn dibynnu ai y ffurf Ladin neu Roegaidd yw'r agosaf at yr enw Celtaidd gwreiddiol. Hanes Y Celtiaid brodorol Roedd y Parisii, is-lwyth y Senoniaid Celtaidd, yn byw yn ardal Paris o ganol y 3 CC. Croesai un o brif lwybrau masnach gogledd-de'r ardal y Seine ar yr \u00eele de la Cit\u00e9; yn raddol daeth y man cyfarfod hwn o lwybrau masnach tir a d\u0175r yn ganolfan fasnachu bwysig. Roedd y Parisii yn masnachu gyda llawer o drefi afonydd (rhai mor bell i ffwrdd \u00e2 Phenrhyn Iberia) ac yn bathu eu darnau arian eu hunain at y diben hwnnw.  Cyn i'r Ymerodraeth Rufeinig gyrraedd ym 52 C.C. roedd llwyth Galaidd yn byw yno. Roedd y Rhufeinwyr yn eu galw nhw'n Parisii er eu bod nhw eu hunain yn galw'r dref yn Lutetia, sef \"lle corsog\" (gweler uchod). Tua 50 o flynyddoedd ar \u00f4l hyn datblygodd rhan newydd o'r dref ar ochr chwith i'r afon (y Quartier Latin heddiw) a newidiwyd enw'r dref i \"Baris\". Heddiw mae'r Palais de Justice a'r eglwys gadeiriol Notre-Dame de Paris ar yr \u00eele de la Cit\u00e9. Gyferbyn, mae ynys arall, yr \u00cele Saint-Louis, sy ddim mor fawr. Ar honno, mae tai cain a adeiladwyd yn ystod y ail ganrif ar bymtheg a'r deunawfed ganrif. Daeth rheolaeth Rhufain ym Mharis i ben ym 508 pan ddaeth y dref yn brif ddinas y Merofingiaid o dan Clovis I.   8g - 18g Oherwydd goresgyniad yr ardal gan y Llychlynwyr yn yr 8g roedd rhaid adeiladu caer ar ynys yng nghanol yr afon Seine. Hwyliodd y Llychlynwyr (efallai o dan Ragnar Lodbrok) i Baris i feddiannu'r y dref ar 28 Mawrth 845. Er mwyn eu perswadio nhw i adael, roedd rhaid casglu pridwerth mawr iawn. Dechreuodd maint ieirll Paris gynyddu oherwydd nad oedd y brenhinoedd Carolingaidd diweddarach ddim yn ddigon cryf. Etholwyd Odo, Iarll Paris i fod yn frenin Ffrainc er fod Siarl III yn frenin derbyniol. Wedi marw'r Carolingiad olaf, etholwyd Huw Capet, Iarll Paris, i fod yn frenin Ffrainc (987). Yn ystod yr 11g adeiladwyd rhan newydd y dref ar lan dde yr afon ac yn ystod y ddeuddegfed ganrif a'r 13g sy'n cynnwys teyrnasiad Philippe II Augustus (1180-1223) roedd y dref yn tyfu'n braf. Yn ystod yr adeg hon adeiladwyd caer, y Louvre cyntaf, a nifer o eglwysi gan gynnwys Eglwys Gadeiriol Notre-Dame. Daeth nifer o ysgolion ar lan chwith yr afon at ei gilydd i lunio prifysgol, y Sorbonne. Roedd Albertus Magnus a St. Thomas Aquinas ymhlith ei myfyrwyr cynnar. Yn ystod y Canol Oesoedd roedd Paris yn ddinas fasnach a deallusol bwysig iawn, er i'r Pla ddod i'r dref yn y bedwaredd ganrif ar ddeg. O dan reolaeth Louis XIV, Brenin yr Haul, oedd yn para o 1643 i 1715 symudwyd y llys brenhinol o Baris i Versailles, tref gyfagos. Dechreuodd y Chwyldro Ffrengig ag ymosod ar y Bastille ar 14 Gorffennaf 1789. Roedd croestyniadau niferus rhwng Paris a'r ardal o gwmpas y dref yn parhau am flynyddoedd ar \u00f4l hynny. Roedd y Rhyfel rhwng Ffrainc a Prwsia yn gorffen \u00e2 gwarchae Paris ym 1870. Ildiodd Paris ym 1871 ar \u00f4l gaeaf o newyn a thywallt gwaed. Ar \u00f4l hynny dechreuodd cyfnod cyfoethog arall, La Belle \u00c9poque (\"y Cyfnod Ardderchog\"). Yn ystod y cyfnod hwn adeiladwyd y T\u0175r Eiffel ym 1889, adeilad mwyaf enwog y dref. Roedd Paris o dan reolaeth yr Almaen yn ystod yr Ail Ryfel Byd, ond rhyddhawyd ym mis Awst 1944 ar \u00f4l Brwydr Normandi.  Diwylliant Paentio Am ganrifoedd, mae Paris wedi denu artistiaid o bob cwr o'r byd, sy'n cyrraedd y ddinas i addysgu eu hunain ac i geisio ysbrydoliaeth o'r gronfa helaeth o adnoddau ac orielau artistig. O ganlyniad, mae Paris wedi ennill enw da fel y \"Ddinas Gelf\". Roedd artistiaid Eidalaidd yn ddylanwad mawr ar ddatblygiad celf ym Mharis yn yr 16g a'r 17g, yn enwedig ym maes cerflunio a cherfwedd. Daeth paentio a cherflunwaith yn ffasiwn poblogaidd oherwydd brenhiniaeth Ffrainc a gomisiynodd  lawer o artistiaid Paris i addurno eu palasau yn ystod oes Bar\u00f3c a Chlasuriaeth Ffrainc. Cafodd cerflunwyr fel Girardon, Coysevox a Coustou enw da fel yr artistiaid gorau yn y llys brenhinol yn Ffrainc yr 17g. Daeth Pierre Mignard yn arlunydd cyntaf i'r Brenin Louis XIV yn ystod y cyfnod hwn. Yn 1648, sefydlwyd cerflun Acad\u00e9mie royale de peinture et de (yr Academi Frenhinol Peintio a Cherflunio) i ddarparu ar gyfer y diddordeb enfawr mewn celf yn y brifddinas. Gwasanaethodd hon fel ysgol gelf orau Ffrainc tan 1793.Roedd Paris yn ei ganolfan gelf lewyrchus iawn yn y 19g a dechrau'r 20g pan oedd ganddi lawer o artistiaid wedi sefydlu yn y ddinas ac mewn ysgolion celf sy'n gysylltiedig \u00e2 rhai o beintwyr gorau'r oes: Henri de Toulouse-Lautrec, \u00c9douard Manet, Claude Monet, Berthe Morisot, Paul Gauguin, Pierre-Auguste Renoir ac eraill. Cafodd y Chwyldro Ffrengig a newid gwleidyddol a chymdeithasol yn Ffrainc ddylanwad cryf ar gelf yn y brifddinas. Roedd Paris yn ganolog i ddatblygiad Rhamantiaeth mewn celf, gydag arlunwyr fel G\u00e9ricault. Esblygodd symudiadau newydd Argraffiadaeth (Impressionism), Art Nouveau, Symboliaeth, Ffofyddiaeth (Fauvism), Ciwbiaeth ac Art Deco ym Mharis. Ar ddiwedd y 19g, heidiodd llawer o artistiaid Ffrainc a ledled y byd i Baris i arddangos eu gweithiau yn y salonau a'r arddangosfeydd niferus a gwneud enw iddynt eu hunain, artistiaid fel Pablo Picasso, Henri Matisse, Vincent van Gogh, Paul C\u00e9zanne, Jean Metzinger, Albert Gleizes, Henri Rousseau, Marc Chagall, Amedeo Modigliani a daeth llawer o rai eraill yn gysylltiedig \u00e2 Pharis. Peintiodd Picasso, a oedd yn byw yn Le Bateau-Lavoir yn Montmartre, ei lun enwog La Famille de Saltimbanques a Les Demoiselles d'Avignon rhwng 1905 a 1907.  Daeth Montmartre a Montparnasse yn ganolfannau cynhyrchu artistig y Gorllewin.  Ffotograffiaeth Cynhyrchodd y dyfeisydd Nic\u00e9phore Ni\u00e9pce y ffotograff parhaol cyntaf ar bl\u00e2t piwter caboledig ym Mharis ym 1825. Ym 1839, ar \u00f4l marwolaeth Ni\u00e9pce, patentodd Louis Daguerre y Daguerrotype, a ddaeth y math mwyaf cyffredin o ffotograffiaeth tan y 1860au.  Cyfrannodd gwaith \u00c9tienne-Jules Marey yn yr 1880au yn sylweddol at ddatblygiad ffotograffiaeth fodern. Amgueddfeydd Derbyniodd Amgueddfa'r Louvre 9.6 miliwn o ymwelwyr yn 2019, gan ei rhestru fel yr amgueddfa yr ymwelwyd \u00e2 hi fwyaf yn y byd. Ymhlith ei thrysorau mae'r Mona Lisa (La Joconde), cerflun Venus de Milo a \"Rhyddid yn Arwain ei Phobl\". Yr ail amgueddfa yr ymwelwyd \u00e2 hi fwyaf yn y ddinas, gyda 3.5 miliwn o ymwelwyr, oedd y Center Georges Pompidou, a elwir hefyd yn \"Beaubwrg\", sy'n gartref i'r Mus\u00e9e National d'Art Moderne. Y trydydd amgueddfa yn Paris yr ymwelwyd \u00e2 hi fwyaf, mewn adeilad a godwyd ar gyfer Arddangosfa Universal Paris ym 1900 (hen orsaf reilffordd Orsay), oedd y Mus\u00e9e d\u2019Orsay, a dderbyniodd 3.3 miliwn o ymwelwyr yn 2019.  Enwogion Mae pobl nodedig Paris yn cynnwys Charles Perrault. (Gweler hefyd Categori:Pobl o Baris)  Atyniadau Glannau Afon Seine Canolfan Pompidou Amgueddfa'r Louvre Place de la Concorde T\u0175r Eiffel Adeiladau Arc de Triomphe Eglwys de la Madeleine Eglwys du Sacr\u00e9-C\u0153ur Les Invalides Notre Dame de Paris Panth\u00e9on Dolenni allanol (Ffrangeg) Gwefan Swyddogol Paris (Ffrangeg) Gwefan Swyddogol Twristiaeth Paris (Ffrangeg) Gwefan swyddogol Twristiaeth Paris Ile-de-France","945":"Mae Caryl Parry Jones (ganwyd 16 Ebrill 1958) yn gantores boblogaidd yng Nghymru. Mae hi hefyd yn gyfansoddwraig, actores, cyflwynwraig teledu a hyfforddwraig llais. Ganed Caryl Parry Jones yn ferch i Rhys Jones, cerddor ac athro, a'i wraig Gwen, fe'i magwyd yn Ffynnongroyw, rhwng Treffynnon a'r Rhyl, lle mynychodd Ysgol Mornant cyn symud ymlaen i Ysgol Glan Clwyd, Llanelwy. Astudiodd y Gymraeg a Chymdeithaseg ym Mhrifysgol Cymru, Bangor. Mae'n briod \u00e2 Myfyr Isaac, ac mae ganddynt bump o blant - Miriam, Greta, Elan a Moc. (Gideon yn lys fab iddi) Gyrfa Cerddoriaeth Yn ystod ei hamser yn yr ysgol uwchradd ffurfiodd y grwp Sidan gyda Sioned Mair, gan ryddhau un record hir, Teulu Yncl Sam, ynghyd \u00e2 dwy record fer. Ymunodd \u00e2'r band Gymraeg, Injaroc, tra yn y brifysgol, ond chwalodd y gr\u0175p wedi naw mis, ar \u00f4l rhyddhau un record hir o'r enw Halen y Ddaear. Un o ganeuon Caryl ar y record hon oedd Calon, c\u00e2n a recordiwyd yn ddiweddarach gan grwp Diffiniad fel trac disgo yn ystod y 1990au. Ar \u00f4l gadael y coleg, symudodd i Gaerdydd lle y bu'n cyflwyno'r rhaglen blant Bilidowcar a'r gyfres bop, S\u00ear 2. Yno, ffurfiodd y gr\u0175p Bando gyda Rhys Ifans, Gareth Thomas, Huw Owen, Martin Sage a Steve Sardar, a hithau yn brif leisydd. Rhyddhawyd sengl 'Space Invaders\/ Wstibe' (1980) a dwy record hir, Hwyl ar y Mastiau (1980) a Shamp\u0175 (1982), record sy'n cynnwys un o ganeuon mwyaf adnabyddus Caryl, sef Chwarae'n Troi'n Chwerw. Myfyr Isaac oedd cynhyrchydd y cyfan. Wedi i Bando chwalu, parhaodd i berfformio gyda Myfyr Isaac o dan yr enw Caryl a'r Band. Ymddangosodd hefyd yn y ffilmiau Gaucho (1983) a The Mimosa Boys (1983). Mae hi hefyd yn chwarae'n fyw gyda'i band newydd, y Millionaires.  Teledu Cafodd gyfres deledu ei hun, Caryl, ar S4C rhwng 1983 a 1987 a oedd yn gyfuniad o berfformiadau cerddorol a sgetsys comedi. Ymddangosodd yn y gyfres Dawn yn gwneud dynwarediadau ac yn chwarae rhannau gwahanol gymeriadau, yn arbennig Glenys, Lavinia a Delyth.  Yn ddiweddarach, seiliwyd dwy ffilm deledu ar y cymeriadau hyn, sef Ibiza, Ibiza! (1986) a Steddfod, Steddfod (1989), gyda Caryl yn ymddangos efo Siw Hughes, Huw Chiswell ac Emyr Wyn. Yn 1985 fe gyd-ysgrifennodd y ffilm gerdd Y Dyn 'Nath Ddwyn y Dolig gyda Hywel Gwynfryn. Ar ddechrau y 1990au fe wnaeth hi chwarae rhan y fam yn y gyfres comedi deuluol Hapus Dyrfa. Ymddangosodd Caryl ar y gyfres Wawffactor, y sioe dalent ar S4C, yn rhoi cyngor a hyfforddiant llais i'r cystadleuwyr. Fe ddychwelodd i fyd comedi teledu yn 2013 gyda'r rhaglen Caryl ar S4C oedd yn cynnwys cymysgedd o sgetsus a cherddoriaeth, a ddilynwyd gan dau gyfres pellach o dan y teil Caryl a'r Lleill yn 2014 a 2015. Fe aeth un o gymeriadau'r rhaglen gomedi, \"Anita\" ymlaen i serennu mewn rhaglen ddrama arbennig Anita yn 2015 a fe ddilynwyd hyn gan gyfres o chwe pennod yn Mawrth 2016.Roedd hefyd yn un o'r Jones's a dorodd record y byd Jones Jones Jones am gasglu ynghyd y nifer fwyaf o bobl yn rhannu\u2019r un cyfenw yng Nghanolfan Mileniwm Cymru yn 2006, gan fod yn un o 1,224 Jones a gymerodd rhan. Radio Rhwng 2010 a 2014 roedd yn cyflwyno sioe frecwast ar BBC Radio Cymru gyda Dafydd Du. Daeth y ddau n\u00f4l gyda'i gilydd i gyflwyno sioe gynnar ar Radio Cymru 2 yn Ionawr 2018. Awdur Caryl oedd Bardd Plant Cymru 2007\u20132008, ac mae erbyn hyn wedi ysgrifennu sawl llyfr ar gyfer plant.  Disgyddiaeth Llyfryddiaeth Barti Smarti a Straeon a Cherddi Eraill, Mai 2008 (Gwasg Gomer) Siocled Poeth a Marshmalos, Hydref 2009 (Gwasg Gomer) Cyfres Dewin: 3. Ffrindiau'r Goedwig, Tachwedd 2011 (Gwasg Gomer) Cyfres Dewin: 4. Ar Lan y M\u00f4r, Tachwedd 2011 (Gwasg Gomer) Cyfeiriadau Dolenni allanol Caryl Parry Jones ar wefan Internet Movie Database Caryl Parry Jones ar Twitter","946":"Mae Caryl Parry Jones (ganwyd 16 Ebrill 1958) yn gantores boblogaidd yng Nghymru. Mae hi hefyd yn gyfansoddwraig, actores, cyflwynwraig teledu a hyfforddwraig llais. Ganed Caryl Parry Jones yn ferch i Rhys Jones, cerddor ac athro, a'i wraig Gwen, fe'i magwyd yn Ffynnongroyw, rhwng Treffynnon a'r Rhyl, lle mynychodd Ysgol Mornant cyn symud ymlaen i Ysgol Glan Clwyd, Llanelwy. Astudiodd y Gymraeg a Chymdeithaseg ym Mhrifysgol Cymru, Bangor. Mae'n briod \u00e2 Myfyr Isaac, ac mae ganddynt bump o blant - Miriam, Greta, Elan a Moc. (Gideon yn lys fab iddi) Gyrfa Cerddoriaeth Yn ystod ei hamser yn yr ysgol uwchradd ffurfiodd y grwp Sidan gyda Sioned Mair, gan ryddhau un record hir, Teulu Yncl Sam, ynghyd \u00e2 dwy record fer. Ymunodd \u00e2'r band Gymraeg, Injaroc, tra yn y brifysgol, ond chwalodd y gr\u0175p wedi naw mis, ar \u00f4l rhyddhau un record hir o'r enw Halen y Ddaear. Un o ganeuon Caryl ar y record hon oedd Calon, c\u00e2n a recordiwyd yn ddiweddarach gan grwp Diffiniad fel trac disgo yn ystod y 1990au. Ar \u00f4l gadael y coleg, symudodd i Gaerdydd lle y bu'n cyflwyno'r rhaglen blant Bilidowcar a'r gyfres bop, S\u00ear 2. Yno, ffurfiodd y gr\u0175p Bando gyda Rhys Ifans, Gareth Thomas, Huw Owen, Martin Sage a Steve Sardar, a hithau yn brif leisydd. Rhyddhawyd sengl 'Space Invaders\/ Wstibe' (1980) a dwy record hir, Hwyl ar y Mastiau (1980) a Shamp\u0175 (1982), record sy'n cynnwys un o ganeuon mwyaf adnabyddus Caryl, sef Chwarae'n Troi'n Chwerw. Myfyr Isaac oedd cynhyrchydd y cyfan. Wedi i Bando chwalu, parhaodd i berfformio gyda Myfyr Isaac o dan yr enw Caryl a'r Band. Ymddangosodd hefyd yn y ffilmiau Gaucho (1983) a The Mimosa Boys (1983). Mae hi hefyd yn chwarae'n fyw gyda'i band newydd, y Millionaires.  Teledu Cafodd gyfres deledu ei hun, Caryl, ar S4C rhwng 1983 a 1987 a oedd yn gyfuniad o berfformiadau cerddorol a sgetsys comedi. Ymddangosodd yn y gyfres Dawn yn gwneud dynwarediadau ac yn chwarae rhannau gwahanol gymeriadau, yn arbennig Glenys, Lavinia a Delyth.  Yn ddiweddarach, seiliwyd dwy ffilm deledu ar y cymeriadau hyn, sef Ibiza, Ibiza! (1986) a Steddfod, Steddfod (1989), gyda Caryl yn ymddangos efo Siw Hughes, Huw Chiswell ac Emyr Wyn. Yn 1985 fe gyd-ysgrifennodd y ffilm gerdd Y Dyn 'Nath Ddwyn y Dolig gyda Hywel Gwynfryn. Ar ddechrau y 1990au fe wnaeth hi chwarae rhan y fam yn y gyfres comedi deuluol Hapus Dyrfa. Ymddangosodd Caryl ar y gyfres Wawffactor, y sioe dalent ar S4C, yn rhoi cyngor a hyfforddiant llais i'r cystadleuwyr. Fe ddychwelodd i fyd comedi teledu yn 2013 gyda'r rhaglen Caryl ar S4C oedd yn cynnwys cymysgedd o sgetsus a cherddoriaeth, a ddilynwyd gan dau gyfres pellach o dan y teil Caryl a'r Lleill yn 2014 a 2015. Fe aeth un o gymeriadau'r rhaglen gomedi, \"Anita\" ymlaen i serennu mewn rhaglen ddrama arbennig Anita yn 2015 a fe ddilynwyd hyn gan gyfres o chwe pennod yn Mawrth 2016.Roedd hefyd yn un o'r Jones's a dorodd record y byd Jones Jones Jones am gasglu ynghyd y nifer fwyaf o bobl yn rhannu\u2019r un cyfenw yng Nghanolfan Mileniwm Cymru yn 2006, gan fod yn un o 1,224 Jones a gymerodd rhan. Radio Rhwng 2010 a 2014 roedd yn cyflwyno sioe frecwast ar BBC Radio Cymru gyda Dafydd Du. Daeth y ddau n\u00f4l gyda'i gilydd i gyflwyno sioe gynnar ar Radio Cymru 2 yn Ionawr 2018. Awdur Caryl oedd Bardd Plant Cymru 2007\u20132008, ac mae erbyn hyn wedi ysgrifennu sawl llyfr ar gyfer plant.  Disgyddiaeth Llyfryddiaeth Barti Smarti a Straeon a Cherddi Eraill, Mai 2008 (Gwasg Gomer) Siocled Poeth a Marshmalos, Hydref 2009 (Gwasg Gomer) Cyfres Dewin: 3. Ffrindiau'r Goedwig, Tachwedd 2011 (Gwasg Gomer) Cyfres Dewin: 4. Ar Lan y M\u00f4r, Tachwedd 2011 (Gwasg Gomer) Cyfeiriadau Dolenni allanol Caryl Parry Jones ar wefan Internet Movie Database Caryl Parry Jones ar Twitter","947":"Mae Caryl Parry Jones (ganwyd 16 Ebrill 1958) yn gantores boblogaidd yng Nghymru. Mae hi hefyd yn gyfansoddwraig, actores, cyflwynwraig teledu a hyfforddwraig llais. Ganed Caryl Parry Jones yn ferch i Rhys Jones, cerddor ac athro, a'i wraig Gwen, fe'i magwyd yn Ffynnongroyw, rhwng Treffynnon a'r Rhyl, lle mynychodd Ysgol Mornant cyn symud ymlaen i Ysgol Glan Clwyd, Llanelwy. Astudiodd y Gymraeg a Chymdeithaseg ym Mhrifysgol Cymru, Bangor. Mae'n briod \u00e2 Myfyr Isaac, ac mae ganddynt bump o blant - Miriam, Greta, Elan a Moc. (Gideon yn lys fab iddi) Gyrfa Cerddoriaeth Yn ystod ei hamser yn yr ysgol uwchradd ffurfiodd y grwp Sidan gyda Sioned Mair, gan ryddhau un record hir, Teulu Yncl Sam, ynghyd \u00e2 dwy record fer. Ymunodd \u00e2'r band Gymraeg, Injaroc, tra yn y brifysgol, ond chwalodd y gr\u0175p wedi naw mis, ar \u00f4l rhyddhau un record hir o'r enw Halen y Ddaear. Un o ganeuon Caryl ar y record hon oedd Calon, c\u00e2n a recordiwyd yn ddiweddarach gan grwp Diffiniad fel trac disgo yn ystod y 1990au. Ar \u00f4l gadael y coleg, symudodd i Gaerdydd lle y bu'n cyflwyno'r rhaglen blant Bilidowcar a'r gyfres bop, S\u00ear 2. Yno, ffurfiodd y gr\u0175p Bando gyda Rhys Ifans, Gareth Thomas, Huw Owen, Martin Sage a Steve Sardar, a hithau yn brif leisydd. Rhyddhawyd sengl 'Space Invaders\/ Wstibe' (1980) a dwy record hir, Hwyl ar y Mastiau (1980) a Shamp\u0175 (1982), record sy'n cynnwys un o ganeuon mwyaf adnabyddus Caryl, sef Chwarae'n Troi'n Chwerw. Myfyr Isaac oedd cynhyrchydd y cyfan. Wedi i Bando chwalu, parhaodd i berfformio gyda Myfyr Isaac o dan yr enw Caryl a'r Band. Ymddangosodd hefyd yn y ffilmiau Gaucho (1983) a The Mimosa Boys (1983). Mae hi hefyd yn chwarae'n fyw gyda'i band newydd, y Millionaires.  Teledu Cafodd gyfres deledu ei hun, Caryl, ar S4C rhwng 1983 a 1987 a oedd yn gyfuniad o berfformiadau cerddorol a sgetsys comedi. Ymddangosodd yn y gyfres Dawn yn gwneud dynwarediadau ac yn chwarae rhannau gwahanol gymeriadau, yn arbennig Glenys, Lavinia a Delyth.  Yn ddiweddarach, seiliwyd dwy ffilm deledu ar y cymeriadau hyn, sef Ibiza, Ibiza! (1986) a Steddfod, Steddfod (1989), gyda Caryl yn ymddangos efo Siw Hughes, Huw Chiswell ac Emyr Wyn. Yn 1985 fe gyd-ysgrifennodd y ffilm gerdd Y Dyn 'Nath Ddwyn y Dolig gyda Hywel Gwynfryn. Ar ddechrau y 1990au fe wnaeth hi chwarae rhan y fam yn y gyfres comedi deuluol Hapus Dyrfa. Ymddangosodd Caryl ar y gyfres Wawffactor, y sioe dalent ar S4C, yn rhoi cyngor a hyfforddiant llais i'r cystadleuwyr. Fe ddychwelodd i fyd comedi teledu yn 2013 gyda'r rhaglen Caryl ar S4C oedd yn cynnwys cymysgedd o sgetsus a cherddoriaeth, a ddilynwyd gan dau gyfres pellach o dan y teil Caryl a'r Lleill yn 2014 a 2015. Fe aeth un o gymeriadau'r rhaglen gomedi, \"Anita\" ymlaen i serennu mewn rhaglen ddrama arbennig Anita yn 2015 a fe ddilynwyd hyn gan gyfres o chwe pennod yn Mawrth 2016.Roedd hefyd yn un o'r Jones's a dorodd record y byd Jones Jones Jones am gasglu ynghyd y nifer fwyaf o bobl yn rhannu\u2019r un cyfenw yng Nghanolfan Mileniwm Cymru yn 2006, gan fod yn un o 1,224 Jones a gymerodd rhan. Radio Rhwng 2010 a 2014 roedd yn cyflwyno sioe frecwast ar BBC Radio Cymru gyda Dafydd Du. Daeth y ddau n\u00f4l gyda'i gilydd i gyflwyno sioe gynnar ar Radio Cymru 2 yn Ionawr 2018. Awdur Caryl oedd Bardd Plant Cymru 2007\u20132008, ac mae erbyn hyn wedi ysgrifennu sawl llyfr ar gyfer plant.  Disgyddiaeth Llyfryddiaeth Barti Smarti a Straeon a Cherddi Eraill, Mai 2008 (Gwasg Gomer) Siocled Poeth a Marshmalos, Hydref 2009 (Gwasg Gomer) Cyfres Dewin: 3. Ffrindiau'r Goedwig, Tachwedd 2011 (Gwasg Gomer) Cyfres Dewin: 4. Ar Lan y M\u00f4r, Tachwedd 2011 (Gwasg Gomer) Cyfeiriadau Dolenni allanol Caryl Parry Jones ar wefan Internet Movie Database Caryl Parry Jones ar Twitter","949":"Rhanbarth answyddogol mwyaf gogleddol Cymru yw Gogledd Cymru, sy'n ffinio \u00e2 Chanolbarth Cymru i'r de a Lloegr i'r dwyrain. Mae ei ddiffiniad yn amrywio rhywfaint, ond fel arfer mae'n cynnwys Ynys M\u00f4n, Penrhyn Ll\u0177n, ac Eryri, a'r afonydd Conwy, Clwyd, a Dyfrdwy.  Diffinio'r rhanbarth Yn hanesyddol, bu'r rhan fwyaf o ogledd Cymru yn rhan o Deyrnas Gwynedd.  Yn weinyddol, mae'n cynnwys awdurdodau unedol M\u00f4n, Gwynedd, Conwy, Dinbych, Fflint, a Wrecsam. Mae gan y rhanbarth boblogaeth o ryw 738,000 o bobl. Gellir ymrannu'r rhanbarth yn ddau is-ranbarth sy'n bur wahanol o ran hanes a diwylliant, er bod ganddynt llawer mewn cyffredin hefyd.  Mae'r gogledd-orllewin - yn fras, siroedd traddodiadol  Sir F\u00f4n, Sir Gaernarfon a Meirionnydd - yn fwy Cymraeg na'r gogledd-ddwyrain, er bod rhannau o'r olaf, yn enwedig cefn gwlad Sir Ddinbych, yn dal yn gadarnleoedd Cymraeg.  Mae'r ymraniad hwn yn hen, gyda'r gogledd-orllewin yn cyfateb yn fras i diriogaeth Gwynedd Uwch Conwy a'r gogledd-ddwyrain i'r Berfeddwlad (Gwynedd Is Conwy): mor ddiweddar \u00e2'r 19g arferai pobl gyfeirio at y gogledd gyfan fel 'Gwynedd' (cf. yn enw'r Gwyneddigion).  Unedau gweinyddol, hen a newydd Awdurdodau unedol Creuwyd yr awdurdodau unedol yn 1996.  Bwrdeistref Sirol Conwy Sir Ddinbych (gwahanol i'r sir hanesyddol) Sir y Fflint (gwahanol i'r sir hanesyddol) Gwynedd (gwahanol i'r sir gadwedig) Bwrdeisdref Sirol Wrecsam Ynys M\u00f4n Siroedd cadwedig Dyma'r siroedd a greuwyd yn 1974. Ers 1996 maent yn 'siroedd cadwedig' yn unig.  Gwynedd Clwyd Siroedd gweinyddol Creuwyd y siroedd hyn dan y Ddeddf Llywodraeth Leol yn 1888.  Cawsant eu seilio ar y siroedd traddodiadol, ond nid oeddynt yn union yn union yr un fath.  Roedd y siroedd gweinyddol yn cael eu defnyddio ar gyfer llywodraeth leol tan 1974.  Sir Ddinbych Sir Gaernarfon Sir Feirionydd Sir F\u00f4n Sir y Fflint Cyfryngau lleol Radio a theledu Does dim gwasanaeth teledu rhanbarthol ar gyfer y gogledd, sy'n cael ei wasanaethu gan BBC Cymru ac ITV Wales yn Saesneg ac S4C yn Gymraeg.  Mae dwy orsaf radio genedlaethol Cymru, Radio Cymru yn Gymraeg a Radio Wales yn Saesneg, ar gael trwy'r rhan fwyaf o'r gogledd, er bod anawsterau derbyn signal mewn rhai ardaloedd yn y bryniau. Mae gorsafoedd radio annibynnol yn y rhanbarth yn cynnwys: Marcher Sound (Wrecsam, Sir y Fflint), Coast 96.3 (arfordir y gogledd, ond heb gynnwys y gorllewin eithaf) a Champion 103 (Audurdodau unedol Gwynedd a M\u00f4n). Yn ogystal gellir gwrando Radio Maldwyn (a fwriedir ar gyfer Sir Drefaldwyn) yn ardal Wrecsam.  Rhyngrwyd Fel rhan o'i brif safle, mae gan BBC Cymru\/BBC Wales ddwy adran 'Lleol i Mi' o dudalennau newyddion a gwybodaeth lleol ar gyfer y gogledd-orllewin a'r gogledd-ddwyrain, yn y Gymraeg a'r Saesneg.  Maent yn cynnwys tudalennau ar rai trefi a phentrefi lle gall pobl leol gyfrannu straeon a phytiau gwybodaeth.  Y wasg Y prif bapur newydd yw'r Daily Post (Saesneg gydag atodiad Cymraeg wythnosol), sy'n galw ei hun \"the paper for North Wales\".  Ceir nifer o bapurau bro yn lleol, yn eu mysg Y Pentan (Dyffryn Conwy a'r glannau), Llanw Ll\u0177n (Penrhyn Ll\u0177n), Y Ffynnon (Eifionydd).  Yn ogystal ceir sawl papur Saesneg wythnosol, yn cynnwys y North Wales Weekly News.  Gweler hefyd Gwyndodeg, tafodiaith ranbarthol y Gogledd Heddlu Gogledd Cymru Rhanbarth Gogledd Cymru (Cynulliad Cenedlaethol) Rheilffordd Arfordir Gogledd Cymru Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan Gorau Meibion Gogledd Cymru","950":"Rhanbarth answyddogol mwyaf gogleddol Cymru yw Gogledd Cymru, sy'n ffinio \u00e2 Chanolbarth Cymru i'r de a Lloegr i'r dwyrain. Mae ei ddiffiniad yn amrywio rhywfaint, ond fel arfer mae'n cynnwys Ynys M\u00f4n, Penrhyn Ll\u0177n, ac Eryri, a'r afonydd Conwy, Clwyd, a Dyfrdwy.  Diffinio'r rhanbarth Yn hanesyddol, bu'r rhan fwyaf o ogledd Cymru yn rhan o Deyrnas Gwynedd.  Yn weinyddol, mae'n cynnwys awdurdodau unedol M\u00f4n, Gwynedd, Conwy, Dinbych, Fflint, a Wrecsam. Mae gan y rhanbarth boblogaeth o ryw 738,000 o bobl. Gellir ymrannu'r rhanbarth yn ddau is-ranbarth sy'n bur wahanol o ran hanes a diwylliant, er bod ganddynt llawer mewn cyffredin hefyd.  Mae'r gogledd-orllewin - yn fras, siroedd traddodiadol  Sir F\u00f4n, Sir Gaernarfon a Meirionnydd - yn fwy Cymraeg na'r gogledd-ddwyrain, er bod rhannau o'r olaf, yn enwedig cefn gwlad Sir Ddinbych, yn dal yn gadarnleoedd Cymraeg.  Mae'r ymraniad hwn yn hen, gyda'r gogledd-orllewin yn cyfateb yn fras i diriogaeth Gwynedd Uwch Conwy a'r gogledd-ddwyrain i'r Berfeddwlad (Gwynedd Is Conwy): mor ddiweddar \u00e2'r 19g arferai pobl gyfeirio at y gogledd gyfan fel 'Gwynedd' (cf. yn enw'r Gwyneddigion).  Unedau gweinyddol, hen a newydd Awdurdodau unedol Creuwyd yr awdurdodau unedol yn 1996.  Bwrdeistref Sirol Conwy Sir Ddinbych (gwahanol i'r sir hanesyddol) Sir y Fflint (gwahanol i'r sir hanesyddol) Gwynedd (gwahanol i'r sir gadwedig) Bwrdeisdref Sirol Wrecsam Ynys M\u00f4n Siroedd cadwedig Dyma'r siroedd a greuwyd yn 1974. Ers 1996 maent yn 'siroedd cadwedig' yn unig.  Gwynedd Clwyd Siroedd gweinyddol Creuwyd y siroedd hyn dan y Ddeddf Llywodraeth Leol yn 1888.  Cawsant eu seilio ar y siroedd traddodiadol, ond nid oeddynt yn union yn union yr un fath.  Roedd y siroedd gweinyddol yn cael eu defnyddio ar gyfer llywodraeth leol tan 1974.  Sir Ddinbych Sir Gaernarfon Sir Feirionydd Sir F\u00f4n Sir y Fflint Cyfryngau lleol Radio a theledu Does dim gwasanaeth teledu rhanbarthol ar gyfer y gogledd, sy'n cael ei wasanaethu gan BBC Cymru ac ITV Wales yn Saesneg ac S4C yn Gymraeg.  Mae dwy orsaf radio genedlaethol Cymru, Radio Cymru yn Gymraeg a Radio Wales yn Saesneg, ar gael trwy'r rhan fwyaf o'r gogledd, er bod anawsterau derbyn signal mewn rhai ardaloedd yn y bryniau. Mae gorsafoedd radio annibynnol yn y rhanbarth yn cynnwys: Marcher Sound (Wrecsam, Sir y Fflint), Coast 96.3 (arfordir y gogledd, ond heb gynnwys y gorllewin eithaf) a Champion 103 (Audurdodau unedol Gwynedd a M\u00f4n). Yn ogystal gellir gwrando Radio Maldwyn (a fwriedir ar gyfer Sir Drefaldwyn) yn ardal Wrecsam.  Rhyngrwyd Fel rhan o'i brif safle, mae gan BBC Cymru\/BBC Wales ddwy adran 'Lleol i Mi' o dudalennau newyddion a gwybodaeth lleol ar gyfer y gogledd-orllewin a'r gogledd-ddwyrain, yn y Gymraeg a'r Saesneg.  Maent yn cynnwys tudalennau ar rai trefi a phentrefi lle gall pobl leol gyfrannu straeon a phytiau gwybodaeth.  Y wasg Y prif bapur newydd yw'r Daily Post (Saesneg gydag atodiad Cymraeg wythnosol), sy'n galw ei hun \"the paper for North Wales\".  Ceir nifer o bapurau bro yn lleol, yn eu mysg Y Pentan (Dyffryn Conwy a'r glannau), Llanw Ll\u0177n (Penrhyn Ll\u0177n), Y Ffynnon (Eifionydd).  Yn ogystal ceir sawl papur Saesneg wythnosol, yn cynnwys y North Wales Weekly News.  Gweler hefyd Gwyndodeg, tafodiaith ranbarthol y Gogledd Heddlu Gogledd Cymru Rhanbarth Gogledd Cymru (Cynulliad Cenedlaethol) Rheilffordd Arfordir Gogledd Cymru Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan Gorau Meibion Gogledd Cymru","952":"Y Fro Gymraeg yw'r enw a ddefnyddir i ddisgrifio'r ardaloedd yng Nghymru lle mae'r iaith Gymraeg ar ei chryfaf gydag o leiaf 50% o'r boblogaeth yn medru'r iaith; dyma gadarnle'r iaith Gymraeg heddiw. Er bod y term yn cael ei ddefnyddio gan nifer o bobl, nid oes cytundeb cyffredinol am union ffiniau'r Fro Gymraeg. Yn ogystal, nid yw'r Fro Gymraeg yn cael ei chydnabod yn swyddogol fel tiriogaeth ieithyddol a diwylliannol, mewn cyferbyniad i'r sefyllfa yn Iwerddon lle ceir y Gaeltacht swyddogol.  Tiriogaeth y Fro Gymraeg Mae tiriogaeth y Fro Gymraeg yn anodd ei diffinio'n fanwl, yn rhannol oherwydd y newidiadau mawr ym map ieithyddol Cymru dros y degawdau diwethaf. Oherwydd y newid syfrdanol hwn, cyhoeddodd Owain Owain map o'r Fro Gymraeg yn Nhafod y Ddraig, a hynny yn Ionawr 1964, ble bathwyd fel term gwleidyddol am y tro cyntaf.Cenhedlaeth neu ddwy yn \u00f4l buasai rhywun yn medru dweud fod bron y cyfan o orllewin Cymru, o Ynys M\u00f4n yn y gogledd i ogledd Penfro a chyffiniau Cwm Gwendraeth yn y de a hyd at Ddyffryn Aman yn y rhan ddwyreiniol o sir Gar, yn gorwedd yn y Fro Gymraeg a'i bod yn cynnwys yn ogystal rannau pur sylweddol o orllewin Powys a'r hen sir Clwyd. Ond heddiw mae tiriogaeth yr iaith fel iaith y mwyafrif wedi crebachu. Serch hynny gellid dadlau fod y rhan fwyaf o dir pedair o siroedd Cymru yn ffurfio calon y Fro Gymraeg heddiw, sef Gwynedd, Sir Gaerfyrddin, Ceredigion ac Ynys M\u00f4n, ond hyd yn oed yn y siroedd hynny ni ellir dweud fod pob tref a phentref yn gadarnle Cymraeg. Ceir ardaloedd eraill y tu allan i'r pedair sir hyn gyda chanran sylweddol o siaradwyr Cymraeg, e.e. rhannau o sir Castell-nedd Port Talbot, rhannau o orllewin Powys, gogledd Sir Benfro, ucheldir sir Conwy (yn enwedig Dyffryn Conwy), ucheldir a chefn gwlad Sir Ddinbych, a rhannau o sir Abertawe.  Yr argyfwng tai Un o'r ffactorau pwysicaf sy'n effeithio ar fywyd yn y Fro yw'r argyfwng tai, neu'n hytrach diffyg tai, ar gyfer pobl leol. Mae'r Fro Gymraeg wedi profi mewnlifiad sylweddol gan bobl o Loegr, di-Gymraeg, ers yr 1970au. Yn ogystal ceir canran uchel o dai haf mewn llawer o leoedd yn y fro, e.e. cylch Aberdaron yn Ll\u0177n. Canlyniad hyn yw bod prisiau tai wedi codi'n sylweddol iawn tra bod cyflogau'n aros yn isel ac mae pobl ifanc yn ei chael hi'n anodd os nad amhosibl i brynu t\u0177 yn eu bro enedigol.  Addysg yn y Fro Gymraeg Yn y Fro Gymraeg y ceir y canran uchaf o ysgolion cyfrwng Cymraeg ac i ryw raddau mae'r cynnydd mewn addysg Gymraeg yn ffactor sydd wedi hybu'r iaith er gwaethaf problemau economaidd a chymdeithasol y Fro.  Safle cyhoeddus yr iaith Yn y Fro Gymraeg rhoddir blaenoriaeth amlwg i'r iaith gan y rhan fwyaf o'r cynghorau lleol. Gwelir hyn yn fwyaf amlwg efallai yn y flaenoriaeth a roir i'r iaith ar arwyddion ffordd ac arwyddion swyddogol eraill (ceir y gwrthwyneb mewn rhai o siroedd eraill Cymru, e.e. Sir Ddinbych). Yn ogystal mae cynghorau sir fel Gwynedd yn gwneud defnydd helaeth o'r iaith fel iaith weinyddol a swyddogol o fewn y cyngor. Ond mae gan rhai cynghorau yn y Fro, e.e. cyngor Sir Gaerfyrddin, hanes digon amwys am eu diffyg defnydd o'r iaith a'u cefnogaeth tuag ati.  Diffinio'r Fro Gymraeg yn 1964 Diffiniwyd 'Y Fro Gymraeg' gan Owain Owain yn Rhifyn 4 o Dafod y Ddraig yn Ionawr 1964. Yna, mewn ysgrif (\"ONI ENILLIR Y FRO GYMRAEG. . . . \") yn Y Cymro, 12 Tachwedd, 1964, rhoddir ffurf ar y syniad o ganolbwyntio'r frwydr ar yr ardaloedd Cymraeg. Dywedodd Owain yn ei erthygl y frawddeg enwog: 'Enillwn y Fro Gymraeg, ac fe enillir Cymru, ac oni enillir y Fro Gymraeg, nid Cymru a enillir.' Dilynwyd ef gan yr Athro J. R. Jones ac yna Emyr Llewelyn a ffurfiodd Mudiad Adfer gyda'r nod o warchod Y Fro Gymraeg. Ers 1964, fel y gwelir o gymharu map Owain Owain (uchod) a'r map ieithyddol cyfoes, mae tiriogaeth y Fro wedi crebachu yn sylweddol.  Agweddau gwleidyddol Er mai tiriogaeth a ddiffinir gan iaith yw'r Fro Gymraeg, mae iddi ei hagweddau gwleidyddol hefyd. Yn ogystal \u00e2 bod yn gadarnle i'r iaith Gymraeg mae gan y Fro y canran uchaf yn y wlad o bobl sy'n ystyried eu hunain yn Gymry yn hytrach nag yn Brydeinwyr (gyda Chymoedd De Cymru). Adlewyrchir hyn yng nghanlyniad Refferendwm datganoli i Gymru, 1979, hefyd. Nid yw'n syndod felly mai'r Fro Gymraeg yw prif gadarnle Plaid Cymru. Mae'r mapiau isod yn dangos y tueddiadau gwleidyddol hyn:        Ffynonellau Gweler hefyd G\u00e0idhealtachd - ardaloedd Gaeleg eu hiaith yr Alban Gaeltacht - ardaloedd Gwyddeleg eu hiaith Iwerddon Hanes siaradwyr, tiriogaeth a statws y Gymraeg","953":"Y Fro Gymraeg yw'r enw a ddefnyddir i ddisgrifio'r ardaloedd yng Nghymru lle mae'r iaith Gymraeg ar ei chryfaf gydag o leiaf 50% o'r boblogaeth yn medru'r iaith; dyma gadarnle'r iaith Gymraeg heddiw. Er bod y term yn cael ei ddefnyddio gan nifer o bobl, nid oes cytundeb cyffredinol am union ffiniau'r Fro Gymraeg. Yn ogystal, nid yw'r Fro Gymraeg yn cael ei chydnabod yn swyddogol fel tiriogaeth ieithyddol a diwylliannol, mewn cyferbyniad i'r sefyllfa yn Iwerddon lle ceir y Gaeltacht swyddogol.  Tiriogaeth y Fro Gymraeg Mae tiriogaeth y Fro Gymraeg yn anodd ei diffinio'n fanwl, yn rhannol oherwydd y newidiadau mawr ym map ieithyddol Cymru dros y degawdau diwethaf. Oherwydd y newid syfrdanol hwn, cyhoeddodd Owain Owain map o'r Fro Gymraeg yn Nhafod y Ddraig, a hynny yn Ionawr 1964, ble bathwyd fel term gwleidyddol am y tro cyntaf.Cenhedlaeth neu ddwy yn \u00f4l buasai rhywun yn medru dweud fod bron y cyfan o orllewin Cymru, o Ynys M\u00f4n yn y gogledd i ogledd Penfro a chyffiniau Cwm Gwendraeth yn y de a hyd at Ddyffryn Aman yn y rhan ddwyreiniol o sir Gar, yn gorwedd yn y Fro Gymraeg a'i bod yn cynnwys yn ogystal rannau pur sylweddol o orllewin Powys a'r hen sir Clwyd. Ond heddiw mae tiriogaeth yr iaith fel iaith y mwyafrif wedi crebachu. Serch hynny gellid dadlau fod y rhan fwyaf o dir pedair o siroedd Cymru yn ffurfio calon y Fro Gymraeg heddiw, sef Gwynedd, Sir Gaerfyrddin, Ceredigion ac Ynys M\u00f4n, ond hyd yn oed yn y siroedd hynny ni ellir dweud fod pob tref a phentref yn gadarnle Cymraeg. Ceir ardaloedd eraill y tu allan i'r pedair sir hyn gyda chanran sylweddol o siaradwyr Cymraeg, e.e. rhannau o sir Castell-nedd Port Talbot, rhannau o orllewin Powys, gogledd Sir Benfro, ucheldir sir Conwy (yn enwedig Dyffryn Conwy), ucheldir a chefn gwlad Sir Ddinbych, a rhannau o sir Abertawe.  Yr argyfwng tai Un o'r ffactorau pwysicaf sy'n effeithio ar fywyd yn y Fro yw'r argyfwng tai, neu'n hytrach diffyg tai, ar gyfer pobl leol. Mae'r Fro Gymraeg wedi profi mewnlifiad sylweddol gan bobl o Loegr, di-Gymraeg, ers yr 1970au. Yn ogystal ceir canran uchel o dai haf mewn llawer o leoedd yn y fro, e.e. cylch Aberdaron yn Ll\u0177n. Canlyniad hyn yw bod prisiau tai wedi codi'n sylweddol iawn tra bod cyflogau'n aros yn isel ac mae pobl ifanc yn ei chael hi'n anodd os nad amhosibl i brynu t\u0177 yn eu bro enedigol.  Addysg yn y Fro Gymraeg Yn y Fro Gymraeg y ceir y canran uchaf o ysgolion cyfrwng Cymraeg ac i ryw raddau mae'r cynnydd mewn addysg Gymraeg yn ffactor sydd wedi hybu'r iaith er gwaethaf problemau economaidd a chymdeithasol y Fro.  Safle cyhoeddus yr iaith Yn y Fro Gymraeg rhoddir blaenoriaeth amlwg i'r iaith gan y rhan fwyaf o'r cynghorau lleol. Gwelir hyn yn fwyaf amlwg efallai yn y flaenoriaeth a roir i'r iaith ar arwyddion ffordd ac arwyddion swyddogol eraill (ceir y gwrthwyneb mewn rhai o siroedd eraill Cymru, e.e. Sir Ddinbych). Yn ogystal mae cynghorau sir fel Gwynedd yn gwneud defnydd helaeth o'r iaith fel iaith weinyddol a swyddogol o fewn y cyngor. Ond mae gan rhai cynghorau yn y Fro, e.e. cyngor Sir Gaerfyrddin, hanes digon amwys am eu diffyg defnydd o'r iaith a'u cefnogaeth tuag ati.  Diffinio'r Fro Gymraeg yn 1964 Diffiniwyd 'Y Fro Gymraeg' gan Owain Owain yn Rhifyn 4 o Dafod y Ddraig yn Ionawr 1964. Yna, mewn ysgrif (\"ONI ENILLIR Y FRO GYMRAEG. . . . \") yn Y Cymro, 12 Tachwedd, 1964, rhoddir ffurf ar y syniad o ganolbwyntio'r frwydr ar yr ardaloedd Cymraeg. Dywedodd Owain yn ei erthygl y frawddeg enwog: 'Enillwn y Fro Gymraeg, ac fe enillir Cymru, ac oni enillir y Fro Gymraeg, nid Cymru a enillir.' Dilynwyd ef gan yr Athro J. R. Jones ac yna Emyr Llewelyn a ffurfiodd Mudiad Adfer gyda'r nod o warchod Y Fro Gymraeg. Ers 1964, fel y gwelir o gymharu map Owain Owain (uchod) a'r map ieithyddol cyfoes, mae tiriogaeth y Fro wedi crebachu yn sylweddol.  Agweddau gwleidyddol Er mai tiriogaeth a ddiffinir gan iaith yw'r Fro Gymraeg, mae iddi ei hagweddau gwleidyddol hefyd. Yn ogystal \u00e2 bod yn gadarnle i'r iaith Gymraeg mae gan y Fro y canran uchaf yn y wlad o bobl sy'n ystyried eu hunain yn Gymry yn hytrach nag yn Brydeinwyr (gyda Chymoedd De Cymru). Adlewyrchir hyn yng nghanlyniad Refferendwm datganoli i Gymru, 1979, hefyd. Nid yw'n syndod felly mai'r Fro Gymraeg yw prif gadarnle Plaid Cymru. Mae'r mapiau isod yn dangos y tueddiadau gwleidyddol hyn:        Ffynonellau Gweler hefyd G\u00e0idhealtachd - ardaloedd Gaeleg eu hiaith yr Alban Gaeltacht - ardaloedd Gwyddeleg eu hiaith Iwerddon Hanes siaradwyr, tiriogaeth a statws y Gymraeg","957":"Roedd David Lloyd George, Iarll 1af Lloyd George o Ddwyfor (17 Ionawr 1863 \u2013 26 Mawrth 1945), a adnabyddid fel y 'Dewin Cymreig', yn wleidydd ac yn Brif Weinidog ar y Deyrnas Unedig rhwng Rhagfyr 1916 a Hydref 1922. Hyd yma, ef yw'r unig Gymro i ddal y swydd; y Gymraeg oedd ei famiaith. Caiff ei gydnabod fel pensaer y wladwriaeth les. Ef oedd prif weinidog Rhyddfrydol diwethaf y Deyrnas Unedig. Ym mlwyddyn olaf ei oes cafodd ei ddyrchafu'n iarll gan y brenin Si\u00f4r VI. Yn Chorlton-on-Medlock, Manceinion, Lloegr, y cafodd ei eni. Treuliodd ei blentyndod ym mhentref Llanystumdwy, Eifionydd, o 1864 hyd 1880, lle cafodd ei fagu ar aelwyd Gymraeg gan ei fam weddw a'i ewythr Richard Lloyd. Daeth yn gyfreithiwr gyda phractis yn Nghricieth erbyn 1885. David Lloyd George yw\u2019r gwladweinydd rhyngwladol mwyaf a gynhyrchodd Cymru erioed.  Bu ei ddylanwad yn drwm ar wleidyddiaeth, nid yn unig yng Nghymru a Phrydain, ond hefyd yn Ewrop, yn enwedig yn ei r\u00f4l fel un o\u2019r \u2018Tri Mawr\u2019 a fu\u2019n gyfrifol am lunio Cytundeb Versailles wedi\u2019r Rhyfel Byd Cyntaf. Bu'n aelod seneddol Rhydfrydol am hanner can mlynedd, gan wasanaethu mewn llywodraeth fel Llywydd y Bwrdd Masnach (1905-08), Canghellor y Trysorlys (1908-15), Gweinidog Arfau (1915-16) a Gweinidog Rhyfel (1916).  Ym mis Rhagfyr 1916 daeth yn Brif Weinidog ar ganol y Rhyfel Byd Cyntaf yn dilyn ymddiswyddiad Herbert Asquith.Roedd yn un o Brif Weinidogion mwyaf amlwg Prydain yn ystod yr ugeinfed ganrif, ac arweiniodd y wlad drwy gyfnod argyfyngus yn ei hanes yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Roedd yn adnabyddus am ei sgiliau fel arweinydd ac fel siaradwr effeithiol a huawdl. Medrai ennill cefnogaeth a brwdfrydedd gwahanol gynulleidfaoedd ar draws y deyrnas ar gyfer gwahanol ymgyrchoedd ac achosion. Er ei fod yn erbyn mynd i ryfel ar y dechrau yn 1914, erbyn 1918 roedd yn cael ei ddisgrifio ym Mhrydain fel  \"Y Dewin Cymreig\" a'r \u2018y dyn a wnaeth ennill y rhyfel\u2019. Mae\u2019n cael ei gofio hyd heddiw hefyd am ei ddefnydd o filwyr Prydeinig yn Iwerddon ac am fod yn brif negodydd Cytundeb Eingl-Wyddelig a sefydlodd Wladwriaeth Rydd Iwerddon, ond drwy wneud hynny rhannwyd yr ynys yn ddwy.  Teulu a bywyd cynnar Ganwyd Lloyd George yn Chorlton-on-Medlock, Manceinion, Lloegr ar 17 Ionawr, 1863.  Ei dad oedd William George o Drefwrdan, Sir Benfro a\u2019i fam oedd Elizabeth Lloyd o Lanystumdwy, Gwynedd.  Cyfarfu\u2019r ddau pan oedd William George yn dysgu yn Ysgol Troed-yr-allt, Pwllheli ac wedyn symudodd y teulu i Fanceinion lle ganwyd David Lloyd George. Cyn diwedd y flwyddyn symudodd y teulu yn \u00f4l i Sir Benfro i gadw tyddyn. Nid oedd William George yn ddyn iach yn gorfforol ac roedd yn cael ei flino gan iselder ysbryd. Ym Mehefin 1864 bu farw William George ac o fewn pedwar mis symudodd Elizabeth, ei weddw, a\u2019i phlant, Ellen a David, yn \u00f4l i Lanystumdwy i fyw at Richard, ei brawd. Ymhen ychydig fisoedd ganwyd plentyn arall iddi a enwyd yn William ar \u00f4l ei dad.  Felly er mai yn Lloegr y ganwyd ef, Llanystumdwy yn Eifionydd fu ei \u2018gartref\u2019 erioed. Dyma fro mebyd ei fam ac yma y bu\u2019n byw tan roedd yn ddwy ar bymtheg. Bu brawd ei fam, Richard Lloyd (Uncle Lloyd) yn ddylanwad mawr ar y David Lloyd George ifanc. Mewn gwirionedd roedd yn athro ac arweinydd i\u2019w nai hyd 1917, pan fu farw yn ei wythdegau. Gweithiai fel crydd. Roedd yn Rhyddfrydwr cryf o ran ei wleidyddiaeth ac yn gapelwr cadarn ei argyhoeddiad. \u00a0 Priododd ei wraig gyntaf, Margaret Owen, merch fferm leol, ar Ionawr 24, 1888 a chawsant pump o blant: Richard (1889), Mair (1890, bu farw yn 1907), Olwen (1892), Gwilym (1894) a Megan (1902).  Bu farw\u2019r Fonesig Margaret yn 1941 ac yn 1943 ail-briododd Lloyd George. Ei ail wraig oedd Frances Stevenson ac ym Medi 1944 ymgartrefodd y ddau yn T\u0177 Newydd, Llanystumdwy.  Ar Ionawr 1af 1945 cafodd ei ddyrchafu yn Iarll Lloyd George o Ddwyfor.  Bu farw ar Mawrth 26, 1945 yng Nghricieth yn 82 oed, ac fe\u2019i claddwyd ar lan afon Dwyfor yn Llanystumdwy. Gyrfa Wedi iddo lwyddo yn arholiadau rhagbaratoawl Cymdeithas y Gyfraith cafodd waith fel prentis-gyfreithiwr yn swyddfa Breese, Jones a Casson ym Mhorthmadog yn 1878. Yn dilyn anghydweld yn y swyddfa ym Mhorthmadog sefydlodd ei fusnes ei hun yng Nghricieth yn 1885. Yn ystod y cyfnod hwn hefyd roedd yn dangos diddordeb mewn gwleidyddiaeth ac roedd ganddo syniadau radicalaidd. Cymerodd ran flaenllaw yn yr etholiad cyffredinol yn etholaeth Meirionnydd yn 1885. Dangosodd ei fod yn ddyn radical ei ddaliadau yn achos mynwent Llanfrothen, lle dadleuodd bod yr un hawliau gan Anghydffurfwyr i gael eu claddu ym mynwent Eglwys y plwyf ag oedd gan Eglwyswyr. Rhoddodd yr achos lwyfan cyhoeddus i Lloyd George gael ei weld fel amddiffynnwr hawliau anghydffurfiol. Aeth yr achos i\u2019r Llys Ap\u00eal yn Llundain, a gyda\u2019r fath sylw llwyddodd i gael ei enwebu fel ymgeisydd y Blaid Ryddfrydol yn etholaeth Bwrdeisdrefi Caernarfon. Daeth yn adnabyddus am lefaru ac amddiffyn achosion radicalaidd dro ar \u00f4l tro. Etholwyd ef yn Aelod Seneddol Caernarfon ar 10 Ebrill, 1890. Hon oedd ei fuddugoliaeth gyntaf mewn cyfres o bedwar ar ddeg o etholiadau a frwydrodd rhwng 1880 a 1945.Yn y 1890au, gyda mudiad gwladgarol Cymru Fydd ar ei anterth, defnyddiodd ei safle fel Aelod Seneddol i ddadlau'n frwd yn Senedd San Steffan dros achosion fel Datgysylltu'r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru a hunanlywodraeth (\"Home Rule\" neu \"Ymraeolaeth\") i Gymru, yr Alban ac Iwerddon. Ond daeth trai ar ffawd Cymru Fydd a throdd Lloyd George fwyfwy at wleidyddiaeth Brydeinig, gan godi yn rhengoedd y Blaid Ryddfrydol. Gwrthwynebodd y rhyfel gwladychol yn Ne Affrica a adnabyddir fel Rhyfel y Boer ac am gyfnod bu'n amhoblogaidd yn Lloegr, ond ni chollodd ei gefnogaeth frwd yng Nghymru, yn enwedig am iddo aros yn gefnogol I\u2019r ymgyrch i Ddatgysylltu'r Eglwys. Y Blaid Ryddfrydol Roedd David Lloyd George yn aelod o Gabinet y Llywodraeth Ryddfrydol a ddaeth i rym wedi Etholiad Cyffredinol 1906. Roedd wedi ei benodi yn Llywydd y Bwrdd Masnach flwyddyn ynghynt, ac yn 1908 penodwyd ef yn Ganghellor y Trysorlys gan Herbert Asquith, y Prif Weinidog. Un o\u2019r pethau cyntaf a wnaeth Lloyd George fel Canghellor y Trysorlys oedd ceisio gwarchod pobl llai ffodus, fel pobl dlawd, pobl anabl, plant a\u2019r henoed. Dyma pam y vyflwynodd \u2018Gyllideb y Bobl\u2019 yn 1909. Roedd hon yn gyllideb a oedd yn datgan rhyfel yn erbyn tlodi ymhlith y grwpiau mwyaf anghenus yn y gymdeithas. Byddai\u2019n codi trethi\u2019r dosbarth uwch er mwyn ariannu\u2019r gyllideb. Dyma\u2019r gyllideb a ddefnyddiodd i gyflwyno pensiwn i'r henoed ac yswiriant iechyd cenedlaethol. Yn 1911 cyflwynodd y Mesur Yswiriant Cenedlaethol a fyddai\u2019n golygu bod y llywodraeth, cyflogwyr a gweithwyr yn talu tuag at gynlluniau yswiriant iechyd a diweithdra. Ac yntau'n aelod pwysig o\u2019r llywodraeth ac wedyn yn Brif Weinidog, roedd Lloyd George yn darged cyson ar gyfer protestiadau'r Swffragetiaid a alwai am bleidlais i ferched. Gwaeddodd Swffragetiaid ar draws ei areithiau yn yr Eisteddfod Genedlaethol ac ym Mhafiliwn Caernarfon, lle cafodd y protestwyr (yn ddynion a merched) eu curo gan y dorf. Ym 1912 cafwyd protest enwocaf y Swffragetiaid yng Nghymru pan ddychwelodd Lloyd George i\u2019w bentref genedigol Llanystumdwy i agor neuadd newydd y pentref. Gwaeddodd y Swffragetiaid ar draws ei araith. Cafodd y merched eu llusgo o\u2019r neuadd yn filain iawn a'u curo. Tynnwyd dillad un o\u2019r merched a bu bron i un arall gael ei thaflu ar y creigiau oddi ar bont Afon Dwyfor gerllaw.Pan ddechreuoddy Rhyfel Byd Cyntaf yn 1914 petrusodd Lloyd George cyn ei chefnogi, ond unwaith iddo benderfynu ei bod yn rhyfel angenrheidiol bu'n gefnogwr brwd: mae rhai haneswyr yn gweld hyn fel y cyfnod y bradychodd Lloyd George ei egwyddorion drwy gefnogi rhyfel imperialaidd a rhoi pellter mawr rhyngddo a'r syniad o gael hunanlywodraeth i Gymru. Yn 1915 penodwyd ef yn Weinidog Arfau o 1915 hyd 1916 ac yn Rhagfyr 1916 daeth yn Brif Weinidog gyda phwerau eang iawn am ei bod yn adeg rhyfel.  Gweinidog Arfau Yn 1915 penodwyd ef yn Weinidog Arfau gyda chyfrifoldeb dros sicrhau bod mwy o arfau, fel bwledi a bomiau, yn cael eu cynhyrchu a bod y lluoedd arfog ar feysydd y gad yn derbyn digon o arfau ac adnoddau. Cyn hynny doedd Prydain ddim yn cynhyrchu digon o sieliau ac arfau i gyflenwi\u2019r milwyr ar Ffrynt y Gorllewin. Sylweddolodd hefyd mor bwysig oedd merched i\u2019r gweithlu yn ystod y rhyfel ac felly recriwtiodd hwy i weithio mewn ffatr\u00efoedd arfau.  Bu hyn yn allweddol bwysig o ran rhoi\u2019r bleidlais i rai ohonynt ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf. Bu Lloyd George yn llwyddiannus iawn fel Gweinidog Arfau ond roedd hefyd wedi cael llond bol ar arafwch ac aneffeithlonrwydd ei Lywodraeth ei hun yn y Rhyfel. Roedd yn anghydweld \u00e2\u2019r Prif Weinidog, Asquith, yn arbennig ynghylch gorfodaeth filwrol. Cefnogai Lloyd George y polisi yn gyhoeddus ac fe gryfhawyd ei safle oddi fewn y Cabinet pan fu\u2019n rhaid i Asquith gyflwyno mesur gorfodaeth ar ddechrau 1916. Gwanhawyd awdurdod Asquith yn sgil beirniadaeth i'w Lywodraeth pan benderfynwyd saethu pedwar ar ddeg o\u2019r arweinwyr cenedlaethol oherwydd eu r\u00f4l yng Ngwrthryfel y Pasg yn Nulyn, Iwerddon. Gweinidog Rhyfel a Phrif Weinidog Yn dilyn marwolaeth Kitchener, a foddwyd mewn ymosodiad torpedo gan yr Almaenwyr, penodwyd Lloyd George yn Ysgrifennydd Gwladol y Rhyfel ym mis Gorffennaf 1916. Rhoddodd hyn Lloyd George mewn safle cryfach fyth i herio\u2019r Prif Weinidog, ac yn Rhagfyr 1916 daeth yn Brif Weinidog yn lle Asquith. Un o\u2019r pethau cyntaf a wnaeth fel Prif Weinidog oedd creu Cabinet Rhyfel o 5 unigolyn a fyddai\u2019n rheoli popeth ynglyn \u00e2\u2019r rhyfel. Lloyd George oedd cadeirydd y Cabinet. Un o\u2019i orchestion pwysig fel Prif Weinidog oedd cyflwyno\u2019r system gonfoi yn 1917 er mwyn amddiffyn llongau oedd yn cludo bwyd i Brydain, ar draws Cefnfor yr Iwerydd, rhag cael eu suddo gan longau tanfor yr Almaenwyr. Rhoddodd Lloyd George ei stamp personol ei hun ar bopeth a wnai\u2019r Llywodraeth, ac roedd ei bersonoliaeth a'i arweinyddiaeth yn allweddol o ran arwain Prydain i fuddugoliaeth yn 1918. Pan ddaeth heddwch yn 1918 Lloyd George oedd \u2018y dyn a enillodd y Rhyfel\u2019. Sicrhaodd llwyddiant David Lloyd George yn y Rhyfel ei le fel Prif Weinidog pan enillodd fwyafrif llethol yn Etholiad Cyffredinol Rhagfyr 1918.\u00a0 \u00a0  Corfflu\u2019r Fyddin Gymreig Roedd Lloyd George yn gefnogol i\u2019r syniad o sefydlu Byddin Gymreig, fel y dangosodd mewn araith a draddododd yn Neuadd y Frenhines yn Langham Place, Llundain ar Medi 19, 1914. Gyda\u2019r Rhyfel Byd Cyntaf newydd ddechrau, ac yntau ar y pryd yn Ganghellor y Trysorlys, pwysleisiodd mor bwysig oedd hi bod gwledydd pwerus fel Prydain yn helpu i amddiffyn gwledydd bach fel Gwlad Belg a Serbia. Apeliodd at hanes a gwladgarwch Cymru er mwyn hyrwyddo\u2019r syniad o sefydlu byddin Gymreig. Dyma oedd hedyn cychwyn Corfflu\u2019r Fyddin Gymreig neu \u2018Byddin Lloyd George\u2019 fel y daeth i gael ei hadnabod. Cyn pen diwedd mis Medi 1914 roedd cyfarfod wedi ei gynnal yn 11 Stryd Downing, a chynhaliwyd cyfarfod yng Nghaerdydd er mwyn lansio cynllun ar gyfer sefydlu Corfflu Cymreig, gydag Iarll Plymouth yn Gadeirydd ac Owen W. Owen yn Ysgrifennydd. Penderfynwyd y byddai Cymru a Sir Fynwy yn codi Corfflu cyfan, a hynny gyda s\u00eal bendith Ysgrifennydd Gwladol y Rhyfel, sef Arglwydd Kitchener.Penodwyd y Parchedig John Williams, Brynsiencyn, Ynys M\u00f4n, a chyfaill i Lloyd George, yn Gaplan i\u2019r Fyddin Gymreig yn ddiweddarach. Erbyn diwedd Chwefror 1915 roedd y Corfflu Cymreig yn cynnwys 20,000 o ddynion, sef digon ar gyfer sefydlu un Adran o\u2019r ddwy Adran a gynlluniwyd. Cafodd yr Adran gyntaf hon ei hadnabod fel y 38ain Adran Gymreig a fu\u2019n brwydro yn ddiweddarach ym Mrwydr Coed Mametz, Gorffennaf 1916.  Cytundeb Versailles 1919 Fel Prif Weinidog Prydain, David Lloyd George oedd prif gynrychiolydd Prydain yng Nghynhadledd Heddwch Paris, lle drafftiwyd Cytundeb Versailles ym Mehefin 1919. Pwrpas y cyfarfod oedd trafod telerau heddwch ar \u00f4l diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. Roedd yn un o benseiri'r Cytundeb a fu\u2019n gyfrifol am ail-lunio ffiniau gwledydd newydd yn Ewrop ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf. Nid oedd yn awyddus i lunio cytundeb llym a oedd yn gwneud i\u2019r Almaen \u2018dalu\u2019 am y rhyfel, ond ni lwyddodd i osgoi hynny oherwydd roedd y galwad am ddial yn gryf iawn, yn enwedig yn Ffrainc. Dadl rhai haneswyr dylanwadol iawn yw mai\u2019r amodau llym a osodwyd ar yr Almaen yng Nghytundeb Versailles, ac effeithiau\u2019r rhain ar economi ac ysbryd pobl yr Almaen, oedd rhai o\u2019r ffactorau pwysicaf wnaeth arwain at boblogrwydd Hitler a\u2019i bolisi tramor yn ystod y 1930au, ac yn y pen draw felly at yr Ail Ryfel Byd.  Erbyn 1922 roedd wedi ymddeol o fywyd gwleidyddol ac nid ymgymerodd ag unrhyw swydd mewn awdurdod byth eto. Cyfarfod Hitler yn Berchesgaten Ym Mis Medi 1936 treuliodd David Lloyd George bythefnos yn yr Almaen gan gyfarfod ag Adolf Hitler ddwywaith. Roedd Hitler wedi bod mewn grym am dair blynedd a hanner ac wedi llwyddo i ddileu diweithdra ar raddfa eang, a hyn oedd y rheswm pam roedd Lloyd George yn awyddus i'w gyfarfod. Trafodwyd y sefyllfa ryngwladol, amaethyddiaeth a materion cymdeithasol. Roedd Lloyd George yn frwdfrydig iawn am agweddau'r Almaen tuag at ddiweithdra, yswiriant iechyd, a mudiadau lles a hamdden. Marwolaeth Ar 26 Mawrth 1945, ar \u00f4l salwch byr, bu farw David Lloyd George yn dawel yng Nghricieth, ac yntau'n 82 oed, ac fe'i claddwyd yn Llanystumdwy ar lan afon Dwyfor, dafliad carreg o weithdy\u2019r crydd lle magwyd ef. Cynlluniwyd y beddrod gan Clough Williams-Ellis, sef pensaer Portmeirion rhwng Penrhyndeudraeth a Phorthmadog.  Y cyfnod diweddar Yng ngwanwyn 2013 cyhoeddodd y Swyddfa Bost stamp gyda llun ohono i ddathlu 150 mlynedd ers ei eni. Oriel          Ffilmiau a llyfrau The Life Story of David Lloyd George (ffilm, 1918) The Life and Times of David Lloyd George (cyfres ddrama ar y teledu, 1981) Gwelwch hefyd Achos claddu Llanfrothen Cyfeiriadau Dolenni allanol David Lloyd George ar Wefan 10 Stryd Downing Amgueddfa Lloyd George Archifwyd 2014-02-19 yn y Peiriant Wayback., Llanystumdwy Arddangosfa David Lloyd George, Llyfrgell Genedlaethol Cymru Archifwyd 2019-07-09 yn y Peiriant Wayback. Ffilm Archif Genedlaethol Sgrin a Sain Cymru o Lloyd-George yn ymweld a Hitler","958":"Roedd David Lloyd George, Iarll 1af Lloyd George o Ddwyfor (17 Ionawr 1863 \u2013 26 Mawrth 1945), a adnabyddid fel y 'Dewin Cymreig', yn wleidydd ac yn Brif Weinidog ar y Deyrnas Unedig rhwng Rhagfyr 1916 a Hydref 1922. Hyd yma, ef yw'r unig Gymro i ddal y swydd; y Gymraeg oedd ei famiaith. Caiff ei gydnabod fel pensaer y wladwriaeth les. Ef oedd prif weinidog Rhyddfrydol diwethaf y Deyrnas Unedig. Ym mlwyddyn olaf ei oes cafodd ei ddyrchafu'n iarll gan y brenin Si\u00f4r VI. Yn Chorlton-on-Medlock, Manceinion, Lloegr, y cafodd ei eni. Treuliodd ei blentyndod ym mhentref Llanystumdwy, Eifionydd, o 1864 hyd 1880, lle cafodd ei fagu ar aelwyd Gymraeg gan ei fam weddw a'i ewythr Richard Lloyd. Daeth yn gyfreithiwr gyda phractis yn Nghricieth erbyn 1885. David Lloyd George yw\u2019r gwladweinydd rhyngwladol mwyaf a gynhyrchodd Cymru erioed.  Bu ei ddylanwad yn drwm ar wleidyddiaeth, nid yn unig yng Nghymru a Phrydain, ond hefyd yn Ewrop, yn enwedig yn ei r\u00f4l fel un o\u2019r \u2018Tri Mawr\u2019 a fu\u2019n gyfrifol am lunio Cytundeb Versailles wedi\u2019r Rhyfel Byd Cyntaf. Bu'n aelod seneddol Rhydfrydol am hanner can mlynedd, gan wasanaethu mewn llywodraeth fel Llywydd y Bwrdd Masnach (1905-08), Canghellor y Trysorlys (1908-15), Gweinidog Arfau (1915-16) a Gweinidog Rhyfel (1916).  Ym mis Rhagfyr 1916 daeth yn Brif Weinidog ar ganol y Rhyfel Byd Cyntaf yn dilyn ymddiswyddiad Herbert Asquith.Roedd yn un o Brif Weinidogion mwyaf amlwg Prydain yn ystod yr ugeinfed ganrif, ac arweiniodd y wlad drwy gyfnod argyfyngus yn ei hanes yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Roedd yn adnabyddus am ei sgiliau fel arweinydd ac fel siaradwr effeithiol a huawdl. Medrai ennill cefnogaeth a brwdfrydedd gwahanol gynulleidfaoedd ar draws y deyrnas ar gyfer gwahanol ymgyrchoedd ac achosion. Er ei fod yn erbyn mynd i ryfel ar y dechrau yn 1914, erbyn 1918 roedd yn cael ei ddisgrifio ym Mhrydain fel  \"Y Dewin Cymreig\" a'r \u2018y dyn a wnaeth ennill y rhyfel\u2019. Mae\u2019n cael ei gofio hyd heddiw hefyd am ei ddefnydd o filwyr Prydeinig yn Iwerddon ac am fod yn brif negodydd Cytundeb Eingl-Wyddelig a sefydlodd Wladwriaeth Rydd Iwerddon, ond drwy wneud hynny rhannwyd yr ynys yn ddwy.  Teulu a bywyd cynnar Ganwyd Lloyd George yn Chorlton-on-Medlock, Manceinion, Lloegr ar 17 Ionawr, 1863.  Ei dad oedd William George o Drefwrdan, Sir Benfro a\u2019i fam oedd Elizabeth Lloyd o Lanystumdwy, Gwynedd.  Cyfarfu\u2019r ddau pan oedd William George yn dysgu yn Ysgol Troed-yr-allt, Pwllheli ac wedyn symudodd y teulu i Fanceinion lle ganwyd David Lloyd George. Cyn diwedd y flwyddyn symudodd y teulu yn \u00f4l i Sir Benfro i gadw tyddyn. Nid oedd William George yn ddyn iach yn gorfforol ac roedd yn cael ei flino gan iselder ysbryd. Ym Mehefin 1864 bu farw William George ac o fewn pedwar mis symudodd Elizabeth, ei weddw, a\u2019i phlant, Ellen a David, yn \u00f4l i Lanystumdwy i fyw at Richard, ei brawd. Ymhen ychydig fisoedd ganwyd plentyn arall iddi a enwyd yn William ar \u00f4l ei dad.  Felly er mai yn Lloegr y ganwyd ef, Llanystumdwy yn Eifionydd fu ei \u2018gartref\u2019 erioed. Dyma fro mebyd ei fam ac yma y bu\u2019n byw tan roedd yn ddwy ar bymtheg. Bu brawd ei fam, Richard Lloyd (Uncle Lloyd) yn ddylanwad mawr ar y David Lloyd George ifanc. Mewn gwirionedd roedd yn athro ac arweinydd i\u2019w nai hyd 1917, pan fu farw yn ei wythdegau. Gweithiai fel crydd. Roedd yn Rhyddfrydwr cryf o ran ei wleidyddiaeth ac yn gapelwr cadarn ei argyhoeddiad. \u00a0 Priododd ei wraig gyntaf, Margaret Owen, merch fferm leol, ar Ionawr 24, 1888 a chawsant pump o blant: Richard (1889), Mair (1890, bu farw yn 1907), Olwen (1892), Gwilym (1894) a Megan (1902).  Bu farw\u2019r Fonesig Margaret yn 1941 ac yn 1943 ail-briododd Lloyd George. Ei ail wraig oedd Frances Stevenson ac ym Medi 1944 ymgartrefodd y ddau yn T\u0177 Newydd, Llanystumdwy.  Ar Ionawr 1af 1945 cafodd ei ddyrchafu yn Iarll Lloyd George o Ddwyfor.  Bu farw ar Mawrth 26, 1945 yng Nghricieth yn 82 oed, ac fe\u2019i claddwyd ar lan afon Dwyfor yn Llanystumdwy. Gyrfa Wedi iddo lwyddo yn arholiadau rhagbaratoawl Cymdeithas y Gyfraith cafodd waith fel prentis-gyfreithiwr yn swyddfa Breese, Jones a Casson ym Mhorthmadog yn 1878. Yn dilyn anghydweld yn y swyddfa ym Mhorthmadog sefydlodd ei fusnes ei hun yng Nghricieth yn 1885. Yn ystod y cyfnod hwn hefyd roedd yn dangos diddordeb mewn gwleidyddiaeth ac roedd ganddo syniadau radicalaidd. Cymerodd ran flaenllaw yn yr etholiad cyffredinol yn etholaeth Meirionnydd yn 1885. Dangosodd ei fod yn ddyn radical ei ddaliadau yn achos mynwent Llanfrothen, lle dadleuodd bod yr un hawliau gan Anghydffurfwyr i gael eu claddu ym mynwent Eglwys y plwyf ag oedd gan Eglwyswyr. Rhoddodd yr achos lwyfan cyhoeddus i Lloyd George gael ei weld fel amddiffynnwr hawliau anghydffurfiol. Aeth yr achos i\u2019r Llys Ap\u00eal yn Llundain, a gyda\u2019r fath sylw llwyddodd i gael ei enwebu fel ymgeisydd y Blaid Ryddfrydol yn etholaeth Bwrdeisdrefi Caernarfon. Daeth yn adnabyddus am lefaru ac amddiffyn achosion radicalaidd dro ar \u00f4l tro. Etholwyd ef yn Aelod Seneddol Caernarfon ar 10 Ebrill, 1890. Hon oedd ei fuddugoliaeth gyntaf mewn cyfres o bedwar ar ddeg o etholiadau a frwydrodd rhwng 1880 a 1945.Yn y 1890au, gyda mudiad gwladgarol Cymru Fydd ar ei anterth, defnyddiodd ei safle fel Aelod Seneddol i ddadlau'n frwd yn Senedd San Steffan dros achosion fel Datgysylltu'r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru a hunanlywodraeth (\"Home Rule\" neu \"Ymraeolaeth\") i Gymru, yr Alban ac Iwerddon. Ond daeth trai ar ffawd Cymru Fydd a throdd Lloyd George fwyfwy at wleidyddiaeth Brydeinig, gan godi yn rhengoedd y Blaid Ryddfrydol. Gwrthwynebodd y rhyfel gwladychol yn Ne Affrica a adnabyddir fel Rhyfel y Boer ac am gyfnod bu'n amhoblogaidd yn Lloegr, ond ni chollodd ei gefnogaeth frwd yng Nghymru, yn enwedig am iddo aros yn gefnogol I\u2019r ymgyrch i Ddatgysylltu'r Eglwys. Y Blaid Ryddfrydol Roedd David Lloyd George yn aelod o Gabinet y Llywodraeth Ryddfrydol a ddaeth i rym wedi Etholiad Cyffredinol 1906. Roedd wedi ei benodi yn Llywydd y Bwrdd Masnach flwyddyn ynghynt, ac yn 1908 penodwyd ef yn Ganghellor y Trysorlys gan Herbert Asquith, y Prif Weinidog. Un o\u2019r pethau cyntaf a wnaeth Lloyd George fel Canghellor y Trysorlys oedd ceisio gwarchod pobl llai ffodus, fel pobl dlawd, pobl anabl, plant a\u2019r henoed. Dyma pam y vyflwynodd \u2018Gyllideb y Bobl\u2019 yn 1909. Roedd hon yn gyllideb a oedd yn datgan rhyfel yn erbyn tlodi ymhlith y grwpiau mwyaf anghenus yn y gymdeithas. Byddai\u2019n codi trethi\u2019r dosbarth uwch er mwyn ariannu\u2019r gyllideb. Dyma\u2019r gyllideb a ddefnyddiodd i gyflwyno pensiwn i'r henoed ac yswiriant iechyd cenedlaethol. Yn 1911 cyflwynodd y Mesur Yswiriant Cenedlaethol a fyddai\u2019n golygu bod y llywodraeth, cyflogwyr a gweithwyr yn talu tuag at gynlluniau yswiriant iechyd a diweithdra. Ac yntau'n aelod pwysig o\u2019r llywodraeth ac wedyn yn Brif Weinidog, roedd Lloyd George yn darged cyson ar gyfer protestiadau'r Swffragetiaid a alwai am bleidlais i ferched. Gwaeddodd Swffragetiaid ar draws ei areithiau yn yr Eisteddfod Genedlaethol ac ym Mhafiliwn Caernarfon, lle cafodd y protestwyr (yn ddynion a merched) eu curo gan y dorf. Ym 1912 cafwyd protest enwocaf y Swffragetiaid yng Nghymru pan ddychwelodd Lloyd George i\u2019w bentref genedigol Llanystumdwy i agor neuadd newydd y pentref. Gwaeddodd y Swffragetiaid ar draws ei araith. Cafodd y merched eu llusgo o\u2019r neuadd yn filain iawn a'u curo. Tynnwyd dillad un o\u2019r merched a bu bron i un arall gael ei thaflu ar y creigiau oddi ar bont Afon Dwyfor gerllaw.Pan ddechreuoddy Rhyfel Byd Cyntaf yn 1914 petrusodd Lloyd George cyn ei chefnogi, ond unwaith iddo benderfynu ei bod yn rhyfel angenrheidiol bu'n gefnogwr brwd: mae rhai haneswyr yn gweld hyn fel y cyfnod y bradychodd Lloyd George ei egwyddorion drwy gefnogi rhyfel imperialaidd a rhoi pellter mawr rhyngddo a'r syniad o gael hunanlywodraeth i Gymru. Yn 1915 penodwyd ef yn Weinidog Arfau o 1915 hyd 1916 ac yn Rhagfyr 1916 daeth yn Brif Weinidog gyda phwerau eang iawn am ei bod yn adeg rhyfel.  Gweinidog Arfau Yn 1915 penodwyd ef yn Weinidog Arfau gyda chyfrifoldeb dros sicrhau bod mwy o arfau, fel bwledi a bomiau, yn cael eu cynhyrchu a bod y lluoedd arfog ar feysydd y gad yn derbyn digon o arfau ac adnoddau. Cyn hynny doedd Prydain ddim yn cynhyrchu digon o sieliau ac arfau i gyflenwi\u2019r milwyr ar Ffrynt y Gorllewin. Sylweddolodd hefyd mor bwysig oedd merched i\u2019r gweithlu yn ystod y rhyfel ac felly recriwtiodd hwy i weithio mewn ffatr\u00efoedd arfau.  Bu hyn yn allweddol bwysig o ran rhoi\u2019r bleidlais i rai ohonynt ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf. Bu Lloyd George yn llwyddiannus iawn fel Gweinidog Arfau ond roedd hefyd wedi cael llond bol ar arafwch ac aneffeithlonrwydd ei Lywodraeth ei hun yn y Rhyfel. Roedd yn anghydweld \u00e2\u2019r Prif Weinidog, Asquith, yn arbennig ynghylch gorfodaeth filwrol. Cefnogai Lloyd George y polisi yn gyhoeddus ac fe gryfhawyd ei safle oddi fewn y Cabinet pan fu\u2019n rhaid i Asquith gyflwyno mesur gorfodaeth ar ddechrau 1916. Gwanhawyd awdurdod Asquith yn sgil beirniadaeth i'w Lywodraeth pan benderfynwyd saethu pedwar ar ddeg o\u2019r arweinwyr cenedlaethol oherwydd eu r\u00f4l yng Ngwrthryfel y Pasg yn Nulyn, Iwerddon. Gweinidog Rhyfel a Phrif Weinidog Yn dilyn marwolaeth Kitchener, a foddwyd mewn ymosodiad torpedo gan yr Almaenwyr, penodwyd Lloyd George yn Ysgrifennydd Gwladol y Rhyfel ym mis Gorffennaf 1916. Rhoddodd hyn Lloyd George mewn safle cryfach fyth i herio\u2019r Prif Weinidog, ac yn Rhagfyr 1916 daeth yn Brif Weinidog yn lle Asquith. Un o\u2019r pethau cyntaf a wnaeth fel Prif Weinidog oedd creu Cabinet Rhyfel o 5 unigolyn a fyddai\u2019n rheoli popeth ynglyn \u00e2\u2019r rhyfel. Lloyd George oedd cadeirydd y Cabinet. Un o\u2019i orchestion pwysig fel Prif Weinidog oedd cyflwyno\u2019r system gonfoi yn 1917 er mwyn amddiffyn llongau oedd yn cludo bwyd i Brydain, ar draws Cefnfor yr Iwerydd, rhag cael eu suddo gan longau tanfor yr Almaenwyr. Rhoddodd Lloyd George ei stamp personol ei hun ar bopeth a wnai\u2019r Llywodraeth, ac roedd ei bersonoliaeth a'i arweinyddiaeth yn allweddol o ran arwain Prydain i fuddugoliaeth yn 1918. Pan ddaeth heddwch yn 1918 Lloyd George oedd \u2018y dyn a enillodd y Rhyfel\u2019. Sicrhaodd llwyddiant David Lloyd George yn y Rhyfel ei le fel Prif Weinidog pan enillodd fwyafrif llethol yn Etholiad Cyffredinol Rhagfyr 1918.\u00a0 \u00a0  Corfflu\u2019r Fyddin Gymreig Roedd Lloyd George yn gefnogol i\u2019r syniad o sefydlu Byddin Gymreig, fel y dangosodd mewn araith a draddododd yn Neuadd y Frenhines yn Langham Place, Llundain ar Medi 19, 1914. Gyda\u2019r Rhyfel Byd Cyntaf newydd ddechrau, ac yntau ar y pryd yn Ganghellor y Trysorlys, pwysleisiodd mor bwysig oedd hi bod gwledydd pwerus fel Prydain yn helpu i amddiffyn gwledydd bach fel Gwlad Belg a Serbia. Apeliodd at hanes a gwladgarwch Cymru er mwyn hyrwyddo\u2019r syniad o sefydlu byddin Gymreig. Dyma oedd hedyn cychwyn Corfflu\u2019r Fyddin Gymreig neu \u2018Byddin Lloyd George\u2019 fel y daeth i gael ei hadnabod. Cyn pen diwedd mis Medi 1914 roedd cyfarfod wedi ei gynnal yn 11 Stryd Downing, a chynhaliwyd cyfarfod yng Nghaerdydd er mwyn lansio cynllun ar gyfer sefydlu Corfflu Cymreig, gydag Iarll Plymouth yn Gadeirydd ac Owen W. Owen yn Ysgrifennydd. Penderfynwyd y byddai Cymru a Sir Fynwy yn codi Corfflu cyfan, a hynny gyda s\u00eal bendith Ysgrifennydd Gwladol y Rhyfel, sef Arglwydd Kitchener.Penodwyd y Parchedig John Williams, Brynsiencyn, Ynys M\u00f4n, a chyfaill i Lloyd George, yn Gaplan i\u2019r Fyddin Gymreig yn ddiweddarach. Erbyn diwedd Chwefror 1915 roedd y Corfflu Cymreig yn cynnwys 20,000 o ddynion, sef digon ar gyfer sefydlu un Adran o\u2019r ddwy Adran a gynlluniwyd. Cafodd yr Adran gyntaf hon ei hadnabod fel y 38ain Adran Gymreig a fu\u2019n brwydro yn ddiweddarach ym Mrwydr Coed Mametz, Gorffennaf 1916.  Cytundeb Versailles 1919 Fel Prif Weinidog Prydain, David Lloyd George oedd prif gynrychiolydd Prydain yng Nghynhadledd Heddwch Paris, lle drafftiwyd Cytundeb Versailles ym Mehefin 1919. Pwrpas y cyfarfod oedd trafod telerau heddwch ar \u00f4l diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. Roedd yn un o benseiri'r Cytundeb a fu\u2019n gyfrifol am ail-lunio ffiniau gwledydd newydd yn Ewrop ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf. Nid oedd yn awyddus i lunio cytundeb llym a oedd yn gwneud i\u2019r Almaen \u2018dalu\u2019 am y rhyfel, ond ni lwyddodd i osgoi hynny oherwydd roedd y galwad am ddial yn gryf iawn, yn enwedig yn Ffrainc. Dadl rhai haneswyr dylanwadol iawn yw mai\u2019r amodau llym a osodwyd ar yr Almaen yng Nghytundeb Versailles, ac effeithiau\u2019r rhain ar economi ac ysbryd pobl yr Almaen, oedd rhai o\u2019r ffactorau pwysicaf wnaeth arwain at boblogrwydd Hitler a\u2019i bolisi tramor yn ystod y 1930au, ac yn y pen draw felly at yr Ail Ryfel Byd.  Erbyn 1922 roedd wedi ymddeol o fywyd gwleidyddol ac nid ymgymerodd ag unrhyw swydd mewn awdurdod byth eto. Cyfarfod Hitler yn Berchesgaten Ym Mis Medi 1936 treuliodd David Lloyd George bythefnos yn yr Almaen gan gyfarfod ag Adolf Hitler ddwywaith. Roedd Hitler wedi bod mewn grym am dair blynedd a hanner ac wedi llwyddo i ddileu diweithdra ar raddfa eang, a hyn oedd y rheswm pam roedd Lloyd George yn awyddus i'w gyfarfod. Trafodwyd y sefyllfa ryngwladol, amaethyddiaeth a materion cymdeithasol. Roedd Lloyd George yn frwdfrydig iawn am agweddau'r Almaen tuag at ddiweithdra, yswiriant iechyd, a mudiadau lles a hamdden. Marwolaeth Ar 26 Mawrth 1945, ar \u00f4l salwch byr, bu farw David Lloyd George yn dawel yng Nghricieth, ac yntau'n 82 oed, ac fe'i claddwyd yn Llanystumdwy ar lan afon Dwyfor, dafliad carreg o weithdy\u2019r crydd lle magwyd ef. Cynlluniwyd y beddrod gan Clough Williams-Ellis, sef pensaer Portmeirion rhwng Penrhyndeudraeth a Phorthmadog.  Y cyfnod diweddar Yng ngwanwyn 2013 cyhoeddodd y Swyddfa Bost stamp gyda llun ohono i ddathlu 150 mlynedd ers ei eni. Oriel          Ffilmiau a llyfrau The Life Story of David Lloyd George (ffilm, 1918) The Life and Times of David Lloyd George (cyfres ddrama ar y teledu, 1981) Gwelwch hefyd Achos claddu Llanfrothen Cyfeiriadau Dolenni allanol David Lloyd George ar Wefan 10 Stryd Downing Amgueddfa Lloyd George Archifwyd 2014-02-19 yn y Peiriant Wayback., Llanystumdwy Arddangosfa David Lloyd George, Llyfrgell Genedlaethol Cymru Archifwyd 2019-07-09 yn y Peiriant Wayback. Ffilm Archif Genedlaethol Sgrin a Sain Cymru o Lloyd-George yn ymweld a Hitler","959":"Roedd David Lloyd George, Iarll 1af Lloyd George o Ddwyfor (17 Ionawr 1863 \u2013 26 Mawrth 1945), a adnabyddid fel y 'Dewin Cymreig', yn wleidydd ac yn Brif Weinidog ar y Deyrnas Unedig rhwng Rhagfyr 1916 a Hydref 1922. Hyd yma, ef yw'r unig Gymro i ddal y swydd; y Gymraeg oedd ei famiaith. Caiff ei gydnabod fel pensaer y wladwriaeth les. Ef oedd prif weinidog Rhyddfrydol diwethaf y Deyrnas Unedig. Ym mlwyddyn olaf ei oes cafodd ei ddyrchafu'n iarll gan y brenin Si\u00f4r VI. Yn Chorlton-on-Medlock, Manceinion, Lloegr, y cafodd ei eni. Treuliodd ei blentyndod ym mhentref Llanystumdwy, Eifionydd, o 1864 hyd 1880, lle cafodd ei fagu ar aelwyd Gymraeg gan ei fam weddw a'i ewythr Richard Lloyd. Daeth yn gyfreithiwr gyda phractis yn Nghricieth erbyn 1885. David Lloyd George yw\u2019r gwladweinydd rhyngwladol mwyaf a gynhyrchodd Cymru erioed.  Bu ei ddylanwad yn drwm ar wleidyddiaeth, nid yn unig yng Nghymru a Phrydain, ond hefyd yn Ewrop, yn enwedig yn ei r\u00f4l fel un o\u2019r \u2018Tri Mawr\u2019 a fu\u2019n gyfrifol am lunio Cytundeb Versailles wedi\u2019r Rhyfel Byd Cyntaf. Bu'n aelod seneddol Rhydfrydol am hanner can mlynedd, gan wasanaethu mewn llywodraeth fel Llywydd y Bwrdd Masnach (1905-08), Canghellor y Trysorlys (1908-15), Gweinidog Arfau (1915-16) a Gweinidog Rhyfel (1916).  Ym mis Rhagfyr 1916 daeth yn Brif Weinidog ar ganol y Rhyfel Byd Cyntaf yn dilyn ymddiswyddiad Herbert Asquith.Roedd yn un o Brif Weinidogion mwyaf amlwg Prydain yn ystod yr ugeinfed ganrif, ac arweiniodd y wlad drwy gyfnod argyfyngus yn ei hanes yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Roedd yn adnabyddus am ei sgiliau fel arweinydd ac fel siaradwr effeithiol a huawdl. Medrai ennill cefnogaeth a brwdfrydedd gwahanol gynulleidfaoedd ar draws y deyrnas ar gyfer gwahanol ymgyrchoedd ac achosion. Er ei fod yn erbyn mynd i ryfel ar y dechrau yn 1914, erbyn 1918 roedd yn cael ei ddisgrifio ym Mhrydain fel  \"Y Dewin Cymreig\" a'r \u2018y dyn a wnaeth ennill y rhyfel\u2019. Mae\u2019n cael ei gofio hyd heddiw hefyd am ei ddefnydd o filwyr Prydeinig yn Iwerddon ac am fod yn brif negodydd Cytundeb Eingl-Wyddelig a sefydlodd Wladwriaeth Rydd Iwerddon, ond drwy wneud hynny rhannwyd yr ynys yn ddwy.  Teulu a bywyd cynnar Ganwyd Lloyd George yn Chorlton-on-Medlock, Manceinion, Lloegr ar 17 Ionawr, 1863.  Ei dad oedd William George o Drefwrdan, Sir Benfro a\u2019i fam oedd Elizabeth Lloyd o Lanystumdwy, Gwynedd.  Cyfarfu\u2019r ddau pan oedd William George yn dysgu yn Ysgol Troed-yr-allt, Pwllheli ac wedyn symudodd y teulu i Fanceinion lle ganwyd David Lloyd George. Cyn diwedd y flwyddyn symudodd y teulu yn \u00f4l i Sir Benfro i gadw tyddyn. Nid oedd William George yn ddyn iach yn gorfforol ac roedd yn cael ei flino gan iselder ysbryd. Ym Mehefin 1864 bu farw William George ac o fewn pedwar mis symudodd Elizabeth, ei weddw, a\u2019i phlant, Ellen a David, yn \u00f4l i Lanystumdwy i fyw at Richard, ei brawd. Ymhen ychydig fisoedd ganwyd plentyn arall iddi a enwyd yn William ar \u00f4l ei dad.  Felly er mai yn Lloegr y ganwyd ef, Llanystumdwy yn Eifionydd fu ei \u2018gartref\u2019 erioed. Dyma fro mebyd ei fam ac yma y bu\u2019n byw tan roedd yn ddwy ar bymtheg. Bu brawd ei fam, Richard Lloyd (Uncle Lloyd) yn ddylanwad mawr ar y David Lloyd George ifanc. Mewn gwirionedd roedd yn athro ac arweinydd i\u2019w nai hyd 1917, pan fu farw yn ei wythdegau. Gweithiai fel crydd. Roedd yn Rhyddfrydwr cryf o ran ei wleidyddiaeth ac yn gapelwr cadarn ei argyhoeddiad. \u00a0 Priododd ei wraig gyntaf, Margaret Owen, merch fferm leol, ar Ionawr 24, 1888 a chawsant pump o blant: Richard (1889), Mair (1890, bu farw yn 1907), Olwen (1892), Gwilym (1894) a Megan (1902).  Bu farw\u2019r Fonesig Margaret yn 1941 ac yn 1943 ail-briododd Lloyd George. Ei ail wraig oedd Frances Stevenson ac ym Medi 1944 ymgartrefodd y ddau yn T\u0177 Newydd, Llanystumdwy.  Ar Ionawr 1af 1945 cafodd ei ddyrchafu yn Iarll Lloyd George o Ddwyfor.  Bu farw ar Mawrth 26, 1945 yng Nghricieth yn 82 oed, ac fe\u2019i claddwyd ar lan afon Dwyfor yn Llanystumdwy. Gyrfa Wedi iddo lwyddo yn arholiadau rhagbaratoawl Cymdeithas y Gyfraith cafodd waith fel prentis-gyfreithiwr yn swyddfa Breese, Jones a Casson ym Mhorthmadog yn 1878. Yn dilyn anghydweld yn y swyddfa ym Mhorthmadog sefydlodd ei fusnes ei hun yng Nghricieth yn 1885. Yn ystod y cyfnod hwn hefyd roedd yn dangos diddordeb mewn gwleidyddiaeth ac roedd ganddo syniadau radicalaidd. Cymerodd ran flaenllaw yn yr etholiad cyffredinol yn etholaeth Meirionnydd yn 1885. Dangosodd ei fod yn ddyn radical ei ddaliadau yn achos mynwent Llanfrothen, lle dadleuodd bod yr un hawliau gan Anghydffurfwyr i gael eu claddu ym mynwent Eglwys y plwyf ag oedd gan Eglwyswyr. Rhoddodd yr achos lwyfan cyhoeddus i Lloyd George gael ei weld fel amddiffynnwr hawliau anghydffurfiol. Aeth yr achos i\u2019r Llys Ap\u00eal yn Llundain, a gyda\u2019r fath sylw llwyddodd i gael ei enwebu fel ymgeisydd y Blaid Ryddfrydol yn etholaeth Bwrdeisdrefi Caernarfon. Daeth yn adnabyddus am lefaru ac amddiffyn achosion radicalaidd dro ar \u00f4l tro. Etholwyd ef yn Aelod Seneddol Caernarfon ar 10 Ebrill, 1890. Hon oedd ei fuddugoliaeth gyntaf mewn cyfres o bedwar ar ddeg o etholiadau a frwydrodd rhwng 1880 a 1945.Yn y 1890au, gyda mudiad gwladgarol Cymru Fydd ar ei anterth, defnyddiodd ei safle fel Aelod Seneddol i ddadlau'n frwd yn Senedd San Steffan dros achosion fel Datgysylltu'r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru a hunanlywodraeth (\"Home Rule\" neu \"Ymraeolaeth\") i Gymru, yr Alban ac Iwerddon. Ond daeth trai ar ffawd Cymru Fydd a throdd Lloyd George fwyfwy at wleidyddiaeth Brydeinig, gan godi yn rhengoedd y Blaid Ryddfrydol. Gwrthwynebodd y rhyfel gwladychol yn Ne Affrica a adnabyddir fel Rhyfel y Boer ac am gyfnod bu'n amhoblogaidd yn Lloegr, ond ni chollodd ei gefnogaeth frwd yng Nghymru, yn enwedig am iddo aros yn gefnogol I\u2019r ymgyrch i Ddatgysylltu'r Eglwys. Y Blaid Ryddfrydol Roedd David Lloyd George yn aelod o Gabinet y Llywodraeth Ryddfrydol a ddaeth i rym wedi Etholiad Cyffredinol 1906. Roedd wedi ei benodi yn Llywydd y Bwrdd Masnach flwyddyn ynghynt, ac yn 1908 penodwyd ef yn Ganghellor y Trysorlys gan Herbert Asquith, y Prif Weinidog. Un o\u2019r pethau cyntaf a wnaeth Lloyd George fel Canghellor y Trysorlys oedd ceisio gwarchod pobl llai ffodus, fel pobl dlawd, pobl anabl, plant a\u2019r henoed. Dyma pam y vyflwynodd \u2018Gyllideb y Bobl\u2019 yn 1909. Roedd hon yn gyllideb a oedd yn datgan rhyfel yn erbyn tlodi ymhlith y grwpiau mwyaf anghenus yn y gymdeithas. Byddai\u2019n codi trethi\u2019r dosbarth uwch er mwyn ariannu\u2019r gyllideb. Dyma\u2019r gyllideb a ddefnyddiodd i gyflwyno pensiwn i'r henoed ac yswiriant iechyd cenedlaethol. Yn 1911 cyflwynodd y Mesur Yswiriant Cenedlaethol a fyddai\u2019n golygu bod y llywodraeth, cyflogwyr a gweithwyr yn talu tuag at gynlluniau yswiriant iechyd a diweithdra. Ac yntau'n aelod pwysig o\u2019r llywodraeth ac wedyn yn Brif Weinidog, roedd Lloyd George yn darged cyson ar gyfer protestiadau'r Swffragetiaid a alwai am bleidlais i ferched. Gwaeddodd Swffragetiaid ar draws ei areithiau yn yr Eisteddfod Genedlaethol ac ym Mhafiliwn Caernarfon, lle cafodd y protestwyr (yn ddynion a merched) eu curo gan y dorf. Ym 1912 cafwyd protest enwocaf y Swffragetiaid yng Nghymru pan ddychwelodd Lloyd George i\u2019w bentref genedigol Llanystumdwy i agor neuadd newydd y pentref. Gwaeddodd y Swffragetiaid ar draws ei araith. Cafodd y merched eu llusgo o\u2019r neuadd yn filain iawn a'u curo. Tynnwyd dillad un o\u2019r merched a bu bron i un arall gael ei thaflu ar y creigiau oddi ar bont Afon Dwyfor gerllaw.Pan ddechreuoddy Rhyfel Byd Cyntaf yn 1914 petrusodd Lloyd George cyn ei chefnogi, ond unwaith iddo benderfynu ei bod yn rhyfel angenrheidiol bu'n gefnogwr brwd: mae rhai haneswyr yn gweld hyn fel y cyfnod y bradychodd Lloyd George ei egwyddorion drwy gefnogi rhyfel imperialaidd a rhoi pellter mawr rhyngddo a'r syniad o gael hunanlywodraeth i Gymru. Yn 1915 penodwyd ef yn Weinidog Arfau o 1915 hyd 1916 ac yn Rhagfyr 1916 daeth yn Brif Weinidog gyda phwerau eang iawn am ei bod yn adeg rhyfel.  Gweinidog Arfau Yn 1915 penodwyd ef yn Weinidog Arfau gyda chyfrifoldeb dros sicrhau bod mwy o arfau, fel bwledi a bomiau, yn cael eu cynhyrchu a bod y lluoedd arfog ar feysydd y gad yn derbyn digon o arfau ac adnoddau. Cyn hynny doedd Prydain ddim yn cynhyrchu digon o sieliau ac arfau i gyflenwi\u2019r milwyr ar Ffrynt y Gorllewin. Sylweddolodd hefyd mor bwysig oedd merched i\u2019r gweithlu yn ystod y rhyfel ac felly recriwtiodd hwy i weithio mewn ffatr\u00efoedd arfau.  Bu hyn yn allweddol bwysig o ran rhoi\u2019r bleidlais i rai ohonynt ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf. Bu Lloyd George yn llwyddiannus iawn fel Gweinidog Arfau ond roedd hefyd wedi cael llond bol ar arafwch ac aneffeithlonrwydd ei Lywodraeth ei hun yn y Rhyfel. Roedd yn anghydweld \u00e2\u2019r Prif Weinidog, Asquith, yn arbennig ynghylch gorfodaeth filwrol. Cefnogai Lloyd George y polisi yn gyhoeddus ac fe gryfhawyd ei safle oddi fewn y Cabinet pan fu\u2019n rhaid i Asquith gyflwyno mesur gorfodaeth ar ddechrau 1916. Gwanhawyd awdurdod Asquith yn sgil beirniadaeth i'w Lywodraeth pan benderfynwyd saethu pedwar ar ddeg o\u2019r arweinwyr cenedlaethol oherwydd eu r\u00f4l yng Ngwrthryfel y Pasg yn Nulyn, Iwerddon. Gweinidog Rhyfel a Phrif Weinidog Yn dilyn marwolaeth Kitchener, a foddwyd mewn ymosodiad torpedo gan yr Almaenwyr, penodwyd Lloyd George yn Ysgrifennydd Gwladol y Rhyfel ym mis Gorffennaf 1916. Rhoddodd hyn Lloyd George mewn safle cryfach fyth i herio\u2019r Prif Weinidog, ac yn Rhagfyr 1916 daeth yn Brif Weinidog yn lle Asquith. Un o\u2019r pethau cyntaf a wnaeth fel Prif Weinidog oedd creu Cabinet Rhyfel o 5 unigolyn a fyddai\u2019n rheoli popeth ynglyn \u00e2\u2019r rhyfel. Lloyd George oedd cadeirydd y Cabinet. Un o\u2019i orchestion pwysig fel Prif Weinidog oedd cyflwyno\u2019r system gonfoi yn 1917 er mwyn amddiffyn llongau oedd yn cludo bwyd i Brydain, ar draws Cefnfor yr Iwerydd, rhag cael eu suddo gan longau tanfor yr Almaenwyr. Rhoddodd Lloyd George ei stamp personol ei hun ar bopeth a wnai\u2019r Llywodraeth, ac roedd ei bersonoliaeth a'i arweinyddiaeth yn allweddol o ran arwain Prydain i fuddugoliaeth yn 1918. Pan ddaeth heddwch yn 1918 Lloyd George oedd \u2018y dyn a enillodd y Rhyfel\u2019. Sicrhaodd llwyddiant David Lloyd George yn y Rhyfel ei le fel Prif Weinidog pan enillodd fwyafrif llethol yn Etholiad Cyffredinol Rhagfyr 1918.\u00a0 \u00a0  Corfflu\u2019r Fyddin Gymreig Roedd Lloyd George yn gefnogol i\u2019r syniad o sefydlu Byddin Gymreig, fel y dangosodd mewn araith a draddododd yn Neuadd y Frenhines yn Langham Place, Llundain ar Medi 19, 1914. Gyda\u2019r Rhyfel Byd Cyntaf newydd ddechrau, ac yntau ar y pryd yn Ganghellor y Trysorlys, pwysleisiodd mor bwysig oedd hi bod gwledydd pwerus fel Prydain yn helpu i amddiffyn gwledydd bach fel Gwlad Belg a Serbia. Apeliodd at hanes a gwladgarwch Cymru er mwyn hyrwyddo\u2019r syniad o sefydlu byddin Gymreig. Dyma oedd hedyn cychwyn Corfflu\u2019r Fyddin Gymreig neu \u2018Byddin Lloyd George\u2019 fel y daeth i gael ei hadnabod. Cyn pen diwedd mis Medi 1914 roedd cyfarfod wedi ei gynnal yn 11 Stryd Downing, a chynhaliwyd cyfarfod yng Nghaerdydd er mwyn lansio cynllun ar gyfer sefydlu Corfflu Cymreig, gydag Iarll Plymouth yn Gadeirydd ac Owen W. Owen yn Ysgrifennydd. Penderfynwyd y byddai Cymru a Sir Fynwy yn codi Corfflu cyfan, a hynny gyda s\u00eal bendith Ysgrifennydd Gwladol y Rhyfel, sef Arglwydd Kitchener.Penodwyd y Parchedig John Williams, Brynsiencyn, Ynys M\u00f4n, a chyfaill i Lloyd George, yn Gaplan i\u2019r Fyddin Gymreig yn ddiweddarach. Erbyn diwedd Chwefror 1915 roedd y Corfflu Cymreig yn cynnwys 20,000 o ddynion, sef digon ar gyfer sefydlu un Adran o\u2019r ddwy Adran a gynlluniwyd. Cafodd yr Adran gyntaf hon ei hadnabod fel y 38ain Adran Gymreig a fu\u2019n brwydro yn ddiweddarach ym Mrwydr Coed Mametz, Gorffennaf 1916.  Cytundeb Versailles 1919 Fel Prif Weinidog Prydain, David Lloyd George oedd prif gynrychiolydd Prydain yng Nghynhadledd Heddwch Paris, lle drafftiwyd Cytundeb Versailles ym Mehefin 1919. Pwrpas y cyfarfod oedd trafod telerau heddwch ar \u00f4l diwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. Roedd yn un o benseiri'r Cytundeb a fu\u2019n gyfrifol am ail-lunio ffiniau gwledydd newydd yn Ewrop ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf. Nid oedd yn awyddus i lunio cytundeb llym a oedd yn gwneud i\u2019r Almaen \u2018dalu\u2019 am y rhyfel, ond ni lwyddodd i osgoi hynny oherwydd roedd y galwad am ddial yn gryf iawn, yn enwedig yn Ffrainc. Dadl rhai haneswyr dylanwadol iawn yw mai\u2019r amodau llym a osodwyd ar yr Almaen yng Nghytundeb Versailles, ac effeithiau\u2019r rhain ar economi ac ysbryd pobl yr Almaen, oedd rhai o\u2019r ffactorau pwysicaf wnaeth arwain at boblogrwydd Hitler a\u2019i bolisi tramor yn ystod y 1930au, ac yn y pen draw felly at yr Ail Ryfel Byd.  Erbyn 1922 roedd wedi ymddeol o fywyd gwleidyddol ac nid ymgymerodd ag unrhyw swydd mewn awdurdod byth eto. Cyfarfod Hitler yn Berchesgaten Ym Mis Medi 1936 treuliodd David Lloyd George bythefnos yn yr Almaen gan gyfarfod ag Adolf Hitler ddwywaith. Roedd Hitler wedi bod mewn grym am dair blynedd a hanner ac wedi llwyddo i ddileu diweithdra ar raddfa eang, a hyn oedd y rheswm pam roedd Lloyd George yn awyddus i'w gyfarfod. Trafodwyd y sefyllfa ryngwladol, amaethyddiaeth a materion cymdeithasol. Roedd Lloyd George yn frwdfrydig iawn am agweddau'r Almaen tuag at ddiweithdra, yswiriant iechyd, a mudiadau lles a hamdden. Marwolaeth Ar 26 Mawrth 1945, ar \u00f4l salwch byr, bu farw David Lloyd George yn dawel yng Nghricieth, ac yntau'n 82 oed, ac fe'i claddwyd yn Llanystumdwy ar lan afon Dwyfor, dafliad carreg o weithdy\u2019r crydd lle magwyd ef. Cynlluniwyd y beddrod gan Clough Williams-Ellis, sef pensaer Portmeirion rhwng Penrhyndeudraeth a Phorthmadog.  Y cyfnod diweddar Yng ngwanwyn 2013 cyhoeddodd y Swyddfa Bost stamp gyda llun ohono i ddathlu 150 mlynedd ers ei eni. Oriel          Ffilmiau a llyfrau The Life Story of David Lloyd George (ffilm, 1918) The Life and Times of David Lloyd George (cyfres ddrama ar y teledu, 1981) Gwelwch hefyd Achos claddu Llanfrothen Cyfeiriadau Dolenni allanol David Lloyd George ar Wefan 10 Stryd Downing Amgueddfa Lloyd George Archifwyd 2014-02-19 yn y Peiriant Wayback., Llanystumdwy Arddangosfa David Lloyd George, Llyfrgell Genedlaethol Cymru Archifwyd 2019-07-09 yn y Peiriant Wayback. Ffilm Archif Genedlaethol Sgrin a Sain Cymru o Lloyd-George yn ymweld a Hitler","960":"Hanes milwrol Cymru.  Cyfnod y Rhufeiniaid a chynt \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Yr Oesoedd Tywyll a'r Oesoedd Canol Cynnar 400\u2013650 OC Datblygodd hunaniaeth genedlaethol y Cymry i wrthsefyll gwladychiad yr Eingl-Sacsoniaid ym Mhrydain Geltaidd. Mae'n debyg fod y gair \"Cymry\", a darddir o'r gair Lladin-Gelteg combrogi (cymdeithion), yn wreiddiol yn enw ar ddosbarth o filwyr el\u00eet, marchfilwyr yn bennaf. Yn y 5g roedd rhai byddinoedd lleol yn parhau ar draws Prydain o'r oes Rufeinig-Geltaidd. Roedd y mwyafrif helaeth ohonynt yn droedfilwyr. Yng Nghymru a de-orllewin Lloegr, roedd y mwyafrif o luoedd y llwythau Celtaidd hefyd yn droedfilwyr. Roedd y marchfilwyr yn marchogaeth ceffylau bychain neu ferlod mawr, ac yn ymladd gyda gwaywffon a phicell mewn modd debycach i farchfilwyr ysgarmes cynnar y Rhufeiniaid yn hytrach na'r cataffractau diweddar. 650\u20131067 Datblygodd byddinoedd lleol yr Eingl-Sacsoniaid ger y ffin rhwng Cymru a Lloegr i wrthsefyll cyrchoedd gan ysbeilwyr o Gymru. Datblygodd system y cantref yng Nghymru a Chernyw. Rhannodd Cymru yn 100 o ardaloedd ffermio, a phob un yn darparu tua 100 o frwydrwyr. Oes y Tywysogion a'r Oesoedd Canol Diweddar 1067 - Y Normaniaid yn cyrraedd ffin Cymru ac yn dechrau codi cestyll a chipio tir. 1090 - Y Normaniaid yn dechrau goresgyn de a gorllewin y wlad. 1118 - Gruffudd ap Cynan yn ehangu Teyrnas Gwynedd. 1137-70 - Owain Gwynedd yn teyrnasu yn y gogledd. 1165 - Harri II o Loegr yn arwain cyrch mawr ar Gymru ond yn cael ei drechu gan y Cymry dan Owain Gwynedd. 1170-97 - Yr Arglwydd Rhys yn teyrnasu yn y de. 1196-1240 - Teyrnasiad Llywelyn Fawr (Llywelyn ap Iorwerth), Tywysog Cymru, yng Ngwynedd. 1216 - Cynhadledd fawr o'r Cymry yn Aberdyfi yn cydnabod Llywelyn Fawr yn Dywysog ar Gymru. 1218 - Cytundeb Caerwrangon a'r brenin Harri III o Loegr yn cydnabod safle Llywelyn. 1240-46 - Teyrnasiad Dafydd ap Llywelyn. Gwynedd yn colli tir sylweddol yn 1240-1, ond yn ennill y tir yn \u00f4l achos ymgyrch milwrol Dafydd yn 1244-5. 1246-82 - Teyrnasiad Llywelyn Ein Llyw Olaf (Llywelyn ap Gruffudd), Tywysog Cymru. 1258 - Llywelyn ap Gruffudd yn arglwydd ar Wynedd a Phowys ac yn mabwysiadu'r teitl 'Tywysog Cymru'. 1267 - Coron Lloegr yn cydnabod Llywelyn ap Gruffudd yn Dywysog Cymru gyda Cytundeb Trefaldwyn. 1276-77 - Rhyfel Annibyniaeth Cyntaf Cymru. 1282-83 - Ail Ryfel Annibyniaeth Cymru. Lladd Llywelyn ap Gruffudd a dal a dienyddio ei frawd Dafydd ap Gruffudd, Tywysog Cymru. Eryri dan warchae am naw mis gan y Saeson. Meddianu Cymru gan Edward I o Loegr. Edward yn gorchymyn codi cylch o gestyll o amgylch y wlad, e.e. Castell Caernarfon a Castell Conwy. 1287-1288 - Gwrthryfel Cymreig dan arweiniad Rhys ap Maredudd yn y de. 1294-1295 - Gwrthryfel Cymreig dan arweiniad Madog ap Llywelyn ac eraill, yn y de a'r gogledd. 1301 - Cyhoeddi Edward, mab 17 oed Edward I, yn Dywysog Cymru yng nghastell Caernarfon. 1314 - Gwrthryfel byrhoedlog ym Morgannwg. 1316 - Gwrthryfel Llywelyn Bren yn y De. 1369-1377 - Y Cymry yn disgwyl gweld Owain Lawgoch yn dod o Ffrainc, fel y Mab Darogan hir-ddisgwyliedig, i ryddhau'r wlad o afael y Saeson. 1400 - Cychwyn gwrthryfel Owain Glynd\u0175r. 1401 - Brwydr Hyddgen; mae Glyn D\u0175r yn ennill mwy o gefnogwyr. 1405 - y Cytundeb Tridarn rhwng Owain Glynd\u0175r a'i gynghreiriad Henry Percy, Iarll 1af Northumberland ac Edmund Mortimer. 1409 - Castell Harlech yn syrthio i'r Saeson. c.1415 - Diflannu Owain Glynd\u0175r. 1461 - Brwydr Mortimer's Cross gyda nifer o Gymry yn cymryd rhan ond plaid yr Iorciaid yn ennill y dydd. 1485 - Harri Tudur yn glanio yn Aberdaugleddau ac yn recriwtio Cymry\u00a0; trechu Rhisiart III o Loegr ganddo ym Mrwydr Bosworth 1498 - Gwrthryfel ym Meirionnydd. Yr 16eg ganrif a'r 17eg ganrif 1641\u00a0: Dechrau Rhyfel Cartref Lloegr, fydd yn para hyd 1660 1644\u00a0: Y brenin Siarl I o Loegr yn caslgu milwyr yng Nghymru 1648\u00a0: Cipio Castell Penfro gan luoedd y Senedd; diwedd y rhyfel cartref cyntaf; yr ail ryfel yn dechrau; Brwydr San Ffagan; Cromwell yng Nghymru 1649\u00a0: Dienyddio'r brenin Siarl I; arglwyddiaeth Oliver Cromwell Y 18fed ganrif a'r 19eg ganrif 1797: Glaniad y Ffrancod yn Abergwaun. Yr 20fed ganrif a'r 21ain ganrif \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Cyfeiriadau Darllen pellach J. D. Davies. Britannia's Dragon: A Naval History of Wales (The History Press, 2013). Sean Davies. War and Society in Medieval Wales, 633-1283: Welsh Military Institutions (Gwasg Prifysgol Cymru, 2014).","961":"Hanes milwrol Cymru.  Cyfnod y Rhufeiniaid a chynt \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Yr Oesoedd Tywyll a'r Oesoedd Canol Cynnar 400\u2013650 OC Datblygodd hunaniaeth genedlaethol y Cymry i wrthsefyll gwladychiad yr Eingl-Sacsoniaid ym Mhrydain Geltaidd. Mae'n debyg fod y gair \"Cymry\", a darddir o'r gair Lladin-Gelteg combrogi (cymdeithion), yn wreiddiol yn enw ar ddosbarth o filwyr el\u00eet, marchfilwyr yn bennaf. Yn y 5g roedd rhai byddinoedd lleol yn parhau ar draws Prydain o'r oes Rufeinig-Geltaidd. Roedd y mwyafrif helaeth ohonynt yn droedfilwyr. Yng Nghymru a de-orllewin Lloegr, roedd y mwyafrif o luoedd y llwythau Celtaidd hefyd yn droedfilwyr. Roedd y marchfilwyr yn marchogaeth ceffylau bychain neu ferlod mawr, ac yn ymladd gyda gwaywffon a phicell mewn modd debycach i farchfilwyr ysgarmes cynnar y Rhufeiniaid yn hytrach na'r cataffractau diweddar. 650\u20131067 Datblygodd byddinoedd lleol yr Eingl-Sacsoniaid ger y ffin rhwng Cymru a Lloegr i wrthsefyll cyrchoedd gan ysbeilwyr o Gymru. Datblygodd system y cantref yng Nghymru a Chernyw. Rhannodd Cymru yn 100 o ardaloedd ffermio, a phob un yn darparu tua 100 o frwydrwyr. Oes y Tywysogion a'r Oesoedd Canol Diweddar 1067 - Y Normaniaid yn cyrraedd ffin Cymru ac yn dechrau codi cestyll a chipio tir. 1090 - Y Normaniaid yn dechrau goresgyn de a gorllewin y wlad. 1118 - Gruffudd ap Cynan yn ehangu Teyrnas Gwynedd. 1137-70 - Owain Gwynedd yn teyrnasu yn y gogledd. 1165 - Harri II o Loegr yn arwain cyrch mawr ar Gymru ond yn cael ei drechu gan y Cymry dan Owain Gwynedd. 1170-97 - Yr Arglwydd Rhys yn teyrnasu yn y de. 1196-1240 - Teyrnasiad Llywelyn Fawr (Llywelyn ap Iorwerth), Tywysog Cymru, yng Ngwynedd. 1216 - Cynhadledd fawr o'r Cymry yn Aberdyfi yn cydnabod Llywelyn Fawr yn Dywysog ar Gymru. 1218 - Cytundeb Caerwrangon a'r brenin Harri III o Loegr yn cydnabod safle Llywelyn. 1240-46 - Teyrnasiad Dafydd ap Llywelyn. Gwynedd yn colli tir sylweddol yn 1240-1, ond yn ennill y tir yn \u00f4l achos ymgyrch milwrol Dafydd yn 1244-5. 1246-82 - Teyrnasiad Llywelyn Ein Llyw Olaf (Llywelyn ap Gruffudd), Tywysog Cymru. 1258 - Llywelyn ap Gruffudd yn arglwydd ar Wynedd a Phowys ac yn mabwysiadu'r teitl 'Tywysog Cymru'. 1267 - Coron Lloegr yn cydnabod Llywelyn ap Gruffudd yn Dywysog Cymru gyda Cytundeb Trefaldwyn. 1276-77 - Rhyfel Annibyniaeth Cyntaf Cymru. 1282-83 - Ail Ryfel Annibyniaeth Cymru. Lladd Llywelyn ap Gruffudd a dal a dienyddio ei frawd Dafydd ap Gruffudd, Tywysog Cymru. Eryri dan warchae am naw mis gan y Saeson. Meddianu Cymru gan Edward I o Loegr. Edward yn gorchymyn codi cylch o gestyll o amgylch y wlad, e.e. Castell Caernarfon a Castell Conwy. 1287-1288 - Gwrthryfel Cymreig dan arweiniad Rhys ap Maredudd yn y de. 1294-1295 - Gwrthryfel Cymreig dan arweiniad Madog ap Llywelyn ac eraill, yn y de a'r gogledd. 1301 - Cyhoeddi Edward, mab 17 oed Edward I, yn Dywysog Cymru yng nghastell Caernarfon. 1314 - Gwrthryfel byrhoedlog ym Morgannwg. 1316 - Gwrthryfel Llywelyn Bren yn y De. 1369-1377 - Y Cymry yn disgwyl gweld Owain Lawgoch yn dod o Ffrainc, fel y Mab Darogan hir-ddisgwyliedig, i ryddhau'r wlad o afael y Saeson. 1400 - Cychwyn gwrthryfel Owain Glynd\u0175r. 1401 - Brwydr Hyddgen; mae Glyn D\u0175r yn ennill mwy o gefnogwyr. 1405 - y Cytundeb Tridarn rhwng Owain Glynd\u0175r a'i gynghreiriad Henry Percy, Iarll 1af Northumberland ac Edmund Mortimer. 1409 - Castell Harlech yn syrthio i'r Saeson. c.1415 - Diflannu Owain Glynd\u0175r. 1461 - Brwydr Mortimer's Cross gyda nifer o Gymry yn cymryd rhan ond plaid yr Iorciaid yn ennill y dydd. 1485 - Harri Tudur yn glanio yn Aberdaugleddau ac yn recriwtio Cymry\u00a0; trechu Rhisiart III o Loegr ganddo ym Mrwydr Bosworth 1498 - Gwrthryfel ym Meirionnydd. Yr 16eg ganrif a'r 17eg ganrif 1641\u00a0: Dechrau Rhyfel Cartref Lloegr, fydd yn para hyd 1660 1644\u00a0: Y brenin Siarl I o Loegr yn caslgu milwyr yng Nghymru 1648\u00a0: Cipio Castell Penfro gan luoedd y Senedd; diwedd y rhyfel cartref cyntaf; yr ail ryfel yn dechrau; Brwydr San Ffagan; Cromwell yng Nghymru 1649\u00a0: Dienyddio'r brenin Siarl I; arglwyddiaeth Oliver Cromwell Y 18fed ganrif a'r 19eg ganrif 1797: Glaniad y Ffrancod yn Abergwaun. Yr 20fed ganrif a'r 21ain ganrif \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Cyfeiriadau Darllen pellach J. D. Davies. Britannia's Dragon: A Naval History of Wales (The History Press, 2013). Sean Davies. War and Society in Medieval Wales, 633-1283: Welsh Military Institutions (Gwasg Prifysgol Cymru, 2014).","967":"Awdures ac ymgyrchydd o Gymraes yw Angharad Tomos (ganed 19 Gorffennaf 1958).  Bywgraffiad Fe'i ganed ym Mangor, Gwynedd ym 1958, a chafodd ei magu yn un o bum chwaer yn Llanwnda ger Caernarfon. Mynychodd Ysgol Gynradd Bontnewydd ac Ysgol Dyffryn Nantlle. Cychwynodd ei haddysg uwch ym Mhrifysgol Cymru, Aberystwyth, ond bu iddi adael er mwyn gweithio i Gymdeithas yr Iaith. Cafodd radd ym Mhrifysgol Cymru, Bangor yn ddiweddarach. Mae'n ymgyrchydd iaith digyfaddawd, yn llenor disglair, ac wedi gwneud cyfraniad enfawr gyda'i llyfrau i blant. Bu'n gadeirydd Cymdeithas yr Iaith. Enillodd goron Eisteddfod yr Urdd \u00e2'i chyfrol Hen Fyd Hurt ym 1982. Mae hi'n ysgrifennu a darlunio llyfrau i blant, gan gynnwys ei chyfres Rwdlan, a leolir yng Ngwlad y Rwla. Rala Rwdins oedd y gyfrol gyntaf yn y gyfres hon, cyhoeddwyd gan Y Lolfa ym 1983. Ym 1985 derbyniodd wobr yr Academi Gymreig am ei nofel Yma o Hyd sydd am fywyd carchar y cafodd hi ei hun brofiad ohnno fel ymgyrchydd iaith. Enillodd Fedal Ryddiaith yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith, ym 1991 ac ym 1997, a Gwobr Tir na n-Og ddwywaith yn ogystal, ym 1986 ac 1994 Enillodd Wobr Mary Vaughan Jones yn 2009 am ei chyfraniad tuag at llenyddiaeth plant yng Nghymru.Mae hi'n briod \u00e2 Ben Gregory ac yn byw ym Mhen-y-Groes, Gwynedd.  Ymgyrchu Mae Tomos yn ymgyrchydd sydd wedi cefnogi sawl achos. Yn ogystal ag ymgyrchoedd dros y Gymraeg mae hi wedi gweithredu dros heddwch a gwrth-ryfel ac yn erbyn cerflun Henry Morton Stanley yn Ninbych.  Llyfryddiaeth Bodlon - Byw'n Hapus ar Lai (Gwasg Gwynedd, 2011) Sothach a Sglyfath (Y Lolfa, 1993) Cnonyn Aflonydd (Gwasg Gwynedd, 2001) Hen Fyd Hurt (Y Lolfa, 1992) Hiraeth am Yfory (Gwasg Gomer, 2002) Dysgu'r Wyddor gyda Rwdlan (Y Lolfa, 2005) Llyfr Lliwio Gwlad y Rwla (Y Lolfa, 2011) 'Dydw i Ddim Eisiau' - Stori Jona (Cyhoeddiadau'r Gair, 1999) 'Un Bach Ydwyf' (Cyhoeddiadau'r Gair, 1999) Ar y Brig - Stori Saceus (Cyhoeddiadau'r Gair, 1999) I Mewn i'r Arch \u00e2 Nhw (Cyhoeddiadau'r Gair, 1999) Paid Siglo'r Cwch (Cyhoeddiadau'r Gair, 1999) Rhywun i'w Garu (Cyhoeddiadau'r Gair, 1999) Y Wal Na Ddaeth i Lawr (Cyhoeddiadau'r Gair, 1999) Yn Ffau'r Llewod (Cyhoeddiadau'r Gair, 1999) I Mewn i'r Arch \u00e2 Nhw (Cyhoeddiadau'r Gair, 2001) Nadolig heb Goeden (Cyhoeddiadau'r Gair, 2001) Nadolig heb Goeden (Cyhoeddiadau'r Gair, 1999) Eira'r Gaeaf (Y Lolfa, 2010) Gwanwyn Gwlad y Rwla (Y Lolfa, 2010) Haf Braf (Y Lolfa, 2010) Halibal\u0175 Yr Hydref (Y Lolfa, 2010) Parti Cwmwl (Y Lolfa, 1998) Pecyn Cyfres Darllen Mewn Dim (Y Lolfa, 2007) Rhagom (Gwasg Carreg Gwalch, 2004) Si Hei Lwli (Y Lolfa, 2005) Stwnsh Rwdlan (Y Lolfa, 1997) Titrwm (Y Lolfa, 1994) Wele'n Gwawrio (Y Lolfa, 2004) Wrth fy Nagrau i (Gwasg Carreg Gwalch, 2007) Yma o Hyd (Y Lolfa, 1985) Y Llipryn Llwyd (Y Lolfa, 1985) Gwobrau ac anrhydeddau 1982 - Medal Lenyddiaeth Eisteddfod yr Urdd am Hen Fyd Hurt 1986 - Gwobr Tir na n-Og am Y Llipryn Llwyd (Cyfres Rwdlan) 1991 - Medal Ryddiaith Eisteddfod Genedlaethol Cymru am Si Hei Lwli 1997 - Medal Ryddiaith Eisteddfod Genedlaethol Cymru am Wele'n Gwawrio 1994 - Gwobr Tir na n-Og am Sothach a Sglyfath (Cyfres Cled) 2009 - Gwobr Mary Vaughan Jones Cyfeiriadau Dolenni allanol Archif y Llyfrgell Genedlaethol Archifwyd 2011-07-20 yn y Peiriant Wayback. Ei thudalen ar wefan Cymdeithas yr Iaith","971":"Y corff o weithiau llenyddol a ysgrifennir yn yr iaith Albaneg, unigyn iaith sydd yn frodorol i'r Albaniaid, yw llenyddiaeth Albaneg, boed hynny gan lenorion o Albania, Cosofo, Gogledd Macedonia, Groeg, neu wledydd eraill. Ysgrifennwyd yr iaith yn gyntaf yn y 13g, a chlerigwyr Catholig oedd yn gyfrifol am y mwyafrif helaeth o gynyrchiadau llenyddol hyd at y 18g. Yn y cyfnod hwnnw, rheolwyd mamwlad yr Albaniaid gan Ymerodraeth yr Otomaniaid a chyfyngwyd ar y wasg argraffu yn y tiroedd hynny, felly bu'n rhaid cyhoeddi ll\u00ean yn yr iaith mewn gwledydd eraill. Oherwydd y gwaharddiad ar gyhoeddiadau Albaneg, bu'r iaith lenyddol yn araf yn datblygu. Adfywiodd llenyddiaeth Albaneg yn sgil dyfodiad Rhamantiaeth a chenedlaetholdeb yn y 19g. Bu nifer o lenorion yn ymdrin \u00e2 diwylliant ac hanes yr Albaniaid yn eu hiaith frodorol, ac astudiodd ysgolheigion l\u00ean gwerin ac ieithyddiaeth. Yn niwedd y 19g, cyhoeddwyd mwy a mwy o lyfrau yn Albaneg.  Gweithiau cynharaf (13g\u201314g) Yn 1998, cafwyd hyd i'r enghraifft hynaf o Albaneg ysgrifenedig yn archifau'r Fatican gan yr ysgolhaig Musa Ahmeti: llawysgrif parsment goliwiedig ar bynciau diwinyddiaeth, athroniaeth, ac hanes y byd gan Teodor Shkodrani, gyda'r dyddiad 1210. Ymhlith yr esiamplau eraill o lenyddiaeth Albaneg gynnar mae ffurfeb bedydd o 1462, a'r llyfr offeren Meshari (1555) gan yr offeiriad Catholig Gjon Buzuku. Yn 1635, cyhoeddwyd y geiriadur Albaneg cyntaf, Dictionarium latino-epiroticum, gan yr Esgob Frang Bardhi (1606\u201343).  Yr oes Otomanaidd (15g\u201319g) Arloeswyd ysgrifennu a chyhoeddi drwy gyfrwng yr Albaneg yn y 15g a'r 16g drwy lenyddiaeth grefyddol a didactig gan glerigwyr yr Eglwys Gatholig. Buont yn manteisio ar eu cysylltiadau \u00e2'r Babaeth i gyhoeddi eu gwaith y tu allan i Albania, yn Rhufain yn bennaf, ac felly osgoi'r cyfyngiadau ar lenyddiaeth a orfodwyd yn y famwlad dan Ymerodraeth yr Otomaniaid. Yn y 19g ymledodd y mudiad Rhamantaidd i Albania, ac ysgrifennodd mwy o lenorion ar bynciau seciwlar, yn enwedig am eu diwylliant cynhenid a'u hanes cenedlaethol. Yn debyg i nifer o wledydd Ewropeaidd eraill, magwyd ysgolheictod yn Albaneg i ymdrin \u00e2 ll\u00ean gwerin ac astudiaethau ieithyddol ar yr un pryd bu ffyniant mewn them\u00e2u gwladgarol gan awduron. Yn ail hanner y 19g bu deffroad cenedlaethol yr Albaniaid. Ysgogwyd rhagor o lenydda yn sgil ffurfio Cynghrair Prizren yn 1878 a'i ymgyrch dros annibyniaeth i'r Albaniaid. Sefydlwyd sawl cymdeithas wladgarol a llenyddol gan yr Albaniaid ar wasgar, yn Istanbwl, Bwcar\u00e9st, Sofia, Cairo, a Boston, Massachusetts, i hyrwyddo diwylliant Albaneg ac i ymgyrchu dros annibyniaeth wleidyddol i'r Albaniaid. Y genedl oedd y brif thema yn llenyddiaeth Albaneg y cyfnod hwn, a elwir Rilindja (\"Dadeni\"). Un o'r prif Rilindas, fel y gelwir llenorion y cyfnod hwn, oedd Naim Frash\u00ebri (1846\u20131900) sydd yn nodedig am ei fugeilgerdd Bag\u00ebti e bujq\u00ebsia (1886) a'r arwrgerdd Istori e Sk\u00ebnderbeut (1898). Caiff Frash\u00ebri ei ystyried bellach gan rai yn fardd cenedlaethol Albania.  Llenyddiaeth yr Arberesh Daeth nifer o lenorion Albaneg y 19g o gymuned yr Arberesh, sydd yn disgyn o Albaniaid Tosc a ymfudasant i dde'r Eidal a Sisili yn ystod yr Oesoedd Canol. Mewn sawl achos, rhain oedd yr awduron cyntaf i arbrofi \u00e2 genres newydd yn llenyddiaeth Albaneg. Buont yn manteisio ar ryddid mynegiant yn yr Eidal o'i cymharu \u00e2'r sefyllfa dan drefn yr Otomaniaid, ac yma cedwid diwylliant cynhenid yr Albaniaid yn fyw. Un o'r prif lenorion Arberesh oedd Jeronim de Rada (1814\u20131903), bardd yn yr arddull Rhamantaidd a sefydlydd y cylchgrawn cyntaf yn Albaneg, Fi\u00e1muri Arb\u00ebrit (1883\u201388). Ei gampwaith ydy'r faled wladgarol K\u00ebng\u00ebt e Milosaos (1836). Ymhlith y llenorion Arberesh eraill mae'r nofelydd, bardd a dramodydd Fran\u00e7esk Anton Santori (1819\u201394), yr ieithegwr a ll\u00ean-gwerinwr Dhimit\u00ebr Kamarda (1821\u201382), y bardd Zef Serembe (1844\u20131901), y bardd a deallusyn Gavril Dara i Riu (1826\u201385), a'r bardd, ieithydd a ll\u00ean-gwerinwr Zef Skiroi (1865\u20131927).  Safoni'r iaith lenyddol Yn 1908 ymgynullodd ieithyddion, ysgolheigion, a llenorion Albaneg yng Nghyngres Monastir (heddiw Bitola, Gogledd Macedonia) i safoni'r wyddor Albaneg fodern, a honno ar sail yr wyddor Ladin. Llywydd y gynhadledd oedd Mid\u2019hat Frash\u00ebri (1880\u20131949), awdur y gyfrol o straeon ac ysgrifau Hi dhe shpuz\u00eb (1915). Cynhaliwyd Cyngres Orgraff yn Tirana yn 1972 i gytuno ar reolau ar gyfer ffurf lenyddol ar Albaneg ar sail y ddwy brif dafodiaith, Geg a Tosc. Ers hynny, mae'r mwyafrif o awduron Albaneg wedi ysgrifennu drwy gyfrwng yr iaith lenyddol hon.  Llenyddiaeth gyfoes (20g\u201321g) Nodir llenyddiaeth Albaneg yn nechrau'r 20g gan nodweddion realaidd a sinigaidd, gan amlaf wrth ymdrin \u00e2 phroblemau cymdeithasol megis tlodi, anllythrennedd, y gynnen waed, a biwrocratiaeth. Un o brif feirdd y cyfnod, a ystyrir yn fardd cenedlaethol Albania gan rai, oedd Gjergj Fishta (1871\u20131940). Dychanwr o nod oedd Fishta, ond fe'i cofir bellach am ei faled hir Lahuta e malc\u00eds (1937) sydd yn canu clodydd yr ucheldirwyr Albaniaidd. Sefydlydd beirniadaeth lenyddol Albaneg oedd y cyhoeddwr, polemegwr, ac arddullydd Faik Konica (1875\u20131942), a ddefnyddiodd ei gylchgrawn Albania (1897\u20131909) i hyrwyddo egin feirdd ac eraill. Bardd, beirniad, ac hanesydd oedd Fan Noli (1882\u20131965) sydd hefyd yn nodedig am ei gyfieithiadau i'r Albaneg o ddram\u00e2u a straeon gan William Shakespeare, Henrik Ibsen, Miguel de Cervantes, ac Edgar Allan Poe. Ymhlith y ffigurau eraill o hanner cyntaf yr 20g mae'r bardd ac awdur geiriau anthem genedlaethol Albania, Aleksand\u00ebr Stavre Drenova (Asdreni; 1872\u20131947), y bardd a dramodydd Andon Zako \u00c7ajupi (1866\u20131930), y ffuglennwr a bardd Ernest Koliqi (1903\u201375), y bardd ac ieithydd Ndre Mjeda (1866\u20131937), a'r bardd a nofelydd Milosh Gjergj Nikolla (Migjeni; 1911\u201338). Bardd unigryw oedd y telynegwr Lasgush Poradeci (1899\u20131987). Yn ystod y cyfnod comiwnyddol yn Albania (1946\u201392), gosodwyd rhwystrau ar fynegiant diwylliannol yn y wlad, a Realaeth Sosialaidd oedd arddull swyddogol y wlad. Er gwaethaf, ymdrechodd nifer o lenorion fod yn drech na'r cyfyngiadau hyn, yn eu plith y beirdd Drit\u00ebro Agolli (1931\u20132017) a Fatos Arapi (1930\u20132018) a'r awdur straeon byrion Naum Prifti (g. 1932). Y prif awdur yn llenyddiaeth Albaneg ers y 1960au ydy'r nofelydd Ismail Kadare (g. 1936).","972":"Bardd Cymraeg ydy Ceri Wyn Jones  (ganed 5 Rhagfyr 1967), sy'n adnabyddus am ennill Cadair a Choron, Eisteddfod Genedlaethol Cymru.  Bywgraffiad Ganed yn Welwyn Garden City, Swydd Hertford a magwyd ef yno ac yn Aberteifi a Phen y Bryn yng ngogledd Sir Benfro. Mynychodd ysgolion cynradd Cilgerran ac Aberteifi, cyn mynd i Ysgol Uwchradd Aberteifi. Dysgodd gynganeddu mewn cyfres o weithdai gyda T. Llew Jones pan oedd yn 17 oed. Ysgrifennodd Ceri Wyn Jones gyfres o englynion i T. Llew Jones i ddathlu ei benblwydd yn 90 oed.Graddiodd mewn Saesneg ym Mhrifysgol Aberystwyth cyn dechrau dysgu yn Ysgol Gyfun Dyffryn Teifi, Llandysul, lle bu'n bennaeth yr adran Saesneg am ddros degawd. Gadawodd byd addysg i ddilyn gyrfa fel golygydd gyda Gwasg Gomer yn 2002.Ef oedd Prifardd y Gadair, yn Eisteddfod Genedlaethol Y Bala, 1997, am ei awdl Gwaddol. Enillodd hefyd y Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Y Bala, 2009 am gerddi ar y testun Yn y Gwaed, a oedd wedi eu cyflwyno i'w ewythr, y diweddar Barchedig Aled ap Gwynedd.Wedi ei gyfnod fel Bardd Plant Cymru o 2003 hyd 2004, cyhoeddodd y gyfrol Dwli o Ddifri i blant, a chyrhaeddodd honno restr fer Gwobr Tir Na-n Og yn 2005. Er na enillod y gyfrol hon y wobr, roedd Ceri hefyd wedi cyfrannu at y gyfrol fuddugol, sef Byd Llawn Hud. Yn 2007, ef oedd awdur geiriau c\u00e2n fuddugol C\u00e2n i Gymru, sef Blwyddyn M\u00e2s, a ganwyd ac a gyfansoddwyd gan Einir Dafydd. Cyrhaeddodd ei gyfrol gyntaf o gerddi, Dauwynebog, restr fer gwobr Llyfr y Flwyddyn yn 2008.Derbyniodd ysgoloriaeth gan yr Academi yn 2008, i ddechrau gwaith ar ail gyfrol o farddoniaeth.Yn 2012, cyhoeddwyd mai Ceri Wyn fyddai'n olynu Gerallt Lloyd Owen fel llywydd a meuryn Talwrn y Beirdd.Yn 2014, enillodd ei ail Gadair Genedalethol yn Eisteddfod Genedlaethol Sir G\u00e2r am Awdl ar y thema Lloches.  Bu cryn anghytuno rhwng Alan Llwyd a'i ddau gyd-feirniad Idris Reynolds a Llion Jones ynghylch teilyngdod y gerdd: y cyntaf yn ei beirniadu am gynnwys gormod o Saesneg a'r ddau arall yn gryf o'r farn fod y geiriau Saesneg yna i bwrpas ac yn rhan annatod o'r gerdd. Bywyd Personol Mae Ceri Wyn yn briod \u00e2 Catrin ac mae ganddynt dri fab; Gruffudd, Ifan a Gwilym.  Llyfryddiaeth Cerddi a barddoniaeth Byd Llawn Hud (gyda Tudur Dylan, Mererid Hopwood, Sonia Edwards, Elinor Wyn Reynolds) (Gwasg Gomer, 2004) Dwli o Ddifri (Gwasg Gomer, 2004) Dauwynebog (Gwasg Gomer, 2007) Nawr 'Te, Blant\/Now Then, Children (Gwasg Gomer, 2008) Dau Mewn Cau\/Ruck in the Muck (Gwasg Gomer, 2015) Santa Corn (Gwasg Gomer, 2015) Rhyddiaith Aberteifi: Y Dre a'r Wlad (Gwasg Carreg Gwalch, 2020) Golygydd Cerddi Dic yr Hendre: Detholiad o Farddoniaeth Dic Jones (Gwasg Gomer, 2010) Pigion y Talwrn (Cyhoeddiadau Barddas, 2016) Gwobrau ac anrhydeddau 1997 \u2013 Prifardd y Gadair, Eisteddfod Genedlaethol Y Bala, 1997 \u2013 Gwaddol 2003\u20132004 \u2013 Bardd Plant Cymru 2009 \u2013 Coron, Eisteddfod Genedlaethol Y Bala, 2009 \u2013 Yn y Gwaed 2014 \u2013 Prifardd y Gadair, Eisteddfod Genedlaethol Sir G\u00e2r, 2014 \u2013 Lloches Cyfeiriadau Dolenni allanol Proffil ar wefan Plant ar Lein Archifwyd 2007-09-21 yn y Peiriant Wayback.","973":"Bardd Cymraeg ydy Ceri Wyn Jones  (ganed 5 Rhagfyr 1967), sy'n adnabyddus am ennill Cadair a Choron, Eisteddfod Genedlaethol Cymru.  Bywgraffiad Ganed yn Welwyn Garden City, Swydd Hertford a magwyd ef yno ac yn Aberteifi a Phen y Bryn yng ngogledd Sir Benfro. Mynychodd ysgolion cynradd Cilgerran ac Aberteifi, cyn mynd i Ysgol Uwchradd Aberteifi. Dysgodd gynganeddu mewn cyfres o weithdai gyda T. Llew Jones pan oedd yn 17 oed. Ysgrifennodd Ceri Wyn Jones gyfres o englynion i T. Llew Jones i ddathlu ei benblwydd yn 90 oed.Graddiodd mewn Saesneg ym Mhrifysgol Aberystwyth cyn dechrau dysgu yn Ysgol Gyfun Dyffryn Teifi, Llandysul, lle bu'n bennaeth yr adran Saesneg am ddros degawd. Gadawodd byd addysg i ddilyn gyrfa fel golygydd gyda Gwasg Gomer yn 2002.Ef oedd Prifardd y Gadair, yn Eisteddfod Genedlaethol Y Bala, 1997, am ei awdl Gwaddol. Enillodd hefyd y Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Y Bala, 2009 am gerddi ar y testun Yn y Gwaed, a oedd wedi eu cyflwyno i'w ewythr, y diweddar Barchedig Aled ap Gwynedd.Wedi ei gyfnod fel Bardd Plant Cymru o 2003 hyd 2004, cyhoeddodd y gyfrol Dwli o Ddifri i blant, a chyrhaeddodd honno restr fer Gwobr Tir Na-n Og yn 2005. Er na enillod y gyfrol hon y wobr, roedd Ceri hefyd wedi cyfrannu at y gyfrol fuddugol, sef Byd Llawn Hud. Yn 2007, ef oedd awdur geiriau c\u00e2n fuddugol C\u00e2n i Gymru, sef Blwyddyn M\u00e2s, a ganwyd ac a gyfansoddwyd gan Einir Dafydd. Cyrhaeddodd ei gyfrol gyntaf o gerddi, Dauwynebog, restr fer gwobr Llyfr y Flwyddyn yn 2008.Derbyniodd ysgoloriaeth gan yr Academi yn 2008, i ddechrau gwaith ar ail gyfrol o farddoniaeth.Yn 2012, cyhoeddwyd mai Ceri Wyn fyddai'n olynu Gerallt Lloyd Owen fel llywydd a meuryn Talwrn y Beirdd.Yn 2014, enillodd ei ail Gadair Genedalethol yn Eisteddfod Genedlaethol Sir G\u00e2r am Awdl ar y thema Lloches.  Bu cryn anghytuno rhwng Alan Llwyd a'i ddau gyd-feirniad Idris Reynolds a Llion Jones ynghylch teilyngdod y gerdd: y cyntaf yn ei beirniadu am gynnwys gormod o Saesneg a'r ddau arall yn gryf o'r farn fod y geiriau Saesneg yna i bwrpas ac yn rhan annatod o'r gerdd. Bywyd Personol Mae Ceri Wyn yn briod \u00e2 Catrin ac mae ganddynt dri fab; Gruffudd, Ifan a Gwilym.  Llyfryddiaeth Cerddi a barddoniaeth Byd Llawn Hud (gyda Tudur Dylan, Mererid Hopwood, Sonia Edwards, Elinor Wyn Reynolds) (Gwasg Gomer, 2004) Dwli o Ddifri (Gwasg Gomer, 2004) Dauwynebog (Gwasg Gomer, 2007) Nawr 'Te, Blant\/Now Then, Children (Gwasg Gomer, 2008) Dau Mewn Cau\/Ruck in the Muck (Gwasg Gomer, 2015) Santa Corn (Gwasg Gomer, 2015) Rhyddiaith Aberteifi: Y Dre a'r Wlad (Gwasg Carreg Gwalch, 2020) Golygydd Cerddi Dic yr Hendre: Detholiad o Farddoniaeth Dic Jones (Gwasg Gomer, 2010) Pigion y Talwrn (Cyhoeddiadau Barddas, 2016) Gwobrau ac anrhydeddau 1997 \u2013 Prifardd y Gadair, Eisteddfod Genedlaethol Y Bala, 1997 \u2013 Gwaddol 2003\u20132004 \u2013 Bardd Plant Cymru 2009 \u2013 Coron, Eisteddfod Genedlaethol Y Bala, 2009 \u2013 Yn y Gwaed 2014 \u2013 Prifardd y Gadair, Eisteddfod Genedlaethol Sir G\u00e2r, 2014 \u2013 Lloches Cyfeiriadau Dolenni allanol Proffil ar wefan Plant ar Lein Archifwyd 2007-09-21 yn y Peiriant Wayback.","975":"Dinas yng Nglannau Merswy, Gogledd-orllewin Lloegr, yw Lerpwl (Saesneg: Liverpool). Saif ar lannau Afon Merswy. Sefydlwyd Lerpwl fel dinas gan y brenin Seisnig John yn 1207 gyda dim ond 500 o bobl, ac arhosodd yn gymharol fach tan ddechrau'r Chwyldro Diwydiannol; ar un adeg, oherwydd fod yma cymaint o Gymry Cymraeg, fe elwid y lle yn \"Brifddinas Gogledd Cymru\". Tyfodd drwy ddatblygu dociau enfawr. Un ffynhonnell sylweddol o arian oedd y masnach mewn caethweision o'r Affrig; a cheir arddangosfa ar hyn lawr yn y dociau. Poblogaeth Lerpwl ydyw 439,473 (Cyfrifiad 2001). Heddiw y ddinas ydyw ardal canolog Glannau Merswy (Saesneg: Merseyside). Yr ardaloedd eraill ydyw Knowsley, Sefton, St Helens a Chilgwri (Saesneg: Wirral). Mae pobl tu allan i Lannau Merswy yn aml yn defnyddio 'Lerpwl' (mewn ffordd anghywir) i ddisgrifio'r holl ardal. Adnabyddir poblogaeth Lerpwl fel 'Scousers' ar \u00f4l y cawl cynhenid o'r enw scouse, sy'n debyg i gawl Cymreig. Symbol Lerpwl ydyw aderyn sy'n edrych yn debyg i filidowcar o'r enw Liver Bird (ynghanir fel 'Laifr'). Hen enw Gymraeg ar y ddinas yw Llynlleifiad. Mae rhai yn tybio mai hyn yn cyfeirio at yr aderyn 'Lleifr', hen enw am filidowcar. Os felly, 'Llyn y Bilidowcar' yw enw'r ddinas. Ond mae yna llawer o theoriau eraill am darddiad yr enw - does neb yn si\u0175r o ble y daeth. Roedd yn brifddinas answyddogol i Ogledd Cymru am gyfnod maith ac mae llawer o'r boblogaeth presennol o gefndir Gymreig. Surodd y berthynas rhwng Cymru a Lerpwl pan foddwyd Capel Celyn a Chwm Tryweryn gan Gorfforaeth Lerpwl ym 1965 er mwyn creu cronfa d\u0175r i gyflenwi d\u0175r i'r ddinas. Dywed rhai nad oedd angen boddi'r cwm o gwbl.Mae nofel Marion Eames Hela Cnau yn rhoi hanes dynes ifanc a aeth i weini o Ogledd Cymru i Lerpwl.  Diwylliant Lerpwl oedd Dinas Diwylliant Ewrop 2008.  Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Lerpwl ym 1884, 1900 a 1929. Am wybodaeth bellach gweler:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Lerpwl 1884 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Lerpwl 1900 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Lerpwl 1929 Adeiladau ac adeiladwyr Mae dros 2500 o adeiladau rhestredig yn y ddinas, gan gynnwys 25 sydd yn Gradd I.  Rhai o\u2019r adeiladau nodedig Adeilad Liver Banc Lloegr Lerpwl Doc Albert Eglwys Gadeiriol Anglicanaidd Eglwys Gadeiriol Gatholig Llyfrgell Ganolog Lerpwl Llyfrgell Picton Llyfrgell William Brown Neuadd San Siors Neuadd Speke Neuadd y Ddinas Neuadd Croxteth Oriel Walker Siambrau Croxteth Y Lyceum Adeiladau Richard Owen  Un o bensaeri enwocaf y ddinas oedd Richard Owen (1831 - 24 Rhagfyr 1891).  Roedd yn un o benseiri mwyaf toreithiog capeli Cymreig a thai teras yn Lerpwl. Yn \u00f4l yr hanesydd Dan Cruickshank Roedd Owens mor llwyddiannus gallai bod yn gyfrifol am (gynllunio) mwy o dai teras yng ngwledydd Prydain Oes Victoria na neb arall.  Trafnidiaeth Mae Merseytravel yn cydlynu trafnidiaeth yn ardal Glannau Merswy, gan gynnwys y ddinas.  Rheilffyrdd Gorsaf reilffordd Lime Street Lerpwl yw'r brif orsaf sydd yn cysylltu Lerpwl gyda gweddill Lloegr a'r Alban. Mae trenau trydanol yn mynd o Lerpwl i Birmingham a Llundain ers 1 Ionawr 1962. Cwblhawyd trydaneiddio'r rheilffordd rhwng Lerpwl a Manceinion ym Mai 2015. Mae gwasanaethau lleol yn cysylltu'r orsaf a Warrington, Preston a Wigan. Mae Trafnidiaeth Cymru yn gyfrifol am wasanaethau rhwng Lerpwl, Caer a Wrecsam trwy Runcorn ers 19eg Mai 2019. Merseyrail Mae gwasanaethau ar y Llinell Gogleddol yn gweithredu o Hunts Cross yn y de o Lerpwl, drwy dwnnel o orsaf Brunswick drwy Lerpwl Canolog a Moorfields, i Southport. Mae gwasanaethau hefyd yn rhedeg o Lerpwl Canolog i Ormskirk a Kirkby. Mae gwasanaethau ar y Llinell Cilgwri yn gweithredu o'r ddolen drwy Dwnnel Reilffordd Merswy i orsaf Hamilton Square ym Mhenbedw. Oddi yno, naill ai eu bod yn rhedeg i'r de i Hooton, lle maent yn parhau i naill ai Gaer neu Ellesmere Port, neu i'r gorllewin i ogledd Benbedw, lle mae'r llinell yn rhannu i New Brighton a West Kirby. Mae trenau\u2019r Llinell y Ddinas i gyd yn gadael Lime Street, ac yn mynd at Wigan neu at Fanceinion, Caer a Wrecsam neu Gryw; maent yn wasanaethau rheilffyrdd eraill yn hytrach na threnau Merseyrail.  Fferiau Mae gwasanaeth fferi rhwng Lerpwl a Seacombe, a drefnir gan Mersey Ferries. Mae hefyd taith 50 munud ar Afon Merswy Mae ganddynt ddau gwch, 'Snowdrop' a 'Royal Iris of the Mersey'.  Bysiau Gweithredir mwyafrif gwasanaethau bysiau\u2019r ardal gan gwmni Arriva, er bod cymn\u00efau llai yn gweithio yn yr ardal hefyd, megis Cumfybus, HTL a Bysiau Avon.  Maes Awyr Saif Maes Awyr John Lennon ar lan Afon Merswy, 6.5 cilomedr i'r de-ddwyrain o ganol y ddinas . Enw gwreiddiol y maes awyr oedd Maes Awyr Speke; ailenwyd y maes awyr yn 2001. Mae awyrennau\u2019n mynd o Lerpwl i Ewrop, gogledd Affrica a gweddill y Deyrnas Unedig. Mae cerflun o John Lennon yn sefyll uwchben y neuadd \u2018check in\u2019, a gwelir ar y nenfwd y geiriau \u2018Above us, only sky\u2019, llinell o\u2019r g\u00e2n Imagine.  Chwareuon Athletau Mae Parc Chwareuon Wavertree yn gartref i glwb athletaidd Liverpool Harriers.  Bocsio Mae bocsio\u2019n boblogaidd yn Lerpwl, ac mae 22 o glybiau bocsio yn y ddinas.  Criced Mae Clwb Criced Swydd Gaerhirfryn yn chwarae gemau yn Lerpwl bob tymor. Mae Cystadleuaeth Criced Lerpwl a Chylch yn un bwysig.  Golff Lleolir Clwb Golff Brenhinol Lerpwl yn Hoylake, ar Gilgwri. Cynhaliwyd y Bencampwriaeth Agored a Chwpan Walker yno sawl gwaith.  Gymnasteg Mae Canolfan Gymnasteg Heol y Parc yn cynnig hyfforddiant o safon uchel.  Nofio Agorwyd canolfan nofio ym Mharc Chwareuon Wavertree yn 2008. Mae Clwb Nofio Dinas Lerpwl wedi bod yn bencampwyr y cynghrair genedlaethol wythwaith yn ystod yr un ar ddeg mlynydd diwethaf.  P\u00eal-droed Mae gan Lerpwl 2 d\u00eem yn chwarae yn Uwch Gyngrair Lloegr, Liverpool F.C., sydd yn chwarae yn Anfield, ac Everton F.C., sydd yn chwarae ym Mharc Goodison.  P\u00eal fas Mae Lerpwl yn un o 3 dinas ym Mhrydain lle chwareuir p\u00eal fas (Caerdydd a Chas-Newydd yw\u2019r lleill) Y clwb hynaf ym Mhrydain yw Liverpool Trojans.  P\u00eal fasged Ymunodd Everton Tigers, yn cysylltiedig \u00e2\u2019r club p\u00eal-droed, \u00e2 Chynghrair Brydeinig  P\u00eal fasged yn 2007, yn chwarae yn Academi Chwareuon Greenbank, cyn symud i Arena Echo.Torrwyd y cysylltiad gyda\u2019r clwb  p\u00eal-droed yn 2010, ac ail-enwyd y clwb Mersey Tigers.  Rasio ceffylau Cynhelir y Grand National yn Aintree bob mis Ebrill.  Seiclo Mae clybiau seiclo yn y ddinas, megys Liverpool Century, yn ogystal \u00e2 nifer o glybiau seiclo cymdeithasol. Tenis Mae Clwb Criced Lerpwl wedi cynnal Cystadleuaeth Rhyngwladol Tenis Lerpwl ers 2014 . Mae Rhaglen Ddatblygu Tenis Lerpwl, cynhaliwyd yng Nghanolfan Tenis Wavertree, yn un o\u2019r mwyaf ym Mhrydain.  Gefeilldrefi Preswylyddion enwog The Beatles (John Lennon, Paul McCartney, George Harrison a Ringo Starr) Cilla Black (g. 1943), actores Lewis Casson, actor Cymreig Ken Dodd (g. 1927), comediwr William Ewart Gladstone (1809-1898), gwleidydd Niall Griffiths (g. 1966), nofelydd Cyfeiriadau Gweler hefyd Rhestr enwau Cymraeg ar drefi a llefydd eraill yn Lloegr Dolennau allanol (Saesneg) Cyngor y ddinas","976":"Dinas yng Nglannau Merswy, Gogledd-orllewin Lloegr, yw Lerpwl (Saesneg: Liverpool). Saif ar lannau Afon Merswy. Sefydlwyd Lerpwl fel dinas gan y brenin Seisnig John yn 1207 gyda dim ond 500 o bobl, ac arhosodd yn gymharol fach tan ddechrau'r Chwyldro Diwydiannol; ar un adeg, oherwydd fod yma cymaint o Gymry Cymraeg, fe elwid y lle yn \"Brifddinas Gogledd Cymru\". Tyfodd drwy ddatblygu dociau enfawr. Un ffynhonnell sylweddol o arian oedd y masnach mewn caethweision o'r Affrig; a cheir arddangosfa ar hyn lawr yn y dociau. Poblogaeth Lerpwl ydyw 439,473 (Cyfrifiad 2001). Heddiw y ddinas ydyw ardal canolog Glannau Merswy (Saesneg: Merseyside). Yr ardaloedd eraill ydyw Knowsley, Sefton, St Helens a Chilgwri (Saesneg: Wirral). Mae pobl tu allan i Lannau Merswy yn aml yn defnyddio 'Lerpwl' (mewn ffordd anghywir) i ddisgrifio'r holl ardal. Adnabyddir poblogaeth Lerpwl fel 'Scousers' ar \u00f4l y cawl cynhenid o'r enw scouse, sy'n debyg i gawl Cymreig. Symbol Lerpwl ydyw aderyn sy'n edrych yn debyg i filidowcar o'r enw Liver Bird (ynghanir fel 'Laifr'). Hen enw Gymraeg ar y ddinas yw Llynlleifiad. Mae rhai yn tybio mai hyn yn cyfeirio at yr aderyn 'Lleifr', hen enw am filidowcar. Os felly, 'Llyn y Bilidowcar' yw enw'r ddinas. Ond mae yna llawer o theoriau eraill am darddiad yr enw - does neb yn si\u0175r o ble y daeth. Roedd yn brifddinas answyddogol i Ogledd Cymru am gyfnod maith ac mae llawer o'r boblogaeth presennol o gefndir Gymreig. Surodd y berthynas rhwng Cymru a Lerpwl pan foddwyd Capel Celyn a Chwm Tryweryn gan Gorfforaeth Lerpwl ym 1965 er mwyn creu cronfa d\u0175r i gyflenwi d\u0175r i'r ddinas. Dywed rhai nad oedd angen boddi'r cwm o gwbl.Mae nofel Marion Eames Hela Cnau yn rhoi hanes dynes ifanc a aeth i weini o Ogledd Cymru i Lerpwl.  Diwylliant Lerpwl oedd Dinas Diwylliant Ewrop 2008.  Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Lerpwl ym 1884, 1900 a 1929. Am wybodaeth bellach gweler:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Lerpwl 1884 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Lerpwl 1900 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Lerpwl 1929 Adeiladau ac adeiladwyr Mae dros 2500 o adeiladau rhestredig yn y ddinas, gan gynnwys 25 sydd yn Gradd I.  Rhai o\u2019r adeiladau nodedig Adeilad Liver Banc Lloegr Lerpwl Doc Albert Eglwys Gadeiriol Anglicanaidd Eglwys Gadeiriol Gatholig Llyfrgell Ganolog Lerpwl Llyfrgell Picton Llyfrgell William Brown Neuadd San Siors Neuadd Speke Neuadd y Ddinas Neuadd Croxteth Oriel Walker Siambrau Croxteth Y Lyceum Adeiladau Richard Owen  Un o bensaeri enwocaf y ddinas oedd Richard Owen (1831 - 24 Rhagfyr 1891).  Roedd yn un o benseiri mwyaf toreithiog capeli Cymreig a thai teras yn Lerpwl. Yn \u00f4l yr hanesydd Dan Cruickshank Roedd Owens mor llwyddiannus gallai bod yn gyfrifol am (gynllunio) mwy o dai teras yng ngwledydd Prydain Oes Victoria na neb arall.  Trafnidiaeth Mae Merseytravel yn cydlynu trafnidiaeth yn ardal Glannau Merswy, gan gynnwys y ddinas.  Rheilffyrdd Gorsaf reilffordd Lime Street Lerpwl yw'r brif orsaf sydd yn cysylltu Lerpwl gyda gweddill Lloegr a'r Alban. Mae trenau trydanol yn mynd o Lerpwl i Birmingham a Llundain ers 1 Ionawr 1962. Cwblhawyd trydaneiddio'r rheilffordd rhwng Lerpwl a Manceinion ym Mai 2015. Mae gwasanaethau lleol yn cysylltu'r orsaf a Warrington, Preston a Wigan. Mae Trafnidiaeth Cymru yn gyfrifol am wasanaethau rhwng Lerpwl, Caer a Wrecsam trwy Runcorn ers 19eg Mai 2019. Merseyrail Mae gwasanaethau ar y Llinell Gogleddol yn gweithredu o Hunts Cross yn y de o Lerpwl, drwy dwnnel o orsaf Brunswick drwy Lerpwl Canolog a Moorfields, i Southport. Mae gwasanaethau hefyd yn rhedeg o Lerpwl Canolog i Ormskirk a Kirkby. Mae gwasanaethau ar y Llinell Cilgwri yn gweithredu o'r ddolen drwy Dwnnel Reilffordd Merswy i orsaf Hamilton Square ym Mhenbedw. Oddi yno, naill ai eu bod yn rhedeg i'r de i Hooton, lle maent yn parhau i naill ai Gaer neu Ellesmere Port, neu i'r gorllewin i ogledd Benbedw, lle mae'r llinell yn rhannu i New Brighton a West Kirby. Mae trenau\u2019r Llinell y Ddinas i gyd yn gadael Lime Street, ac yn mynd at Wigan neu at Fanceinion, Caer a Wrecsam neu Gryw; maent yn wasanaethau rheilffyrdd eraill yn hytrach na threnau Merseyrail.  Fferiau Mae gwasanaeth fferi rhwng Lerpwl a Seacombe, a drefnir gan Mersey Ferries. Mae hefyd taith 50 munud ar Afon Merswy Mae ganddynt ddau gwch, 'Snowdrop' a 'Royal Iris of the Mersey'.  Bysiau Gweithredir mwyafrif gwasanaethau bysiau\u2019r ardal gan gwmni Arriva, er bod cymn\u00efau llai yn gweithio yn yr ardal hefyd, megis Cumfybus, HTL a Bysiau Avon.  Maes Awyr Saif Maes Awyr John Lennon ar lan Afon Merswy, 6.5 cilomedr i'r de-ddwyrain o ganol y ddinas . Enw gwreiddiol y maes awyr oedd Maes Awyr Speke; ailenwyd y maes awyr yn 2001. Mae awyrennau\u2019n mynd o Lerpwl i Ewrop, gogledd Affrica a gweddill y Deyrnas Unedig. Mae cerflun o John Lennon yn sefyll uwchben y neuadd \u2018check in\u2019, a gwelir ar y nenfwd y geiriau \u2018Above us, only sky\u2019, llinell o\u2019r g\u00e2n Imagine.  Chwareuon Athletau Mae Parc Chwareuon Wavertree yn gartref i glwb athletaidd Liverpool Harriers.  Bocsio Mae bocsio\u2019n boblogaidd yn Lerpwl, ac mae 22 o glybiau bocsio yn y ddinas.  Criced Mae Clwb Criced Swydd Gaerhirfryn yn chwarae gemau yn Lerpwl bob tymor. Mae Cystadleuaeth Criced Lerpwl a Chylch yn un bwysig.  Golff Lleolir Clwb Golff Brenhinol Lerpwl yn Hoylake, ar Gilgwri. Cynhaliwyd y Bencampwriaeth Agored a Chwpan Walker yno sawl gwaith.  Gymnasteg Mae Canolfan Gymnasteg Heol y Parc yn cynnig hyfforddiant o safon uchel.  Nofio Agorwyd canolfan nofio ym Mharc Chwareuon Wavertree yn 2008. Mae Clwb Nofio Dinas Lerpwl wedi bod yn bencampwyr y cynghrair genedlaethol wythwaith yn ystod yr un ar ddeg mlynydd diwethaf.  P\u00eal-droed Mae gan Lerpwl 2 d\u00eem yn chwarae yn Uwch Gyngrair Lloegr, Liverpool F.C., sydd yn chwarae yn Anfield, ac Everton F.C., sydd yn chwarae ym Mharc Goodison.  P\u00eal fas Mae Lerpwl yn un o 3 dinas ym Mhrydain lle chwareuir p\u00eal fas (Caerdydd a Chas-Newydd yw\u2019r lleill) Y clwb hynaf ym Mhrydain yw Liverpool Trojans.  P\u00eal fasged Ymunodd Everton Tigers, yn cysylltiedig \u00e2\u2019r club p\u00eal-droed, \u00e2 Chynghrair Brydeinig  P\u00eal fasged yn 2007, yn chwarae yn Academi Chwareuon Greenbank, cyn symud i Arena Echo.Torrwyd y cysylltiad gyda\u2019r clwb  p\u00eal-droed yn 2010, ac ail-enwyd y clwb Mersey Tigers.  Rasio ceffylau Cynhelir y Grand National yn Aintree bob mis Ebrill.  Seiclo Mae clybiau seiclo yn y ddinas, megys Liverpool Century, yn ogystal \u00e2 nifer o glybiau seiclo cymdeithasol. Tenis Mae Clwb Criced Lerpwl wedi cynnal Cystadleuaeth Rhyngwladol Tenis Lerpwl ers 2014 . Mae Rhaglen Ddatblygu Tenis Lerpwl, cynhaliwyd yng Nghanolfan Tenis Wavertree, yn un o\u2019r mwyaf ym Mhrydain.  Gefeilldrefi Preswylyddion enwog The Beatles (John Lennon, Paul McCartney, George Harrison a Ringo Starr) Cilla Black (g. 1943), actores Lewis Casson, actor Cymreig Ken Dodd (g. 1927), comediwr William Ewart Gladstone (1809-1898), gwleidydd Niall Griffiths (g. 1966), nofelydd Cyfeiriadau Gweler hefyd Rhestr enwau Cymraeg ar drefi a llefydd eraill yn Lloegr Dolennau allanol (Saesneg) Cyngor y ddinas","983":"Pwnc yr erthygl hon yw dinas Abertawe. Am ddefnydd arall o'r enw Abertawe gweler y dudalen wahaniaethu ar Abertawe.Dinas yn ne Cymru, ar aber Afon Tawe yw Abertawe (Saesneg: Swansea). Ail ddinas fwyaf Cymru o ran maint ydyw, ar arfordir deheuol y wlad, i'r dwyrain o Benrhyn G\u0175yr. Tyfodd yn dref fawr yn ystod y 18fed a'r 19fed canrif. Mae sir weinyddol Abertawe tua 378\u00a0km\u00b2 mewn maint, ac mae'n cynnwys rhan isaf Cwm Tawe a G\u0175yr. Yn 2017, roedd gan y ddinas boblogaeth o 245,500, gan ei gwneud hi'n ail ddinas mwyaf poblog Cymru ar \u00f4l Caerdydd. Yn ystod ei hanterth diwydiannol yn ystod y 19eg ganrif, roedd Abertawe yn ganolfan allweddol i'r ddiwydiant copr, gan fagu'r llysenw 'Copperopolis'. Hanes Yn gyffredinol, mae darganfyddiadau archeolegol wedi'u cyfyngu i Benrhyn G\u0175yr, ac maent yn cynnwys eitemau o Oes y Cerrig, yr Oes Efydd a'r Oes Haearn. Ymwelodd y Rhufeiniaid a'r ardal, yn ogystal a'r Llychlynwyr. Yn wreiddiol, datblygodd Abertawe fel man masnachu i'r Llychlynwyr, ac yn gyffredinol credir i enw Saesneg y ddinas darddu o \"Sweyn's Ey\" (\"ey\" oedd gair yr Hen Lychlynwyr am \"ynys\"). Fodd bynnag, nid oes ynys ym Mae Abertawe, ac felly mae'n bosib hefyd fod yr enw wedi dod o 'r gair \"Sweyn\" (newidiad o'r enw Llychlynaidd \"Sven\") a \"sey\" (gair yr Hen Lychlynwyr a olygai \"inlet\"). Credir mai sylfaenydd Abertawe oedd brenin Llychlynaidd Denmarc, Sweyn I, a drechodd Eingl-Sacsoniaid Wessex a Mersia yn 1013, ac a deyrnasodd dros ymerodraeth fawr a oedd yn cynnwys de Lloegr, Denmarc a Norwy. Y fersiwn cynharaf o'r enw a wyddir amdano yw Sweynesse, a ddefnyddiwyd yn y siarter gyntaf a roddwyd rhyw bryd rhwng 1158-1184 gan William de Newburgh, 3ydd Iarll Warwick. Rhoddodd i siarter hwn statws bwrdeistref i Abertawe, gan alluogi trigolion y dref hawliau penodol i ddatblygu'r ardal. Rhoddwyd ail siarter yn 1215 gan y Brenin Ioan. Yn y siarter hwn, ymddengys yr enw fel Sweyneshe. Mae s\u00eal trefol o'r cyfnod hwn yn enwi'r dref fel Sweyse.  Ymwelodd Gerallt Gymro ag Abertawe yn ystod ei daith trwy Gymru yn 1188.Ymddengys yr enw Cymraeg am y tro cyntaf mewn cerddi Cymraeg ar ddechrau'r 13g, lle sonir am \"Aber Tawy\". Yn wreiddiol, arferai porthladd Abertawe fasnachu mewn gwin, gwlan, ffabrig ac yn ddiweddarach, glo. Wrth i'r Chwyldro Diwydiannol gyrraedd Cymru, ystyriwyd Abertawe  yn lleoliad synhwyrol i leoli safle mwyndoddfeydd copr oherwydd y cyfuniad o borthladd, glo lleol a chysylltiadau masnachu gyda De-orllewin Lloegr, Cernyw a Dyfnaint. Gweithredodd mwyndoddfeydd yno o 1720 ymlaen. Yn sg\u00eel hyn, agorwyd mwy o byllau glo (ymhobman o ogledd-ddwyrain G\u0175yr o Clun i Langyfelach a gwelwyd mwy o fwyndoddfeydd, yn bennaf yng Nghwm Tawe. Dros y ganrif a hanner a ddilynodd, sefydlwyd gweithfeydd i brosesu arsenig, sinc, a thun ac er mwyn creu tunplat a chrochenwaith. Ehangodd y ddinas yn gyflym iawn yn y 18fed a'r 19g a chafodd y ddinas y ffugenw \"Copperopolis\".O ddiwedd yr 17g tan 1801, tyfodd poblogaeth Abertawe o 500% - dengys y cyfrifiad swyddogol cyntaf (ym 1841) fod Abertawe dipyn yn fwy o ran maint na thref sirol Morgannwg, Caerdydd, gyda phoblogaeth o 6,099 o drigolion. Abertawe oedd yr ail dref fwyaf poblog ar \u00f4l Merthyr Tudfil (lle'r oedd poblogaeth o 7,705). Fodd bynnag, nid oedd y cyfrifiad yn adlewyrchu gwir faint Abertawe, am fod rhannau helaeth o'r ardaloedd poblog tu allan i ffiniau'r fwrdeistref; cyfanswm y boblogaeth mewn gwirionedd oedd 10,117. Gellir priodoli llawer o d\u0175f poblogaeth Abertawe i fewnlifiad tu fewn a thu hwnt i Gymru. Ganwyd traean o boblogaeth y fwrdeistref tu allan i Abertawe a Morgannwg, ac ychydig o dan chwarter wedi eu geni tu hwn i Glawdd Offa. Yn ystod yr 20g, lleihaodd y diwydiannau trymion yn y dref, gan adael Cwm Tawe Isaf yn llawn gweithfeydd gwag a phentyrrau o wastraff o'r hen safleoedd. Ail-ddatblygwyd rhannau helaeth o'r tir yng Nghynllun Cwm Tawe Isaf (sy'n parhau o hyd). Ystad Ddiwydiannol Llansamlet oedd y canlyniad, a dim ond dociau tu allan i'r ddinas a barhaodd i fod yn weithredol. Bellach mae Doc y Gogledd yng nghanol y ddinas wedi newid i fod yn ganolfan siopa Parc Tawe tra bod Doc y De wedi ei gweddnewid i fod yn Farina Abertawe. Ar 27 Mehefin 1906, trawodd un o'r daeargrynfeydd fwyaf erioed y Deyrnas Unedig ddinas Abertawe, gyda chryfder o 5.2 ar Raddfa Richter. Pur anaml y bydd daeargrynfeydd yn achosi difrod yn y DU am fod y mwyafrif yn digwydd ymhell o'r ardaloedd poblog, ond pan drawodd y daeargryn Abertawe, achoswyd difrod i nifer o'r adeiladau talaf. Derbyniodd Abertawe statws dinas ym 1969 i nodi arwisgiad Tywysog Cymru. Gwnaed y cyhoeddiad gan y tywysog ar y 3ydd o Orffennaf, 1969 tra'n teithio yng Nghymru. Cafodd y ddinas yr hawl i gael arlgwydd faer ym 1982. Ychydig iawn o dystiolaeth a welir o fywyd Canol Oesol Abertawe.  Yr Ail Ryfel Byd Effeithiwyd y dref yn ddrwg gan fomiau'r Almaen, yn yr Ail Ryfel Byd. Amcan y bomio oedd dinistrio'r dociau ond canol y dref a ddioddefodd y difrod mwyaf. Ym mis Chwefror 1941, yn ystod y Blitz, bomiodd 250 o awyrennau Abertawe gan ladd 400 o bobl. Roedd y fflamau i'w gweld mor bell i ffwrdd \u00e2 Sir Benfro a Dyfnaint. Ysgrifennodd y bardd Waldo Williams gerdd am y bomio, sef 'Y Tangnefeddwyr' ('yr heddychwyr').  Canol y ddinas Mae Canol Dinas Abertawe wedi datblygu cryn dipyn. Mae gan y ddinas dair adeilad cofrestredig Graddfa I, sef y Guildhall, Castell Abertawe a Thabernacl Treforys. Yng nghanol y ddinas, ceir adfeilion y castell, y Marina, Oriel Gelf Glynn Vivian, Amgueddfa Abertawe, Canolfan Dylan Thomas, Canolfan Amgylcheddol Abertawe a'r Farchnad, sef marchnad dan-do fwyaf Cymru. Mae'r farchnad yn cefnu ar ganolfan siopa'r Quadrant a agorodd ym 1978 a Chanolfan Dewi Sant a agorodd ym 1982. Mae adeiladau nodedig eraill yn cynnwys T\u0175r BT, Abertawe a adeiladwyd tua 1970, T\u0177 Alexandra a adeiladwyd ym 1976, Neuadd y Sir a adeiladwyd ym 1982. Agorodd Canolfan Hamdden Abertawe ym 1977; derbyniodd wedd-newidiad sylweddol ar ddechrau'r 21ain ganrif ac ail-agorodd ym mis Mawrth 2008. Tu \u00f4l y Ganolfan Hamdden, saif Amgueddfa Genedlaethol y Glannau a agorodd ym mis Hydref 2005.  Hinsawdd Mae gan Abertawe hinsawdd cymhedrol sydd yn nodweddiadol o orllewin y Deyrnas Unedig. Fel rhan o'r ardal arfordirol, mae Abertawe yn profi tymheredd ychydig cynhesach na'r ardaloedd mynyddig neu yn y dyffrynoedd ymhellach i mewn i'r wlad. Serch hynny, mae Abertawe'n agored i wyntoedd gwlyb yr Iwerydd:dengys ffigyrau o'r Swyddfa Dywydd mai Abertawe yw'r ddinas wlypaf ym Mhrydain. Ganol Haf gall y tymheredd yn Abertawe gyrraedd yr ugeiniau uchel (graddau canradd), yn dibynnu ar y tywydd; y tymheredd uchaf a recordiwyd yn Abertawe oedd 31.6\u00a0\u00b0C ym 1980.    Demograffeg Roedd poblogaeth Abertawe yn yr ardaloedd adeiledig o fewn ffiniau'r awdurdodau unedol tua 179,485 yn 2011, a 238,700 oedd poblogaeth y cyngor. Gorseinon a Phontarddulais yw'r ardaloedd adeiledig eraill o fewn yr awdurdod unedol.Yn 2011, roedd gan ardal adeiledig Gorseinon boblogaeth o 20,581 ac roedd gan Bontarddulais boblogaeth o 9,073. Fodd bynnag, mae gan yr ardal drefol ehangach, gan gynnwys y rhan fwyaf o Fae Abertawe, gyfanswm poblogaeth o 300,352 (gan ei gwneud hi'n bedwaredd ardal drefol ar hugain fwyaf yng Nghymru a Lloegr). Mae dros 218,000 o'r trigolion yn wyn; 1,106 o hil gymysg; 2,215 yn Asiaidd - yn bennaf Bangladeshi (1,015); 300 yn ddu; a 1,195 yn perthyn i grwpiau ethnig eraill.Ganed tua 82% o'r boblogaeth yng Nghymru ac 13% yn Lloegr; gydag 13.4% o'r boblogaeth yn siaradwyr Cymraeg.O 1804 tan y 1920au, profodd Abertawe dwf parhaol yn ei phoblogaeth. Roedd y 1930au a'r 1940au yn gyfnod o ddirywiad bychan. Yn y 1950au a'r 1960au tyfodd y boblogaeth ac yna syrthiodd yn y 1970au. Tyfodd y boblogaeth eto yn y 1980au, cyn ostwng eto yn y 1990au. Erbyn y 2000au, profodd ychydig o dwf yn y boblogaeth eto. Erbyn 2007 poblogaeth yr ardal oedd 228,100, ac erbyn 2011 y boblogaeth oedd 239,000.  Adloniant a thwristiaeth Defnyddir traethau Langland, Caswel a Limeslade gan nofwyr a thwristiaid \u00e2 phlant, tra bod traeth Bae Abertawe yn denu pobl sydd \u00e2 diddordeb mewn chwaraeon d\u0175r. Cysyllta llwybrau cerdded arfordirol y rhan fwyaf o gilfachau Penrhyn G\u0175yr \u00e2 Bae Abertawe ei hun, a denir cerddwyr i'r rhan hon o'r wlad trwy gydol y flwyddyn. Er nad yw'n enwog ymhlith twristiaid, mae ardaloedd yng ngogledd Abertawe yn cynnig golygfeydd panoramig amrywiol o dirweddau mynyddog. Yn hen bentref pysgota'r Mwmbwls (sydd wedi ei leoli ar ochr orllewinol Bae Abertawe), ceir pier Fictorianaidd ynghyd \u00e2 nifer o fwytai, tafarndai a siopau coffi. Ceir golygfa banoramig o Fae Abertawe o'r promenad. Ym Mehefin 2015 rhoddwyd caniat\u00e2d cynllunio i godi Lag\u0175n Bae Abertawe, sef cynllun i harneisio ynni carbon isel ym Mae Abertawe a fydd y mwyaf o'i fath drwy'r byd ar \u00f4l ei gwbwlhau. Disgwylir y bydd y prosiect yn cynhyrchu \u00a376 miliwn o bunnoedd, sy'n cynnwys elfen gref o dwristiaeth.  Atyniadau Ar lan y m\u00f4r, mae gan Fae Abertawe arfordir o bum milltir (8\u00a0km) sy'n cynnwys y traeth, promenad, pwll nofio awyr agored i blant, canolfan hamdden, marina sy'n cynnwys yr amgueddfeydd mwyaf newydd a'r hynaf yng Nghymru - Amgueddfa Genedlaethol y Glannau ac Amgueddfa Abertawe. Yn y marina hefyd y lleolir Canolfan Dylan Thomas sy'n dathlu bywyd a gwaith yr awdur gydag arddangosfa parhaol o'r enw 'Dylan Thomas - Man and Myth'. Y ganolfan hon hefyd yw canolbwynt G\u0175yl Flynyddol Dylan Thomas (27 Hydref - 9 Tachwedd). SA1 Glannau Abertawe yw'r datblygiad diweddaraf ar gyfer cartrefi, bwyta ac adloniant. Mae Bae Abertawe, y Mwmbwls a G\u0175yr yn gartref i amrywiaeth o barciau a gerddi a cheir yno bron i 20 warchodfa natur. Mae Gerddi Clun hefyd yn gartref i gasgliad o blanhigion a chynhelir 'Clyne in Bloom' yno ym mis Mai. Mae gan Barc Singleton erwau o dir agored, gardd fotaneg, llyn cychod gyda chychod pedlo, a golff gwallgo'. Mae Plantasia yn byramid gwydr sy'n cynnwys planhigion amrywiol, gan gynnwys mathau sydd wedi diflannu yn y gwyllt. Ceir yno fwnc\u00efod, reptiliaid, pysgod a th\u0177 ieir bach yr haf. Mae parciau eraill y ddinas yn cynnwys Parc Cwmdonkin, lle chwaraeodd Dylan Thomas pan yn blentyn a Pharc Fictoria, Abertawe sydd yn agos i'r promenad ar lan y mor.  Gweithgareddau Mae gan Abertawe ystod eang o weithgareddau yn cynnwys hwylio, sg\u00efo d\u0175r, syrffio a chwareon d\u0175r eraill, cerdded a beicio. Ym mis Medi 2012, agorwyd canolfan Chwaraeon D\u0175r o'r enw \"360\" ger San Helen ar lan y m\u00f4r, ar gost o \u00a31.4 miliwn. Yn rhan o'r L\u00f4n Geltaidd a Rhwydwaith Feicio Cenedlaethol, cynigia Abertawe lwybrau beicio di-draffig ar hyd y glannau a thrwy Barc Gwledig Dyffryn Clun. Ceir sawl cwrs golff ym Mae Abertawe, y Mwmbwls a G\u0175yr hefyd. Cyn iddo gau yn 2003, roedd Canolfan Hamdden Abertawe yn un o'r deg atyniad mwyaf poblogaidd yn y DU; cafodd ei ail-ddatblygu fel parc d\u0175r dan-do a'i ail-farchnata fel yr 'LC'. Cafodd ei agor yn swyddogol gan Frenhines Elizabeth II ar y 7fed o Fawrth, 2008. Lleolir Pwll Cenedlaethol Cymru yn Abertawe hefyd.  Bywyd nos Mae gan Abertawe ystod eang o dafarndai, bariau, clybiau, bwytai a dau gasino. Lleolir y mwyafrif o fariau'r dref ar Stryd y Gwynt, tra bod y mwyafrif o glybiau nos, gan gynnwys Oceana wedi'u lleoli ar y Ffordd y Brenin. Mae Milltir y Mwmbwls, a gafodd ei ddisgrifio gan y BBC fel \"pub crawls\" enwocaf Cymru, wedi lleihau yn ei boblogrwydd dros y blynyddoedd diwethaf, gyda nifer o'u tafarnai wedi'u trosi'n fflatiau neu'n fwytai.  Traethau Yn 2007, enwyd Bae Oxwich ar Benrhyn G\u0175yr fel y traeth mwyaf prydferth yn y Deyrnas Unedig gan ysgrifennwyr teithio a oed wedi ymweld \u00e2 thros 1,000 o draethau ledled y byd er mwyn dod o hyd i'r tywod perffaith. Canmolodd The Travel Magazine Oxwich am ei golygfeydd \"magnificent and unspoilt\", gan ei ddisgrifio fel \"man gwych i oedolion a phlant i ddarganfod\". Mae gan y traeth dair milltir (5\u00a0km) o dywod euraidd, meddal, gan ei wneud yn ddelfrydol ar gyfer teuluoedd. Enwyd y traeth hefyd gan The Guardian fel un o ddeg traeth gorau'r DU. Trefn lywodraethol Llywodraeth leol Ym 1887, roedd Abertawe yn drefgordd ger aber yr afon Tawe, a orchuddiai 4,562 era yn sir Morgannwg. Cafwyd tri prif estyniad i ffiniau'r fwrdeistref, ym 1835 am y tro cyntaf, pan ychwanegwyd Treforys, St.Thomas, Gland\u0175r a rhan o blwyf Lansamlet. Gwelwyd yr ail estyniad ym 1889, pan gynhwyswyd yr ardaloedd o amgylch Cwmbwrla a Threwyddfa, ac yna ym 1918 pan ehangwyd ymhellach i gynnwys hen blwyf Abertawe yn ei chyfanrwydd, y rhan ddeheuol o blwyf Llangyfelach, plwyf Llansamlet yn ei chyfanrwydd, ardal drefol Ystumllwynarth a phlwyf Brynau.Ym 1889, derbyniodd Abertawe statws cyngor bwrdeistref, a chafodd statws dinas ym 1969. Arferai Abertawe fod yn un o fannau cryfaf y Blaid Lafur, a than 2004 roedd gan y blaid fwyafrif, ac o ganlyniad, reolaeth dros y cyngor am 24 mlynedd.  Bellach y Democratiaid Rhyddfrydol yw'r prif blaid o fewn y weinyddiaeth a daethant i b\u0175er yn etholiadau lleol 2004. Ar gyfer 2009\/2010, Arglwydd Faer Abertawe oedd Cynghorydd Alan Lloyd ac am 2010\/2011: Richard Lewis.  Gwleidyddiaeth Cymru Etholaethau Cynulliad Cenedlaethol yw:  G\u0175yr, AC presennol yw Edwina Hart, Llafur ers 1999 Dwyrain Abertawe, AC presennol yw Val Lloyd, Llafur ers 2001 Gorllewin Abertawe, AC presennol yw Andrew Davies, Llafur ers 1999Mae'r ddinas yn rhan hefyd o'r Rhanbarth Gorllewin De Cymru a chaiff ei wasanaethu gan Peter Black AC, Alun Cairns AC, Dai Lloyd AM a Bethan Jenkins AC.  Gwleidyddiaeth y DU Etholaethau Abertawe yn Senedd y Deyrnas Unedig yw:  G\u0175yr, AS presennol yw Martin Caton, Llafur ers 1997 Dwyrain Abertawe, AS presennol yw Si\u00e2n James, Llafur ers 2005 Gorllewin Abertawe, AS presennol yw Alan Williams, Llafur ers 1964 (yr AS gyda'r gwasanaeth parhaol hiraf - 45 mlynedd erbyn 2009) Economi Yn wreiddiol, datblygidd Abertawe yn ganolfan ar gyfer mwyngloddio a metelau, yn enwedig y diwydiant copr, o ddechrau'r 18g. Cyrhaeddodd y diwydiant ei uchafbwynt yn y 1880au, pan mwyndoddwyd 60% o'r copr a fewnforiwyd i Brydain yn Nghwm Tawe Isaf. Fodd bynnag, erbyn diwedd yr Ail Ryfel Byd, roedd y diwydiannau hyn wedi lleihau'n sylweddol, ac yn y degawdau a ddilynodd gwelwyd newid at economi yn y sector wasanaeth. [angen ffynhonnell]O'r 105,900 yr amcangyfrifir sy'n gweithio yn Ninas a Sir Abertawe, cyflogir 90% yn y gwasanaethau cyhoeddus, gyda chanran gymharol uchel (o'i gymharu \u00e2 chyfartaledd Cymru a'r DU) yn gweithio ym meysydd gweinyddiaeth gyhoeddus, addysg ac iechyd a bancio, cyllid ac yswiriant, a chanrannau cyfatebol o uchel mewn swyddi cysylltiedig \u00e2'r sector wasanaeth, gan gynnwys galwedigaethau gweinyddol\/ysgrifenyddol a gwerthiant\/gwasanaethau cyhoeddus. Cred yr awdurdod lleol fod y patrwm hwn yn adlewyrchu r\u00f4l y ddinas fel canolfan wasanaeth ar gyfer De Orllewin Cymru.Yn Hydref 2009, roedd gweithgarwch economaidd a chyfraddau diweithdra Abertawe ychydig yn uwch na'r cyfartaledd Cymreig, ond yn is na chyfartaledd y DU. Yn 2005, y GYC y pen yn Abertawe oedd \u00a314,302 \u2013 bron 4% yn uwch na'r cyfartaledd Cymreig ond 20% yn is na'r cyfartaledd Prydeinig. Y cyflog cyfartalog llawn-amser yn Abertawe oedd \u00a321,577 yn 2007, a oedd bron yn union yr un peth a'r cyfartaledd Cymreig Sefydliadau     Amgueddfa Genedlaethol y Glannau Oriel Gelf Glynn Vivian Canolfan Dylan Thomas Amgueddfa Abertawe Clwb Rygbi Abertawe Clwb P\u00eal-droed Abertawe Theatr y Grand, Abertawe Sefydliadau Addysgol Prifysgol Abertawe Sefydliad Cenedlaethol er Ymchwil i Addysg Ysgol Gyfun G\u0175yr Ysgol Gyfun Gymraeg Bryn Tawe Ysgol Gynradd Gymraeg Bryniago Ysgol Gynradd Gymraeg Bryn-y-m\u00f4r Ysgol Gynradd Gymraeg Login Fach Ysgol Gynradd Gymraeg Lon Las Ysgol Gynradd Gymraeg Pont-y-brenin Ysgol Gynradd Gymraeg Tirdeunaw Ysgol Gynradd Gymraeg Llwynderw Ysgol Gynradd Gymraeg Gellionnen Enwogion Actorion  Catherine Zeta-Jones Rob Brydon Ruth Madoc Keith AllenCantorion  Shaheen JafargholiLlenorion  Russell T. Davies (ysgrifennwr a chynhyrchydd teledu) Dylan Thomas (bardd) Alun Richards (awdur) Kingsley Amis (awdur ac athro) Mary Balogh (awdures)Chwaraewyr  John Charles (p\u00eal-droediwr) John Hartson (p\u00eal-droediwr) Trevor Ford (p\u00eal-droediwr) Ivor Allchurch a Len Allchurch (p\u00eal-droedwyr) Richard Moriarty a Paul Moriarty (chwaraewyr rygbi) Craig Quinnell a Scott Quinnell (chwaraewyr rygbi) Tony Clement (chwaraewr rygbi) Jimmy Austin (chwaraewr a hyfforddwr pel-f\u00e2s) Enzo Maccarinelli (bocsiwr)Gwyddonwyr  Clive W. J. Granger economegydd Donald Holroyde Hey radicalau rhydd William Robert Grove y gell danwydd John Gwyn Jeffreys biolegydd John Viriamu Jones Prifathro cyntaf Prifysgol Caerdydd John Maddox Golygydd y cylchgrawn Nature Dewi Zephaniah Phillips Athronydd Evan James Williams ffiseg gronynnauG\u0175n  Harry SecombeGwleidyddion  Michael Heseltine Donald Anderson Lewis Llewelyn DillwynEglwyswyr  Rowan Williams (Archesgob Cymru a Chaergaint) Eisteddfod Genedlaethol Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Abertawe ym 1891, 1907, 1926, 1964, 1982 a 2006. Am wybodaeth bellach gweler:  Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 1891 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 1907 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 1926 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 1964 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 1982 Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 2006 Gefeilldrefi Gweler hefyd Lag\u0175n Bae Abertawe Canol Dinas Abertawe Abertawe (sir) Cyngor Dinas Abertawe Adeilad yr Elysium, Abertawe Cyfeiriadau Dolenni allanol  Cyfryngau perthnasol Abertawe ar Gomin Wicimedia","985":"Roedd Andy Warhol (6 Awst 1928 \u2013 22 Chwefror 1987) yn arlunydd Americaniad, y cymeriad mwyaf amlwg yn y mudiad celfyddyd gweledol Pop. Ar \u00f4l cyfnod fel darlunydd masnachol, daeth Warhol yn arlunydd avant-garde, ei waith yn cynnwys amrywiaeth eang o feysydd a chyfryngau \u2013 arlunio \u00e2 llaw, peintio, gwaith print, ffotograffiaeth, argraffu sgrin sidan, ffilm a cynhyrchydd cerddoriaeth. Roedd yn arloeswr mewn celfyddyd ddigidol gan ddefnyddio cyfrifiaduron Amiga ym 1984 y flwyddyn gyntaf iddynt ddod ar y farchnad, dwy flynedd cyn iddo farw. Roedd ei waith yn canolbwyntio ar y perthynas rhwng celfyddyd, s\u00ear diwylliant poblogaidd, a'r byd hysbysebu o'r 1960au ymlaen, yn bathu'r dywediad 15 munud o enwogrwydd. Mae ei waith ymhlith y drytach ar y farchnad gelf, y swm uchaf a dalwyd erioed am un o weithiau Warhol yw US$100\u00a0miliwn am lun ar ganfas o 1963 o'r enw Eight Elvises.  Bywyd Cynnar Fe'i anwyd yn Andrej Varhola Jr. ym Pittsburgh, Pennsylvania, yn bedwerydd plentyn Andrej a Julia Varhola. Roedd ei rhieni'n ddosbarth gweithiol, yn wreiddiol o Mik\u00f3, Awstria-Hwngari (yn awr Mikov\u00e1 yng ngogledd orllewin Slofacia]]). Symudodd ei dad i'r Unol Daleithiau ym 1914, ei fam yn ymuno ym 1921. Yn ifanc fe'i ddioddefodd salwch a oedd yn achosi iddo orfod aros yn ei wely am gyfnodau hir ac yn methu mwynhau cwmni'r plant o'i amgylch. Fel canlyniad fe ddatblygydd perthynas agos gyda'i fam ac fe ddaeth yn hypocondriac gyda chasineb o ysbytai. Wrth aros yn ei wely fe gasglodd luniau o s\u00ear ffilm. Pan roedd Warhol yn 13 oed bu farw ei dad mewn damwain. Nes ymlaen yn ei fywyd fe ddisgrifiodd Warhol y cyfnod yma'n adeg bwysig yn ffurfio ei bersonoliaeth. Astudiodd gelf fasnachol ar \u00f4l gadael yr ysgol, yn symud i fwy i Efrog Newydd i ddechrau gyrfa yn arlunio cylchgronau a hysbysebion.  1950au Yn y 1950au, ddaeth Warhol yn enwog am ei ddarluniau inc ar gyfer hysbysebion esgidiau a chloriau recordiau, mewn steil rhydd yn aml yn blotio'r inc tra'n wlyb.Roedd Warhol yn ddefnyddiwr cynnar o'r proses argraffu sgrin sidan fel techneg ar gyfer gwneud darluniau. Roedd ei brintiau sgrin gyntaf yn cynnwys delweddau wedi'u harlunio \u00e2 llaw ond fe symudodd ymlaen i brosesau ffotograffig ar gyfer gwneud y sgriniau.Yn ei lyfr POPism fe ysgrinennodd, \"When you do something exactly wrong, you always turn up something.\" 1960au Dechreuodd arddangos ei waith mewn orielau celf tra'n gweithio fel arlunydd masnachol yn y 1950au, ond ar ddechrau'r 1960au fe aeth ati i gynhyrchu printiau mawr o delweddau poblogaidd Americanaidd a ddaeth y enwog iawn wrth i Pop ddod y un o fudiadau celf pwysicaf y degawd. Roedd celfyddyd Pop yn ffurf newydd, arbrofol a ddatblygwyd gan artistiaid unigol fel Roy Lichtenstein, Jasper Johns, a James Rosenquist. Trwy ddefnyddio delweddau enwogion, hysbysebion, stribedi comig a phacedi siopa fe geision nhw ddogfenni gyda hiwmor, parodi ac eironi'r gymdeithas o'u hamgylch a natur arwynebol cyfalafiaeth ronc America y 60au. Roedd gwaith Warhol yn seiliedig ar ddelweddau iconau'r cyfnod - boteli Coca-Cola, caniau cawl Campell's, pacedi Brillo, s\u00ear mawr fel Marilyn Monroe, Elvis Presley, Marlon Brando a Elizabeth Taylor a thoriadau papurau newydd neu ffotograffau'n dangos yr heddlu'n ymosod ar brotestwyr hawliau sifil. Yn fras, lliwgar ac yn hawdd deall, fe ddaeth ei waith yn boblogaidd gyda'r cyhoedd ond hefyd yn creu sioc gyda'u newydder chwyldroadol ac yn ddadleuol am ddiffyg technegau celfyddyd gain draddodiadol.  Ym 1962 fe sefydlodd stiwdio The Factory mewn hen adeilad fawr yng nghanol Efrog Newydd. Fe ddaeth yn fan gyfarfod ar gyfer gr\u0175p o pobl bohemaid \u2013 'S\u00ear' ffilmiau Warhol - trawswisgwyr ac actorion a modelau gobeithiol. Mae c\u00e2n Lou Reed, 'Walk on the Wild Side', 1972, yn s\u00f4n am gymeriadau'r Factory. Bu enwogion fel Salvador Dal\u00ed, Allen Ginsberg, Bob Dylan a Mick Jagger hefyd yn ymwelwr cyson. Fe gydweithiodd gyda prosiect i sefydlu gr\u0175p roc arbrofol The Velvet Underground, a oedd yn defnyddio'r Factory fel lle ymarfer. Enwir Andy Warhol yn gynhyrchydd record gyntaf y Velvet Underground, er iddo adael y gerddorion gael rhyddid llwyr. Yn \u00f4l John Cale o'r Velvet Underground, It wasn't called the Factory for nothing. It was where the assembly line for the silkscreens happened. While one person was making a silkscreen, somebody else would be filming a screen test. Every day something new.Fel cyn arlunydd masnachol roedd Warhol yn gyffyrddus gyda'r syniad o ddefnyddio technegau masnachol i gyflymu'r proses o gynhyrchu'r darluniau. Argraffwyd cyfresi o brintiau, pob un yn gallu cael eu gwerthu yn hytrach na chymryd amser maith i beintio un gynfas unigol. Gadwodd llawr o'r gwaith llafur i\u2019w gynorthwywyr fel Gerard Malanga.  Ffilmiau Rhwng 1963 a1968 fe wnaeth dros 60 o ffilmiau a rhyw 500 o ffilmiau byrion du a gwyn 'prawf sgrin' o ymwelwyr i'r Factory.Un o'i ffilmiau enwocaf yw Sleep sydd yn dangos y bardd John Giorno yn cysgu am 6 awr. Mae Empire yn dangos wyth awr o'r adeilad y Empire State. Mae'r ffilm Blow Job yn dangos 35 munud o wyneb DeVeren Bookwalter yn derbyn rhiw ceg, er bod y camera byth yn dangos os yw hyn yn wir. Un o ffilmiau mwyaf poblogaidd oedd yr arolesol Chelsea Girls (1966), a ddefnyddiodd ddwy ffilm 16mm wedi'u proseictio ochr ac ochr, yn dangos dwy stori ar yr un pryd. Yn dilyn yr ymgais i'w lofruddio ym 1968 fel rhoddodd Warhol y gorau i wneud ffilmiau gan adael i Paul Morrissey ofalu am ffilmiau'r Factory. Yn y 1970au fe dynwyd y rhan mwyaf o'i ffilmiau rhag cael eu dosbarthiad i sinem\u00e2u. Nid yw llawer o'u ffilmiau wedi bod ar gael ar fideo neu DVD.  Rhestr ffilmiau Sarah-Soap (1963) Denis Deegan (1963) Kiss (1963) Rollerskate\/Dance Movie (1963) Jill and Freddy Dancing (1963) Elvis at Ferus (1963) Taylor and Me (1963) Tarzan and Jane Regained... Sort of (1963) Duchamp Opening (1963) Salome and Delilah (1963) Haircut No. 1 (1963) Haircut No. 2 (1963) Haircut No. 3 (1963) Henry in Bathroom (1963) Taylor and John (1963) Screen Tests (1964) Blow Job (1964) Eat (1964) Soap Opera (1964) Batman Dracula (1964) Couch (1964) Empire (1964) Henry Geldzahler (1964) Taylor Mead's Ass (1964) Harlot (1964) The Life of Juanita Castro (1965) Horse (1965) Vinyl (1965) Poor Little Rich Girl (1965) Beauty No. 1 (1965) Beauty No. 2 (1965) Ymgais i'w lofruddio (1968) Ar 3 Mehefin, 1968, fe geisiodd yr ysgrifenwraig radicalaidd ffeministaidd Valerie Solanas saethu Warhol a'r beirniad celf Mario Amaya yn y Factory. Roedd Solanas wedi bod yn un o griw y Factory a wedi cael ei ffilmio gan Warhol. Ysgrfenodd Solanas maniffesto ffeministaidd o dan y teitl SCUM Manifesto y llythrennau SCUM yn sefyll dros 'Society for Cutting up Men'. Fe ysgrifennodd hi sgript ffilm gan obeithio buasai Warhol yn ei gynhyrchu. Yn ddig gyda Warhol am ei ddiffyg diddordeb, fe ofynnwyd Solanas adael y Factory ond dychwelodd gyda gwn i'w lladd. .Fe anafwyd Warhol yn ddifrifol, yn cael effaith sylweddol ar ei iechyd, bywyd a chelf am weddill ei fywyd. Fe garcharwyd Solanas. Mae'r ffilm I Shot Andy Warhol,, 1996, yn seiliedig ar hanes y digwyddiad.  1970au I gymharu \u00e2'r degawd blaenorol, roedd y 1970 yn gyfnod llawer fwy sefydlog i Warhol wrth iddo droi yn ddyn busnes craf gan ganolbwyntio ar greu portreadau ar gomisiwn ar gyfer cleientiaid cyfoethog fel y Brenin Iran, Mick Jagger, Liza Minnelli, John Lennon, Diana Ross a Brigitte Bardot.Gyda Gerard Malanga fe sefydlodd y cylchgrawn bywyd enwogion Interview ac fe gyhoeddodd The Philosophy of Andy Warhol (1975) yn datgan: \"Making money is art, and working is art and good business is the best art.\"  1980au Erbyn y cyfnod yma beirniadwyd Warhol am fod ond yn 'artist busnes', ei bortreadau o enwogion yn 'fasnachol' ac yn 'arwynebol'. Ym 1980 fe arddangosodd 10 portread o enwogion Iddewig yn Amgeuddfa Iddewig Efrog Newydd \u2013 er iddo beidio cael unrhyw ddiddordeb yn Iddewiaeth gan nodi yn ei ddyddiadur 'They're going to sell' Erbyn hyn mae\u2019r gwaith yma yn cael eu weld gan feirniad fel adlewyrchiad a hunan barodi o'r ffordd mae gweithiau celf wedi dod yn eitemau masnachol i gyfoethogion di-chwaeth yn chwilio am gyfleoedd buddsoddi a'r statws o fod yn berchen ag enw enwog. Bu farw Warhol yn ei gwsg yn dilyn llawdrinaeth ar 22 Chwefror, 1987  Cyfeiriadau Llyfryddiaeth","988":"Gyda arwynebedd tir o 44.4 miliwn km\u00b2 a phoblogaeth o tua 3.4 biliwn, Asia yw'r cyfandir mwyaf yn y byd. Fe'i diffinir yn draddodiadol fel y rhan o ehangdir Affrica-Ewrasia sy'n gorwedd i'r dwyrain o Gamlas Suez a Mynyddoedd yr Ural, ac i'r de o Fynyddoedd y Cawcasws, M\u00f4r Caspia a'r M\u00f4r Du. Mae tua 60% o boblogaeth ddynol y byd yn byw yn Asia. Dim ond 2% o'r boblogaeth honno sydd yn byw yn hanner gogleddol a mewndirol y cyfandir, sef Siberia, Mongolia, Casachstan, Xinjiang, Tibet, Qinghai, gorllewin Wsbecistan a Tyrcmenistan); mae'r 98% arall yn byw yn hanner arall y cyfandir, i'r de.  Geirdarddiad Daw'r gair Asia o'r gair Groeg \u0391\u03c3\u03af\u03b1 (Asia). Digwydd y gair am y tro cyntaf yng ngwaith yr hanesydd Groeg Herodotus (c. 440 C.C.), sy'n cyfeirio at Asia Leiaf ac Asia wrth drafod Rhyfeloedd Groeg a Phersia a'r Ymerodraeth Bersiaidd.  Daearyddiaeth Mae Asia yn cynnwys tua thraean o dir y byd (44.4 miliwn km\u00b2). Mae ei hyd eithaf o'r gorllewin i'r dwyrain yn 11,000\u00a0km, ac yn 8,500\u00a0km o'r gogledd i'r de. Mae'r rhan fwyaf o Asia, o bell ffordd, yn gorwedd yn uwch na'r Cyhydedd yn hemisffer y gogledd. Dim ond rhai rhannau o Dde-ddwyrain Asia ac is-gyfandir India sydd i'r de o'r Cyhydedd. Mae'r cyfandir yn cyffwrdd \u00e2'r M\u00f4r Arctig yn y gogledd, y Cefnfor Tawel yn y dwyrain a Chefnfor India yn y de. Yn y gorllewin mae Asia yn ffinio ag Ewrop, y M\u00f4r Canoldir, rhan ddwyreiniol Gogledd Affrica a'r M\u00f4r Coch. Mae M\u00f4r Bering, sy'n rhan o'r Cefnfor Tawel, yn gwahanu Siberia yng ngogledd-ddwyrain Asia a Gogledd America. Gorynys Arabia, India, Gorynys Malaya, Corea a Kamchatka yw'r mwyaf a'r pwysicaf o'r gorynysoedd niferus ar y cyfandir. Oddi ar arfordir y gogledd-ddwyrain ceir ynys Sachalin, ynysoedd Japan a Taiwan. Yn is i lawr mae De-ddwyrain Asia yn cynnwys nifer fawr iawn o ynysoedd; y pwysicaf ohonynt yw ynysoedd Luzon a Mindanao yn y Y Philipinau, Borneo, yr ynysoedd Indonesaidd Sumatra, Java a Sulawesi, Timor a Gini Newydd. Yr ynysoedd pwysicaf oddi ar arfordir de Asia yw Ceylon (Sri Lanca), y Maldives ac Ynysoedd Andaman. Mae'r moroedd llai sy'n perthyn i Asia yn cynnwys y M\u00f4r Coch rhwng Arabia a gogledd-ddwyrain Affrica, M\u00f4r Arabia rhwng dwyrain Arabia a gorllewin India, Bae Bengal rhwng dwyrain India a Myanmar, M\u00f4r De Tsieina, M\u00f4r Dwyrain Tsieina rhwng Taiwan a Japan, y M\u00f4r Melyn rhwng gogledd-ddwyrain Tsieina a Corea, M\u00f4r Japan rhwng Japan a Manchuria, a M\u00f4r Okhotsk rhwng Siberia a Kamchatka. Mae cadwyni mynydd pwysicaf Asia yn cynnwys Mynyddoedd Cawcasws, yr Hindu Kush, y Karakoram, Mynyddoedd Pamir, y Tien Shan, y Kunlun Shan a'r Himalaya ei hun sy'n cynnwys Everest, mynydd uchaf y byd.  Hanes Crefyddau Mae Asia yn gartref i'r rhan fwyaf o grefyddau mawr y byd ers canrifoedd lawer. Mae Iddewiaeth, Cristnogaeth ac Islam yn tarddu o'r un ardal yng ngorllewin Asia. India yw crud Hind\u0175aeth, Siciaeth a Bwdiaeth, a daw Taoaeth a Chonffiwsiaeth o Tsieina. Yn y gogledd Arctaidd Shamaniaeth yw'r grefydd frodorol ac yn Japan mae Shinto yn cydfyw \u00e2 Bwdiaeth.  Economi Yn nhermau cynnyrch mewnwladol crynswth (PPP), ceir yr economi genedlaethol fwyaf yn Asia yn Ngweriniaeth Pobl Tsieina (GPCh). Dros y degawd diweddaf, mae econom\u00efau Tsieina ac India wedi tyfu'n gyflym iawn, gyda'r ddwy wlad yn mwynhau cyfradd cynydd blynyddol cyfartalog o dros 7%. GPCh yw'r economi ail fwyaf yn y byd ar \u00f4l yr Unol Daleithiau, ac mae'n cael ei dilyn gan Japan ac India fel econom\u00efau trydydd a phedwaredd mwyaf y byd yn \u00f4l eu trefn (yn nesaf daw econom\u00efau'r gwledydd Ewropeaidd, er enghraifft yr Almaen, DU, Ffrainc a'r Eidal).  Nwyddau naturiol Asia yw cyfandir mwyaf y byd, ac felly'n gyfoethog mewn nwyddau naturiol, megis petroliwm a haearn. Mae cynhyrchiant uchel ym myd amaeth, yn enwedig yn achos reis, yn cynnal dwysedd poblogaeth uchel yn y gwledydd sydd yn yr ardal gynnes a llaith ar y Cyhydedd neu yn ei gyffiniau. Mae'r prif cynhyrchion amaethyddol eraill yn cynnwys gwenith ac ieir. Mae coedwigaeth i'w chael ar raddfa helaeth drwy Asia i gyd, ac eithrio de-orllewin a chanolbarth y cyfandir. Mae pysgota yn un o brif ffynonellau bwyd Asia, yn enwedig yn Japan.  Gwledydd Asia Affganistan Armenia Aserbaijan Bahrain Bangladesh Bhwtan Brwnei Cambodia Casachstan Cirgistan Coweit De Corea Dwyrain Timor Yr Emiradau Arabaidd Unedig Fietnam Ffederasiwn Rwsia Georgia Gogledd Corea Gweriniaeth Pobl Tsieina (tir mawr Tsieina) Gwlad Iorddonen Gwlad Tai Hong Cong Iemen India Indonesia Irac Iran Israel Japan Laos Libanus Macau Maldives Maleisia Mongolia Myanmar Nepal Oman Pacistan Y Philipinau Qatar Sawdi Arabia Singap\u00f4r Sri Lanca Syria Tajicistan Gweriniaeth Tsieina (Taiwan) Tiriogaethau Palesteinaidd Tyrcmenistan Twrci Wsbecistan","991":"Clwb p\u00eal-droed o ddinas Bangor, Gwynedd yw Clwb P\u00eal-droed Dinas Bangor (Saesneg: Bangor City Football Club). Mae'r clwb yn chwarae yn y Gynghrair Undebol, prif adran b\u00eal-droed gogledd Cymnru ac ail adran b\u00eal-droed yng Nghymru. Ffurfiwyd y clwb y 1876 ac maent wedi codi Cwpan Cymru ar wyth achlysur yn ogystal ac ennill Uwch Cynghrair Cymru dair gwaith ac maent wedi bod yn aelodau parhaol o'r Uwch Gynghrair ers ei sefydlu ym 1992. Mae Bangor yn chwarae eu gemau cartref ar faes Nantporth ers mis Ionawr 2012. Mae'r maes yn dal uchafswm o 3,000 o dorf gyda 1,147 o seddi.  Hanes Y Blynyddoedd Cynnar Ffurfiwyd y clwb ym 1876, gan chwarae eu gemau ym Maes y Dref yn ardal Hirael y ddinas. Llwydddd Bangor i osod eu stamp fel un o brif glybiau Cymru pan gyrhaeddodd y Dinasyddion rownd gyn derfynol cystadleuaeth cyntaf Cwpan Cymru ym 1877-78. Ar ddiwedd y 19ed ganrif, gyda chlybiau Cymru yn dod yn fwy uchelgeisiol, sefydlwyd sawl cynghrair i geisio efelychu llwyddiant Cynghrair Lloegr. Roedd Prif Gynghrair Cymru yn gwasanaethu ardal Wrecsam tra bod y Combination, oedd wedi ei sefydlu ym 1890 ar gyfer prif dimau Manceinion,Sir Gaerhirfryn a Sir Gaer yn cynnwys rhai o brif dimau Cymru fel Wrecsam a'r Waun. Oherwydd costau teithio, daeth nifer o glybiau gogledd orllewin Cymru at eu gilydd er mwyn ffurfio Arfordir Gogledd Cymru ym 1893. Ar \u00f4l codi tlws Cwpan Cymru yn 1889 a 1896, ymunodd Bangor \u00e2'r Combination League ym 1899 gan adael yr ail d\u00eem i chwarae yng Nghynghrair Arfordir Gogledd Cymru hyd nes i'r Combination League ddirwyn i ben ym 1910. Wedi'r Rhyfel Byd Cyntaf ail-ymunodd Bangor \u00e2 Chynghrair yr Arfordir ac ym 1919 bu rhaid i'r clwb adael eu cartref ym Maes y Dref, ac er mwyn cwblhau eu gemau, symudodd Bangor i rannu maes Clwb Criced Bangor yn Ffordd Farrar.  Chwarae yn Lloegr Ym 1932, penderfynodd Bangor ddilyn clybiau fel Wrecsam, Y Rhyl a Bae Colwyn ac ymuno \u00e2 Chynghrair Birmingham a'r Cylch (Saesneg: Birmingham & District League). Dyma ddechrau ar 60 mlynedd o chwarae p\u00eal-droed dros Glawdd Offa. Ym 1938, symudodd Bangor o Gynghrair Birmingham a'r Cylch i Gynghrair Sir Gaerhirfryn (Saesneg: Lancashire Combination) gan orffen yn ail yn eu tymor cyntafYm 1950 ymunodd Bangor \u00e2'r Rhyl ac Ail D\u00eem Wrecsam yng Nghynghrair Sir Gaer (Saesneg: Cheshire League). Yn 1961-62 llwyddodd Bangor i godi Cwpan Cymru am y trydydd tro a chael eu lle yn Nghwpan Enillwyr Cwpanau Ewrop am y tro cyntaf. Daeth y clwb allan o'r het i wynebu Napoli o'r Eidal. Yn y cymal cyntaf ar Ffordd Farrar cafwyd buddugoliaeth annisgwyl 2-0 ac yn yr ail gymal yn Yr Eidal llwyddodd Bangor i rwydo unwaith wrth golli 3-1. O dan reolau presennol cystadlaethau UEFA byddai Bangor wedi mynd trwodd i'r rownd nesaf ar y rheol goliau oddi cartref. Ond ar y pryd, gyda'r g\u00eam yn gyfartal 3-3 dros ddau gymal, bu rhaid cael trydydd g\u00eam ar faes niwtral Highbury, cartref Arsenal yn Llundain a llwyddodd Napoli i ennill 2-1. Gadawodd Bangor Gynghrair Sir Gaer ym 1968 er mwyn dod yn aelodau gwreiddiol o Uwch Gynghrair Gogledd Lloegr (Saesneg: Northern Premier League) ac erbyn 1979, roedd y clwb wedi derbyn gwahoddiad i fod yn aelodau gwreiddiol yr Uwch Gynghrair Undebol (Saesneg: Alliance Premier League) sydd bellach yn cael ei hadnabod fel Y Gyngres (Saesneg: Football Conference). Ar 12 Mai 1984 daeth Bangor y clwb Cymreig cyntaf i chwarae yn Wembley ers Dinas Caerdydd ym 1927 ar \u00f4l llwyddo i gyrraedd rownd derfynol Tlws FA Lloegr. Cafwyd g\u00eam gyfartal 1-1 yn erbyn Northwich Victoria gyda Paul Whelan yn sgorio'r g\u00f4l hanesyddol i'r Dinasyddion. Collwyd y g\u00eam ail chwarae ar Faes Fictoria, Stoke 1-2 gyda Phil Lunn yn sgorio i Fangor.  Uwch Gynghrair Cymru Ymunodd Bangor ag Uwch Gynghrair Cymru ar gyfer y tymor agoriadol ym 1992-93. Llwyddodd y clwb i ennill y Gynghrair ym 1993-94 a 1994-95 cyn sicrhau eu trydydd pencampwriaeth yn 2010-11. Ar ddiwedd tymor 2017-18 cafodd y clwb eu gorfodi i ddisgyn i'r Gynghrair Undebol am iddynt fethu sicrhau'r drwydded domestig sydd ei angen ar gyfer chwarae yn yr Uwch Gynghrair.  Record yn Ewrop Sgwad 2018-19 Nodiadau:  1: Napoli yn ennill g\u00eam ail gyfle 2\u20131 yn Highbury, Llundain. Anrhydeddau Uwch Gynghrair Cymru: 3 Pencampwyr: 1993\u201394, 1994\u201395, 2010-11 Ail safle: 2011-12 Uwch Gynghrair Gogledd Lloegr: 1 Pencampwyr: 1981\u201382 Ail safle: 1986\u201387 Cynghrair Arfordir Gogledd Cymru: 5 Pencampwyr: 1895\u201396, 1899\u201300, 1900\u201301, 1903\u201304, 1919\u201320 Ail safle: 1896\u201397 Cwpan Cymru: 8 Enillwyr: 1888-89, 1895-96, 1961-62, 1997-98, 1999-2000, 2007-08, 2008-09, 2009-10 Cyrraedd Rownd Derfynol: 1927-28, 1960-61, 1963-64, 1972-73, 1977-78, 1984-85, 2001-02, 2005-06, 2010-11, 2012-13 Cwpan Cynghrair Cymru Cyrraedd Rownd Derfynol: 1993-94, 1996-97, 1997-98, 1999-2000, 2002-03, 2008-09 Cwpan Her Arfordir y Gogledd: 13 Enillwyr: 1926-27, 1935-36, 1936-37, 1937-38, 1946-47, 1950-51, 1957-58, 1964-65, 196768, 1992-93, 1998-99, 2004-05, 2011-12 Cyrraedd Rownd Derfynol: 2013-14 Tlws FA Lloegr Cyrraedd Rownd Derfynol: 1983\u201384 Cwpan Her Uwch Gynghrair Gogledd Lloegr: 1 Enillwyr: 1968-69 Cwpan Llywydd Uwch Gynghrair Gogledd Lloegr: 1 Enillwyr: 1988-89 Tarian Uwch Gynghrair Gogledd Lloegr: 1 Enilwyr: 1986-87 Cwpan Amatur Arfordir y Gogledd: 9 Enillwyr: 1894-95, 1895-96, 1897-98, 1898-99, 1900-01, 1902-03, 1904-05, 1905-06, 1911-12 Cwpan Her Gogledd-Orllewin Cymru: 1 Enillwyr: 1885-86 Chwaraewyr nodedig Nigel Adkins - Aelod o Oriel Anfarwolion Uwch Gynghrair Cymru Smart Arridge - Wyth cap dros Gymru 1893-1899 Clayton Blackmore - 39 cap dros Gymru 1985\u20131997 Dai Davies - 52 cap dros Gymru 1975\u20131982 Owain Tudur Jones - 7 cap dros Gymru 2008\u20132013 Marc Lloyd-Williams - Aelod o Oriel Anfarwolion Uwch Gynghrair Cymru Ken McKenna - Aelod o Oriel Anfarwolion Uwch Gynghrair Cymru Andy Mulliner - Aelod o Oriel Anfarwolion Uwch Gynghrair Cymru Neville Powell - Aelod o Oriel Anfarwolion Uwch Gynghrair Cymru Cyfeiriadau","994":"Gwlad yn ne-ddwyrain Ewrop yw Rwmania (Rwmaneg: Rom\u00e2nia). Mae'n ffinio \u00e2 Hwngari a Serbia i'r gorllewin a Bwlgaria i'r de, a'r Wcr\u00e1in a Moldofa i'r gogledd a'r dwyrain. Ffurfir y mwyafrif o'r goror rhwng Rwmania a Bwlgaria gan Afon Donaw, sy'n arllwys i Aberdir y Donaw yn y fan mae morlin yn ne-ddwyrain Rwmania ar lannau'r M\u00f4r Du. Mae ganddi arwynebedd o 238,391 square kilometre (92,043\u00a0mi\u00a0sgw) a hinsawdd gyfandirol a thymherus. Rhed cadwyn dde-ddwyreiniol Mynyddoedd Carpathia trwy ganolbarth y wlad, gan gynnwys Copa Moldoveanu (2,544\u00a0m (8,346\u00a0ft)).Datblygodd y wlad fodern yn nhiriogaethau'r dalaith Rufeinig Dacia. Unodd tywysogaethau Moldafia a Walachia ym 1859 yn sgil y deffroad cenedlaethol. Rhoddid yr enw Rwmania ar y wlad yn swyddogol ym 1866, ac enillodd ei hannibyniaeth oddi ar Ymerodraeth yr Otomaniaid ym 1877. Ymunodd Transylfania, Bukovina a Besarabia \u00e2 Theyrnas Rwmania ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. Brwydrodd Rwmania ar ochr yr Almaen Nats\u00efaidd yn erbyn yr Undeb Sofietaidd yn ystod yr Ail Ryfel Byd tan iddi ymuno \u00e2'r Cynghreiriaid ym 1944. Cafodd y wlad ei meddiannu gan y Fyddin Goch a chollodd sawl tiriogaeth. Wedi'r rhyfel, trodd Rwmania yn weriniaeth sosialaidd ac yn aelod o Gytundeb Warsaw. Dymchwelwyd y drefn gomiwnyddol gan Chwyldro 1989, a newidodd Rwmania'n wlad ddemocrataidd a chanddi economi'r farchnad. Tyfod economi Rwmania yn gyflym ar ddechrau'r 2000au, a bellach mae'n seiliedig yn bennaf ar wasanaethau a hefyd yn cynhyrchu ac allforio peiriannau ac ynni trydan. Ymaelododd \u00e2 NATO yn 2004 a'r Undeb Ewropeaidd yn 2007. Trigai tua 20\u00a0miliwn o bobl yn y wlad, a bron i 2\u00a0miliwn ohonynt yn y brifddinas Bwcar\u00e9st. Rwmaniaid, un o'r cenhedloedd Lladinaidd, yw mwyafrif y boblogaeth a siaradent Rwmaneg ac yn Gristnogion Uniongred Dwyreiniol. Ceir lleiafrifoedd o dras Hwngaraidd a Roma.  Tarddiad yr enw Daw enw'r wlad yn y b\u00f4n o'r gair Lladin romanus, sy'n golygu \"dinesydd Rhufain\". Defnyddid yr enw yn gyntaf, hyd y gwyddon, yn yr 16g gan ddyneiddwyr Eidalaidd a deithiodd i Dransylfania, Moldafia, a Walachia. Sonir am \u021aeara Rum\u00e2neasc\u0103 (\"Tir Rwmania\") yn Llythyr Neac\u0219u o C\u00e2mpulung (1521), y ddogfen hynaf sy'n goroesi yn yr iaith Rwmaneg.Defnyddid y ddau sillafiad rom\u00e2n a rum\u00e2n hyd ddiwedd yr 17g, pan wahaniaethid y ddwy ffurf am resymau cymdeithasol-ieithyddol: \"taeog\" oedd ystyr rum\u00e2n bellach, a rom\u00e2n oedd yr enw ar y bobl Rwmaneg eu hiaith. Wedi diddymu'r system daeog ym 1746, gair anarferol oedd rum\u00e2n a daeth y ffurf rom\u00e2n yn safonol. Defnyddid yr enw Rwmania i ddisgrifio mamwlad yr holl Rwmaniaid yng nghyfnod cynnar y 19g.Ymhlith y ffurfiau ar enw'r wlad mewn ieithoedd eraill Ewrop mae Rum\u00e4nien yn Almaeneg, Roumanie yn Ffrangeg, Rumunija yn Serbo-Croateg, \u0420\u0443\u043c\u044b\u043d\u0438\u044f (Rumyniya) yn Rwseg, a Rumunia yn Bwyleg. Daw'r enw Cymraeg drwy'r hen ffurf Saesneg Rumania neu Roumania. Romania yw'r ffurf Saesneg arferol ers canol y 1970au. Enwau swyddogol1859\u20131862: Tywysogaethau Unedig 1862\u20131866: Tywysogaethau Unedig Rwmania 1866\u20131881: Rwmania 1881\u20131947: Teyrnas Rwmania 1947\u20131965: Gweriniaeth Pobl Rwmania (RPR) 1965\u20131989: Gweriniaeth Sosialaidd Rwmania (RSR) 1989\u2013presennol: Rwmania Hanes Hanes cynnar Tua 2000\u00a0CC ymsefydlodd yr Indo-Ewropeaid yn ardal Donaw-Carpathia, a chymysgant \u00e2'r brodorion neolithig gan ffurfio'r Thraciaid. Tros amser datblygodd y Thraciaid yn ddau dylwyth tebyg, y Getiaid a'r Daciaid, enwau a roddid arnynt gan y Groegiaid a'r Rhufeiniaid. Trigant yn y mynyddoedd i ogledd Gwastatir y Donaw ac ym Masn Transylfania. Daeth y Getiaid i gysylltiad \u00e2'r byd Groeg drwy wladfeydd yr \u00cfoniaid a'r Doriaid ar arfordir gorllewinol y M\u00f4r Du yn y 7g CC.  Yr Oesoedd Canol \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Annibyniaeth a brenhiniaeth Roedd Rwmania dan reolaeth Ymerodraeth yr Otomaniaidd o'r 15g hyd y 19g. Yn sgil twf cenedlaetholdeb ar draws Ewrop, dechreuodd y Rwmaniaid frwydro am eu hannibyniaeth yn y 1820au wrth iddynt geisio uno Moldafia, Walachia a Thransylfania. Unodd Moldafia a Walachia ym 1862 i ffurfio'r Tywysogaethau Unedig, a ail-enwyd yn Rwmania ym 1866. Trodd yn deyrnas ym 1881.  Y Rwmania gomiwnyddol Cafwyd ymchwydd economaidd bach yn y 1960au a'r 1970au. Nid oedd polis\u00efau awtarciaidd Nicolae Ceau\u015fescu, arweinydd y Rwmania Gomiwnyddol o 1965 i 1989, yn llwyddiannus, ac wrth drio talu holl ddyled y wlad cafodd effaith ddifrifiol ar yr economi a arweiniodd at dlodi. Ansefydlogodd Rwmania ymhellach wrth iddi droi'n wladwriaeth heddlu dan warchodaeth y Securitate. Saethwyd Ceau\u015fescu a'i wraig Ddydd Nadolig 1989, ar \u00f4l iddo orchymyn i'r heddlu cudd ymosod ar brotestwyr yn Timisoara. Y Rwmania fodern \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Daearyddiaeth Ffurfir rhan fawr o ffiniau Rwmania \u00e2 Serbia a Bwlgaria gan Afon Donaw. Ymunir y Donaw gan Afon Prut, sy'n ffurfio'r ffin \u00e2 Moldofa. Llifir y Donaw i'r M\u00f4r Du, yn ffurfio Delta'r Donaw sydd yn cadfa o'r Biosffer. Otherwydd diffiniwyd nifer o ffiniau Romany gan afonydd naturiol, weithiau'n shifftio, ac oherwydd bu'r Delta Donaw wastad yn ehangu tuag at y m\u00f4r, tua 2-5 metr llinellog y flwyddyn, mae arwynebedd Romania wedi newid dros yr ychydig o degawdau diwethaf, yn cyffredinol yn cynyddu. Cynyddwyd y rhif o tua 237,500\u00a0km\u00b2 yn 1969 i 238,319\u00a0km\u00b2 yn 2005. Mae gan Rwmania tirwedd eithaf dosbarthol, gyda 34% mynyddoedd, 33% brynau a 33% iseldiroedd. Mae Mynyddoedd Carpathia yn dominyddu canoldir Rwmania wrth iddynt amgylchynu Gwastatir Uchel Transylfania, 14 o gop\u00e2u dros 2\u00a0000 m, yr uchaf yn Copa Moldoveanu (2\u00a0544 m). Yn y de, mae Mynyddoedd Carpathia yn pereiddio i'r brynau, tuag at Wastadedd B\u0103r\u0103gan. Tri mynydd uchaf Rwmania yw:  Dinasoedd Y dinasoedd pennaf yw'r prifddinas Bwcar\u00e9st, Ia\u015fi, Timi\u015foara, Cluj-Napoca, Constan\u0163a, Craiova, Bra\u015fov, a Gala\u0163i. Y dinasoedd mwyaf yw:  Gwleidyddiaeth a llywodraeth Mae Rwmania yn weriniaeth ddemocrataidd. Mae cangen ddeddffwriaethol llywodraeth Rwmania yn cynnwys dwy siambr, y Senat (Senedd), sydd ag 137 o aelodau (2004), ac y Camera Deputa\u0163ilor (Siambr Dirprwyon), sydd \u00e2 332 o aelodau (2004). Etholir aelodau'r ddwy siambr pob pedair mlynedd. Etholir yr Arlywydd, pennaeth y cangen weithredol, hefyd gan bleidlais boblogaidd, pob pum mlynedd (nes 2004, pedair mlynedd). Mae'r arlywydd yn penodi'r Prif Weinidog, sy'n bennaeth y lywodraeth, a phenodir aelodau'r lywodraeth gan y Prif Weinidog. Mae angen i'r lywodraeth cael pleidlais seneddol o gymeradwyaeth.  Rhanbarthau a siroedd Caiff Rwmania ei rhannu i 41 o jude\u0163e, neu siroedd, a bwrdeisiaeth Bwcar\u00e9st (y brifddinas). Y siroedd (yn nhrefn yr wyddor) yw:  Economi \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Demograffeg Yn \u00f4l cyfrifiad 2011, poblogaeth Rwmania yw 20,121,641. Megis gwledydd eraill yn ei chylch, mae disgwyl i'r boblogaeth leih\u00e1u'n raddol yn y blynyddoedd i ddod o ganlyniad i gyfradd ffrwythlondeb (1.2\u20131.4) sy'n rhy isel i gynnal nifer cenedlaethau'r dyfodol a chyfradd allfudo sy'n uwch na'r gyfradd mewnfudo. Ym mis Hydref 2011, roedd Rwmaniaid ethnig yn cyfri am 88.9% o'r boblogaeth. Y lleiafrifoedd ethnig mwyaf eu maint yw'r Hwngariaid (6.5%) a'r Roma (3.3%). Mwyafrif yw'r Hwngariaid yn siroedd Harghite a Covasna. Ymhlith y lleiafrifoedd eraill mae'r Wcreiniaid, yr Almaenwyr, y Tyrciaid, y Lipofiaid (Hen Gredinwyr o dras Rwsiaidd), yr Aromaniaid, y Tatariaid, a'r Serbiaid. Ym 1930, trigai 745,421 o Almaenwyr yn Rwmania, ond dim ond rhyw 36,000 sy'n byw yno heddiw. Yn 2009 roedd tua 133,000 o fewnfudwyr yn Rwmania, yn bennaf o Foldofa a Tsieina.  Ieithoedd Iaith swyddogol Rwmania yw'r Rwmaneg, iaith Rom\u00e1wns ddwyreiniol sy'n debyg i'r Aromaneg, y Megleno-Romaneg, a'r Istro-Romaneg, ond sy'n rhannu nifer o nodweddion \u00e2'r ieithoedd gorllewinol megis Eidaleg, Ffrangeg, Sbaeneg, a Phortiwgaleg. Mae 31 o lythrennau yn yr wyddor Rwmaneg. Siaredir Rwmaneg yn iaith gyntaf gan 85% o'r boblogaeth. Siaredir Hwngareg gan 6.2%, a'r Flach-Romani (tafodiaith Romani) gan 1.2%. Trigai 25,000 o siaradwyr Almaeneg brodorol a 32,000 o siaradwyr Tyrceg yn Rwmania, yn ogystal \u00e2 50,000 o siaradwyr Wcreineg  sy'n byw ger y ffin \u00e2'r Wcr\u00e1in ac yn fwyafrif yn yr ardaloedd hynny. Yn \u00f4l y cyfansoddiad, mae rhaid i gynghorau lleol sicrh\u00e1u hawliau iaith i holl leiafrifoedd y wlad, ac os yw'r lleiafrif ethnig yn cyfri am ddros 20% o'r boblogaeth yna ceir defnyddio'r iaith leiafrifol yn y llywodraeth, y llysoedd, a'r ysgolion. Y Saesneg a'r Ffrangeg yw'r prif ieithoedd tramor a addysgir yn yr ysgol. Yn 2012 roedd 31% o Rwmaniaid yn medru'r Sasneg, 17% yn medru'r Ffrangeg, a 7% yn gallu siarad Eidaleg. Crefydd Gwladwriaeth seciwlar a heb grefydd swyddogol yw Rwmania. Cristnogion yw'r mwyafrif helaeth o'r boblogaeth. Yn 2011 roedd 81% yn perthyn i Eglwys Uniongred Rwmania, 4.8% yn Brotestaniaid, 4.3% yn Babyddion, a 0.8% yn ffyddlon i Eglwys Gatholig Groeg Rwmania. O weddill y boblogaeth, mae 195,569 yn perthyn i enwadau Cristnogol eraill neu'n aelodau o grefydd arall, gan gynnwys 64,337 o Fwslimiaid (y mwyafrif o dras Dyrcaidd neu Dataraidd) a 3,519 o Iddewon. Yn ogystal, mae 39,660 yn anffydwyr neu fel arall yn ddigrefydd.Eglwys hunanbenaethol dan Batriarch yw Eglwys Uniongred Rwmania sy'n rhan o gymundeb yr Eglwysi Uniongred Dwyreiniol. Hon yw'r Eglwys Uniongred ail fwyaf yn y byd, ac yn wahanol i'r eglwysi eraill mae ganddi ddiwylliant Lladinaidd ac yn defnyddio iaith Rom\u00e1wns yn ei litwrgi. Mae ganddi awdurdod canonaidd dros holl diriogaeth Rwmania a Moldofa, ac esgobaethau ar gyfer Rwmaniaid yn Serbia ac Hwngari yn ogystal \u00e2 chymunedau ar wasgar yng Nghanolbarth a Gorllewin Ewrop, Gogledd America, ac Oceania.  Diwylliant Er bod hunaniaeth gymdeithasol a diwylliannol genedlaethol, mae diwylliannau'r rhanbarthau yn adlewyrchu gwahaniaethau hanesyddol. Gwelir dylanwad Awstria ac Hwngari ym mhensaern\u00efaeth Transylfania a'r Banat: arddulliau Roman\u00e9sg, Gothig, a Bar\u00f3c. Cafodd y Slafiaid, yn bennaf yr Wcreiniaid a'r Rwsiaid, eu heffaith ar ardal Moldafia, a gwelir nodweddion o darddiad Tataraidd a phobloedd eraill Canolbarth Asia yng nghelfyddyd y werin. Trwy Walachia yn ne'r wlad daeth ddylanwad M\u00f4r y Canoldir: y Groegiaid a'r Rhufeiniaid, y Bysantiaid a'r Otomaniaid. Mae'r lleiafrifoedd Hwngaraidd, Roma, ac Almaenig yn cadw at draddodiadau eu hunain o ran celfyddyd, coginiaeth, a gwisg. Y Weinyddiaeth Diwylliant sy'n gyfrifol am gefnogi bywyd a sefydliadau diwylliannol ar draws Rwmania. Bwcar\u00e9st yw canolfan ddiwylliannol y wlad ac yma lleolir sawl theatr, t\u0177 opera, y Gerddorfa Genedlaethol, Cerddorfa Ffilharmonig George Enescu, yr Amgueddfa Gelfyddyd Genedlaethol, yr Amgueddfa Hanes Genedlaethol, Amgueddfa Byd Natur Grigore Antipa, Amgueddfa'r Werin, Amgueddfa'r Pentref, y Llyfrgell Genedlaethol, Llyfrgell Ganolog Prifysgol Bwcar\u00e9st, a Llyfrgell Academi Rwmania. Mae gwyliau cenedlaethol Rwmania yn cynnwys y flwyddyn newydd (1 ac 2 Ionawr), y Llun wedi'r Pasg, G\u0175yl Fai (m\u0103r\u021bi\u0219or), y Diwrnod Cenedlaethol (1 Rhagfyr, sy'n dathlu uno Transylfania \u00e2 gweddill y wlad), a Dydd y Nadolig. Rheolir nifer o arferion a thraddodiadau gan grefydd y gymuned. Mae'r Rwmaniaid ethnig yn cynnal seremon\u00efau yn \u00f4l yr arfer Uniongred Ddwyreiniol yn ystod Wythnos y Grog a'r Pasg. Mae'r Hwngariaid ac Almaenwyr, sy'n perthyn i'r Eglwys Babyddol ac eglwysi Protestannaidd, yn rhoi mwy o bwyslais ar ddathlu'r Nadolig. Cedwir y wisg werin Rwmanaidd yng nghefn gwlad, ac mae gan bob sir bron ei lliw ac arddull leol. Cyfunir y grefft a'r gelfyddyd gan arferion y werin: cerfweithiau pren, gwisg addurnedig, brodwaith, carpedi, a chrochenwaith. Mae Rwmania yn enwog am ei wyau Pasg addurnedig a phaentio ar wydr.  Coginiaeth Cafwyd dylanwad sylweddol ar goginiaeth Rwmania gan draddodiadau'r Tyrciaid a'r Groegiaid. Prif fwyd y werin ers talwm yw cawl a ballu: cawl cig, llysiau a nwdls, cawl bresych tew, a stiw cig moch gyda garlleg a winwns. Am damaid melys bwyteir crwst pl\u0103cint\u0103, baclafa, neu deisen almon o'r enw saraille. Mae gwin o ardal Moldafia yn boblogaidd, a cheir cyrfau lleol ar draws y wlad. Diod archwaeth gryf yw palinc\u0103, sef brandi eirin sy'n ffurf ranbarthol ar wirod sy'n boblogaidd ar draws Basn Carpathia.  Celf, cerdd a ll\u00ean Offerynnau cerdd traddodiadol y wlad yw'r cobza (sy'n debyg i liwt), y tambal (dwlsimer), y flaut (ffliwt), yr alpgorn, y bibgod, a'r nai (pibau Pan). Mae'r gerddoriaeth werin yn cynnwys cerddoriaeth ddawns, y doina (galarganeuon), baledi, a cherddoriaeth fugeiliol. Daeth sawl arlunydd a llenor Rwmanaidd i sylw'r byd yn y 19g, gan gynnwys y beirdd Mihail Eminescu a Tudor Arghezi, y llenor a chwedleuwr Ion Creanga, yr arlunydd Nicolae Grigorescu, a'r dramodydd Ion Luca Caragiale. Ymfudodd nifer o artistiaid a deallusion Rwmanaidd o ganlyniad i'r Ail Ryfel Byd, gan gynnwys y dramodydd Eug\u00e8ne Ionesco, y bardd a thraethodydd Andrei Codrescu, yr athronydd Emil Cioran, y llenor a chyfarwyddwr ffilm Petru Popescu, y cerflunydd Constantin Brancusi, a'r hanesydd Mircea Eliade. Roedd yn rhaid i'r holl gelfyddydau cydymffurfio \u00e2 Realaeth Sosialaidd yn ystod yr oes gomiwnyddol.  Chwaraeon G\u00eam bat a ph\u00eal o'r enw oin\u0103 yw mabolgamp draddodiadol Rwmania. P\u00eal-droed yw'r gamp fwyaf poblogaidd, a saif meysydd yn y dinasoedd mawrion a chanddynt timau yn y gynghrair genedlaethol. Bu'r t\u00eem p\u00eal-droed cenedlaethol yn llwyddiannus iawn ar adegau, yn enwedig yn y 1990au dan gapteiniaeth Gheorghe Hagi. Fel arfer mae Rwmaniaid yn chwarae a hamddena mewn clybiau, a'r gweithgareddau mwyaf boblogaidd yw seiclo, p\u00eal-droed, p\u00eal-law, tenis, rygbi, a'r crefftau ymladd. Mae Mynyddoedd Carpathia yn denu dringwyr a heicwyr yn yr haf, a sg\u00efwyr ac eirfyrddwyr yn y gaeaf. Yn Aberdir y Donaw mae gwylwyr adar wrth eu helfen, ac mae nofwyr yn heidio i'r traethau ar lannau'r M\u00f4r Du pan bo'r tywydd yn braf. Er i Rwmania ddanfon un athletwr i Gemau Olympaidd yr Haf 1900, ni chafwyd carfan sylweddol gan y wlad tan Gemau'r Haf ym 1924. Cystadleuodd Rwmania ym mhob un Olympiad ers hynny ac eithrio Gemau'r Haf 1932, Gemau'r Haf 1948, a Gemau'r Gaeaf 1960. Rwmania oedd yr unig wlad yn y Bloc Dwyreiniol i fynychu Gemau'r Haf yn Los Angeles ym 1984 wedi i'r Undeb Sofietaidd datgan boicot yn erbyn yr Americanwyr. Y cystadleuydd enwocaf o'r wlad yw Nadia Com\u0103neci, a enillodd chwe medal gymnasteg yng Ngemau'r Haf 1974 ac hi oedd y cyntaf i sgorio'r deg perffaith yn y Gemau Olympaidd. Ymhlith athletwyr o fri eraill mae timau rhwyfo'r dynion a'r menywod, yr athletwraig Iolanda Bala\u0219, a'r chwaraewr tenis Ilie N\u0103stase.  Y cyfryngau Ffynodd y cyfryngau torfol a lleol yn Rwmania yn sgil Chwyldro 1989, er i nifer o gyhoeddiadau derfyn o ganlyniad i gwymp economaidd yn y ddegawd olynol. Cyhoeddir y papurau newydd cenedlaethol Libertatea (\"Rhyddid\"), Jurnalul Na\u0163ional (\"Cyfnodolyn Cenedlaethol\"), Adev\u0103rul (\"Y Gwir\"), ac Evenimentul Zilei (\"Digwyddiadau'r Dydd\") yn ddyddiol ym Mwcar\u00e9st, a Monitorul Oficial (\"Sylwedydd Swyddogol\") yw newyddiadur y llywodraeth. Rompres yw asiantaeth newyddion swyddogol y wlad. Lansiwyd y gwasanaeth Media Fax, cwmni preifat, ym 1991. Lleolir adrannau o asiantaethau newyddion tramor, er enghraifft y BBC, yn y brifddinas. Rheolir rhwydwaith radio a theledu cenedlaethol gan y wladwriaeth, a cheir hefyd nifer o sianeli preifat, megis PRO-TV. Mae'r cyfansoddiad yn haeru i sicrh\u00e1u rhyddid y wasg, ond gwelir y llywodraeth yn aml yn dylanwadu ar y cyfryngau ac yn erlyn newyddiadurwyr am resymau gwleidyddol.  Cyfeiriadau Dolenni allanol (Rwmaneg) Arlywyddiaeth Rwmania (Rwmaneg) Senedd Rwmania (Rwmaneg) Siambr Dirprwyon Rwmania (Saesneg) CIA World Factbook - Romania","995":"Pencampwriaeth y Pedair Gwlad 1886 oedd y 4ydd yn y gyfres o Bencampwriaethau'r Pedair Gwlad rygbi'r undeb. Chwaraewyd pum g\u00eam rhwng 2 Ionawr a 13 Mawrth 1886. Ymladdwyd hi ganLoegr, Iwerddon, Yr Alban, aChymru. Rhannwyd Pencampwriaeth 1886 gan Loegr a'r Alban a enillodd y ddwy g\u00eam ddwy yr un.  Tabl Canlyniadau System sgorio Penderfynwyd canlyniad y gemau ar gyfer y tymor hwn ar y goliau a sgoriwyd. Dyfarnwyd g\u00f4l ar gyfer trosiad llwyddiannus ar \u00f4l cais, ar gyfer g\u00f4l adlam neu ar gyfer g\u00f4l o farc. Pe bai nifer y goliau'n gyfartal, byddai unrhyw geisiadau heb eu trosi yn cael eu cyfri i ganfod enillydd. Os nad oedd enillydd clir o gyfri'r ceisiadau, cyhoeddwyd bod yr ornest yn g\u00eam gyfartal.  Y gemau Lloegr v. Cymru Lloegr: Arthur Taylor (Blackheath), Charles Wade (Richmond), Rawson Robertshaw (Bradford), Andrew Stoddart (Blackheath), Alan Rotherham|A Roterham (Richmond), Fred Bonsor (Bradford), Charles Gurdon (Richmond), William Clibbon (Richmond), Charles Marriott (Blackheath) capt., George Jeffery (Blackheath), Rupert Edward Inglis (Blackheath), Froude Hancock (Blackheath), Edgar Wilkinson (Bradford), Frank Moss (Broughton RUFC|Broughton), Charles Elliot (Sunderland)< Cymru: Harry Bowen (Llanelli), Charles Taylor (Rhiwabon), Arthur Gould (Casnewydd), Billy Douglas (Caerdydd), Charlie Newman (Casnewydd) capt., William Stadden (Caerdydd), Frank Hill (Caerdydd), Dai Lewis (Caerdydd), George Avery Young (Caerdydd), William Bowen (Abertawe), Dai Morgan (Abertawe), Edward Alexander (Prifysgol Caergrawnt), Bob Gould (Casnewydd), Willie Thomas (Coleg Llanymddyfri), Evan Roberts (Llanelli)   Cymru v. Yr Alban Cymru: Harry Bowen (Llanelli), Charles Taylor (Blackheath), Arthur Gould (Casnewydd), Frank Hancock (Caerdydd) capt., Billy Douglas (Caerdydd), Alfred Mathews (Llanbedr), William Stadden (Caerdydd), Frank Hill (Caerdydd), Dai Lewis (Caerdydd), George Avery Young (Caerdydd), William Bowen (Abertawe), Dai Morgan (Abertawe), Edward Alexander (Prifysgol Caergrawnt), Tom Clapp (Casnewydd), Willie Thomas (Coleg Llanymddyfri) Yr Alban: F McIndie (Glasgow Academicals), WF Holmes (Albanwyr Llundain), DJ Macfarlan (Coleg Peirianneg Brenhinol India), RH Morrison (Prifysgol Caeredin), Andrew Ramsay Don-Wauchope (Fettesian-Lorettonian), PH Don Wauchope (Fettesian-Lorettonian),  JB Brown (Glasgow Academicals) capt., AT Clay (Edinburgh Academicals), J French (Glasgow Academicals), TW Irvine (Edinburgh Academicals), WM Macleod  (Edinburgh Wanderers), CJB Milne (West of Scotland), Charles Reid (Edinburgh Academicals), J Tod (Watsonians), WA Walls (Glasgow Academicals)   Iwerddon v. Lloegr Iwerddon: JWR Morrow (Coleg y Frenhines, Belffast), EH Greene (Prifysgol Dulyn), JP Ross (Lansdowne), RG Warren (Lansdowne), DJ Ross (Belfast Acads), M Johnston (Wanderers) capt., Victor Le Fanu (Prifysgol Caergrawnt), Thomas Ranken Lyle (Prifysgol Dulyn), HB Brabazon (Prifysgol Dulyn), T Shanahan (Lansdowne), RW Hughes (CR Gogledd yr Iwerddon), R. H. Massy-Westropp (Limerick), J Chambers (Prifysgol Dulyn), J Johnston (Belfast Acads), WG Rutherford (Tipperary) Lloegr: Arthur Taylor (Blackheath), Charles Wade (Richmond), Rawson Robertshaw (Bradford), Andrew Stoddart (Blackheath), Alan Rotherham (Richmond), Fred Bonsor (Bradford), Charles Gurdon (Richmond), William Clibbon (Richmond), Charles Marriott(Blackheath) capt., George Jeffery (Blackheath), Rupert Edward Inglis (Blackheath), Froude Hancock (Blackheath), Edgar Wilkinson|E Wilkinson (Bradford), Norman Spurling (Blackheath), Alfred Teggin (Broughton Rangers)   Yr Alban v. Iwerddon Yr Alban: F McIndie (Glasgow Academicals), AE Stephens (West of Scotland), DJ Macfarlan (Coleg Peirianneg Brenhinol India), RH Morrison (Prifysgol Caeredin), Andrew Ramsay Don-Wauchope (Fettesian-Lorettonian), AGG Asher (Edinburgh Wanderers),  JB Brown (Glasgow Academicals) capt., AT Clay (Edinburgh Academicals), DA Macleod (Prifysgol Glasgow), TW Irvine (Edinburgh Academicals), WM Macleod  (Edinburgh Wanderers), CJB Milne (West of Scotland), C Reid (Edinburgh Academicals), J Tod (Watsonians), WA Walls (Glasgow Academicals) Iwerddon: JWR Morrow (Coleg y Frenhines, Belffast), Maxwell Carpendale (Monkstown), JP Ross (Lansdowne) capt., RW Herrick (Prifysgol Dulyn), JF Ross (North of Ireland FC|NIFC), M Johnston (Wanderers), Victor Le Fanu (Prifysgol Caergrawnt), J McMordie (Coleg y Frenhines, Belffast), FH Miller (Wanderers), FW Moore (Wanderers), R Nelson (Coleg y Frenhines, Belffast), FO Stoker (Wanderers), J Chambers (Prifysgol Dulyn), J Waites (Bective Rangers), HJ Neill (CR Gogledd yr Iwerddon)   Yr Alban v. Lloegr <sYr Alban: JP Veitch (Royal HSFP),  WF Holmes (Coleg Peirianneg Brenhinol India), GR Wilson (Royal HSFP), RH Morrison (Prifysgol Caeredin), Andrew Ramsay Don-Wauchope (Fettesian-Lorettonian), AGG Asher (Edinburgh Wanderers),  JB Brown (Glasgow Academicals) capt., AT Clay (Edinburgh Academicals), DA Macleod (Prifysgol Glasgow), TW Irvine (Edinburgh Academicals), WC McEwan  (Edinburgh Academicals), CJB Milne (West of Scotland), Charles Reid (Edinburgh Academicals), J Tod (Watsonians), WA Walls (Glasgow Academicals) Lloegr: Charles Sample (Prifysgol Caergrawnt), Ernest Brutton (Prifysgol Caergrawnt), Rawson Robertshaw (Bradford), Andrew Stoddart (Blackheath), Alan Rotherham (Richmond), Fred Bonsor (Bradford), Charles Gurdon (Richmond), William Clibbon (Richmond), Charles Marriott  (Blackheath), George Jeffery  (Blackheath), Rupert Edward Inglis (Blackheath), Edward Temple Gurdon (Richmond) capt., Edgar Wilkinson (Bradford), Norman Spurling (Blackheath), Alfred Teggin  (Broughton Rangers)   Doleni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 October 2007. Cyrchwyd 2007-10-28. Cyfeiriadau","996":"Pencampwriaeth y Pedair Gwlad 1886 oedd y 4ydd yn y gyfres o Bencampwriaethau'r Pedair Gwlad rygbi'r undeb. Chwaraewyd pum g\u00eam rhwng 2 Ionawr a 13 Mawrth 1886. Ymladdwyd hi ganLoegr, Iwerddon, Yr Alban, aChymru. Rhannwyd Pencampwriaeth 1886 gan Loegr a'r Alban a enillodd y ddwy g\u00eam ddwy yr un.  Tabl Canlyniadau System sgorio Penderfynwyd canlyniad y gemau ar gyfer y tymor hwn ar y goliau a sgoriwyd. Dyfarnwyd g\u00f4l ar gyfer trosiad llwyddiannus ar \u00f4l cais, ar gyfer g\u00f4l adlam neu ar gyfer g\u00f4l o farc. Pe bai nifer y goliau'n gyfartal, byddai unrhyw geisiadau heb eu trosi yn cael eu cyfri i ganfod enillydd. Os nad oedd enillydd clir o gyfri'r ceisiadau, cyhoeddwyd bod yr ornest yn g\u00eam gyfartal.  Y gemau Lloegr v. Cymru Lloegr: Arthur Taylor (Blackheath), Charles Wade (Richmond), Rawson Robertshaw (Bradford), Andrew Stoddart (Blackheath), Alan Rotherham|A Roterham (Richmond), Fred Bonsor (Bradford), Charles Gurdon (Richmond), William Clibbon (Richmond), Charles Marriott (Blackheath) capt., George Jeffery (Blackheath), Rupert Edward Inglis (Blackheath), Froude Hancock (Blackheath), Edgar Wilkinson (Bradford), Frank Moss (Broughton RUFC|Broughton), Charles Elliot (Sunderland)< Cymru: Harry Bowen (Llanelli), Charles Taylor (Rhiwabon), Arthur Gould (Casnewydd), Billy Douglas (Caerdydd), Charlie Newman (Casnewydd) capt., William Stadden (Caerdydd), Frank Hill (Caerdydd), Dai Lewis (Caerdydd), George Avery Young (Caerdydd), William Bowen (Abertawe), Dai Morgan (Abertawe), Edward Alexander (Prifysgol Caergrawnt), Bob Gould (Casnewydd), Willie Thomas (Coleg Llanymddyfri), Evan Roberts (Llanelli)   Cymru v. Yr Alban Cymru: Harry Bowen (Llanelli), Charles Taylor (Blackheath), Arthur Gould (Casnewydd), Frank Hancock (Caerdydd) capt., Billy Douglas (Caerdydd), Alfred Mathews (Llanbedr), William Stadden (Caerdydd), Frank Hill (Caerdydd), Dai Lewis (Caerdydd), George Avery Young (Caerdydd), William Bowen (Abertawe), Dai Morgan (Abertawe), Edward Alexander (Prifysgol Caergrawnt), Tom Clapp (Casnewydd), Willie Thomas (Coleg Llanymddyfri) Yr Alban: F McIndie (Glasgow Academicals), WF Holmes (Albanwyr Llundain), DJ Macfarlan (Coleg Peirianneg Brenhinol India), RH Morrison (Prifysgol Caeredin), Andrew Ramsay Don-Wauchope (Fettesian-Lorettonian), PH Don Wauchope (Fettesian-Lorettonian),  JB Brown (Glasgow Academicals) capt., AT Clay (Edinburgh Academicals), J French (Glasgow Academicals), TW Irvine (Edinburgh Academicals), WM Macleod  (Edinburgh Wanderers), CJB Milne (West of Scotland), Charles Reid (Edinburgh Academicals), J Tod (Watsonians), WA Walls (Glasgow Academicals)   Iwerddon v. Lloegr Iwerddon: JWR Morrow (Coleg y Frenhines, Belffast), EH Greene (Prifysgol Dulyn), JP Ross (Lansdowne), RG Warren (Lansdowne), DJ Ross (Belfast Acads), M Johnston (Wanderers) capt., Victor Le Fanu (Prifysgol Caergrawnt), Thomas Ranken Lyle (Prifysgol Dulyn), HB Brabazon (Prifysgol Dulyn), T Shanahan (Lansdowne), RW Hughes (CR Gogledd yr Iwerddon), R. H. Massy-Westropp (Limerick), J Chambers (Prifysgol Dulyn), J Johnston (Belfast Acads), WG Rutherford (Tipperary) Lloegr: Arthur Taylor (Blackheath), Charles Wade (Richmond), Rawson Robertshaw (Bradford), Andrew Stoddart (Blackheath), Alan Rotherham (Richmond), Fred Bonsor (Bradford), Charles Gurdon (Richmond), William Clibbon (Richmond), Charles Marriott(Blackheath) capt., George Jeffery (Blackheath), Rupert Edward Inglis (Blackheath), Froude Hancock (Blackheath), Edgar Wilkinson|E Wilkinson (Bradford), Norman Spurling (Blackheath), Alfred Teggin (Broughton Rangers)   Yr Alban v. Iwerddon Yr Alban: F McIndie (Glasgow Academicals), AE Stephens (West of Scotland), DJ Macfarlan (Coleg Peirianneg Brenhinol India), RH Morrison (Prifysgol Caeredin), Andrew Ramsay Don-Wauchope (Fettesian-Lorettonian), AGG Asher (Edinburgh Wanderers),  JB Brown (Glasgow Academicals) capt., AT Clay (Edinburgh Academicals), DA Macleod (Prifysgol Glasgow), TW Irvine (Edinburgh Academicals), WM Macleod  (Edinburgh Wanderers), CJB Milne (West of Scotland), C Reid (Edinburgh Academicals), J Tod (Watsonians), WA Walls (Glasgow Academicals) Iwerddon: JWR Morrow (Coleg y Frenhines, Belffast), Maxwell Carpendale (Monkstown), JP Ross (Lansdowne) capt., RW Herrick (Prifysgol Dulyn), JF Ross (North of Ireland FC|NIFC), M Johnston (Wanderers), Victor Le Fanu (Prifysgol Caergrawnt), J McMordie (Coleg y Frenhines, Belffast), FH Miller (Wanderers), FW Moore (Wanderers), R Nelson (Coleg y Frenhines, Belffast), FO Stoker (Wanderers), J Chambers (Prifysgol Dulyn), J Waites (Bective Rangers), HJ Neill (CR Gogledd yr Iwerddon)   Yr Alban v. Lloegr <sYr Alban: JP Veitch (Royal HSFP),  WF Holmes (Coleg Peirianneg Brenhinol India), GR Wilson (Royal HSFP), RH Morrison (Prifysgol Caeredin), Andrew Ramsay Don-Wauchope (Fettesian-Lorettonian), AGG Asher (Edinburgh Wanderers),  JB Brown (Glasgow Academicals) capt., AT Clay (Edinburgh Academicals), DA Macleod (Prifysgol Glasgow), TW Irvine (Edinburgh Academicals), WC McEwan  (Edinburgh Academicals), CJB Milne (West of Scotland), Charles Reid (Edinburgh Academicals), J Tod (Watsonians), WA Walls (Glasgow Academicals) Lloegr: Charles Sample (Prifysgol Caergrawnt), Ernest Brutton (Prifysgol Caergrawnt), Rawson Robertshaw (Bradford), Andrew Stoddart (Blackheath), Alan Rotherham (Richmond), Fred Bonsor (Bradford), Charles Gurdon (Richmond), William Clibbon (Richmond), Charles Marriott  (Blackheath), George Jeffery  (Blackheath), Rupert Edward Inglis (Blackheath), Edward Temple Gurdon (Richmond) capt., Edgar Wilkinson (Bradford), Norman Spurling (Blackheath), Alfred Teggin  (Broughton Rangers)   Doleni allanol \"6 Nations History\". rugbyfootballhistory.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 October 2007. Cyrchwyd 2007-10-28. Cyfeiriadau","998":"Mae Dubai (Arabeg: \u0625\u0645\u0627\u0631\u0629 \u062f\u0628\u064a) yn un o'r saith o Emiradau, yn brifddinas Emiradau Dubai a hi yw'r dinas fwyaf poblog yn yr Emiradau Arabaidd Unedig (EAU), gyda phoblogaeth o tua 2,502,715 (29 Ionawr 2016). Lleolir y ddinas ar arfordir gogleddol y wlad ar y Penrhyn Arabaidd. Weithiau gelwir Bwrdeistref Dubai yn ddinas Dubai er mwyn medru gwahaniaethu rhyngddo a'r Emiradau.Dengys dogfennau ysgrifenedig fodolaeth y ddinas o leiaf 150 o flynyddoedd cyn i'r Emiradau Arabaidd Unedig gael eu ffurfio. Mae Dubai yn rhannu cyfundrefnau cyfreithiol, gwleidyddol, milwrol ac economaidd gyda'r Emiradau eraill o fewn fframwaith ffederal, er bod gan bob emiraeth reolaeth dros rhai swyddogaethau fel gweinyddu'r gyfraith a chynnal a chadw cyfleusterau lleol. Mae gan Dubai y boblogaeth fwyaf a hi yw ail emiraeth fwyaf o ran arwynebedd ar \u00f4l Abu Dhabi. Dubai ac Abu Dhabi yw'r unig ddwy ermiraeth sydd a'r p\u0175er i veto ar faterion o bwysigrwydd cenedlaethol o dan ddeddfwriaeth y wlad. Mae brenhinlin Al Maktoum wedi rheoli Dubai ers 1833. Mae rheolwr presennol Dubai, Mohammed bin Rashid Al Maktoum hefyd yn Brif Weinidog ac Is-arlywydd yr Emiradau Arabaidd Unedig. Daw prif incwm y ddinas o dwristiaeth, masnach, gwerthu cartrefi a gwasanaethau ariannol. Mae arian o betrol a nwy naturiol yn cyfrif am lai na 6% (2006) o economi $37 biliwn (UDA) Dubai. Fodd bynnag, cyfrannodd gwerthu tai a'r diwydiant adeiladu 22.6% i'r economi yn 2005, cyn y twf adeiladu ar raddfa eang a welir ar hyn o bryd.Lleolir twr fwyaf y Byd sef y Burj Khalifa yno, ac fe'i agorwyd yn swyddogol yn 2010. Mae Dubai wedi denu sylw yn sgil ei chynlluniau adeiladu a'i digwyddiadau ym myd chwaraeon.  Geirdarddiad Yn ystod y 1820au, cyfeiriwyd at Dubai fel Al Wasl gan haneswyr o'r DU. Fodd bynnag, prin yw'r cofnodion sy'n ymwneud \u00e2 hanes diwylliannol yr EAU neu'r Emiradau cyfansoddiadol yn sg\u00eel traddodiadau llafar yr ardal wrth gofnodi a throsglwyddo chwedlau a straeon. Ceir anghydweld hefyd yngl\u0177n \u00e2 tharddiad ieithyddol yr enw 'Dubai', wrth i rai credu ei fod yn tarddu o Bersia tra bod eraill o'r farn mai gwreiddiau Arabaidd sydd i'r enw. Yn \u00f4l Fedel Hanadl, ymchwilydd ar hanes a diwylliant yr EAU, mae'n bosib fod y gair Dubai wedi dod o'r gair Daba (amrywiad o Yadub), sy'n meddwl cripian; gallai'r gair gyfeirio ar lif Cilfach Dubai i mewn tua'r tir, tra bod y bardd a'r ysgolhaig Ahmad Mohammad Obaid yn credu fod tarddiad y gair yr un peth, ond mai ei ystyr yw locustiaid. Hanes Mae hanes anheddiad dynol yn yr ardal sydd bellach wedi'i ddiffinio gan yr Emiraethau Arabaidd Unedig yn gyfoethog a chymhleth, ac yn tynnu sylw at gysylltiadau masnachu helaeth rhwng gwareiddiadau Dyffryn Indus a Mesopotamia, ond hefyd mor bell i ffwrdd \u00e2'r Lefant. Mae darganfyddiadau archaeolegol yn emirate Dubai, yn enwedig yn Al-Ashoosh, Al Sufouh a chyfoethog nodedig Saruq Al Hadid yn dangos fod yma anheddiadau dynol trwy'r cyfnodau Ubaid a Hafit, cyfnodau Umm Al Nar a Wadi Suq a'r tair Oes Haearn. Roedd yr ardal yn hysbys i'r Sumeriaid fel \"Magan\", ac roedd yn ffynhonnell ar gyfer nwyddau metelaidd, yn enwedig copr ac efydd.Gorchuddiwyd yr ardal \u00e2 thywod tua 5,000 o flynyddoedd yn \u00f4l wrth i'r arfordir gilio i mewn i'r tir, gan ddod yn rhan o arfordir presennol y ddinas. Cafwyd hyd i serameg cyn-Islamaidd o'r 3g a'r 4g. Cyn cyflwyno Islam i'r ardal, roedd pobl y rhanbarth hwn yn addoli Bajir (neu Bajar). Ar \u00f4l i Islam ledaenu yn y rhanbarth, goresgynnodd Umayyad Caliph (o'r byd Islamaidd dwyreiniol) dde-ddwyrain Arabia a gyrru'r Sassaniaid allan. Daeth gwaith cloddio gan Amgueddfa Dubai yn ardal Al-Jumayra (Jumeirah) o hyd i sawl arteffact o gyfnod Umayyad.Ceir s\u00f4n cynnar am Dubai yn 1095 mewn llawysgrif a elwir yn Llyfr Daearyddiaeth gan y daearyddwr Andalusaidd-Arabaidd Abu Abdullah al-Bakri. Ymwelodd y masnachwr perlau Fenisaidd Gasparo Balbi \u00e2'r ardal ym 1580 a soniodd fod Dubai (Dibei) yn enwog am ei ddiwydiant perlau. Canfod olew Ar \u00f4l blynyddoedd o archwilio yn dilyn darganfyddiadau mawr yn Abu Dhabi cyfagos, darganfuwyd olew o'r diwedd, mewn dyfroedd tiriogaethol oddi ar Dubai ym 1966, er ei fod y maes cyntaf yn fychani. Enwyd y maes olew cyntaf yn 'Fateh' neu 'ffortiwn dda'. Arweiniodd hyn at gyflymu cynlluniau datblygu seilwaith Sheikh Rashid a ffyniant adeiladu a ddaeth \u00e2 mewnlifiad enfawr o weithwyr tramor, yn bennaf Asiaid a'r Dwyrain Canol. Rhwng 1968 a 1975 tyfodd poblogaeth y ddinas dros 300%. Fel rhan o'r isadeiledd ar gyfer pwmpio a chludo olew o faes olew Fateh, sydd wedi'i leoli ar y m\u00f4r gyferbyn ardal Jebel Ali, adeiladwyd dau danc storio 500,000 galwyn, a elwir yn lleol yn 'Kazzans', trwy eu weldio gyda'i gilydd ar y traeth ac yna'u harnofio a'u gollwng ar wely'r m\u00f4r ym maes Fateh. Adeiladwyd y rhain gan y Chicago Bridge and Iron Company, a roddodd ei enw lleol i'r traeth (Traeth Chicago), a Gwesty'r Chicago Beach, a gafodd ei ddymchwel a'i ddisodli gan Westy'r Jumeirah Beach ddiwedd y 1990au. Roedd y Kazzans yn datrus y broblem o sut i storio olew mewn ffordd arloesol, a olygai y gallai llong-danceri enfawr angori ar y m\u00f4r hyd yn oed mewn tywydd gwael ac osgoi'r angen i bibellau olew ar y tir o Fateh, sydd tua 60 milltir allan i'r m\u00f4r.Roedd Dubai eisoes wedi cychwyn ar gyfnod o ddatblygu ac ehangu isadeiledd. Ond roedd y refeniw olew hwn, a oedd yn llifo o 1969 ymlaen, yn ysgogiad i gyfnod o dwf aruthrol, gyda Sheikh Rashid yn cychwyn ar bolisi o adeiladu seilwaith, isadeiledd ac economi fasnachu amrywiol cyn i gronfeydd wrth gefn cyfyngedig yr emirate gael eu disbyddu. Roedd olew yn cyfrif am 24% o'r CMC yn 1990, ond roedd wedi gostwng i 7% o'r CMC erbyn 2004.Yn hollbwysig, un o'r prosiectau mawr cyntaf i Sheikh Rashid gychwyn arno pan ddechreuodd y refeniw olew lifo oedd adeiladu Port Rashid, porthladd rhydd, d\u0175r-dwfn a adeiladwyd gan y cwmni Prydeinig Halcrow. Y bwriad gwreiddiol oedd bod yn borthladd pedair angorfa, cafodd ei ymestyn i un ar bymtheg angorfa. Roedd y prosiect yn llwyddiant ysgubol, gyda chiwio llongau i gael mynediad i'r cyfleusterau newydd. Cafodd y porthladd ei agor yn swyddogol ar 5 Hydref 1972, er bod ei angorfeydd i gyd yn cael eu defnyddio cyn gynted ag y cawsant eu hadeiladu. Ehangwyd Port Rashid ymhellach ym 1975 pan ychwanegwyd 35 angorfa arall, cyn i borthladd mwy Jebel Ali gael ei adeiladu. Dubai fodern Yn ystod y 1970au, parhaodd Dubai i dyfu o refeniw a gynhyrchwyd o olew a masnach, hyd yn oed wrth i'r ddinas weld mewnlifiad o fewnfudwyr yn ffoi rhag rhyfel cartref Libanus. Parhaodd anghydfod am y ffiniau rhwng yr emiradau hyd yn oed ar \u00f4l ffurfio'r Emiradau Arabaidd Unedig; dim ond ym 1979 y daethpwyd i gyfaddawd ffurfiol a ddaeth a'r anghytundebau i ben.  Sefydlwyd porthladd Jebel Ali, porthladd d\u0175r dwfn a oedd yn caniat\u00e1u i longau mwy angori, ym 1979. Nid oedd y porthladd yn llwyddiant i ddechrau, felly sefydlodd Sheikh Mohammed y JAFZA (Parth Rhydd Jebel Ali) o amgylch y porthladd ym 1985. Parhaodd maes awyr Dubai a'r diwydiant hedfan i dyfu hefyd.  Cyfeiriadau","1001":"Fe berthyn Swahili i deulu ieithyddol yr ieithoedd Niger-Congo ac is-deulu\u2019r ieithoedd Bantu, gyda geirfa helaeth wedi ei fenthyg o\u2019r Arabeg, a nifer o ieithoedd eraill.  Defnyddwyr Swahili Mae Swahili yn iaith frodorol i lwythau'r Swahili, sy\u2019n byw ar nifer o\u2019r ynysoedd ger Dwyrain Affrica gan gynnwys Sansibar a Pemba a Mayotte, ac ar arfordir Dwyrain Affrica, o ddeheudir Somalia, trwy Cenia a Tansan\u00efa hyd at ogledd Mosambic. Mae hefyd yn famiaith i lawer sy\u2019n byw yn Nwyrain Affrica nad ydynt o dras Swahili, yn enwedig yn y dinasoedd a\u2019r trefi mawrion amlhiliol. Yn sgil twf diweddar y trefi mae Swahili yn disodli ieithoedd brodorol gwreiddiol y trefi a\u2019r dinasoedd, yn Tansan\u00efa yn enwedig. Mae\u2019r iaith hefyd wedi ymfudo gydag ymfudwyr o Ddwyrain Affrica i bedwar ban byd, gan gynnwys cymunedau yn Oman, yr Emiradau Arabaidd Unedig, De Affrica ac Unol Daleithiau America. Mae'r amcangyfrif o'r rhai sydd \u00e2 Swahili yn famiaith iddynt yn amrywio o 5 miliwn i 10 miliwn o bobl. Siaredir Swahili fel lingua franca yn helaeth trwy Ddwyrain Affrica, yn bennaf yn Tansan\u00efa, Cenia, Iwganda, Dwyrain Congo, Rwanda a Bwrwndi. Mae\u2019r amcangyfrif o\u2019r sawl sy\u2019n siarad Swahili fel ail iaith yn amrywio o 45 miliwn hyd at 85 miliwn. Fe addysgir trwy gyfrwng Swahili yn ysgolion cynradd Tansan\u00efa. Fe astudir Swahili mewn nifer o brifysgolion dros y byd. Swahili a Saesneg yw ieithoedd swyddogol Cenia a Tansan\u00efa.  Datblygiad Swahili Dechreuodd Swahili yn iaith frodorol i\u2019r bobl Swahili sy\u2019n byw ar arfordir Dwyrain Affrica. Dilyna datblygiad yr iaith ddatblygiad masnach ar hyd cefnfor India trwy gysylltiadau \u00e2 masnachwyr o Persia, India, Portiwgal ac yn bennaf Arabia. Rhoi benthyg geiriau i Swahili a wnaeth yr ieithoedd eraill hyn, o'r Arabeg yn bennaf, yn hytrach na dylanwadu ar ei gramadeg. Rhyw 30-40% o eirfa Swahili sydd o dras Arabeg. Credir bod Swahili yn iaith eang ei ddefnydd erbyn ail hanner y pymthegfed ganrif. Ehangai\u2019r defnydd o Swahili ar hyd y ffyrdd masnach a arweiniai o\u2019r arfordir tuag at y gorllewin. Byddai carafannau taith masnach yn cynnwys cannoedd os nad miloedd o borthorion. Ysgrifennwyd Swahili yn gyntaf yn yr orgraff Arabaidd. Yn ogystal \u00e2 chadw cofnodion masnachol a gweinyddol ysgrifennwyd llenyddiaeth yn Swahili, yn enwedig barddoniaeth. Datblygodd yr iaith ymhellach o dan ddylanwad gweinyddiaethau Almaenig ac i raddau llai Prydeinig. Hybwyd Swahili gan genhadon Cristnogol y 19g a ddechreuodd ysgrifennu\u2019r iaith yn yr orgraff Rufeinig a chreu geiriaduron a llyfrau gramadeg ar gyfer Swahili. Ludwig Krapf a ysgrifennodd y gramadeg a'r geiriadur cyntaf tua 1848. Cyhoeddwyd y papur newydd cyntaf yn Swahili, Habari ya Mwezi yn 1895 gan genhadon. Erbyn heddiw yr orgraff Rufeinig a ddefnyddir i ysgrifennu Swahili modern. Cafwyd benthyg peth geirfa o'r Almaeneg a llawer yn rhagor o'r Saesneg. Mae Swahili yn dal i fenthyca o'r Saesneg on hyd yn hyn cymharol fychan yw cyfran y geiriau bath newydd o dras Saesneg yn Swahili, o'i gymharu \u00e2 chyfran y geiriau bath newydd o dras Saesneg yn aml i iaith yn Ewrop.  Sefyllfa Swahili ac effaith datblygiadau gwleidyddol ers annibyniaeth yn Nwyrain Affrica Tansan\u00efa Yn ystod yr ymgyrch am annibyniaeth ar dir mawr Tanganica yr oedd defnydd Swahili yn chwarae rhan sylweddol yn uno\u2019r bobl. Oherwydd ei bod eisoes yn lingua franca ni chysidrwyd ei bod hi\u2019n iaith oedd yn perthyn i\u2019r bobl Swahili yn unig nac o\u2019i ddefnyddio yn rhoi mantais i\u2019r llwythau Swahili dros yr oddeutu 120 o lwythau eraill. Wedi i Tanganica ennill ei hannibyniaeth ym 1961 mabwysiadwyd hi\u2019n iaith genedlaethol a pharhawyd i ddefnyddio Swahili yn fodd i uno\u2019r bobl yn un genedl. Ym 1967 mabwysiadwyd polisi o addysgu trwy gyfrwng y Swahili yn ysgolion cynradd Tansan\u00efa. Ar yr un pryd peidiwyd \u00e2 chefnogi ymdrechion i ysgrifennu rhai o\u2019r ieithoedd brodorol eraill am y tro cyntaf. Ni laciwyd y polisi hwn yn sylweddol tan y 1990\u2019au. Mae Saesneg hefyd yn iaith swyddogol y llywodraeth ond yn Swahili y cynhelir bywyd cyhoeddus ar lafar. Swahili yw iaith y mosgau a'r eglwysi a'r iaith ehangaf ei defnydd ar y cyfryngau.  Cenia Er bod Swahili yn iaith swyddogol yn ogystal \u00e2 Saesneg, Saesneg yw prif iaith y llywodraeth. Ar y cyfan mae statws Saesneg yn uwch na statws Swahili. Nid yw defnydd yr iaith wedi treiddio\u2019r boblogaeth cystal ag yn Tansan\u00efa, yn rhannol oherwydd mai Saesneg yw cyfrwng addysg Cenia. Serch hynny mae Swahili yn bwnc gorfodol yn ysgolion uwchradd Cenia ers 1986 (nid pawb sy'n derbyn addysg uwchradd yn Nwyrain Affrica) ac fe'i defnyddir gan yr heddlu a'r fyddin. Ceir un papur newydd yn Swahili a rhai rhaglenni radio a theledu. Defnyddir Saesneg yn helaeth gan y cyfryngau a hefyd rhai o ieithoedd brodorol eraill Cenia. Mae'r ffaith bod rhai llwythau niferus o ran canran y boblogaeth (e.e. y Kikuyu a'r Luo) a nifer sylweddol o bobl yng ngogledd gorllewin Cenia yn siarad ieithoedd nad ydynt yn rhan o'r teulu iaith Bantu yn rhwystro'r iaith Swahili rhag treiddio'n rhwydd fel ail iaith cyffredin yn Cenia.  Iwganda Er bod Swahili yn lingua franca yn Wganda nid yw wedi bod yn boblogaidd gyda thrwch y boblogaeth. Dywedir bod Swahili yn arfer cael ei gysylltu \u00e2\u2019r fasnach caethweision, ag Islam ac \u00e2\u2019r lluoedd arfog a'r heddlu adeg gormes y llywodraethau milwrol. Cyn annibyniaeth yr oedd y weinyddiaeth Brydeinig eisoes wedi ceisio defnyddio Swahili yn iaith swyddogol ochr yn ochr \u00e2 Saesneg, gan ddysgu Swahili yn yr ysgolion i'r diben hwn, ond rhoddwyd y cynlluniau hyn heibio yng ngwyneb gwrthwynebiad pobl y Baganda. Adeg llywodraeth Idi Amin bu Swahili yn iaith swyddogol ac mae statws iaith genedlaethol wedi ei roi i Swahili unwaith eto ers 2005. Mae cynlluniau ar y gweill i ddechrau dysgu Swahili yn bwnc gorfodol yn yr ysgol. Mewn rhai ardaloedd mae Swahili yn iaith masnach bob dydd.  Gweriniaeth Ddemocrataidd Congo Mae Kiswahili yn un o bedair iaith swyddogol yn y Congo ac yn iaith y fyddin yng ngorllewin y wlad. Roedd Kiswahili wedi cyrraedd dwyrain y Congo gyda'r masnachwyr o Zanzibar ac arfordir Tanganica. Ymledodd ei ddefnydd yn nhalaith Katanga yn y de-ddwyrain pan yr agorwyd mwyn-gloddiau yno ar droad y 19g, gan ddenu gweithwyr o wahanol lwythau at ei gilydd.  Datblygiadau eraill Ymdrechwyd i hybu statws rhyngwladol Swahili trwy nifer o gyrff rhyngwladol, e.e. yr Undeb Affricanaidd a\u2019r Cenhedloedd Unedig, a thrwy astudiaeth o\u2019r iaith mewn prifysgolion ledled y byd. Swahili a ddewiswyd yn iaith y trafodaethau yn uwch gyfarfod yr Undeb Affricanaidd yng Ngorffennaf 2004. Sefydlwyd Sefydliad Ymchwil Swahili ym mhrifysgol Dar Es Salaam. Rhan o waith y sefydliad yw bathu termau Swahili yn rhan o\u2019r ymdrech i gystadlu \u00e2\u2019r Saesneg fel iaith safonol y gellid dysgu drwyddi hyd at lefel prifysgol. Mae yn dasg enfawr i ddatblygu digon o adnoddau dysgu i gynnal addysg trwy gyfrwng Swahili ymhob pwnc hyd at lefel prifysgol. Hyd yn hyn trwy\u2019r Saesneg yr addysgir hyd yn oed yn y dosbarthiadau uwch yn yr ysgolion uwchradd yn Tansania. Yn Cenia ac yn Tansan\u00efa mae Swahili a Saesneg ill dwy yn ieithoedd swyddogol. Mae tynfa yn bodoli rhwng yr awydd i ddefnyddio iaith Affricanaidd yn hytrach nag iaith imperialaidd gynt fel prif iaith y wlad, a\u2019r awydd i ddefnyddio a dysgu Saesneg er mwyn cystadlu\u2019n well yn economaidd yn y byd. Mae nifer o orsafoedd radio rhyngwladol yn cynnal gwasanaethau yn Swahili gan gynnwys Voice of America, y BBC, Deutschewelle, Radio Moscow rhyngwladol, Radio China rhyngwladol, All India Radio, a Radio Iran.  Tafodieithoedd Swahili Mae rhyw 16 tafodiaith yn perthyn i\u2019r Swahili. Dim ond tair o\u2019r rhain, Kiunguja, Amu a Mwita sydd wedi ymledu\u2019n eang. Kiunguja yw tafodiaith tref Sansibar. Dyma\u2019r dafodiaith a ysgrifennwyd fwyaf pan aethpwyd ati i ysgrifennu yn yr orgraff Rufeinig ac erbyn y 1930'au hi a fabwysiadwyd yn sylfaen y geiriaduron a\u2019r gramadegau. Oddi wrthi hi felly y tardd Swahili safonol. Ceir tipyn o wahaniaeth rhwng y Swahili safonol a siaredir yn gyffredinol yn Tansania ac yn Cenia. Yn fras mae Swahili Tansania wedi cadw rhai o'r rhag-ddodiaid sydd wedi eu colli yng Nghenia. Ceir hefyd rhai gwahaniaethau mewn geirfa. Yn Nairobi mae tafodiaith Sheng wedi datblygu sy'n gymysgedd o Swahili, Saesneg, Kikuyu a rhai ieithoedd brodorol eraill.  Diwylliant Swahili Mae traddodiad barddonol Swahili yn un cryf. Yn ogystal \u00e2 barddoni ar lafar mae cerddi ysgrifenedig Swahili ar gael ers tair canrif. Cred ysgolheigion yr iaith bod rhai o'r llawysgrifau cynharaf i oroesi yn arddangos patrymau iaith cyfnod cynharach o rai canrifoedd. Credant bod traddodiad o ysgrifennu Swahili yn bodoli ers y 13g ond nad oes llawysgrifau wedi goroesi o'r cyfnod cynnar gan fod defnydd ysgrifennu yn dirywio yng ngwres a lleithder a thrychfilod arfordir Dwyrain Affrica. Cerddi maethion yw trwch y cerddi cynharaf. Mae'r gerdd cynnar hwyaf oll yn farwnad i'r proffwyd Mohamed ac yn 45,000 llinell o hyd. Mae barddoni yn dal i ffynnu mewn papurau newydd ac ar y radio yn Cenia a Tansan\u00efa. Un o\u2019r beirdd Swahili modern enwocaf yw Robert Shaaban (1902-1962) a oedd hefyd yn awdur ysgrifau. Mae llenyddiaeth modern Swahili yn cynnwys stor\u00efau a nofelau a llyfrau chwedlau, gan gynnwys cyfieithiadau i'r Swahili o chwedlau brodorol Dwyrain Affrica'n gyffredinol. Un o\u2019r caneuon Swahili mwyaf adnabyddus tu allan i Ddwyrain Affrica yw \u2018Malaika\u2019 o Cenia, yn arbennig yn y fersiwn a recordiwyd gan Miriam Makeba. Yn ogystal \u00e2 cherddi (ushairi) ceir yn Swahili drysorfa helaeth o ddiarhebion (methali), dywediadau (misemo), damhegion (mafumbo) a phosau (vitendawili). Mae\u2019n arfer i gyfansoddi penillion i ddathlu achlysur arbennig. Yn aml caiff cyfres o gerddi moliant (mashairi) eu datgan mewn dathliad, a pharti yn datgan y cerddi ar lafar neu ar g\u00e2n, a phob un yn datgan pennill yn ei dro, gyda chytgan i\u2019w adrodd gan bawb. Mae Swahili wedi cael benthyg llawer iawn o eiriau o ieithoedd eraill ac mae wedi talu\u2019r pwyth yn \u00f4l trwy roi benthyg ambell air i ieithoedd eraill. Mae geiriau benthyg ac ymadroddion cyfarwydd o\u2019r Swahili yn cynnwys:  Safari: 'taith' ond yn golygu taith ymweld ag anifeiliaid yn y gwyllt yn Saesneg a Chymraeg. Hakuna matata: \u2018dim problem\u2019 o Swahili Cenia \u2013 dywediad cyfarwydd o\u2019r ffilm The Lion King. Uhuru: 'rhyddid' a ddefnyddid yn arwyddair y mudiadau gwrth-imperialaeth a gwrth-apartheid. Ynganiad Swahili Daw\u2019r pwyslais ar eiriau Swahili ar y sill cyn yr olaf (fel yn Gymraeg), heblaw am eithriadau ar gyfer rhai geiriau benthyg o\u2019r Arabeg ac ieithoedd eraill. Gan amlaf, os gwelwch ddwy lafariad wedi eu hysgrifennu un ar \u00f4l y llall maent yn cyfrif fel dwy sill. Felly yn y gair kioo (drych) ceir 3 sill ac mae pwyslais y gair ar yr o gyntaf. Mae m o flaen cytsain arall ar ddechrau gair weithiau yn sill wrth ei hunan. Ysgrifennir Swahili yn \u00f4l y sain. Yngenir y cytseiniaid yn ddigon tebyg i\u2019r un cytseiniaid yn Saesneg heblaw am r sy\u2019n debycach i r Gymraeg. Mae w ac y yn gytseiniaid yn Swahili. Yngenir ng yn ng-g. Yngenir ng\u2019 rhywbeth yn debyg i ng Gymraeg, e.e. ng\u2019ombe (buwch). Yngenir dh fel dd Gymraeg. Yngenir gh rhywle rhwng ch Gymraeg a s\u0175n garglio. Yngenir llafariaid Swahili (a, e, i, o, u) yn ddigon tebyg i lafariaid y Gymraeg heblaw bod u yn cael ei ynganu fel w Gymraeg. Mae\u2019r llafariaid fel arfer yn weddol fyr ond bod u ryw hanner ffordd rhwng yr w yn y gair 'twr' a\u2019r gair 't\u0175r' yn Gymraeg. Pan dyblir llafariaid maent yn hir. Yr wyddor Swahili:  a, b, ch, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, w, y, z Iaith gyflynol Mae ieithoedd cyflynol yn adeiladu geiriau cyfansawdd trwy ychwanegu rhag- ac \u00f4lddodiaid at gnewyllyn gair. Ceir nifer fawr o ragddodiaid yn Swahili, o flaen berfau, enwau ac ansoddeiriau. Er enghraifft, Ki- yw\u2019r rhagddodiad mewn nifer o ieithoedd Bantu sy\u2019n dynodi, ymhlith pethau eraill, iaith. M- yw\u2019r rhagddodiad sy\u2019n dynodi person neu anifail. U- yw\u2019r rhagddodiad sy\u2019n dynodi tir neu enw haniaethol. Felly:  Kiswahili: 'Swahili' (yr iaith) Mswahili:person o lwyth y Swahili, neu berson sy\u2019n siarad Swahili (hefyd person ffraeth neu dwyllwr!) Uswahili:rhan o arfordir Tansan\u00efa, neu'r cyflwr meddwl o fod yn berson Swahili.Nid yw \u2018Swahili\u2019 yn air sy\u2019n bod ar ei ben ei hun o gwbl. Gyda llaw, mae\u2019r cnewyllyn -swahili yn dod o\u2019r Arabeg As-Sawahili sydd yn golygu rhywbeth yn debyg i \u2018drigolion yr arfordir\u2019. Fe allwch gael hyd at 3 rhagddodiad cyn cnewyllyn berf yn Swahili. Oherwydd hyn mae darganfod gair mewn geiriadur Swahili yn gallu creu cryn benbleth i ddysgwyr.  Cyfeirnodion ar y we Ethnologue report on Swahili The UCLA Language Materials Project sy\u2019n cynnwys peth barddoniaeth Swahili wedi ei gyfieithu i\u2019r Saesneg. Jifunze Kiswahili Archifwyd 2009-08-28 yn y Peiriant Wayback. i ddysgwyr Swahili sy'n cynnwys tudalen ar ynganiad Swahili. The Kamusi Project: Internet Living Swahili Dictionary Prif ffynonellau Modern Swahili Grammar (2001) gan M.A. Mohammed (East African Educational Publishers) Kiswahili - yn Swahili","1006":"Prifysgol fodern yng Nghaerdydd, Cymru yw Prifysgol Metropolitan Caerdydd (Saesneg: Cardiff Metropolitan University) (adnabuwyd yn flaenorol fel UWIC). Mae'n gweithredu o ddwy campws yng Nghaerdydd: Llandaf ar Rodfa'r Gorllewin, Cyncoed. Mae'n gwasanaethu dros 12,000 o fyfyrwyr. Adnabuwyd fel Athrofa Prifysgol Cymru, Caerdydd. Cadarnhawyd ar 11 Hydref 2011 y byddai'r sefydliad yn newid ei enw i Brifysgol Metropolitan Caerdydd yn unol \u00e2'r ymgais llwyddiannus i'r Cyfrin Gyngor am newid enw a gyflwynwyd y llynedd. Daeth yr enw i rym ar 1 Tachwedd 2011.Mae Prifysgol Metropolitan Caerdydd yn cynnal cyrsiau mewn celf a dylunio, peirianneg, y gwyddorau, busnes a thechnoleg gwybodaeth, hyfforddiant athrawon, dyniaethau, gwyddorau cymdeithas, iechyd, chwaraeon, twristiaeth a hamdden. Maent yn gwasanaethu israddedigion ac \u00f4l-raddedigion yn llawn ac yn rhan amser, yn ogystal \u00e2 chynnig nifer o gyfleodd ymchwil.  Hanes Gwreiddiau Agorwyd Ysgol Gelf yn hen adeilad y Llyfrgell Rydd, Heol Eglwys Fair ym 1865. Yn 1900, symudodd i'r Adeiladau Technegol ym Mhlas Dumfries. Symudodd unwaith eto ym 1949, i The Friary. Tua 1940, agorwyd Coleg Technoleg Bwyd a Masnach Caerdydd ar Heol y Crwys. Agorwyd Coleg Hyfforddiant Caerdydd ym Mharc y Mynydd Bychan ym 1950, ac agorwyd Coleg Technegol Llandaf ar Rodfa'r Gorllewin ym 1954, ar gyfer myfyrwyr y gwyddorau iechyd, dylunio a pheirianneg. Symudodd y coleg hwn i gampws yng Nghyncoed yn 1962, campws sydd erbyn hyn yn gartref i Ysgolion Addysg a Chwaraeon UWIC. Ym 1965, symudodd y coleg celf, a adnabuwyd fel Ysgol Gelf a Dylunio Caerdydd erbyn hynny, i gampws newydd yn Howard Gardens, lle mae adran celf UWIC yn dal i fod heddiw. Symudodd y Coleg Technoleg Bwyd a Masnach i gampws newydd ar Rodfa Caer Colun ym 1966, campws a ddaeth yn gartref i fyfyrwyr busnes, hamdden, lletygarwch, twristiaeth a bwyd. Mae'r campws yn parhau i fod yn gartref i'r myfyrwyr rhain hyd heddiw.  Uniad Unodd y pedwar coleg ym 1976, gan ffurfio Athrofa Addysg Uwch De Morgannwg. Newidiwyd yr enw ym 1990, i Athrofa Addysg Uwch Caerdydd, mewn paratoad ar gyfer ei gorfforiad. Ym 1992, ymunodd yr athrofa \u00e2 Phrifysgol Cymru fel corff annibynnol, nad oedd bellach o dan reolaeth y Cyngor Sir. Enillodd Bwerau Gwobrwyo Graddau Dysgu gan y Cyfrin Gyngor ym 1993. Ym mis Awst, enillont yr hawl i wobrwyo eu graddau eu hunain, ond dewisont yn hytrach i gyfnerthu eu cysylltiadau \u00e2 Phrifysgol Cymru. Derbyniodd yr athrofa statws Coleg Prifysgol o fewn Prifysgol Cymru ym 1996 ac ailenwyd i Athrofa Prifysgol Cymru, Caerdydd. Agorodd y Ganolfan Athletau Dan do Cenedlaethol ar gampws Cyncoed ym 1999. Yn 2003, daeth yr athrofa'n rhan o Brifysgol Cymru. Lansiwyd Consortiwm FE2HE-UWIC yn 2004, sef partneriaeth addysg bellach ac addysg uwch ar y cyd gyda cholegau y Barri, Pen-y-bont ar Ogwr, Ystrad Mynach a Choleg Glan Hafren, Caerdydd; ymunodd Coleg Catholig Dewi Sant, Caerdydd, gyda'r consortiwm yn 2009. Yn 2006, daeth Ysgol Fasnach Llundain yn Goleg Cydymaith UWIC. Gosododd UWIC record pan wobrwywyd hi gyda'r Marc Siarter (am ragoriaeth yng ngwasanaethau cyhoeddus) am y pumed tro, a chydnabuwyd yn ogystal gan yr Asiantaeth Yswiriant Safon am safon uchel eu gweithrediad academaidd. O dan ei enw blaenorol (Athrofa Prifysgol Cymru, Caerdydd), roedd y brifysgol yn cael ei raddau wedi eu gwobrwyo gan Brifysgol Caerdydd. Fodd bynnag, fe wnaeth y brifysgol ddod a'i gysylltiad ffurfiol gyda Phrifysgol Cymru i ben, a fe'i hail-enwyd yn Brifysgol Fetropolitan Caerdydd yn Nhachwedd 2011. Mi fydd y brifysgol nawr yn gwobrwyo eu holl raddau o dan ei enw ei hun.  Datblygiadau newydd Yn 2009 lansiwyd yr UWIC Foundation, a fydd yn cael ei ariannu gan gyfraniadau elusennol, er mwyn cynyddu safon uchel dysgu ac ymchwil. Agorodd Canolfan Diwydiant Bwyd yn Llandaf, gyda champws aml-bwrpas yn agor yng Nghyncoed yng Nghyncoed yn yr Hydref, a gostiodd \u00a34.9 miliwn. Erbyn hyn mae gan UWIC dros 12,000 o fyfyrwyr o dros 128 gwlad yn fyd eang, gan gynnwys nifer o fyfyrwyr sy'n astudio dramor, megis yn Llundain, Kuala Lumpur, Dhaka a Singap\u00f4r. Gyda throsiant blynyddol o dros \u00a375 miliwn, mae adeiladu ar waith ar adeilad newydd \u00a320 miliwn a fydd yn gartref newydd i Ysgol Rheolaeth Caerdydd yn Llandaf, a bwriadir sefydlu canolfannau dysgu newydd dramor yn Awstralia, Bwlgaria, Morocco a'r Aifft. Mae UWIC yn falch o allu cynnig cyfleusterau modern o'r safon uchaf, mae buddsoddiad sylweddol wedi bod yn ystod y blynyddoedd diweddar; gwariwyd \u00a350 miliwn yn datblygu'r ystadau yn unig.Cefnogir y datblygiad sydd wedi cael ei grybwyll gan Weinyddiaeth Addysg Singap\u00f4r a'r Bwrdd Datblygu Economaidd, sef i ddatblygu adeilad gyda brand UWIC ar gampws EASB yn 2009, a fydd yn cael ei adnabod fel Campws Asia, UWIC. Mae UWIC yn cynnig graddau wedi eu hetholfreinio mewn amryw o bynciau gan gynnwys cyfrifeg, Rheolaeth Lletygarwch Rhyngwladol a gradd Meistr Gweinyddiaeth Busnes, dechreusant hefyd gynnig Baglor y Celfyddydau mewn Astudiaethau Rheolaeth a Busnes ar ddechrau tymor academaidd 2009.  Chwaraeon Caiff UWIC ei gysidro'n fawr am eu rhagoriaeth ym maes chwaraeon, mae Rholyn Anrhydedd UWIC yn cynnwys dros 300 o berfformwyr rhyngwladol mewn 30 o wahanol chwaraeon, gan gynnwys:  7 Capten T\u00eem Rygbi Cenedlaethol Cymru 15 aelod o'r Llewod Prydeinig 7 Hyfforddwr rygbi cenedlaethol 25 chwaraewr p\u00eal-rwyd cenedlaethol Hyfforddwyr gymnasteg rhyngwladol Cyfarwyddwyr technegol gymnasteg, nofio a chriced Hyfforddwr athletau, p\u00eal-fasged, a chodi pwysau cenedlaethol 11 chwaraewr sboncen rhyngwladol Timau chwaraeon UWIC RFC UWIC Inter Cardiff F.C. Cyn-fyfyrwyr o nod Celfyddydau a ffasiwn  Lee Campbell David Emanuel Ross Lovegrove Ollie Palmer Julien MacDonaldTeledu, radio a cherddoriaeth  Roy Noble OBE Rhodri Williams Michael Buerk Simon Fowler Owen PowellCyllid  Vikas JainChwaraeon  Nicky Piper Hugh Morris Stephen Speak Gareth Cooper Gareth Edwards MBE Lynn Davies CBE Claire Wright Ryan Jones Jamie Roberts Emma Ania Michaela Breeze Tom Parsons Gable Garenamotse Cyfeiriadau Dolenni allanol Prifysgol Metropolitan Caerdydd Archifwyd 2018-06-26 yn y Peiriant Wayback. \u2013 Gwefan swyddogol Undeb Myfyrwyr Gwefan swyddogol Archifwyd 2010-01-27 yn y Peiriant Wayback. \u2013 Gwefan swyddogol Ysgol Fasnach Llundain - Gwefan coleg cysylltiol yn Llundain","1008":"Llenyddiaeth sydd yn tarddu o'r Ariannin, un o brif draddodiadau llenyddol America Ladin, yw ll\u00ean yr Ariannin. Sbaeneg yw prif iaith ll\u00ean yr Ariannin, ac mae nifer o lenorion hefyd wedi ysgrifennu drwy gyfrwng Ffrangeg, Almaeneg, ac ieithoedd eraill. Cynhyrchwyd corff o farddoniaeth a rhyddiaith Gymraeg gan lenorion y Wladfa ym Mhatagonia.  Llenyddiaeth Sbaeneg Gellir olrhain llenyddiaeth Sbaeneg yr Ariannin yn \u00f4l i ganol yr 16g, pryd ddechreuodd ymsefydlwyr Sbaenaidd yn Santiago del Estero gyfansoddi barddoniaeth a ysbrydolwyd gan l\u00ean lafar y bobloedd frodorol. O'r cychwyn felly, roedd traddodiadau'r brodorion yn rhan o lenyddiaeth ysgrifenedig y wlad. Yn y 18fed arbrofai llenorion Archentaidd \u00e2 newydd-glasuriaeth, y bar\u00f3c a'r arwrgerdd. Roedd nifer o lenorion blaenaf y wlad yn genedlaetholwyr ac yn chwyldroadwyr, gan gynnwys Vicente L\u00f3pez y Planes (1785\u20131856) ac Esteban de Luca (1786\u20131824).  Enillodd yr Ariannin ei hannibyniaeth ar Ymerodraeth Sbaen yn sgil Chwyldro Mai 1810 a rhyfel annibyniaeth 1810\u201318. Trodd dylanwadau diwylliannol y wlad hefyd i ffwrdd o'r famwlad wrth i lenorion edrych i Ffrainc a'r mudiad Rhamantaidd am ysbrydoliaeth. Y mudiad deallusol Archentaidd cyntaf oedd La Generaci\u00f3n del '37, a wnaeth ymwrthod \u00e2 diwylliannau brodorol ac etifeddiaeth Sbaenaidd y wlad, gan geisio creu llenyddiaeth gwbl newydd ar y cyd \u00e2 magwraeth y weriniaeth. Un o feirdd a ffuglenwyr pwysicaf y cyfnod oedd Esteban Echeverr\u00eda (1805\u201351), sy'n adnabyddus am ei stori fer El matadero, gwaith sy'n nodweddiadol o'r gwrthdaro rhwng y gwareiddiad Ewropeaidd a chyntefigiaeth y Byd Newydd sy'n diffinio ll\u00ean America Ladin yn y 19g. Ymhlith campau eraill yng nghanol y ganrif oedd yr ysgrif hir Facundo (1845) gan Domingo Faustino Sarmiento (1811\u201388), a'r nofel Archentaidd gyntaf, Amalia (1851\u20132) gan Jos\u00e9 M\u00e1rmol (1818\u201371). Them\u00e2u tebyg i waith Echeverr\u00eda a Sarmiento sydd i'r arwrgerdd Mart\u00edn Fierro gan Jos\u00e9 Hern\u00e1ndez (1834\u201386), a ystyrir yn un o weithiau pwysicaf yn holl lenyddiaeth yr Ariannin. Mae'n debyg taw'r gwaith hwnnw ydy'r enghraifft wychaf o lenyddiaeth y gaucho, genre boblogaidd yn yr Ariannin, Wrwgw\u00e1i, a de Brasil yn niwedd y 19g a dechrau'r 20g.  Prif ddylanwadau'r mudiadau Modernismo yn niwedd y 19g ac Ultra\u00edsmo yn nechrau'r 20g oedd Symbolaeth ac arddull Parnasaidd y beirdd Ffrengig. Manteisiodd beirdd megis Leopoldo Lugones (1874\u20131938) a Jorge Luis Borges (1899\u20131986) ar fydrau anghonfensiynol a delweddaeth anghyffredin i gyfansoddi barddoniaeth hardd drwy gyfrwng y Sbaeneg. Ystyrir Borges nid yn unig yn llenor pwysicaf yr Ariannin, ond yn un o feistri holl lenyddiaeth yr iaith Sbaeneg. Yn ogystal \u00e2'i farddoniaeth, ysgrifennodd Borges straeon byrion dyfeisgar gan dorri tir newydd ar gyfer rhyddiaith arbrofol yn ddiweddarach yn yr 20g, er enghraifft yr wrthnofel Rayuela (1963) gan Julio Cort\u00e1zar (1914\u201384). Mae llenorion pwysig eraill yr 20g yn cynnwys yr awdur straeon Adolfo Bioy Casares (1914\u201399), yr ysgrifwraig Victoria Ocampo (1890\u20131979), y nofelydd ac ysgrifwr Ernesto Sabato (1911\u20132011), a'r nofelydd Manuel Puig (1932\u201390). Ymhlith y llenorion cyfoes yn y wlad mae Luisa Valenzuela (g. 1938) a Alicia Partnoy (g. 1955).  Llenyddiaeth Gymraeg Cyhoeddwyd llawer o farddoniaeth ac ysgrifau'r cyfnod cynnar yn Y Drafod, y newyddiadur pythefnosol a gychwynnwyd gan Lewis Jones. Efallai mai prif lenorion y Wladfa oedd Eluned Morgan, awdur nifer o lyfrau megis Dringo'r Andes a ystyrir yn glasuron, ac R. Bryn Williams, a enillodd gadair yr Eisteddfod Genedlaethol am ei awdl Patagonia ac a oedd hefyd yn awdur nifer o nofelau megis Bandit yr Andes. Ymhlith llenorion y Wladfa yn y cyfnod diweddar, gellir nodi Irma Hughes de Jones. Cyhoeddwyd nifer o gyfrolau o atgofion am y Wladfa, yn eu plith Atgofion o Batagonia (1980) gol. R. Bryn Williams, sy'n cynnwys ysgrifau gan nifer o drigolion y Wladfa, Pethau Patagonia (1984) gan Marian Elias ar sail cyfweliadau gyda Fred Green, Atgofion am y Wladfa (1985) gan Valmai Jones a Nel fach y bwcs (1992) gan Marged Lloyd Jones.  Cyhoeddodd R. Bryn Williams flodeugerdd o farddoniaeth y Wladfa yn Awen Ariannin (1960). Enillodd Sian Eirian Rees Davies Wobr Goffa Daniel Owen yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Eryri a'r Cyffiniau 2005 gyda I Fyd Sy Well, nofel hanesyddol am ddechreuadau'r Wladfa.  Llenyddiaeth Ffrangeg Enillodd diwylliant Ffrengig le arbennig ym meddylfryd yr Ariannin yn y 19g, wrth i lenorion ac arlunwyr Archentaidd ceisio troi cefn y genedl ar yr etifeddiaeth drefedigaethol ac efelychu gwlad Ewropeaidd arall, Ffrainc, yn hytrach na'r hen ymerodraeth, Sbaen. Erbyn y belle \u00e9poque, cafodd y Ffrangeg ei hystyried yn iaith ddiwylliedig a siaredir gan oreuon cymdeithas a chan nifer o drigolion y brifddinas Buenos Aires, ac roedd arddulliau Ffrengig i'w gweld ym mhob un o'r celfyddydau yn yr Ariannin. Yn niwedd y 19g, roedd siopau llyfrau Buenos Aires yn llawn nofelau, barddoniaeth, ac athroniaeth Ffrangeg, y clasuron a'r cyfoedion fel ei gilydd, roedd papurau newydd a chyfnodolion o Baris ar werth ar draws y ddinas, ac roedd myfyrwyr Archentaidd yn dysgu'r iaith.Dechreuodd y traddodiad llenyddol Ffrangeg yn yr Ariannin gyda Pablo ou la vie dans les Pampas (1869) gan Eduarda Mansilla de Garc\u00eda (1834\u201392). Yn nechrau'r 20g, blodeuai mudiad barddonol yn Ffrangeg, ac un o'r beirdd amlycaf oedd Mar\u00eda Isabel Biedma (1903\u20132000), a enillodd wobrau yn jeux floraux Languedoc am ei gwaith. Cafodd syniadau ac arddulliau llenyddiaeth Ffrangeg effaith hynod o gryf ar y criw a oedd yn dominyddu ll\u00ean yr Ariannin yn yr 20g ac yn gysylltiedig \u00e2 Victoria Ocampo a'i chylchgrawn Sur: Silvina Ocampo (1903\u20131993), Borges, Bioy Casares, Sabato, a Cort\u00e1zar. Bu Borges a llenorion eraill, gan gynnwys Ricardo G\u00fciraldes (1886\u20131927) ac Enrique Larreta (1875\u20131961), yn ysgrifennu drwy gyfrwng yr iaith Ffrangeg ei hun. Ymfudodd nifer o awduron a newyddiadurwyr Archentaidd yr 20g i Ffrainc, gan gynnwys H\u00e9ctor Bianciotti (1930\u20132012), Arnaldo Calveyra (1929\u20132015), Juan Jos\u00e9 Saer (1937\u20132005), Silvia Baron Supervielle (g. 1934), Luisa Futoransky (g. 1939), a Alicia Dujovne Ortiz (g. 1939), a throdd y mwyafrif ohonynt at Ffrangeg fel priod iaith eu cynnyrch llenyddol. Y wasg a'r diwydiant cyhoeddi Mae'r wasg wedi ffynnu yn Buenos Aires ers canol y 19g. Papur newydd mwyaf boblogaidd y wlad yw Clar\u00edn, a sefydlwyd yn 1945, ac mae La Prensa (s. 1869) a La Naci\u00f3n (s. 1870) yn uchel eu bri yn y byd Sbaeneg. Cyhoeddir hefyd y papur dyddiol Saesneg Buenos Aires Herald.  Cyfeiriadau","1012":"Codiad tir sy'n codi'n uwch na'r tir o'i amgylch yw mynydd, sydd fel arfer yn ffurfio 'copa' - sef y rhan uchaf ohono. Mae'n uwch ac yn fwy serth na bryn. Ffurfir mynyddoedd drwy rymoedd tectonig neu o ganlyniad i losgfynyddoedd. Oherwydd caledi'r creigiau sy'n ffurfio'r mynydd, yn araf iawn mae nhw'n erydu, ond mae'n digwydd dros amser o ganlyniad i afonydd yn rwbio'n eu herbyn, i\u00e2 yn hollti craciau yn y graig neu rewlifau. Yna anaml iawn y gwelir un mynydd ar ei ben ei hun; fel arfer ceir cadwyn ohonynt. Po uchaf yr ewch i fyny'r mynydd, yr oeraf yw hi; mae'r hinsawdd o amgylch y mynydd hefyd, felly'n oerach, gyda lefel y m\u00f4r ar lethrau'r mynydd yn gynhesach - ac mae'r newid tymheredd yma'n effeithio ecosystem y gadwyn o fynyddoedd. Ceir gwahanol blanhigion a gwahanol anifeiliaid ar uchter gwahanol. Ychydig iawn o fynyddoedd uchel sy'n cael eu defnyddio i bwrpas amaethyddol. Yng Nghymru, gwelir gwartheg ar y llethrau isaf a defaid, geifr a merlod mynydd yn rhannau ucha'r mynydd. Defnyddir y rhannau uchaf yn aml i bwrpas hamdden e.e. dringo mynydd. Y mynydd uchaf ar blaned Daear yw Mynydd Everest (neu Qomolangma) yn y gadwyn honno o fynyddoedd a elwir yn Himalaya, ac sy'n 8,850 m (29,035 tr) yn uwch na lefel y m\u00f4r. Y mynydd uchaf y gwyddys amdano ar unrhyw blaned yng Nghysawd yr Haul yw Mynydd Mons ar Blaned Mawrth sy'n 21,171 m (69,459 tr). Mae'r Wyddfa yng Ngogledd Cymru yn un wythfed main Everest ac yn 1,085 m (3,560 tr).  Mytholeg a ll\u00ean gwerin Fe ddywedir bod pobl y mynydd-diroedd yn wahanol mewn sawl ffordd i drigolion llawr gwlad. Dyma safbwynt yr Athro R Alun Roberts yn ei Ddarlith Radio i'r BBC: \u201cYr Elfen Fugeiliol ym Mywyd Cymru\u201d (1968) ac mae'n werth ei darllen neu ei hail-ddarllen. Ynddi dadleua bod yr economi gydweithredol a symudol oedd yn gysylltiedig \u00e2'r hen gyfundrefn Hafod a Hendre, a'r pwyslai oddiar hynny ar fagu a marchnata da byw, wedi dylanwadu ar ein diwylliant a'n ffordd o edrych ar y byd o'n cwmpas. O ganlyniad, rydym yn fwy ysbrydol ein bryd na phobl y tiroedd gwastad, ac yn hynny o beth yn debycach ein diwylliant i drigolion Norwy, Yr Alpau a'r Pyreneau na'r rhannau eraill o Ewrop sydd y tu allan i'r gwledydd Celtaidd. Boed hynny'n wir neu beidio mae'n amlwg iawn, o edrych ar ein ll\u00ean gwerin a'n chwedlau ni fel Cymry, a phobloedd eraill yr ucheldiroedd ar draws y byd, fod mynyddoedd wedi chwarae rhan bwysig yn ein datblygiad diwylliannol.  Mynyddoedd Sanctaidd Yn \u00f4l Sylwedyddion Rhufeinig a Groegaidd roedd ffurfiau'r tir yn bwysig iawn i'r Derwyddon Celtaidd \u2013 yn llynnoedd, ffynhonnau a mynyddoedd. Y mynydd oedd gorseddfan duwiau'r awyr a gellid gweld a theimlo eu llid adeg tywydd gerwin, yn enwedig pan geid mellt a tharannau, ond ar adegau eraill rhoddasant weledigaeth, achubiaeth a doethineb. Tebyg mewn gwirionedd i fynydd Olympws y Groegiaid \u2013 cartrefle Zeus, tad y duwiau, oedd mor anwadal ei dymer a'r tywydd a reolai! Gwelwn hyn yn amlycach fyth, wrth reswm, yn y rhannau o Ewrop a'r dwyrain canol lle ceir llosgfynyddoedd \u2013 pa amlycach arwydd o lid y duwiau na hynny!? Onid ar fynydd tanllyd Sinai y siaradodd Duw \u00e2 Moses gan roi iddo'r Deg Gorchymyn? Yn yr un modd gwelwn fod gan Ffwji yn Japan, Kilimanjaro yn Cenia a Mauna Lao yn Hawai, ran hanfodol yng nghrefyddau pobl y rhannau hynny o'r byd. Yn ne a chanolbarth America arferid aberthu ar gopaon y mynyddoedd \u2013 cyrchfan y cymylau \u2013 i ennyn ffafr duwiau'r glaw ar gyfer llwyddiant y cnydau. Ar gopa mynydd Tlaloc ym Mecsico cyflwynid hadau'r gwahanol gnydau i ddelw o dduw'r glaw (o'r un enw a'r mynydd) i sicrhau llwyddiant y tymor. Aberthai'r Incaid blentyn ifanc i'r un pwrpas bob blwyddyn ar gopaon rhai o fynyddoedd yr Andes a chanfyddwyd nifer o gyrff bychain yn ddiweddar yn tystio i hyn \u2013 wedi eu claddu'n seremoniol a'u mymieiddio. Parhaodd pwysigrwydd crefyddol rhai mynyddoedd i'n dyddiau ni, e.e. pererindod i gopa Mynydd Ffwji gan tua 20,000 o ddilynwyr y grefydd Shinto yn Japan bob blwyddyn ac onid yw'r pererindodau blynyddol gan Gatholigion Gwyddelig i gopa Croag Patrig ym Mayo a \u201cPhererindod y Pedwar Copa\u201d yn Carinthia, Awstria yn enghreifftiau eraill? Difyr sylwi faint o Gapeli a phentrefi Cymreig gafodd eu henwi yn y 19g ar \u00f4l mynyddoedd sanctaidd lle cafwyd gweledigaeth ddwyfol yn y Beibl, e.e. Sinai, Horeb, Tabor, Carmel, Gerizim a Nebo. Tybir bod y croesau Cristnogol welir ar rhai copaon ac ar fylchau uchel, yn enwedig mewn gwledydd Catholig, yn adlais o gyfnod pan ystyrid y safleoedd hynny yn sanctaidd gan ddilynwyr y crefyddau blaenorol. Pa well ffordd sydd 'na i ddiddymu grym hen safle baganaidd, ynte, na phlannu croes arni? Ceir sawl Bwlch y Groes yng Nghymru, oni cheir, a charnedd gladdu ar gopa bron bob un o'n mynyddoedd amlycaf? Ni cheir pererindodau crefyddol i gopaon mynyddoedd Cymru bellach ond ceir yr hen arfer o ddringo i gopa'r Wyddfa adeg lleuad lawn y naw nos olau bob mis Medi. Tybed a dardda hyn o ryw hen ddefod yn ymwneud \u00e2 thymor medi'r cnydau?  Gwyddfa Rhita Gawr Ystyr \u201cgwyddfa\u201d yw carnedd gladdu ac enw llawn ein mynydd uchaf yw Gwyddfa Rhita Gawr. Fe'i henwyd ar \u00f4l y bwli haerllyg hwnnw geisiodd gipio barf y Brenin Arthur i'w chynnwys yn y glog farfau a wisgai dros ei ysgwyddau. Fe'i lladdwyd gan Arthur a orchymynodd wedyn y dylsid codi carnedd dros gorff Rhita, oedd braidd yn rhy fawr i'w gladdu. Mor amhoblogaidd oedd yr hen furgyn nes y death cymaint o bobl o bob man efo cymaint o gerrig nes ffurfiodd y garnedd y mynydd a elwir \u201cYr Wyddfa\u201d hyd heddiw!  Campau Prawf Ydy arholiadau yn bethau newydd d'eudwch? Na, oherwydd ar un adeg rhaid oedd i filwyr ifanc a phrentisiaid Derwyddon gwblhau campau arbennig i brofi eu hunnain. Yn \u00f4l traddodiad byddai neidio o un i'r llall rhwng y ddau faen a elwir Adda ac Edda ar gopa Tryfan yn un o'r campau osodid i brofi dewrder llanciau ifanc y fro ac roedd aros nos ar gopa mynydd yn un arall. Dywedir y bydd y sawl a dreulia noson ar gopa Cader Idris un ai yn farw, yn fardd neu yn wallgo erbyn y bore. Mae'n wir hefyd! Hynny yw, mae siawns dda ichi drengi o oerfel ac mae'n rhaid eich bod un ai yn fardd neu'n wirion i hydnoed meddwl am noswylio yn y fath le beth bynnag!  Ogofau Fel pyrth i'r byd arall ac i gorff y fam ddaear bu ogofau yn bwysig o gyfnod cynnar iawn \u2013 yn lloches i'n cymunedau cynharaf un fel yn ogofau T\u0177 Newydd yn Nyffryn Clwyd a Paviland ym Mhenfro. O'r Oes Efydd ymlaen, ceid trysor o gloddfeydd tanddaearol megis Mynydd Parys, Y Gogarth a Dolaucothi. Dim rhyfedd bod cymaint o chwedlau am ddreigiau neu eryrod yn gwarchod trysor mewn ogof. A beth am yr holl enghreiftiau o hen frenhinoedd neu arwyr yn cysgu mewn ogof gudd ac yn aros i ddeffro i amddiffyn y wlad pan fo'u hangen?  Yng Nghymru cwsg Arthur a'i filwyr yn Ogof Llanciau Eryri ar Lliwedd a cheir chwedlau tebyg am Owain Glyndwr, ac Ifor Bach yn ei ogof dan Castell Coch, Caerdydd. [Deffrwch y diawliaid!]. Ond nid yng Nhgymru yn unig y ceir coelion o'r fath \u2013 fe'u ceir hefyd am arwyr cenedlaethol eraill fel y brenin Siarlamaen yn ne Ffrainc a Ffredric y 1af yn Awstria.  Dywediadau 'Haws dweud \"Mynydd\" na mynd drosto' Gweler hefyd Daearyddiaeth Llosgfynydd Rhestr mynyddoedd, llynnoedd ac afonydd Cymru Rhestr mynyddoedd uchaf y byd Rhestr mynydd uchaf pob gwlad","1013":"Roedd Walter Raleigh  (1554 - 8 Tachwedd 1618) yn awdur, bardd, gwleidydd, marchog, ysb\u00efwr a fforiwr o Loegr a ddaeth i enwogrwydd yn ystod teyrnasiad Elisabeth I. Roedd yn un o ffefrynnau llys Elisabeth I a amlygodd ei hun fel un o fforwyr gorau'r cyfnod. Perthynai i gyfnod pan oedd bycaniriaid, m\u00f4r-ladron ac anturwyr yn rheoli\u2019r moroedd, a morwyr fel Francis Drake a Raleigh yn ymosod ar longau trysor Sbaen wrth iddynt ddychwelyd o\u2019r Byd Newydd gyda llongau wedi eu llwytho \u00e2 thrysorau. Roedd Elisabeth yn awyddus i sefydlu gwladfeydd i Loegr y byddai modd eu defnyddio fel canolfannau masnach i fasnachwyr Lloegr, ac a fyddai\u2019n dwyn cyfoeth i\u2019w theyrnas. Dyma pam y rhoddodd Elisabeth I s\u00eal ei bendith i ymgyrch Raleigh yn 1585 i geisio chwilio am aur yn America a pherchnogi tir yn ei henw. Ceisiwyd sefydlu gwladfa newydd ger Ynys Roanoke, (Gogledd Carolina yn awr) ond methiant fu\u2019r ymdrech. Enwyd y tir newydd yn \u2018Virginia\u2019 ar \u00f4l y frenhines. Cafodd Raleigh fywyd a gyrfa amrywiol, ac mae\u2019n cael ei ystyried fel yr un cyntaf i ddod \u00e2 thatws a thybaco draw o\u2019r trefedigaethau yn America i Loegr. Dienyddiwyd ef yn Llundain yn 1618 wedi iddo dorri telerau ei bardwn gan Iago I. Bywyd cynnar Credir bod Walter Raleigh wedi ei eni ar 22 Ionawr 1552 neu o bosib 1554. Magwyd ef yn ne Dyfnaint, y brawd ieuengaf o bump o feibion a anwyd i Walter Raleigh (1510-1581), Maenordy Fardel, yn ne Dyfnaint, a Katherine Champernowne, sef trydedd wraig ei dad. Mae modd olrhain hanes teulu ei dad i deulu\u2019r de Raleigh, a oedd wedi bod yn arglwyddi\u2019r faenor yn yr 11g yn Raleigh, Pilton, yng ngogledd Dyfnaint. Ar ochr ei fam, roedd aelodau o\u2019r teulu wedi bod yn athrawon ar Elisabeth I, yn Aelod Seneddol, ac yn Siryf swydd Dyfnaint. Roedd gan ei frodyr eraill, John Gilbert, Humphrey Gilbert ac Adrian Gilbert (plant ei fam o\u2019i phriodas gyntaf i Otes Gilbert), gysylltiadau \u00e2 theulu dylanwadol Champernowne, a oedd yn golygu bod y brodyr Gilbert a theulu Raleigh wedi esgyn i fod yn bobl bwysig a dylanwadol yn ystod teyrnasoedd Elisabeth I ac Iago I. Roedd teulu Raleigh yn Brotestaniaid ffyddlon ac wedi osgoi cael eu cosbi\u2019n llym ar sawl achlysur adeg teyrnasiad Mari I (neu \u2018Mari Waedlyd\u2019 fel yr adnabuwyd hi oherwydd y modd roedd hi'n trin Protestaniaid). Dim ond oherwydd iddo guddio mewn t\u0175r y llwyddodd ei dad i osgoi cael ei ddienyddio, ac oherwydd profiadau tebyg magodd Raleigh gasineb tuag at Babyddiaeth Rhufain. Ni oedodd rhag dangos ei farn am Babyddiaeth unwaith y daeth Elisabeth I i\u2019r orsedd gan fod Elisabeth yn arddel safbwynt mwy cymhedrol am faterion crefyddol. Adeg Rhyfeloedd Cartref Crefyddol Ffrainc aeth Raleigh allan i Ffrainc i ymladd gyda\u2019r Hiwgonotiaid (Protestaniaid Ffrengig). Cofrestrodd fel myfyriwr yng Ngholeg Oriel, Rhydychen yn 1572 ond gadawodd ar \u00f4l blwyddyn heb radd. Aeth ymlaen i gwblhau ei addysg drwy gael ei dderbyn i sawl llys y gyfraith yn Llundain. Er enghraifft, yn 1575 derbyniwyd ef i\u2019r Deml Ganol (Middle Temple) a chwblhaodd ei hyfforddiant cyfreithiol. Er, adeg ei achos llys yn 1603, dywedodd nad oedd erioed wedi astudio\u2019r gyfraith. Yn ei lyfr History of the World honnodd ei fod wedi bod yn llygad-dyst ym Mrwydr Montcontour yn Hydref 1569 yn Ffrainc. Dychwelodd i Loegr tua 1575 neu 1576.  Iwerddon Rhwng 1579 a 1583 bu Raleigh yn rhan o ymgyrchoedd Elisabeth I i ddistewi Gwrthryfeloedd Desmond yn Iwerddon. Adeg Gwarchae Smerwick arweiniodd gr\u0175p o filwyr a ddienyddiodd tua 600 o filwyr Sbaenaidd ac Eidalaidd. Rhoddodd Elisabeth I tua 40,000 o erwau (tua 0.2% o dir Iwerddon) iddo fel gwobr am drechu\u2019r gwrthryfelwyr, gan gynnwys tref gaerog Youghal a phentref Lismore. Roedd y tiroedd hyn yn rhai a ysbeiliwyd oddi wrth y gwrthryfelwyr ac a ail-ddosbarthwyd gan y Frenhines. Drwy hynny, gwnaed Raleigh yn un o brif dirfeddianwyr Munster, ond ni chafodd llawer o lwyddiant yn ceisio denu tenantiaid o Loegr i ymsefydlu ar ei ystadau fel tenantiaid yn Iwerddon. Yn ystod ei gyfnod fel tirfeddiannwr yn Iwerddon, bu\u2019n byw yng Nghastell Killua, Clonmellon, Sir Westmeath a bu\u2019n faer yno rhwng 1588 hyd at 1589. Un o gyfeillion Raleigh ym Munster oedd y bardd o Loegr, Edmund Spenser, ac yn ystod y 1590au teithiodd y ddau o Iwerddon draw i lys Elisabeth I yn Llundain er mwyn i Spenser gyflwyno ei gerdd alegor\u00efaidd, \u2018The Faerie Queene\u2019 i Elisabeth I.  Y Byd Newydd Yn 1584 rhoddodd Elisabeth I siarter brenhinol i Raleigh a oedd yn rhoi\u2019r awdurdod iddo fforio a darganfod, gwladychu a rheoli \u2018unrhyw diroedd neu wledydd anghysbell, anwaraidd a barbaraidd, nad oedd ym meddiant unrhyw Dywysog Cristnogol neu lle'r oedd Pobl Gristnogol yn byw\u2019. Golygai hyn bod Elisabeth I yn rhoi caniat\u00e2d iddo sefydlu trefedigaeth newydd ar ran Lloegr yn y Byd Newydd. Yn gyfnewid am ganiat\u00e1u\u2019r awdurdod hwn roedd Elisabeth am gael cyfran o\u2019r holl aur neu arian fyddai\u2019n cael eu cloddio yn y tiroedd hynny. Roedd y siarter yn rhoi saith mlynedd i Raleigh greu anheddiad. Bwriad Elisabeth a Raleigh wrth gynnal menter o\u2019r fath oedd y byddai Lloegr yn elwa ar adnoddau a nwyddau'r Byd Newydd a\u2019u bod wedyn yn medru eu masnachu. Byddai porthladdoedd yn y rhannau hyn o\u2019r byd yn dod yn ganolfannau lle byddai herwlongwyr Lloegr yn medru lansio ymosodiadau ar longau trysor Sbaen, sefydlu Lloegr fel p\u0175er morwrol a masnachol a hefyd atal Sbaen a Ffrainc rhag sefydlu eu trefedigaethu eu hunain yn yr ardal. Mantais arall i berchnogi\u2019r tir oedd ei fod yn darparu gwaith i bobl ddi-waith Lloegr. Trefnodd Raleigh ddwy ymgyrch i archwilio\u2019r Afon Orinoco yn Ne America yn 1595 ac 1617 ac yn 1585 trefnodd ymgyrch Gwladfa Roanoke, a ddaeth i gael ei hadnabod fel \u2018Y Drefedigaeth Goll\u2019.  Gwladfa Roanoke Er nad oedd Raleigh yn arwain pob un o\u2019r mordeithiau hyn nac ychwaith yn llwyr gyfrifol am eu cyllido, roedd yn buddsoddi cyfran o arian ynddynt ac roedd yn sicr yn symbyliad cryf yn y gwaith o'u trefnu a\u2019u lansio. Ni wnaeth Raleigh erioed ymweld \u00e2 Gogledd America, ac yn 1585 anfonodd criw o drefedigwyr\/gwladychwyr i sefydlu Trefedigaeth Roanoke, a ddaeth i gael ei hadnabod fel y \u2018Drefedigaeth Goll\u2019. Hon oedd ymdrech gyntaf Raleigh i sefydlu trefedigaeth Brydeinig yn y Byd Newydd, sef ar arfordir dwyreiniol Gogledd America, yn yr ardal a elwir yn Ogledd Carolina heddiw. Glaniodd y criw ym Mehefin 1585 gyda chyflenwad bwyd o 20 diwrnod a dychwelodd Syr Richard Grenville i Loegr gan adael tua 100 o griw i fod yn gyfrifol am y drefedigaeth. Cytunodd Elisabeth I bod y tir newydd yn cael ei enwi ar ei h\u00f4l ac fel gwobr, urddodd Raleigh yn Syr Walter Raleigh a phenodwyd ef yn \u2018Arglwydd a Llywodraethwr Virginia\u2019. Yn anffodus, methiant fu\u2019r ymdrech i sefydlu trefedigaeth yno, oherwydd gwrthdaro rhwng y trefedigaethwyr a rhai o\u2019r brodorion lleol. Erbyn dechrau\u2019r 17g, roedd Prydain yn rheoli nifer o drefedigaethau ar arfordir dwyreiniol Gogledd America.  Fe wnaeth, er hynny, arwain taith fforio yn 1595 ac 1617 ar hyd Afon Orinoco yn Ne America wrth chwilio am ddinas goll euraidd El Dorado. Gan mai Raleigh a\u2019i ffrindiau oedd yn ariannu\u2019r teithiau fforio hyn ni fu byth digon o gyllid i fedru ariannu\u2019r trefedigaethau hyn yn y tymor hir. Yn 1587, lansiodd Raleigh ail daith fforio gan geisio eto sefydlu trefedigaeth ar Ynys Roanoke. Y tro hwn roedd mwy o amrywiaeth ymhlith y bobl a anfonwyd i sefydlu\u2019r drefedigaeth ac arweiniwyd hwy gan John White. Wedi cyfnod byr yn America, dychwelodd White i Loegr er mwyn dod ag adnoddau yn \u00f4l i\u2019r drefedigaeth, gan addo y byddai\u2019n dod yn \u00f4l i\u2019r ynys ymhen blwyddyn. Yn anffodus, trodd hyn yn dair blynedd oherwydd bod angen llongau ar Elisabeth I i frwydro yn erbyn yr Armada Sbaenaidd, a phenderfynodd criw White eu bod am alw yn Ciwba cyn hwylio ymlaen am Ynys Roanoke.Pan gyrhaeddodd White nid oedd s\u00f4n am y gwladychwyr newydd, gyda rhai yn credu eu bod wedi symud i ynys arall, wedi dioddef newyn a marw neu wedi boddi adeg tywydd garw ar y m\u00f4r yn 1588. 1580au Dychwelodd Raleigh i Loegr o Iwerddon yn Rhagfyr 1581 a daeth yn un o ffefrynnau Elisabeth I yn ei llys oherwydd ei ymdrechion i gynyddu presenoldeb yr Eglwys Brotestannaidd yn Iwerddon. Yn 1585 urddwyd ef yn farchog a phenodwyd ef yn Arglwydd Raglaw Cernyw ac yn Is-lyngesydd ar Gernyw a Dyfnaint. Bu\u2019n Aelod Seneddol dros Ddyfnaint yn 1585 ac 1586 a rhoddwyd yr hawl iddo wladychu America.Comisiynwyd yr adeiladwr llongau, R. Chapman o Deptford, swydd Caint, gan Raleigh i adeiladu llong iddo a enwyd yn \u2018Ark Raleigh\u2019. Prynodd Elisabeth I y llong gan Raleigh yn 1587 am \u00a35,000 ac ail-enwyd hi yn \u2018Ark Royal\u2019. Dyma\u2019r llong a oedd yn fanerlong i\u2019r Arglwydd Uwch Lyngesydd Howard adeg rhyfel Lloegr yn erbyn yr Armada yn 1588. Collodd Raleigh ffafr Elisabeth I yn y cyfnod hwn oherwydd iddo briodi Elizabeth Throckmorton, un o foneddigesau preswyl Elisabeth I, heb ganiat\u00e2d y frenhines genfigennus. Ganwyd mab iddynt a fu farw\u2019n fabi, a charcharwyd Walter a \u2018Bess\u2019 gan Elisabeth I yn Nh\u0175r Llundain. Ganwyd dau fab arall iddynt, sef Walter a Carew, ond erbyn 1593 roedd Raleigh wedi cael ei ryddhau o\u2019r carchar. Mordaith gyntaf i Guiana Yn 1594 daeth Raleigh o hyd i adroddiad Sbaenaidd am ddinas euraidd a leolwyd ar lan yr Afon Caroni yn Feneswela, De America, sef \u2018El Dorado\u2019. Flwyddyn yn ddiweddarach, yn 1595, aeth i fforio yn Gaiana a dwyrain Venezuela wrth iddo geisio chwilio am y ddinas chwedlonol. Wedi iddo ddychwelyd i Loegr, cyhoeddodd ei adroddiad am ei fordaith, sef \u2018The Discovery of Guiana\u2019, a oedd yn \u00f4l yr hanes yn gwneud honiadau gormodol am beth oedd wedi cael ei ddarganfod. Mae\u2019r chwedloniaeth ynghylch \u2018El Dorado\u2019 a\u2019r mwynfeydd aur yr honnwyd eu bod wedi cael eu darganfod gan Raleigh yn Venezuela, yn deillio o\u2019r adroddiad hwn. 1596-1603 Anafwyd Raleigh yn 1596 adeg Cipiad Cadiz, a Raleigh oedd \u00d4l-lyngesydd mordaith Robert Devereux, 2il Iarll Essex, i Ynysoedd yr Azores yn 1597.  Wedi iddo ddychwelyd o\u2019r Azores, bu\u2019n bwysig yn helpu i amddiffyn Lloegr rhag 3ydd Ymosodiad yr Armada yn Hydref 1597, ac fe wnaeth ef a\u2019r Arglwydd Howard o Effingham drefnu i gipio llongau Sbaenaidd a oedd yn cludo gwybodaeth werthfawr am gynlluniau\u2019r Sbaenwyr.Penodwyd ef yn Aelod Seneddol dros Dorset yn 1597 a thros Gernyw yn 1601. Roedd hyn yn anghyffredin yn y cyfnod am ei fod wedi cynrychioli tair swydd wahanol. Penodwyd ef yn Llywodraethwr Ynys Jersey yn 1600.  Achos llys a charchariad Er bod Raleigh wedi bod yn ffefryn gan Elisabeth I nid oedd hyn yn wir am ei berthynas gyda\u2019i holynydd, sef Iago I. Bu Elisabeth farw ym Mawrth 1603 ac ychydig fisoedd wedi hynny, yng Ngorffennaf 1603, cyhuddwyd Raleigh o deyrnfradwriaeth am ei ran mewn cynllwyn i ddiorseddu Iago. Carcharwyd ef yn Nh\u0175r Llundain. Er iddo gael ei ganfod yn euog, arbedwyd ei fywyd gan y Brenin Iago. Arhosodd yn y T\u0175r hyd 1616 ac yn ystod y cyfnod hwnnw ysgrifennodd gyfrol gyntaf The Historie of the World am hanes hynafol Groeg a Rhufain (argraffiad cyntaf 1614).  Ail fordaith i Guiana Yn 1617, cafodd Raleigh bardwn gan y Brenin Iago I, a rhoddwyd caniat\u00e2d iddo gynnal ail fordaith i Feneswela er mwyn ceisio dod o hyd i \u2018El Dorado\u2019. Yn ystod y fordaith, ymosodwyd ar un o ragorsafoedd y Sbaenwyr, sef Santo Tome de Guayana ar lan yr Afon Orinoco, gan un o gyfeillion Raleigh ar y daith, sef Lawrence Keymis. Roedd yr ymosodiad yn torri telerau'r cytundeb heddwch gyda Sbaen ac yn weithred a oedd yn mynd yn groes i bardwn Raleigh. Un o delerau pardwn Raleigh oedd y dylai osgoi unrhyw fath o wrthdaro neu ymosodiad ar drefedigaethau neu longau\u2019r Sbaenwyr. Yn ystod yr un ymosodiad, lladdwyd Walter, mab Raleigh. Ar \u00f4l ddychwelyd i Loegr, mynnodd y Llysgennad Sbaenaidd, Iarll Gondomar, bod Raleigh yn colli ei bardwn ac yn cael ei ddedfrydu i farwolaeth. Ni allai\u2019r Brenin Iago I amddiffyn Raleigh, a daethpwyd \u00e2 Raleigh o Plymouth i Lundain i wynebu ei achos llys. Dienyddio Dienyddiwyd Raleigh yn Iard yr Hen Balas ym Mhalas San Steffan ar 29 Hydref 1618. Claddwyd ef yn Eglwys y Santes Margaret yn San Steffan, sydd wedi ei lleoli yn Sgw\u00e2r y Senedd, Llundain, ond rhoddwyd ei ben i\u2019w wraig. Yn \u00f4l yr hanes, roedd ei wraig yn cadw ei ben mewn bag melfed, a phan fu hi farw 29 mlynedd yn ddiweddarach, dychwelwyd ei ben i gael ei gladdu gyda\u2019i gorff yn San Steffan. Barddoniaeth Roedd Raleigh hefyd yn fardd eithaf adnabyddus yn ei gyfnod. Ystyriwyd ef fel bardd a oedd yn ysgrifennu barddoniaeth a oedd yn ymwrthod ag arddull farddonol y Dadeni Dysg, a oedd yn cynnwys llawer o gyfeiriadau clasurol a thechnegau barddonol cymhleth. Ysbrydolwyd ef i ysgrifennu cerddi a oedd yn seiliedig ar ddigwyddiadau real, a chanolbwyntiai ar them\u00e1u fel cariad, colled, amser a phrydferthwch. Ymhlith ei gerddi mae \u2018What is Our Life\u2019 , \u2018The Lie\u2019, ac ysgrifennodd un o\u2019i gerddi hir, sef \u2018The Ocean\u2019s Love to Cynthia\u2019, tra'r oedd wedi ei garcharu yn y T\u0175r yn Llundain. Defnyddiodd ei farddoniaeth hefyd i ymateb i gerddi a ysgrifennwyd gan feirdd adnabyddus eraill y cyfnod, fel Christopher Marlowe. Ymatebodd i gerdd Marlowe, \u2018The Passionate Shepherd to His Love\u2019, a ysgrifennwyd yn 1592, gyda\u2019i gerdd, \u2018The Nymph\u2019s Reply to the Shepherd\u2019. Rhestr o farddoniaeth Cerddi sydd wedi eu cwblhau, neu wedi eu cwblhau'n rhannol, ac a ysgrifennwyd gan Raleigh neu sy\u2019n cael eu cysylltu ag ef:  The Advice Another of the Same Conceit begotten by the Eyes Epitaph on Sir Philip Sidney Epitaph on the Earl of Leicester Even such is Time The Excuse False Love Farewell to the Court His Petition to Queen Anne of Denmark If Cynthia be a Queen In Commendation of George Gascoigne's Steel Glass The Lie Like Hermit Poor Lines from Catullus Love and Time My Body in the Walls captive The Nymph's Reply to the Shepherd Of Spenser's Faery Queen On the Snuff of a Candle The Ocean's Love to Cynthia A Poem entreating of Sorrow A Poem put into my Lady Laiton's Pocket The Pilgrimage A Prognistication upon Cards and Dice The Shepherd's Praise of Diana Sweet Unsure To His Mistress To the Translator of Lucan's Pharsalia What is Our Life? The Wood, the Weed, the Wag Raleigh a Shakespeare Honnodd Delia Bacon, arbenigwr ar waith Shakespeare, yn 1845 mai gr\u0175p o awduron mewn gwirionedd oedd wedi ysgrifennu dram\u00e2u a ysgrifennwyd gan William Shakespeare. Honnai mai Walter Raleigh oedd y prif awdur ac yn ddiweddarach, damcanodd George S.Caldwell mai Raleigh oedd yr unig awdur. Mae\u2019r damcaniaethau hyn wedi cael eu cefnogi gan arbenigwyr eraill, ond mae\u2019r mwyafrif o arbenigwyr Shakespearaidd yn anghytuno \u00e2'r syniad hwn. Gwaddol Yn 1792 enwyd prifddinas talaith Gogledd Carolina yn Raleigh, mewn teyrnged i Walter Raleigh, ac un o brif fuddsoddwyr Trefedigaeth Roanoke. Mae cerflun efydd o Raleigh yn y ddinas ac mae\u2019r \u2018Drefedigaeth Goll\u2019 yn cael ei choffau yn Safle Hanesyddol Cenedlaethol Caer Raleigh ar Ynys Roanoke, Gogledd Carolina.Mae Raleigh County, yng Ngorllewin Virginia, wedi cael ei enwi ar ei \u00f4l, ac mae Mynydd Raleigh, yng nghadwyn y M\u00f4r Tawel, sy\u2019n rhan o Fynyddoedd Arfordirol Columbia Brydeinig, Canada, wedi eu henwi ar ei \u00f4l hefyd. Mae cyfeiriadau hefyd at Rewlif Raleigh a Chilfach Raleigh sy\u2019n gysylltiedig \u00e2 Mynydd Raleigh. Enwyd Mynydd Gilbert, sydd wedi ei leoli i\u2019r de o Fynydd Raleigh, ar \u00f4l ei hanner brawd, Syr Humphrey Gilbert.Honnwyd ar draws y canrifoedd mai Raleigh a gyflwynodd datws i Ewrop ac i Iwerddon. Er hynny, mae haneswyr erbyn hyn yn anghytuno ar y cwestiwn a yw hyn yn wir, oherwydd byddai wedi bod yn amhosibl iddo ddarganfod tatws yn y mannau yr ymwelodd \u00e2 nhw. Gweler Hefyd Walter Raleigh - Gwefan History of Parliament Walter Raleigh - Bywgraffiadur Rhydychen Walter Raleigh - Gwefan The Peerage Cyfeiriadau","1014":"Rhodri ap Merfyn neu Rhodri Mawr (c. 820\u2013877) fel yr adnabuwyd ef yn ddiweddarach, oedd y brenin cyntaf i reoli'r rhan fwyaf o Gymru a'r cyntaf hefyd i gael ei alw'n \"Fawr\".Rhoddwyd y teitl hwn iddo oherwydd ei fod yn perthyn i genhedlaeth o reolwyr a oedd wedi ceisio creu (ac wedi llwyddo i greu) undod gwleidyddol yn eu gwledydd eu hunain. Roedd cyfoedion iddo, fel Siarlymaen (fr:Charlemagne) a\u2019r Brenin Alffred, neu Alffred Fawr, wedi llwyddo i greu ymdeimlad o genedligrwydd ymhlith eu pobloedd eu hunain yn Ffrainc ac yn Lloegr. Yn yr un modd, roedd Rhodri wedi uno prif deyrnasoedd Cymru o dan ei arweinyddiaeth, sef Gwynedd, Powys a'r Deheubarth (a oedd yn cynnwys Seisyllwg) ac wedi cyfarwyddo\u2019r Cymry gyda\u2019r syniad o uno o dan un arweinydd yn hytrach na pharhau i fod yn glytwaith o deyrnasoedd bychan. Daeth yn Frenin Gwynedd yn 844 ar farwolaeth ei dad, Merfyn Frych, yn rheolwr Powys yn 855 a Seisyllwg yn 871. Roedd yn awr yn frenin ar y rhan fwyaf o Gymru, gyda\u2019i deyrnas yn ymestyn o Ynys M\u00f4n i Benrhyn G\u0175yr. Etifeddiaeth a Llinach Llwyddodd Merfyn Frych a\u2019i fab, Rhodri, i gael eu gafael ar rai o brif deyrnasoedd Cymru drwy gyfrwng cyfres o briodasau gwleidyddol yn hytrach na lansio cyfres o ymgyrchoedd milwrol. Roedd Merfyn ei hun wedi etifeddu Gwynedd yn 825 pan fu farw ei ewythr ar ochr ei fam, Hywel ap Rhodri, yn ddi-etifedd ac yn aelod gwrywaidd olaf teulu Maelgwn. Wedyn, priododd Merfyn \u00e2 Nest ferch Cadell, o deulu brenhinol Powys, a phriododd Rhodri eu mab ag Angharad, chwaer Gwgon, brenin Ceredigion.Er bod Cyfraith Cymru yn gwahardd trosglwyddo unrhyw etifeddiaeth drwy linell deuluol y fam, defnyddiwyd cysylltiad Rhodri \u00e2 Phowys, drwy ei fam, i gyfiawnhau bod Powys yn dod i\u2019w feddiant yn 855 yn dilyn marwolaeth ei ewythr Cyngen ap Cadell tra'r oedd ar bererindod i Rufain. Roedd hynny ar draul y ffaith bod gan Cadell etifeddion.Yn yr un ffordd, defnyddiodd ei briodas ag Angharad ferch Meurig i gyfiawnhau ei hawl i olynu Gwgon, ei frawd-yng-nghyfraith, yn rheolwr teyrnas Seisyllwg (cyfuniad o Geredigion, Ystrad Tywi a G\u0175yr) yn 871. Camp ei deyrnasiad oedd llwyddo i glymu teyrnasoedd Gwynedd, Powys a'r Deheubarth mewn undod fel bod y rhan helaethaf o Gymru o dan ei awdurdod erbyn 878. Teyrnasiad Amlygodd Rhodri ei hun nid yn unig yn arweinydd craff ond hefyd fel milwr medrus a dewr. Wynebai fygythiadau ac ymosodiadau o sawl cyfeiriad, oddi wrth y Saeson, y Daniaid a theyrnasoedd eraill yng Nghymru. Roedd yn gorfod wynebu pwysau gan yr Eingl-sacsoniaid ac yn gynyddol gan y Daniaid hefyd, a fu'n anrheithio M\u00f4n yn 854 yn \u00f4l y croniclau. Yn 856 enillodd Rhodri fuddugoliaeth nodedig dros y Daniaid ger y Gogarth, Llandudno, gan ladd eu harweinydd Gorm (a elwid weithiau yn Horm).Roedd ei fuddugoliaeth dros y Northmyn yn nodedig, a soniwyd amdani yn llenyddiaeth y cyfnod. Roedd ei fuddugoliaeth yn hysbys ar draws y Cyfandir. Mae dwy gerdd gan Sedulius Scotus, y bardd ac ysgolhaig Gwyddelig, wedi eu hysgrifennu yn llys Siarl Foel, brenin y Ffranciaid Gorllewinol, yn dathlu buddugoliaeth \"Roricus\" dros y Llychlynwyr. Cyfeiriwyd at y fuddugoliaeth yn y Brut Gwyddelig hefyd. Roedd hon yn fuddugoliaeth filwrol bwysig gan fod p\u0175er milwrol y Northmyn yn gryf ac yn ddidrugaredd. Erbyn 865 roeddent wedi cyrraedd ynysoedd yr Alban a sefydlu trefedigaethau yn Iwerddon, gan gynnwys un yn Nulyn. Aethant ymlaen wedyn i feddiannu teyrnasoedd brenhinol Lloegr oni bai am Wessex, a chipio tiroedd yng ngogledd Ffrainc. Cymaint oedd eu henwogrwydd bu'n rhaid i Alffred Fawr ffoi i Wlad yr Haf a Rhodri i Iwerddon ar un adeg er mwyn dianc rhag rhaib y Northmyn.Cafodd Rhodri fuddugoliaeth arall yn erbyn y Daniaid ym Mrwydr Parciau yn 872. Mae Cronicl y Tywysogion yn nodi buddugoliaeth mewn dau le, sef Bangolau (Bann Guolou neu Bannoleu) lle trechodd y Llychlynwyr yn Ynys M\u00f4n mewn brwydr galed, a\u2019r ail ym Manegid neu Enegyd, lle cafodd y Llychlynwyr eu dinistrio.Yn 876 ymladdodd Rhodri frwydr arall yn erbyn y Daniaid, ond y tro hwn bu'n rhaid iddo ffoi i Iwerddon. Pan ddychwelodd y flwyddyn wedyn yn 877, dywedir iddo ef a'i fab Gwriad gael eu lladd gan y Saeson, sef gw\u0177r Mersia, er nad yw'r manylion yn hysbys. Sonia rhywfaint o ffynonellau\u2019r cyfnod mai Ceolwulf o Mercia a\u2019i filwyr a\u2019u lladdodd gan fod Alffred Fawr yn ymladd yn erbyn y Llychlynwyr yn Nwyrain Anglia ar y pryd. Pan enillodd ei fab, Anarawd ap Rhodri, fuddugoliaeth dros w\u0177r Mersia ym Mrwydr Conwy yn 881 fe'i dathlwyd yn y brutiau fel \"dial Duw am Rhodri\".Roedd Rhodri Fawr yn gefnogwr brwdfrydig i ddiwylliant y beirdd - traddodiad a oedd yn cofnodi hanesion y Cymry, ac mae cerdd gan yr ysgolhaig Gwyddelig, Sedulus Scottus, i Rhodri yn dangos ei bwysigrwydd fel noddwr a chefnogwr diwylliant. Hwn oedd cyfnod Canu Heledd a Llywarch Hen a\u2019r cyfnod pan fu diddordeb yn y cysylltiad brenhinol rhwng yr Hen Ogledd a llinach frenhinol teyrnasoedd Cymru. Mae\u2019n amlwg bod safon dysg yng Nghymru\u2019r cyfnod yn cael ei gydnabod gan Loegr, oherwydd gwahoddwyd yr ysgolhaig Asser o Dyddewi draw i Wessex gan Alffred Fawr i ysgrifennu ei gofiant. Yr olyniaeth Yn \u00f4l rhai haneswyr roedd pedwar o feibion gan Rhodri, ond dywedai eraill bod chwech ganddo. Ymhlith y meibion hynny roedd ei fab hynaf, sef Anarawd, a etifeddodd Wynedd a Phowys. Y gangen hon o\u2019r teulu sefydlodd llys Aberffraw, ac roedd Gruffudd ap Cynan a Llywelyn Fawr ymhlith ei ddisgynyddion. Cadell oedd un o\u2019r meibion eraill, a thad Hywel Dda, a\u2019r gangen hon a ymsefydlodd gangen frenhinol teulu Dinefwr, a ddaeth yn bencadlys i deyrnas y Deheubarth.  Plant Anarawd ap Rhodri (bu farw 913) Cadell ap Rhodri (854 -907) Gwriad ap Rhodri: a laddwyd mewn brwydr yn erbyn y Saeson gyda\u2019i dad, Rhodri yn 877.  Lladdwyd ei fab, Gwgawn yn 955. Tudwal ap Rhodri (ganwyd 860) Cyfeiriadau Llyfryddiaeth John Edward Lloyd, A history of Wales: from the earliest times to the Edwardian conquest(Longmans, Green & Co, 1911) Ceinwen H. Thomas, \"Rhodri Mawr\", yn Ein Tywysogion (1954)","1020":"Fforiwr o Bortiwgal oedd Fern\u00e3o de Magalh\u00e3es (Sbaeneg: Fernando de Magallanes, Saesneg: Ferdinand Magellan) (Gwanwyn 1480 \u2013 27 Ebrill 1521). Ef drefnodd y fordaith Sbaenaidd i India\u2019r Dwyrain rhwng 1519 a 1522 a arweiniodd at gwblhau\u2019r fordaith gyntaf o gwmpas y byd yn llwyddiannus. Bu farw yn y Philipinas cyn cwblhau'r daith, a chwblhawyd y gylchdaith gan Juan Sebastian Elcano. Arweiniodd Magellan sawl mordaith i India ac Affrica ar ran Portiwgal rhwng 1505 a 1516. Yn y flwyddyn 1519, dan nawdd Sbaen y tro yma, cychwynnodd gyda llynges fach o bum llong - ei fanerlong Trinidad, y San Antonio, Concepcio, Victoria a'r Santiago - i geisio darganfod llwybr i ynysoedd y Molucca. Croesodd y Cefnfor Tawel draw i Batagonia ac aeth drwy'r culfor a enwyd ar ei \u00f4l, sef Culfor Magellan. Yng ngwanwyn 1521 cyrhaeddodd yr Indies ond cafodd Magellan ei ladd yn y Philipinau yn ystod Brwydr Mactan. Cyrhaeddodd y fordaith Ynysoedd y Sbeisys yn 1521 gan ddychwelyd i Sbaen drwy Gefnfor India.Y Victoria oedd yr unig un o'r 5 llong i ddychwelyd i Sbaen, gan gwblhau (dan gapteiniaeth Juan Sebasti\u00e1n del Cano o Wlad y Basg) y fordaith gyntaf yr holl ffordd o gwmpas y byd. Bywyd cynnar a theulu Ganwyd Magellan mewn tref ym Mhortiwgal o\u2019r enw Sabrosa tua'r flwyddyn 1480. Roedd ei dad, Rui de Magalh\u00e3es, yn aelod o deulu aristocrataidd ym Mhortiwgal ac yn faer y dref. Enw ei fam oedd Alda de Mesquita. Roedd ganddo frawd o\u2019r enw Diego de Sosa a chwaer o\u2019r enw Isabel Magellan. Magwyd ef fel macwy i\u2019r Frenhines Eleanor, sef gwraig y Brenin John II. Yn 1495, dechreuodd ar ei wasanaeth gydag olynydd John, sef y Brenin Manuel I.Ym mis Mawrth 1505, pan oedd yn 25 mlwydd oed, ymunodd \u00e2 fflyd o 22 o longau a anfonwyd i groesawu a diddanu Francisco de Almeida, rhaglaw cyntaf yr India Portiwgeaidd. Mae\u2019n debyg iddo aros yno am tua wyth mlynedd yn Goa, Cochin a Quilon. Bu\u2019n ymladd mewn sawl brwydr tra bu yno, gan gynnwys ym Mrwydr Cannanore yn 1506 lle cafodd ei anafu. Ymladdodd hefyd ym Mrwydr Diu yn 1509. Bu\u2019r cyfnod hwn yn allweddol o ran ei helpu i gasglu gwybodaeth am fordwyo ac am diroedd a gwledydd draw yn y Dwyrain.Yn ystod y blynyddoedd dilynol, bu Magellan yn hwylio gyda Diogo Lopes de Sequeira a Francisco Serr\u00e3o, ei ffrind ac o bosib ei gefnder, draw i Malacca ym Maleisia. Yn 1511, wedi i Magellan a Serr\u00e3o fod yn rhan o goncwest Malacca, dychwelodd Magellan i Bortiwgal tua 1512 neu 1513.Gadawodd wasanaeth Brenin Portiwgal heb ganiat\u00e2d ac felly collodd ffafr y Brenin. Bu draw ym Moroco lle cafodd ei anafu, a chyhuddwyd ef o fasnachu\u2019n anghyfreithlon gyda'r Mwriaid. Ni chafodd y cyhuddiadau eu profi ond ni chynigiwyd llawer o waith i Magellan ar \u00f4l 1514. Yn 1517, cwerylodd gyda\u2019r Brenin Manuel I, a wrthododd geisiadau cyson ganddo i arwain mordaith er mwyn cyrraedd Ynysoedd y Sbeisys o\u2019r dwyrain (fel nad oedd angen hwylio o gwmpas penrhyn de Affrica).  Oherwydd y cweryl gadawodd Bortiwgal a mynd i Sbaen. Cyrhaeddodd Sevilla a phriododd Maria Caldera Beatriz Barbosa. Ganwyd dau o blant iddynt, sef Rodrigo de Magalh\u00e3es a Carlos de Magalh\u00e3es, ond bu farw\u2019r ddau yn ifanc. \u00a0  Cylchdaith o gwmpas y byd Wedi i\u2019w gais am fordaith i Ynysoedd y Sbeisys gael ei wrthod yn gyson gan y Brenin Manuel o Bortiwgal, trodd Magellan am gefnogaeth gan Siarl I, brenin ifanc Sbaen. Yn \u00f4l Cytundeb Tordesillas yn 1494, roedd Portiwgal yn rheoli'r llwybrau dwyreiniol draw i Asia a oedd yn mynd o gwmpas Affrica. Portiwgal oedd piau\u2019r tiroedd i\u2019r cyfeiriad hwnnw tra mai Sbaen oedd yn rheoli i gyfeiriad y gorllewin. Bwriad Magellan, yn hytrach, oedd cyrraedd Ynysoedd y Sbeisys yn y Dwyrain ar hyd y llwybr gorllewinol, drwy Dde America a thrwy'r M\u00f4r Tawel, gan osgoi Penrhyn Gobaith Da yn Ne Affrica, a reolwyd gan Bortiwgal. Cefnogodd Siarl I y fenter drwy ei chyllido, gan obeithio y byddai\u2019r llwybr hwn o fantais fasnachol i Sbaen. Hwyliodd fflyd o longau Magellan, a oedd yn cynnwys pum llong, gyda digon o adnoddau ar gyfer dwy flynedd o hwylio a chriw o tua 270 o ddynion. Roedd y mwyafrif yn Sbaenwyr, gyda thua 40 o Bortiwgeaid.Gadawodd Magellan Sbaen gyda\u2019i fflyd o longau ar 20 Medi 1519, gan hwylio i\u2019r gorllewin ar draws M\u00f4r yr Iwerydd tuag at Dde America. Ym mis Rhagfyr cyrhaeddwyd Rio de Janeiro ym Mrasil ac wedyn hwyliwyd i lawr ar hyd arfordir De America er mwyn chwilio am ffordd i hwylio drwy neu o gwmpas y cyfandir. Gorfodwyd y fflyd i atal fforio am tua thri mis oherwydd tywydd gwael, ac yn ystod y cyfnod hwnnw wynebodd Magellan fiwtini ymhlith y morwyr. Llwyddodd i gael rheolaeth ar y sefyllfa, gyda Mendoza yn cael ei ladd yn ystod y ffrwgwd, a phenderfynodd Magellan bod Quesada i gael ei ddienyddio a Cartagena i gael ei ynysu a\u2019i adael ar \u00f4l. Ailgychwynnwyd chwilio am lwybr i\u2019r M\u00f4r Tawel yn Hydref 1520, a bryd hynny daeth y fflyd o hyd i fae, a wnaeth eu harwain at lwybr a oedd yn eu cyfeirio drwodd i\u2019r M\u00f4r Tawel. Dyma\u2019r llwybr a enwyd yn Gulfor Magellan. Wrth fforio yn y culfor, gadawodd un o\u2019r llongau y fflyd, sef y San Antonio, gan ddychwelyd i gyfeiriad y dwyrain yn \u00f4l i Sbaen. Cyrhaeddodd y fflyd y M\u00f4r Tawel ar ddiwedd Tachwedd 1520, ac oherwydd anwybodaeth am ddaearyddiaeth y byd, credai Magellan mai dim ond siwrnai o tua 3 neu 4 diwrnod fyddai hi draw i Asia. Mewn gwirionedd, treuliwyd bron i 4 mis yn croesi\u2019r M\u00f4r Tawel, ac oherwydd hynny daeth diwedd ar y cyflenwadau bwyd a d\u0175r, gyda tua 30 o ddynion yn marw o sgyrfi. Ar 6 Mawrth 1521 glaniodd y fflyd ar ynys Guam ac ar 16 Mawrth cyrhaeddodd y fflyd y Philipinas, lle buont yn aros am tua mis a hanner. Ceisiodd Magellan droi\u2019r brodorion at Gristnogaeth a derbyniodd y mwyafrif o\u2019r brodorion y ffydd newydd, heblaw am ynys Mactan. Ym mis Ebrill ceisiodd Magellan ac aelodau ei griw gael rheolaeth dros lwyth y Mactan drwy drais, ac yn y frwydr rhyngddynt lladdwyd Magellan.Yn dilyn ei farwolaeth olynwyd Magellan gan Juan Serrano a Duarte Barbosa fel cyd-gadlywyddion, a chyrhaeddwyd Ynysoedd Molwca yn Nhachwedd 1521. Llwythwyd y llongau gyda sbeisys a chychwynnwyd hwylio yn \u00f4l am Sbaen, ond dim ond un o\u2019r llongau, sef y Victoria, oedd mewn cyflwr digon da i hwylio. Dychwelodd y llong honno i Sbaen ar 6 Medi 1522 o dan gapteiniaeth Juan Sebastian Elcano, a thrwy hynny cwblhawyd y gylchdaith gyntaf ar y m\u00f4r o gwmpas y byd.  O\u2019r 270 o ddynion a gychwynnodd ar y fordaith, dim ond tua 18 neu 19 a ddychwelodd. Gwaddol Magellan Mae Magellan yn cael ei gydnabod fel unigolyn pwysig yn hanes fforio oherwydd mae ei gyfraniad ef at y gylchdaith gyfan gyntaf o gwmpas y byd yn cael ei ystyried fel mordaith allweddol yn hanes Oes Aur fforio. Amlygwyd pwysigrwydd ei fordaith ym methiant mordeithiau diweddarach i ddilyn ei lwybr - er enghraifft, mordaith Loa\u00edsa yn 1525 (pan oedd Juan Sebastian Elcano yn ail gadlywydd). Bu\u2019n rhaid aros am 58 mlynedd arall, nes i Francis Drake a\u2019i long Pelican lwyddo i gylchdeithio\u2019n llwyddiannus o gwmpas y byd. Enwyd y M\u00f4r Tawel gan Magellan (y cyfeiriwyd ato'n aml fel M\u00f4r Magellan mewn teyrnged iddo tan y 18g), ac enwyd y culfor a ddarganfuwyd ganddo yn Gulfor Magellan.  Cyfeiriadau","1022":"Fforiwr o Bortiwgal oedd Fern\u00e3o de Magalh\u00e3es (Sbaeneg: Fernando de Magallanes, Saesneg: Ferdinand Magellan) (Gwanwyn 1480 \u2013 27 Ebrill 1521). Ef drefnodd y fordaith Sbaenaidd i India\u2019r Dwyrain rhwng 1519 a 1522 a arweiniodd at gwblhau\u2019r fordaith gyntaf o gwmpas y byd yn llwyddiannus. Bu farw yn y Philipinas cyn cwblhau'r daith, a chwblhawyd y gylchdaith gan Juan Sebastian Elcano. Arweiniodd Magellan sawl mordaith i India ac Affrica ar ran Portiwgal rhwng 1505 a 1516. Yn y flwyddyn 1519, dan nawdd Sbaen y tro yma, cychwynnodd gyda llynges fach o bum llong - ei fanerlong Trinidad, y San Antonio, Concepcio, Victoria a'r Santiago - i geisio darganfod llwybr i ynysoedd y Molucca. Croesodd y Cefnfor Tawel draw i Batagonia ac aeth drwy'r culfor a enwyd ar ei \u00f4l, sef Culfor Magellan. Yng ngwanwyn 1521 cyrhaeddodd yr Indies ond cafodd Magellan ei ladd yn y Philipinau yn ystod Brwydr Mactan. Cyrhaeddodd y fordaith Ynysoedd y Sbeisys yn 1521 gan ddychwelyd i Sbaen drwy Gefnfor India.Y Victoria oedd yr unig un o'r 5 llong i ddychwelyd i Sbaen, gan gwblhau (dan gapteiniaeth Juan Sebasti\u00e1n del Cano o Wlad y Basg) y fordaith gyntaf yr holl ffordd o gwmpas y byd. Bywyd cynnar a theulu Ganwyd Magellan mewn tref ym Mhortiwgal o\u2019r enw Sabrosa tua'r flwyddyn 1480. Roedd ei dad, Rui de Magalh\u00e3es, yn aelod o deulu aristocrataidd ym Mhortiwgal ac yn faer y dref. Enw ei fam oedd Alda de Mesquita. Roedd ganddo frawd o\u2019r enw Diego de Sosa a chwaer o\u2019r enw Isabel Magellan. Magwyd ef fel macwy i\u2019r Frenhines Eleanor, sef gwraig y Brenin John II. Yn 1495, dechreuodd ar ei wasanaeth gydag olynydd John, sef y Brenin Manuel I.Ym mis Mawrth 1505, pan oedd yn 25 mlwydd oed, ymunodd \u00e2 fflyd o 22 o longau a anfonwyd i groesawu a diddanu Francisco de Almeida, rhaglaw cyntaf yr India Portiwgeaidd. Mae\u2019n debyg iddo aros yno am tua wyth mlynedd yn Goa, Cochin a Quilon. Bu\u2019n ymladd mewn sawl brwydr tra bu yno, gan gynnwys ym Mrwydr Cannanore yn 1506 lle cafodd ei anafu. Ymladdodd hefyd ym Mrwydr Diu yn 1509. Bu\u2019r cyfnod hwn yn allweddol o ran ei helpu i gasglu gwybodaeth am fordwyo ac am diroedd a gwledydd draw yn y Dwyrain.Yn ystod y blynyddoedd dilynol, bu Magellan yn hwylio gyda Diogo Lopes de Sequeira a Francisco Serr\u00e3o, ei ffrind ac o bosib ei gefnder, draw i Malacca ym Maleisia. Yn 1511, wedi i Magellan a Serr\u00e3o fod yn rhan o goncwest Malacca, dychwelodd Magellan i Bortiwgal tua 1512 neu 1513.Gadawodd wasanaeth Brenin Portiwgal heb ganiat\u00e2d ac felly collodd ffafr y Brenin. Bu draw ym Moroco lle cafodd ei anafu, a chyhuddwyd ef o fasnachu\u2019n anghyfreithlon gyda'r Mwriaid. Ni chafodd y cyhuddiadau eu profi ond ni chynigiwyd llawer o waith i Magellan ar \u00f4l 1514. Yn 1517, cwerylodd gyda\u2019r Brenin Manuel I, a wrthododd geisiadau cyson ganddo i arwain mordaith er mwyn cyrraedd Ynysoedd y Sbeisys o\u2019r dwyrain (fel nad oedd angen hwylio o gwmpas penrhyn de Affrica).  Oherwydd y cweryl gadawodd Bortiwgal a mynd i Sbaen. Cyrhaeddodd Sevilla a phriododd Maria Caldera Beatriz Barbosa. Ganwyd dau o blant iddynt, sef Rodrigo de Magalh\u00e3es a Carlos de Magalh\u00e3es, ond bu farw\u2019r ddau yn ifanc. \u00a0  Cylchdaith o gwmpas y byd Wedi i\u2019w gais am fordaith i Ynysoedd y Sbeisys gael ei wrthod yn gyson gan y Brenin Manuel o Bortiwgal, trodd Magellan am gefnogaeth gan Siarl I, brenin ifanc Sbaen. Yn \u00f4l Cytundeb Tordesillas yn 1494, roedd Portiwgal yn rheoli'r llwybrau dwyreiniol draw i Asia a oedd yn mynd o gwmpas Affrica. Portiwgal oedd piau\u2019r tiroedd i\u2019r cyfeiriad hwnnw tra mai Sbaen oedd yn rheoli i gyfeiriad y gorllewin. Bwriad Magellan, yn hytrach, oedd cyrraedd Ynysoedd y Sbeisys yn y Dwyrain ar hyd y llwybr gorllewinol, drwy Dde America a thrwy'r M\u00f4r Tawel, gan osgoi Penrhyn Gobaith Da yn Ne Affrica, a reolwyd gan Bortiwgal. Cefnogodd Siarl I y fenter drwy ei chyllido, gan obeithio y byddai\u2019r llwybr hwn o fantais fasnachol i Sbaen. Hwyliodd fflyd o longau Magellan, a oedd yn cynnwys pum llong, gyda digon o adnoddau ar gyfer dwy flynedd o hwylio a chriw o tua 270 o ddynion. Roedd y mwyafrif yn Sbaenwyr, gyda thua 40 o Bortiwgeaid.Gadawodd Magellan Sbaen gyda\u2019i fflyd o longau ar 20 Medi 1519, gan hwylio i\u2019r gorllewin ar draws M\u00f4r yr Iwerydd tuag at Dde America. Ym mis Rhagfyr cyrhaeddwyd Rio de Janeiro ym Mrasil ac wedyn hwyliwyd i lawr ar hyd arfordir De America er mwyn chwilio am ffordd i hwylio drwy neu o gwmpas y cyfandir. Gorfodwyd y fflyd i atal fforio am tua thri mis oherwydd tywydd gwael, ac yn ystod y cyfnod hwnnw wynebodd Magellan fiwtini ymhlith y morwyr. Llwyddodd i gael rheolaeth ar y sefyllfa, gyda Mendoza yn cael ei ladd yn ystod y ffrwgwd, a phenderfynodd Magellan bod Quesada i gael ei ddienyddio a Cartagena i gael ei ynysu a\u2019i adael ar \u00f4l. Ailgychwynnwyd chwilio am lwybr i\u2019r M\u00f4r Tawel yn Hydref 1520, a bryd hynny daeth y fflyd o hyd i fae, a wnaeth eu harwain at lwybr a oedd yn eu cyfeirio drwodd i\u2019r M\u00f4r Tawel. Dyma\u2019r llwybr a enwyd yn Gulfor Magellan. Wrth fforio yn y culfor, gadawodd un o\u2019r llongau y fflyd, sef y San Antonio, gan ddychwelyd i gyfeiriad y dwyrain yn \u00f4l i Sbaen. Cyrhaeddodd y fflyd y M\u00f4r Tawel ar ddiwedd Tachwedd 1520, ac oherwydd anwybodaeth am ddaearyddiaeth y byd, credai Magellan mai dim ond siwrnai o tua 3 neu 4 diwrnod fyddai hi draw i Asia. Mewn gwirionedd, treuliwyd bron i 4 mis yn croesi\u2019r M\u00f4r Tawel, ac oherwydd hynny daeth diwedd ar y cyflenwadau bwyd a d\u0175r, gyda tua 30 o ddynion yn marw o sgyrfi. Ar 6 Mawrth 1521 glaniodd y fflyd ar ynys Guam ac ar 16 Mawrth cyrhaeddodd y fflyd y Philipinas, lle buont yn aros am tua mis a hanner. Ceisiodd Magellan droi\u2019r brodorion at Gristnogaeth a derbyniodd y mwyafrif o\u2019r brodorion y ffydd newydd, heblaw am ynys Mactan. Ym mis Ebrill ceisiodd Magellan ac aelodau ei griw gael rheolaeth dros lwyth y Mactan drwy drais, ac yn y frwydr rhyngddynt lladdwyd Magellan.Yn dilyn ei farwolaeth olynwyd Magellan gan Juan Serrano a Duarte Barbosa fel cyd-gadlywyddion, a chyrhaeddwyd Ynysoedd Molwca yn Nhachwedd 1521. Llwythwyd y llongau gyda sbeisys a chychwynnwyd hwylio yn \u00f4l am Sbaen, ond dim ond un o\u2019r llongau, sef y Victoria, oedd mewn cyflwr digon da i hwylio. Dychwelodd y llong honno i Sbaen ar 6 Medi 1522 o dan gapteiniaeth Juan Sebastian Elcano, a thrwy hynny cwblhawyd y gylchdaith gyntaf ar y m\u00f4r o gwmpas y byd.  O\u2019r 270 o ddynion a gychwynnodd ar y fordaith, dim ond tua 18 neu 19 a ddychwelodd. Gwaddol Magellan Mae Magellan yn cael ei gydnabod fel unigolyn pwysig yn hanes fforio oherwydd mae ei gyfraniad ef at y gylchdaith gyfan gyntaf o gwmpas y byd yn cael ei ystyried fel mordaith allweddol yn hanes Oes Aur fforio. Amlygwyd pwysigrwydd ei fordaith ym methiant mordeithiau diweddarach i ddilyn ei lwybr - er enghraifft, mordaith Loa\u00edsa yn 1525 (pan oedd Juan Sebastian Elcano yn ail gadlywydd). Bu\u2019n rhaid aros am 58 mlynedd arall, nes i Francis Drake a\u2019i long Pelican lwyddo i gylchdeithio\u2019n llwyddiannus o gwmpas y byd. Enwyd y M\u00f4r Tawel gan Magellan (y cyfeiriwyd ato'n aml fel M\u00f4r Magellan mewn teyrnged iddo tan y 18g), ac enwyd y culfor a ddarganfuwyd ganddo yn Gulfor Magellan.  Cyfeiriadau","1024":"Teulu brenhinol Prydeinig oedd y Tuduriaid, oedd \u00e2'i wreiddiau ymysg rhai o deuluoedd pwysicaf gogledd Cymru. Roedd y teulu yn olrhain ei hach yn y llinell wrywaidd i'r Cymro enwog Ednyfed Fychan, a fu farw yn 1246. Mae oes y Tuduriaid yn dechrau yn 1485 gyda chipio coron Lloegr gan Harri Tudur ym Mrwydr Bosworth ac yn dod i ben gyda marwolaeth Elisabeth I, brenhines Lloegr yn 1603. Rhagflaenwyd y Tuduriaid gan deulu\u2019r Plantagenet fel brenhinoedd Lloegr ac olynwyd hwy gan deulu\u2019r Stiwartiaid ar \u00f4l 1603. Rheolodd teulu\u2019r Tuduriaid yn ystod un o\u2019r cyfnodau mwyaf pwysig a chyfnewidiol yn hanes y Deyrnas Unedig. Roedd yn gyfnod pan fu llawer o newidiadau gwleidyddol, economaidd, crefyddol, cymdeithasol a diwylliannol ym Mhrydain.  Y Tuduriaid a Chymru Roedd gan y Tuduriaid wreiddiau teuluol yng Nghymru gan fod Harri VII (Harri Tudur) yn \u0175yr i Owain Tudur a theulu'r Tuduriaid o Benmynydd, Ynys M\u00f4n. Mae'r enw Tudor yn dod o'r enw Cymraeg gwreiddiol Tudur. Roedd y rhain yn deulu o uchelwyr Cymreig a chwaraeodd ran bwysig yng ngwleidyddiaeth Cymru ac yn nes ymlaen yng ngwleidyddiaeth Lloegr. Drwy Ednyfed Fychan, sef un o gyndeidiau Harri Tudur, roedd gan y teulu gysylltiadau \u00e2 theuluoedd pwysig eraill yng Nghymru\u2019r Oesoedd Canol - er enghraifft, gyda\u2019r Arglwydd Rhys, brenin olaf y Deheubarth, ac roeddent hefyd yn gefndryd i Owain Glynd\u0175r.  Roedd Ednyfed Fychan wedi bod yn ddistain, sef swyddog uchel yng ngwasanaeth tywysogion ac uchelwyr pwysig yn ystod yr Oesoedd Canol, yn llysoedd Llywelyn Fawr a\u2019i fab, Dafydd ap Llywelyn.Teyrnasodd y Tuduriaid dros gyfnod o newidiadau pellgyrhaeddol ym mywyd Cymru. Daeth newidiadau mawr i gyfraith Cymru gyda\u2019r Deddfau Uno, a chwalwyd yr abatai a\u2019r mynachlogydd oedd yn rhan mor bwysig o fywyd crefyddol, diwylliannol a chymdeithasol pobl Cymru. Er gwaethaf y ffaith bod y Deddfau Uno wedi israddio\u2019r Gymraeg drwy basio mai Saesneg bellach fyddai iaith y gyfraith a\u2019r llysoedd yng Nghymru, bu tro ar fyd yn hanes y Gymraeg yn ystod oes y Tuduriaid a sicrhaodd ei dyfodol fel iaith fyw.  Y trobwyntiau pwysig hyn yn hanes yr iaith Gymraeg yn ystod oes y Tuduriaid fu\u2019n allweddol o ran sicrhau ei goroesiad. Y trobwynt cyntaf oedd cyhoeddi'r llyfr Cymraeg cyntaf, sef Yn y lhyvyr hwnn, a argraffwyd yn defnyddio peiriant argraffu Johannes Gutenberg o\u2019r Almaen. Roedd llyfrau yn bwysig oherwydd bod modd gwneud cop\u00efau o\u2019r hyn roedd awduron wedi ei ysgrifennu yn gyflymach, ac felly roedd mwy o bobl yn gallu darllen eu gwaith. Gwelwyd mwy o bobl gyffredin yn dechrau darllen oherwydd llyfrau printiedig.  Sylweddolodd llawer o Gymry bod llyfrau print yn hollbwysig er mwyn i\u2019r iaith Gymraeg oroesi. Cyhoeddwyd \u2018Yny lhyvyr hwnn\u2019 (Yn y Llyfr Hwn) yn 1546 gan John Price o Aberhonddu. Dyma\u2019r llyfr Cymraeg cyntaf a gyhoeddwyd.  Yn gyntaf byddai'n rhaid dysgu pobl i ddarllen yn Gymraeg, felly roedd yr wyddor, a chyfarwyddyd ar sut i ddarllen a rhifo\u2019n Gymraeg, yn ogystal \u00e2 chalendr, wedi eu cynnwys yn y llyfr.Yn 1563, yn ystod teyrnasiad Elisabeth I, pasiwyd Deddf Cyfieithu\u2019r Beibl i\u2019r Gymraeg, ac yn 1567 cyhoeddwyd cyfieithiad o\u2019r Testament Newydd i\u2019r Gymraeg.  Yna yn 1586\/7 argraffwyd y llyfr Cymraeg Catholig cyntaf, ''Y Drych Cristianogawl'' ar dir Cymru mewn ogof ar Benrhyn Rhiwledyn ger Llandudno.Oni bai am gamp yr Esgob William Morgan yn cyfieithu\u2019r Beibl yn Gymraeg, a chyhoeddi'r cyfieithiad hwnnw yn 1588, cred llawer o bobl y byddai\u2019r iaith Gymraeg wedi marw yn y pen draw. Mae\u2019n cael ei gydnabod fel y llyfr mwyaf dylanwadol yn hanes yr iaith Gymraeg. Fe'i hawdurdodwyd gan Elisabeth I, gan y credai\u2019r Frenhines Brotestannaidd fod gan bawb hawl i ddarllen y Beibl yn eu hiaith eu hunain.  Bellach roedd pobl Cymru yn gallu darllen y Beibl yn eu mamiaith mewn iaith ddealladwy, a daeth y gyfrol yn sail i lenyddiaeth Gymraeg y cyfnod modern.Dyma rai o ddigwyddiadau a newidiadau pwysig y cyfnod hwn:  1215 - Cymerodd Ednyfed Fychan le Gwyn ab Ednywain fel distain Gwynedd. 1232 - Ednyfed Fychan yn gynrychiolydd i Lywelyn Fawr mewn cyfarfod \u00e2 Harri III o Loegr. 1412 - Dienyddiwyd Rhys ap Tudur yng Nghaer fel cosb am gefnogi gwrthryfel Owain Glyn D\u0175r. 1430 - Owain Tudur yn cael plentyn, Edmwnd Tudur, efo Catrin o Valois, merch Siarl VI, brenin Ffrainc a mam i Harri VI, brenin Lloegr. Roedd Catrin hefyd yn fam i Siasbar, Owain a Margaret Tudur. 1449 - Gwnaed Edmwnd yn Iarll Ritsmwnd. 1452 - Gwnaed Siasbar, brawd Edmwnd, yn Iarll Penfro. 1483 - Yr Iorciaid yn cefnogi cais Harri Tudur i fod yn Frenin Lloegr yn lle Rhisiart III. Digwyddiadau pwysig teyrnasiad y Tuduriaid Llwyddodd Harri VII i sefydlogi a chryfhau gafael y Tuduriaid ar orsedd Lloegr wedi iddo ennill Brwydr Bosworth. Gyda hynny daeth diwedd i Ryfel y Rhosynnau, sef cyfres o ryfeloedd cartref a fu rhwng teulu\u2019r Lancastriaid a\u2019r Iorciaid rhwng 1455 a 1485 er mwyn ennill rheolaeth dros orsedd Lloegr. Teyrnasodd gweddill y Tuduriaid dros newidiadau pellgyrhaeddol ym mywydau pobl Prydain. Ymhlith y digwyddiadau a newidiadau pwysig hyn roedd:  1485 - Harri Tudur yn fuddugol ym Mrwydr Bosworth yn erbyn Rhisiart III. Mae teuluoedd y Lancastriaid a\u2019r Iorciaid yn cael eu huno drwy'r briodas rhwng Harri VII ac Elizabeth o Efrog. Daeth rhosyn coch a gwyn y Tuduriaid yn arfbais i\u2019r Tuduriaid. 1509 - Harri VIII yn dod yn Frenin Lloegr 1521 - Martin Luther yn sefydlu\u2019r Eglwys Brotestannaidd yn Ewrop 1525 - Cyfieithu\u2019r Testament Newydd i\u2019r Saesneg gan William Tyndale 1534 - Harri VIII yn torri oddi wrth y Pab yn Rhufain ac yn penodi ei hun yn Bennaeth yr Eglwys Babyddol yn Lloegr a Chymru. Dyma ddechrau Diwygiad Eglwys Loegr. 1536-1539 - Diddymu\u2019r Mynachlogydd 1536 - Gorymdaith y Bererindod Gras yng ngogledd Lloegr, sef protest yn erbyn cau\u2019r mynachlogydd 1536-1543- Pasio\u2019r Deddfau Uno rhwng Cymru a Lloegr \u2013 Brenin Lloegr oedd bellach yn rheoli Cymru gyfan yn \u00f4l cyfraith Lloegr 1539 - Cyhoeddi\u2019r Beibl yn Saesneg gan Myles Coverdale 1542 - Pasio Deddf Coron Iwerddon oedd yn penodi Harri VIII yn Frenin Iwerddon 1546 - Cyhoeddi'r llyfr cyntaf yn y Gymraeg 1547 - Edward VI yn dod yn Frenin Lloegr 1553 - Mari I yn dod yn Frenhines Lloegr 1558 - Elisabeth I yn dod yn Frenhines Lloegr 1567 - Cyhoeddi'r Testament Newydd yn Gymraeg 1587 - Dienyddio Mari, brenhines yr Alban 1588 - Llynges Elizabeth yn trechu\u2019r Armada 1588 - Cyhoeddi\u2019r Beibl yn Gymraeg o waith William Morgan 1603 - Elisabeth I yn marw, a diwedd oes y TuduriaidGan nad oedd gan Elizabeth I etifedd pan fu farw, golygai hyn bod gorsedd Lloegr yn cael ei throsglwyddo i deulu brenhinol yr Alban, sef y Stiwartiaid. Y brenin Stiwartaidd cyntaf i ddod yn Frenin Lloegr oedd Iago I a bu\u2019n teyrnasu rhwng 1603 a 1625. Ef oedd yr etifedd nesaf agosaf at deulu\u2019r Tuduriaid, gan fod ei hen-famgu, Margaret Tudur (1489 \u2013 1541), yn un o blant Harri VII, ac felly yn 1603 unwyd llysoedd brenhinol yr Alban a Lloegr. Harri VII Ganwyd Harri yng Nghastell Penfro, Sir Benfro a glaniodd yn Dale ar arfordir Sir Benfro cyn iddo deithio drwy Gymru i faes Brwydr Bosworth yn 1485. Gwyddai, oherwydd ei gysylltiadau \u00e2 Chymru, y gallai ddibynnu ar gefnogaeth y Cymry a welai ef fel \u2018Y Mab Darogan\u2019.  Yn fuan wedi iddo ennill Brwydr Bosworth priododd Harri VII ag Elisabeth o Efrog er mwyn atal rhyfeloedd pellach gyda theulu\u2019r Iorciaid. Goroesodd pedwar o blant Harri VII ac Elizabeth, a phrif amcan Harri oedd sicrhau heddwch wedi Rhyfel y Rhosynnau a dyfodol y Tuduriaid ar orsedd Lloegr. Gan hynny, trefnodd gyfres o briodasau gwleidyddol rhwng ei blant a rhai o deyrnasoedd brenhinol eraill Prydain ac Ewrop. Yn 1503 trefnodd briodas rhwng ei ferch, Margaret, ac Iago IV, brenin yr Alban, ac yn 1501 priododd Arthur, ei fab hynaf, gyda Catrin o Aragon, sef merch Ferdinand II o Aragon ac Isabella I o Castile, gan gryfhau\u2019r berthynas \u00e2 Sbaen. Yn anffodus bu farw Arthur rai misoedd ar \u00f4l y briodas, ac felly trefnodd Harri VII, wedi iddo gael caniat\u00e2d arbennig oddi wrth y Pab, bod brawd Arthur, sef Harri, yn priodi ei weddw. Llwyddodd Harri i drechu sawl ymdrech i\u2019w ddiorseddu - er enghraifft, gan Lambert Simnel yn 1487 a Perkin Warbeck yn ystod y 1490au. Pan fu farw yn 1509 gadawodd Harri VII waddol pwysig, oherwydd sicrhaodd bod sefyllfa ariannol y deyrnas yn gadarn a bod ganddo etifedd i barhau \u00e2 theyrnasiad y Tuduriaid ar orsedd Lloegr. Harri VIII Teyrnasodd Harri VIII rhwng 1509 a 1547.  Mae Harri VIII yn un o frenhinoedd mwyaf adnabyddus Lloegr.  Nid Harri oedd i fod etifeddu\u2019r orsedd ond ei frawd hynaf Arthur, ond bu farw Arthur o salwch pan oedd yn 15 oed.  Mae Harri yn adnabyddus fel brenin oedd yn hoffi hela, yn arweinydd cryf mewn brwydrau, ac oherwydd ei fod wedi priodi 6 gwaith.  Cafodd ei goroni pan oedd yn 18 mlwydd oed a phenderfynodd briodi Catrin o Aragon, gweddw ei frawd Arthur. Rheolodd Harri er mwyn ei fodd ei hun. Sefydlodd Eglwys Loegr fel y byddai\u2019n medru ysgaru ei wraig gyntaf, Catrin o Aragon, ac fe ddiddymodd y mynachlogydd er mwyn perchnogi tir y mynachod. Roedd Harri yn sicr yn manteisio ar ei statws fel Brenin, ac roedd angen llawer o arian arno i ymladd rhyfeloedd a rheoli ei deyrnas. Yn ystod ei deyrnasiad pasiwyd cyfres o gyfreithiau a fu\u2019n drobwynt pwysig yn hanes Cymru, sef pasio\u2019r Deddfau Uno yn 1536 a 1543. Rheolwyd Cymru a Lloegr bellach gan \u2018gyfraith y Brenin\u2019. Pan sylweddolodd Harri VIII nad oedd yn mynd i sicrhau etifedd gyda Catrin o Aragon, penderfynodd ei fod yn mynd i holi am ganiat\u00e2d gan y Pab i ddiddymu'r briodas. Trefnodd gyda\u2019i brif weinidog, sef Thomas Wolsey, drafodaethau gyda\u2019r Pab yn Rhufain. Gan fod y Pab o dan bwysau oddi wrth nai Catrin, sef Siarl V, yr Ymerawdwr Sanctaidd, i beidio caniat\u00e1u\u2019r ysgariad, methodd Wolsey sicrhau\u2019r ysgariad, ac felly penododd Harri VIII Thomas Cromwell yn ei le.  Yn y cyfamser, roedd Harri wedi cwympo mewn cariad gydag Anne Boleyn ac yn awyddus iawn i\u2019w phriodi. Priodwyd Harri ac Anne yn 1533 wedi i Eglwys Lloegr dorri oddi wrth Eglwys Rhufain. Gobeithiai Harri y byddai nawr yn medru cael mab i\u2019w olynu, ond ymhen tair blynedd dienyddiwyd Anne ar orchymyn Harri.  Priododd Jane Seymour y flwyddyn ganlynol, ond bu hi farw yn fuan wedi genedigaeth ei mab, Edward.  Bu bywyd priodasol Harri yr un mor drafferthus nes y bu farw yn 1547. Ysgarodd ei bedwaredd wraig, sef Anne o Cleves (o\u2019r Almaen), cafodd Catrin Howard ei dienyddio ar sail anffyddlondeb, ond goroesodd ei wraig olaf, sef Catrin Parr. Edward VI Teyrnasodd Edward VI rhwng 1547 a 1553. Daeth yn Frenin ar \u00f4l i\u2019w dad Harri VIII farw. Mam Edward oedd trydedd gwraig Harri VIII sef Jane Seymour.  Daeth yn Frenin yn ifanc iawn, yn 9 mlwydd oed.  Roedd ewythr Edward, Edward Seymour (brawd ei fam) ac Archesgob Caergaint, Thomas Cranmer, yn helpu\u2019r Brenin ifanc i reoli. Fe ddylanwadon nhw ar Edward i newid Lloegr yn wlad Brotestannaidd. Doedd Edward ddim yn holliach, ac yn 1553 bu farw ar \u00f4l dioddef o diwberciwlosis.  Cyn marw, penderfynodd enwi Lady Jane Grey, ei gyfnither, fel ei etifedd, yn hytrach na'i hanner chwaer Mari.  Roedd Mari yn arddel y ffydd Gatholig yn frwd, ac nid oedd Edward eisiau i Loegr fod yn wlad Gatholig.  Er hynny, roedd cefnogaeth gref ymhlith pobl y wlad i Mari fel etifedd yr orsedd, ac felly diorseddwyd Lady Jane Grey ar \u00f4l naw diwrnod fel brenhines. Yn dilyn marwolaeth Edward daeth diwedd ar linach wrywaidd y Tuduriaid.  Gorymdeithiodd Mari yn fuddugoliaethus i Lundain fel y frenhines newydd, sef Mari I. Mari I Teyrnasodd Mari I neu Mari Waedlyd rhwng 1553 a 1558. Daeth yn Frenhines ar \u00f4l ei hanner brawd Edward VI. Nid Mari I gafodd ei henwi fel etifedd Edward VI, ond yn hytrach yr Arglwyddes Jane Grey.  Dim ond 9 diwrnod barodd Jane Grey cyn i Mari ennill ei choron gyda chefnogaeth y bobl. Roedd Mari yn benderfynol o wneud Lloegr yn wlad Gatholig unwaith eto. Priododd Felipe II, brenin Sbaen, a oedd yn amhoblogaidd, ac fe geisiodd gyflwyno Catholigiaeth fel prif grefydd y wlad, a oedd hyd yn oed yn fwy amhoblogaidd gan fod nifer o bobl wedi troi at syniadau Protestannaidd erbyn hynny. Roedd llawer yn gwrthwynebu ei phriodas \u00e2 Phillip ac ofnent y byddai Lloegr yn troi yn fath o deyrnas Gatholig o dan awdurdod Sbaen. Cynyddodd y gwrthwynebiad i Gatholigiaeth lem Mari, ac yn 1549 arweiniwyd terfysg gan gefnogwyr Protestannaidd dan arweiniad Thomas Wyatt yr ieuengaf, sef \u2018Terfysg Wyatt\u2019, yn ei herbyn. Bwriad y terfysg oedd diorseddu Mari a gosod ei chwaer, Elizabeth, oedd yn Brotestant, yn ei lle.  Darganfuwyd y cynllwyn a lladdwyd cefnogwyr Wyatt. Cafodd Wyatt ei arteithio, gyda Mari yn gobeithio y cyfaddefai bod Elisabeth yn rhan o\u2019r cynllwyn, fel y medrai wedyn orchymyn ei dienyddio am deyrnfradwriaeth. Ni wnaeth Wyatt enwi Elisabeth, ac ar orchymyn Mari, torrwyd ei ben. Cafodd Mari I y llysenw \u2018Mari Waedlyd\u2019 oherwydd llosgwyd cannoedd o bobl yn ystod ei theyrnasiad am eu bod yn Brotestaniaid. Yn \u00f4l amcangyfrif, llosgwyd rhwng 200 a 300 wrth yr ystanc am nad oeddent yn Gatholigion. Yn eu plith roedd tri merthyr o Gymru, sef Robert Ferrar, Esgob Tyddewi, Rawlins White, pysgotwr o Gaerdydd, a William Nichol, llafurwr o Hwlffordd. Ymhlith y Protestaniaid amlwg a losgwyd yn Lloegr roedd \u2018Merthyron Rhydychen\u2019, sef yr esgobion Anglicanaidd Hugh Latimer, Nicholas Ridley a Thomas Cranmer, Archesgob Caergaint. Cafwyd y tri yn euog o fod yn hereticiaid, a llosgwyd hwy wrth yr ystanc yn Rhydychen am ddilyn a dysgu'r ffydd Brotestannaidd.  Doedd Mari ddim yn Frenhines boblogaidd iawn. Bu farw yn 1558 gan orfod trosglwyddo\u2019r goron i\u2019w hanner chwaer, Elisabeth. Elisabeth I Teyrnasodd Elisabeth I rhwng 1558 a 1603.  Roedd Elisabeth yn ferch i Harri VIII ac Anne Boleyn, ac yn hanner chwaer i Edward VI a Mari I. Pan fu Mari I farw enwodd Elisabeth fel ei hetifedd, er i Mari garcharu Elisabeth yn Nh\u0175r Llundain pan oedd yn iau. Daeth Elisabeth yn Frenhines yn 25 mlwydd oed. Yn ystod ei theyrnasiad bu bygythiadau i geisio cipio ei choron yn gyson, fel ymosodiad yr Armada Sbaenaidd dan orchymyn y Brenin Phillip II a bygythiad o\u2019r gogledd gan Mari Brenhines yr Alban. Yn ystod ei theyrnasiad roedd Prydain yn wlad Brotestannaidd, ac wedi i\u2019r Pab ei thaflu allan o\u2019r Eglwys Babyddol yn 1570 daeth Elisabeth yn fwy o darged ar gyfer gwahanol gynllwynion gan Babyddion. Roedd prif deyrngarwch Catholigion i\u2019r Pab, a bu sawl cynllwyn ganddynt i ddiorseddu Elisabeth - er enghraifft, Cynllwyn Thomas Percy yn 1569 a Chynllwyn Ridolfi yn 1571. Eu bwriad oedd rhoi Mari Brenhines yr Alban, a oedd yn Babyddes, yn lle Elisabeth, fel bod y wlad yn troi\u2019n Babyddol. Mae Elisabeth yn enwog am beidio priodi, er bod nifer o ddynion wedi gofyn i\u2019w phriodi. Bu farw yn 1603, a dyma ddiwedd oes y Tuduriaid, oherwydd ni chafodd Elisabeth blentyn i\u2019w holynu ar yr orsedd. Daeth Iago I yn Frenin ar \u00f4l Elisabeth. Cyfieiriadau","1026":"Heol y Bont neu, yn aml ar lafar, Stryd y Bont yw un o brif strydoedd a strydoedd hynaf Aberystwyth. Mae'n arwain i ganol y dref o'r De. Dyma ran o'r hen brif-ffordd i Aberaeron a Caerfyrddin ac mae dal yn swyddogol yn rhan o briffordd (Trunk Road) yr A487 Ar waelod ddeheuol y stryd ceir Pont Trefechan lle bu protest lwyddiannus gyntaf Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn 1963. Ar ben uchaf y dre ceir Cloc Aberystwyth a chyffordd i'r Stryd Fawr. Ceir strydoedd llai yn arwain oddi ar Stryd y Bont; o'r de i'r gogledd ar yr ochr chwith - Tan y Cae (South Rd) a L\u00f4n Rhosmari (Princess St.), ac ar yr ochr dde, y Dan Dre (Mill St), Stryd Powell a'r L\u00f4n Gefn. Hanes Yn y Siarter Frenhinol a roddwyd i Abberystwyth gan Edward I, brenin Lloegr yn 1277 nodwyd yr angen i adeiladu mur ar gyfer amddiffyn y dref. Dechreuwyd adeiladu'r mur a ffos yn 1278. Erbyn 1280 roedd y mur yn amgylchynu ardal o 20 hectar (50 acer). Gellir gweld hen llinell mur y dref wrth edrych ar fap a dilyn strydoedd; Ffordd y Brenin, Stryd y Popty, Heol y Ffynnon Haearn, y Ro Fawr a Dan y Dre. roedd porth ar waelod y Stryd Fawr - tarddiad yr enw Saesneg, Great Darkgate St, ar gyffordd Stryd y Popty a Heol y Ffynnon Haearn ac un arall ar waelod Heol y Bont, ger afon Rheidol. roedd porth arall ar ddiwedd stryd y Stryd y Porth Bach ond doedd dim ynediad i'r traeth o ochr y m\u00f4r o Heol y Wig, nes yn hwyrach. Y Stryd Fawr gyda Heol y Wig tua'r gogledd iddi a Heol y Bont, tua'r de, oedd echel tref Ganol Oesol Aberystwyth. Arferid cynnal marchnad yma lle nawr ceir tai a siopau ond hefyd yr Hen Farchnad.Ar hyd y stryd ceid tai a gerddi ond yna tir agored oedd yno gan mwyaf hyd at ddiwedd 18g. Wrth i'r dref ehangu i'r dwyrain a'r gogledd, collodd Heol y Bont peth o'i phwysigrwydd masnachol gan gadw ei hadeiladau ar gyfer preswylwyr yn hytrach na masnach (fel Heol y Wig a'r Stryd Fawr). Bu fawr o newid yn y dref na nifer ei strydoedd am ganrifoedd ac er, yn 1726 nodwyd bod y boblogaeth wedi tyfu roedd y dref, yn a very black and smoaky place yn \u00f4l Daniel Defoe yn 'A Tour through the Whole Island of Great Britain (cyhoeddwyd gyntaf 1723-26, adargraffwyd 1971).  T\u0175f Mae'r stryd yn nodweddiadol am ei thai phreswyl mawr sy'n dyddio i ddechrau'r 19g, er, mae hen dafarn y Nag's Head sydd yn nodweddiadol am fod yn adeilad deulawr a tho serth yn awgrymu iddi gael ei hadeiladu yn 18g. Yn ystod dechrau'r 19g daeth y dref yn fwy ffasiynol a llewyrchus fe adeiladwyd tai tref (town houses). Disgrifiwyd T.L.J. Pritchard yn ei New Aberystwyth Guide (Aberystwyth, 1824); The great influx of strangers ... continually increasing jas caused a considerable number of houses to be built and some in a style of superior elegance. ar hyd y stryd gan gynnwys Westminster House gan Pughiaid Abermad a Loveden House (25 Heol y Bont) a adeiladwyd gan Pryses Gogerddan.  Nodweddion Gyda'i thai tref mawr Sioraidd tri neu bedwar llawr a seler, mae Heol y Bont yn stryd sy'n llawn fflatiau a phreswyliau myfyrwyr a phobl sengl neu gyplau. Prin yw'r teuluoedd bellach. Ceir rhai amrywiaeth fechan o fusnesau ar y stryd gan gynnwys:  Siop Inc - siop lyfrau a nwyddau Cymraeg ac y cyffordd gyda L\u00f4n Rhosmari Oriel y Bont - oriel fechan a siop fframio lluniau Caffe Angheli - caffe Eidalaidd Siop Bwci; siopau trin gwallt Mae siop jips a thafarn y Nag's Head (un o dafarndai hynaf Aberystwyth) bellach wedi cau. Banc y Ddafad Ddu a Banc y Llong Lleolwyd Banc y Llong ar Heol y Bont yn 1762 a hefyd Banc y Ddafad Ddu ar Stryd y Bont. Dau fanc gynhenid Gymreig o'r 18g.  Tafarn yr Hen Lew Du Lleolir un o dafarnhau hynaf a mwyaf enwog Aberystwyth ar dop Heol y Bont, Tafarn yr Hen Lew Du, Aberystwyth. Roedd yn fan cyfarfod y Cambrian Society a sefydlwyd yn 1822 a hefyd yn fan cyfarfod yr Union Club Society a sefydlwyd yn 1834. Roedd gan y dafarn stablau ar Heol y Wig. Defnyddiwyd yr enw 'Hen' o flaen 'Llew Du' i'w wahaniaethu rhag tafarn y Gogerddan Arms gerllaw a oedd hefyd yn cael ei alw'r 'Llew Du' ar adegau (llew du yw prif ddelwedd arfbais teulu Gogerddan a'r rheswm fod gymaint o dafarnhau Ceredigion gyda thafarndai o'r enw 'Llew Du').  Cyfeiriadau Dolenni allanol A Pint of History' [1] Gwefan Yr Hen Lew Du","1027":"Heol y Bont neu, yn aml ar lafar, Stryd y Bont yw un o brif strydoedd a strydoedd hynaf Aberystwyth. Mae'n arwain i ganol y dref o'r De. Dyma ran o'r hen brif-ffordd i Aberaeron a Caerfyrddin ac mae dal yn swyddogol yn rhan o briffordd (Trunk Road) yr A487 Ar waelod ddeheuol y stryd ceir Pont Trefechan lle bu protest lwyddiannus gyntaf Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn 1963. Ar ben uchaf y dre ceir Cloc Aberystwyth a chyffordd i'r Stryd Fawr. Ceir strydoedd llai yn arwain oddi ar Stryd y Bont; o'r de i'r gogledd ar yr ochr chwith - Tan y Cae (South Rd) a L\u00f4n Rhosmari (Princess St.), ac ar yr ochr dde, y Dan Dre (Mill St), Stryd Powell a'r L\u00f4n Gefn. Hanes Yn y Siarter Frenhinol a roddwyd i Abberystwyth gan Edward I, brenin Lloegr yn 1277 nodwyd yr angen i adeiladu mur ar gyfer amddiffyn y dref. Dechreuwyd adeiladu'r mur a ffos yn 1278. Erbyn 1280 roedd y mur yn amgylchynu ardal o 20 hectar (50 acer). Gellir gweld hen llinell mur y dref wrth edrych ar fap a dilyn strydoedd; Ffordd y Brenin, Stryd y Popty, Heol y Ffynnon Haearn, y Ro Fawr a Dan y Dre. roedd porth ar waelod y Stryd Fawr - tarddiad yr enw Saesneg, Great Darkgate St, ar gyffordd Stryd y Popty a Heol y Ffynnon Haearn ac un arall ar waelod Heol y Bont, ger afon Rheidol. roedd porth arall ar ddiwedd stryd y Stryd y Porth Bach ond doedd dim ynediad i'r traeth o ochr y m\u00f4r o Heol y Wig, nes yn hwyrach. Y Stryd Fawr gyda Heol y Wig tua'r gogledd iddi a Heol y Bont, tua'r de, oedd echel tref Ganol Oesol Aberystwyth. Arferid cynnal marchnad yma lle nawr ceir tai a siopau ond hefyd yr Hen Farchnad.Ar hyd y stryd ceid tai a gerddi ond yna tir agored oedd yno gan mwyaf hyd at ddiwedd 18g. Wrth i'r dref ehangu i'r dwyrain a'r gogledd, collodd Heol y Bont peth o'i phwysigrwydd masnachol gan gadw ei hadeiladau ar gyfer preswylwyr yn hytrach na masnach (fel Heol y Wig a'r Stryd Fawr). Bu fawr o newid yn y dref na nifer ei strydoedd am ganrifoedd ac er, yn 1726 nodwyd bod y boblogaeth wedi tyfu roedd y dref, yn a very black and smoaky place yn \u00f4l Daniel Defoe yn 'A Tour through the Whole Island of Great Britain (cyhoeddwyd gyntaf 1723-26, adargraffwyd 1971).  T\u0175f Mae'r stryd yn nodweddiadol am ei thai phreswyl mawr sy'n dyddio i ddechrau'r 19g, er, mae hen dafarn y Nag's Head sydd yn nodweddiadol am fod yn adeilad deulawr a tho serth yn awgrymu iddi gael ei hadeiladu yn 18g. Yn ystod dechrau'r 19g daeth y dref yn fwy ffasiynol a llewyrchus fe adeiladwyd tai tref (town houses). Disgrifiwyd T.L.J. Pritchard yn ei New Aberystwyth Guide (Aberystwyth, 1824); The great influx of strangers ... continually increasing jas caused a considerable number of houses to be built and some in a style of superior elegance. ar hyd y stryd gan gynnwys Westminster House gan Pughiaid Abermad a Loveden House (25 Heol y Bont) a adeiladwyd gan Pryses Gogerddan.  Nodweddion Gyda'i thai tref mawr Sioraidd tri neu bedwar llawr a seler, mae Heol y Bont yn stryd sy'n llawn fflatiau a phreswyliau myfyrwyr a phobl sengl neu gyplau. Prin yw'r teuluoedd bellach. Ceir rhai amrywiaeth fechan o fusnesau ar y stryd gan gynnwys:  Siop Inc - siop lyfrau a nwyddau Cymraeg ac y cyffordd gyda L\u00f4n Rhosmari Oriel y Bont - oriel fechan a siop fframio lluniau Caffe Angheli - caffe Eidalaidd Siop Bwci; siopau trin gwallt Mae siop jips a thafarn y Nag's Head (un o dafarndai hynaf Aberystwyth) bellach wedi cau. Banc y Ddafad Ddu a Banc y Llong Lleolwyd Banc y Llong ar Heol y Bont yn 1762 a hefyd Banc y Ddafad Ddu ar Stryd y Bont. Dau fanc gynhenid Gymreig o'r 18g.  Tafarn yr Hen Lew Du Lleolir un o dafarnhau hynaf a mwyaf enwog Aberystwyth ar dop Heol y Bont, Tafarn yr Hen Lew Du, Aberystwyth. Roedd yn fan cyfarfod y Cambrian Society a sefydlwyd yn 1822 a hefyd yn fan cyfarfod yr Union Club Society a sefydlwyd yn 1834. Roedd gan y dafarn stablau ar Heol y Wig. Defnyddiwyd yr enw 'Hen' o flaen 'Llew Du' i'w wahaniaethu rhag tafarn y Gogerddan Arms gerllaw a oedd hefyd yn cael ei alw'r 'Llew Du' ar adegau (llew du yw prif ddelwedd arfbais teulu Gogerddan a'r rheswm fod gymaint o dafarnhau Ceredigion gyda thafarndai o'r enw 'Llew Du').  Cyfeiriadau Dolenni allanol A Pint of History' [1] Gwefan Yr Hen Lew Du","1031":"Mae achosion o glefydau heintus, fel Coronafeirws (COVID-19), yn gallu codi ofn ac effeithio ar iechyd meddwl. Mae'r canllawiau ar iechyd meddwl a chefnogaeth seicogymdeithasol y Cenhedloedd Unedig yn argymell mai egwyddorion craidd cymorth iechyd meddwl yn ystod argyfwng yw; peidiwch \u00e2 gwneud unrhyw niwed, hyrwyddo hawliau dynol a chydraddoldeb, defnyddio dulliau cyfranogol, adeiladu ar y presennol adnoddau a galluoedd, mabwysiadu ymyriadau aml-haenog a gweithio gyda systemau cymorth integredig. Achosion faterion iechyd meddwl yn ystod pandemig COVID-19 Gall pandemig COVID-19 achosi straen, gorbryder a phryder ymhlith unigolion. Mae achosion cyffredin straen seicolegol yn ystod pandemig yn cynnwys, ofn mynd yn s\u00e2l a marw, osgoi gofal iechyd oherwydd ofn cael eich heintio tra mewn gofal, ofn colli gwaith a bywoliaeth, ofn cael eich gwahardd yn gymdeithasol, ofn cael eich rhoi mewn cwarant\u00een, teimlad o ddiffyg p\u0175er wrth amddiffyn eich hun ac anwyliaid, ofn cael eich gwahanu oddi wrth anwyliaidau a rhoddwyr gofal, gwrthod gofalu am unigolion bregus oherwydd ofn haint, teimladau o ddiymadferthedd, diflastod, unigrwydd ac iselder oherwydd eu bod yn ynysig ac ofn ail-fyw profiadau pandemig blaenorol. Atal a rheoli cyflyrau iechyd meddwl Mae'r Mental Health Foundation wedi cyhoeddi'r canllawiau canlynol ar gyfer atal materion iechyd meddwl yn ystod pandemig COVID-19. Ceisiwch aros mewn cysylltiad Yn ystod adegau o straen, rydym yn gweithio\u2019n well mewn cwmni a chyda cefnogaeth. Ceisiwch gadw mewn cysylltiad \u00e2\u2019ch ffrindiau a\u2019ch teulu neu cysylltwch \u00e2 llinell gymorth i gael cymorth emosiynol. Cadwch mewn cysylltiad \u00e2 ffrindiau ar y cyfryngau cymdeithasol ond ceisiwch beidio \u00e2 gorgynhyrfu pethau. Os ydych chi\u2019n rhannu erthyglau ac ati, defnyddiwch ffynonellau dibynadwy, a chofiwch efallai bod eich ffrindiau\u2019n poeni hefyd.  Cadw trefn feunyddiol Mae\u2019n syniad da i gadw at eich trefn feunyddiol. Efallai eich bod am ganolbwyntio ar y pethau allwch chi eu gwneud os ydych chi\u2019n teimlo y gallwch:  technegau rheoli straen ac ymlacio gwneud ymarfer corff  bwyta deiet cytbwys Siaradwch \u00e2\u2019ch plant Mae cynnwys ein teulu a\u2019n plant yn ein cynlluniau ar gyfer iechyd da yn hanfodol. Mae angen i ni wrando a gofyn i\u2019n plant beth y maen nhw wedi ei glywed am y firws a\u2019u cefnogi, heb eu dychryn. Mae angen i ni leihau\u2019r effaith negyddol y mae\u2019n ei gael ar ein plant ac esbonio\u2019r ffeithiau iddynt. Trafodwch y newyddion \u00e2 nhw ond ceisiwch ag osgoi eu gorlwytho \u00e2 gwybodaeth am y firws. Byddwch mor onest ag y gallwch.\u00a0Ceisiwch drafod \u00e2 nhw mewn ffordd sy\u2019n addas iddyn nhw.  Mae rhywfaint o ofid yn normal Mae\u2019n normal i deimlo\u2019n fregus ac wedi\u2019ch gorlwytho wrth ddarllen newyddion am y firws, yn enwedig os ydych chi wedi profi trawma neu broblem iechyd meddwl yn y gorffennol, neu os oes gennych chi gyflwr iechyd corfforol hirdymor sy\u2019n eich gwneud yn fwy agored i effeithiau\u2019r coronafeirws. Mae\u2019n bwysig cydnabod y teimladau hyn ac atgoffa\u2019n gilydd i ofalu am ein hiechyd corfforol ac iechyd meddwl. Dylem hefyd fod yn ymwybodol o arferion nad ydynt yn fuddiol yn yr hirdymor, fel ysmygu ac yfed, ac osgoi cynyddu ein defnydd o\u2019r rhain. Ceisiwch dawelu meddwl y bobl rydych yn gwybod sy\u2019n bryderus a chadw mewn cysylltiad \u00e2 phobl sy\u2019n byw ar eu pennau eu hunain.  Beidio \u00e2 gwneud rhagdybiaethau Peidiwch \u00e2 dod i gasgliadau am bwy sy\u2019n gyfrifol am ledaenu\u2019r clefyd. Gall Coronafeirws effeithio ar unrhyw un, waeth eu rhyw neu hil.  Reoli sut rydych yn dilyn y newyddion Mae llawer o s\u00f4n am y firws ar y newyddion ar hyn o bryd. Os ydych chi\u2019n teimlo bod y newyddion yn peri straen i chi, mae\u2019n bwysig i gael cydbwysedd. Does dim rhaid i chi osgoi\u2019r newyddion yn gyfangwbl, mae\u2019n bwysig i fod yn wybodus, ond gallwch gyfyngu ar faint o\u2019r newyddion yr ydych chi\u2019n ei weld.  Ymdopi \u00e2 hunan-ynysu a bod mewn cwarant\u00een Os oes posibilrwydd bod gennych Coronafeirws, mae\u2019n bosib y gofynnir i chi aros gartref (hunan-ynysu). I bobl sy\u2019n hunan-ynysu neu mewn cwarant\u00een, efallai y bydd hyn yn anodd iawn. Gall fod o gymorth i geisio ei ystyried fel cyfnod gwahanol o amser yn eich bywyd, ac nid un sy\u2019n wael o reidrwydd, hyd yn oed os na wnaethoch ei ddewis. Bydd hyn yn golygu rhythm bywyd gwahanol, cyfle i gadw mewn cysylltiad ag eraill mewn ffyrdd gwahanol i\u2019r arfer. Cysylltwch ag eraill yn rheolaidd ar y cyfryngau cymdeithasol, dros e-bost neu ar y ff\u00f4n, gan eu bod o hyd yn ffyrdd da o fod yn agos i\u2019r bobl sy\u2019n bwysig i chi. Cr\u00ebwch drefn feunyddiol sy\u2019n blaenoriaethu hunan-ofal. Efallai byddwch am ddarllen mwy neu wylio ffilmiau, gwneud ymarfer corff, rhoi cynnig ar dechnegau ymlacio, neu ddysgu am bwnc newydd ar y we. Ceisiwch ymlacio a gweld hyn fel profiad newydd, anarferol, a all fod o fudd i chi. Sicrhewch fod eich anghenion iechyd ehangach yn cael eu gofalu amdanynt, fel sicrhau bod gennych ddigon o\u2019ch meddyginiaethau presgripsiwn.  Gweler hefyd Gallwch ddod o hyd i wybodaeth a chyngor cyfredol am y firws yma:  Iechyd Cyhoeddus Cymru Galw Iechyd Cymru Gov.uk Cyfeiriadau","1032":"Dylanwadwyd ar ddiwylliant Cymru gan lu o bethau: cenedl, iaith, crefydd, a daearyddiaeth. Diwylliant arbennig y Cymry Cymraeg yw diwylliant Cymraeg. Mae'n rhan hanfodol o ddiwylliant Cymru ond hefyd yn rhan o hanes Y Wladfa ym Mhatagonia, a chymunedau eraill yn y byd sy'n Gymraeg eu hiaith.  Y diwylliant gwerin a thraddodiadol Nodir diwylliant traddodiadol Cymru gan etifeddiaeth y Celtiaid wedi ei chyfuno \u00e2 Christnogaeth, hen chwedlau a straeon sydd wedi ymgynefino \u00e2'r ll\u00ean gwerin a'r traddodiad llenyddol, a bywyd y werin yn y cefn gwlad.  Mytholeg a'r hen grefydd Y deunydd mytholegol y gwelir ei olion yn llenyddiaeth gynnar a chanoloesol Cymru a hefyd, i ryw raddau, yn ei chwedlau gwerin yw mytholeg Gymreig.  Mae'n rhan o draddodiad hynafol Cymru ond mae'n perthyn hefyd i fyd ehangach mytholeg Geltaidd a mytholeg ryngwladol. Ceir y deunydd hwn mewn sawl ffynhonnell, yn gerddi cynnar (yn Llyfr Taliesin, er enghraifft), yn chwedlau Cymraeg cynhenid yr Oesoedd Canol (yn enwedig yn Culhwch ac Olwen a Pedair Cainc y Mabinogi), mewn cyfeiriadau yng ngwaith Beirdd y Tywysogion a Beirdd yr Uchelwyr, yn y casgliad o ddeunydd mnemonig a elwir Trioedd Ynys Prydain, ac mewn chwedlau gwerin, diweddar yn eu ffurf bresennol ond sydd o darddiad hynafol.  Ll\u00ean gwerin Mae ll\u00ean gwerin Cymru yn enw cyfleus am y corff amrywiol o chwedlau, traddodiadau, coelion ac arferion poblogaidd sy'n rhan bwysig o etifeddiaeth ddiwylliannol y wlad. Mae Cymru yn un o'r gwledydd Celtaidd a cheir elfennau yn ei ll\u00ean gwerin sy'n gyffredin i'r gwledydd hynny. Ceir yn ogystal nifer o elfennau a elwir yn \"fotiffau ll\u00ean gwerin rhyngwladol\" ac sydd i'w gweld mewn sawl diwylliant arall. Yn ogystal wrth gwrs mae digon o nodweddion cynhenid Gymreig yn y gwaddol diwylliannol a elwir heddiw yn ll\u00ean gwerin Cymru.  Gwyliau Nawddsant Cymru ydy Dewi Sant. Dethlir Dydd G\u0175yl Dewi ar 1 Mawrth, a chred rhai pobl y dylai fod yn wyliau cyhoeddus yng Nghymru. Mae'r 16 Medi (y diwrnod pan ddechreuodd gwrthryfel Owain Glynd\u0175r) a'r 11 Rhagfyr (marwolaeth Llywelyn ein Llyw Olaf) wedi cael eu hawgrymu fel diwrnodau posib eraill ar gyfer gwyliau cyhoeddus. Y gwyliau tymhorol traddodiadol yng Nghymru yw:  1) Calan Gaeaf (g\u0175yl tebyg i Samhain ar y diwrnod cyntaf o'r Gaeaf) 2) G\u0175yl Fair y Canhwyllau 3) Calan Mai 4) Calan Awst (sy'n debyg i Lugnasad). Yn ogystal \u00e2 hyn, mae pob llan yn dathlu G\u0175yl Mabsant i gofio am eu seintiau lleol. Yn ogystal \u00e2 hyn, mae Calennig yn ddathliad Cymreig o'r flwyddyn newydd. Traddodiadau ac arferion lleol \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Y celfyddydau Cerddoriaeth Mae gan gerddoriaeth Cymru hanes hir, ond ychydig iawn o wybodaeth fanwl sydd gennym cyn y 18g pan ddechreuodd hynafiaethwyr ymddiddori yn y pwnc. Cyfeirir at Gymru'n aml fel \"Gwlad y G\u00e2n\", yn ystrydebol braidd.  Llenyddiaeth Ac eithrio llenyddiaeth glasurol, llenyddiaeth Gymraeg yw'r hynaf yn Ewrop. Mae gan y Gymraeg draddodiad cyfoethog o lenyddiaeth sy'n dyddio o'r 6g hyd heddiw. Oherwydd eu bod yn ysgrifennu mewn iaith \u00e2 mwy o bobl yn ei deall, mae ysgrifennwyr llenyddiaeth Saesneg Cymru yn aml wedi llwyddo i ddenu cynulleidfaoedd llawer mwy na'u cyd-wladwyr sy'n ysgrifennu yn yr iaith Gymraeg yn unig. Dwy enghraifft adnabyddus o hyn yw'r beirdd byd-enwog Dylan Thomas ac R. S. Thomas.  Celf Er i lenyddiaeth a cherddoriaeth y wlad ddangos sawl traddodiad unigryw, mae celf Cymru i raddau helaeth wedi dibynnu ar yr un ffurfiau ac arddulliau a geir yng ngweldydd eraill Prydain. Sonir yn aml am gelf Cymru, neu gelf yng Nghymru, i gynnwys y gweithiau niferus a wnaed gan arlunwyr estron yn y wlad, yn enwedig tirluniau.  Dawns \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Theatr \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Diwylliant poblogaidd Cerddoriaeth boblogaidd Mae Cymru'n enwog am eu cerddorion cyfoes fel Manic Street Preachers, Catatonia, Tom Jones, a Charlotte Church.  Ffilm Mae ffilm yng Nghymru, ai mewn Cymraeg neu Saesneg, wedi bod yn symbol o ddiwylliant y wlad ers blynyddoedd, ac wedi hyrwyddo enw Cymru ar draws y byd. Mae nifer o actorion a chyfarwyddwyr enwog wedi dod o Gymru, yn cynnwys Richard Burton a Peter Greenaway.  Teledu Y prif ddarlledwyr teledu yng Nghymru yw BBC Cymru, S4C, ac ITV Wales. Yn ddiweddar mae S4C wedi cynhyrchu sawl cyfres ddrama Gymraeg o fri, gan gynnwys Y Gwyll, Byw Celwydd, a 35 Diwrnod.  Chwaraeon Dywedir yn aml taw rygbi'r undeb yw mabolgamp genedlaethol Cymru, er mae p\u00eal-droed yn denu mwy o wylwyr i'r maes. Bu'r Cymry hefyd yn dangos eu medr yn snwcer, dartiau, golff, paffio, ac athletau. Ymhlith yr hen chwaraeon bu cnapan, bando, p\u00eal-droed traddodiadol, a chwarae p\u00eal.  Coginiaeth Mae bwydydd Cymreig yn cynnwys cawl, teisen gri, bara lawr, bara brith, selsig Morgannwg, a Welsh rarebit.  Symbolau cenedlaethol Mae'n debyg taw'r Ddraig Goch, sy'n ymddangos ar y faner genedlaethol, yw symbol amlycaf Cymru. Ceir hefyd y genhinen Bedr a'r genhinen. Hen Wlad fy Nhadau yw'r anthem genedlaethol.  Cyfeiriadau","1033":"Dylanwadwyd ar ddiwylliant Cymru gan lu o bethau: cenedl, iaith, crefydd, a daearyddiaeth. Diwylliant arbennig y Cymry Cymraeg yw diwylliant Cymraeg. Mae'n rhan hanfodol o ddiwylliant Cymru ond hefyd yn rhan o hanes Y Wladfa ym Mhatagonia, a chymunedau eraill yn y byd sy'n Gymraeg eu hiaith.  Y diwylliant gwerin a thraddodiadol Nodir diwylliant traddodiadol Cymru gan etifeddiaeth y Celtiaid wedi ei chyfuno \u00e2 Christnogaeth, hen chwedlau a straeon sydd wedi ymgynefino \u00e2'r ll\u00ean gwerin a'r traddodiad llenyddol, a bywyd y werin yn y cefn gwlad.  Mytholeg a'r hen grefydd Y deunydd mytholegol y gwelir ei olion yn llenyddiaeth gynnar a chanoloesol Cymru a hefyd, i ryw raddau, yn ei chwedlau gwerin yw mytholeg Gymreig.  Mae'n rhan o draddodiad hynafol Cymru ond mae'n perthyn hefyd i fyd ehangach mytholeg Geltaidd a mytholeg ryngwladol. Ceir y deunydd hwn mewn sawl ffynhonnell, yn gerddi cynnar (yn Llyfr Taliesin, er enghraifft), yn chwedlau Cymraeg cynhenid yr Oesoedd Canol (yn enwedig yn Culhwch ac Olwen a Pedair Cainc y Mabinogi), mewn cyfeiriadau yng ngwaith Beirdd y Tywysogion a Beirdd yr Uchelwyr, yn y casgliad o ddeunydd mnemonig a elwir Trioedd Ynys Prydain, ac mewn chwedlau gwerin, diweddar yn eu ffurf bresennol ond sydd o darddiad hynafol.  Ll\u00ean gwerin Mae ll\u00ean gwerin Cymru yn enw cyfleus am y corff amrywiol o chwedlau, traddodiadau, coelion ac arferion poblogaidd sy'n rhan bwysig o etifeddiaeth ddiwylliannol y wlad. Mae Cymru yn un o'r gwledydd Celtaidd a cheir elfennau yn ei ll\u00ean gwerin sy'n gyffredin i'r gwledydd hynny. Ceir yn ogystal nifer o elfennau a elwir yn \"fotiffau ll\u00ean gwerin rhyngwladol\" ac sydd i'w gweld mewn sawl diwylliant arall. Yn ogystal wrth gwrs mae digon o nodweddion cynhenid Gymreig yn y gwaddol diwylliannol a elwir heddiw yn ll\u00ean gwerin Cymru.  Gwyliau Nawddsant Cymru ydy Dewi Sant. Dethlir Dydd G\u0175yl Dewi ar 1 Mawrth, a chred rhai pobl y dylai fod yn wyliau cyhoeddus yng Nghymru. Mae'r 16 Medi (y diwrnod pan ddechreuodd gwrthryfel Owain Glynd\u0175r) a'r 11 Rhagfyr (marwolaeth Llywelyn ein Llyw Olaf) wedi cael eu hawgrymu fel diwrnodau posib eraill ar gyfer gwyliau cyhoeddus. Y gwyliau tymhorol traddodiadol yng Nghymru yw:  1) Calan Gaeaf (g\u0175yl tebyg i Samhain ar y diwrnod cyntaf o'r Gaeaf) 2) G\u0175yl Fair y Canhwyllau 3) Calan Mai 4) Calan Awst (sy'n debyg i Lugnasad). Yn ogystal \u00e2 hyn, mae pob llan yn dathlu G\u0175yl Mabsant i gofio am eu seintiau lleol. Yn ogystal \u00e2 hyn, mae Calennig yn ddathliad Cymreig o'r flwyddyn newydd. Traddodiadau ac arferion lleol \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Y celfyddydau Cerddoriaeth Mae gan gerddoriaeth Cymru hanes hir, ond ychydig iawn o wybodaeth fanwl sydd gennym cyn y 18g pan ddechreuodd hynafiaethwyr ymddiddori yn y pwnc. Cyfeirir at Gymru'n aml fel \"Gwlad y G\u00e2n\", yn ystrydebol braidd.  Llenyddiaeth Ac eithrio llenyddiaeth glasurol, llenyddiaeth Gymraeg yw'r hynaf yn Ewrop. Mae gan y Gymraeg draddodiad cyfoethog o lenyddiaeth sy'n dyddio o'r 6g hyd heddiw. Oherwydd eu bod yn ysgrifennu mewn iaith \u00e2 mwy o bobl yn ei deall, mae ysgrifennwyr llenyddiaeth Saesneg Cymru yn aml wedi llwyddo i ddenu cynulleidfaoedd llawer mwy na'u cyd-wladwyr sy'n ysgrifennu yn yr iaith Gymraeg yn unig. Dwy enghraifft adnabyddus o hyn yw'r beirdd byd-enwog Dylan Thomas ac R. S. Thomas.  Celf Er i lenyddiaeth a cherddoriaeth y wlad ddangos sawl traddodiad unigryw, mae celf Cymru i raddau helaeth wedi dibynnu ar yr un ffurfiau ac arddulliau a geir yng ngweldydd eraill Prydain. Sonir yn aml am gelf Cymru, neu gelf yng Nghymru, i gynnwys y gweithiau niferus a wnaed gan arlunwyr estron yn y wlad, yn enwedig tirluniau.  Dawns \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Theatr \u00a0 \u00a0Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.  Diwylliant poblogaidd Cerddoriaeth boblogaidd Mae Cymru'n enwog am eu cerddorion cyfoes fel Manic Street Preachers, Catatonia, Tom Jones, a Charlotte Church.  Ffilm Mae ffilm yng Nghymru, ai mewn Cymraeg neu Saesneg, wedi bod yn symbol o ddiwylliant y wlad ers blynyddoedd, ac wedi hyrwyddo enw Cymru ar draws y byd. Mae nifer o actorion a chyfarwyddwyr enwog wedi dod o Gymru, yn cynnwys Richard Burton a Peter Greenaway.  Teledu Y prif ddarlledwyr teledu yng Nghymru yw BBC Cymru, S4C, ac ITV Wales. Yn ddiweddar mae S4C wedi cynhyrchu sawl cyfres ddrama Gymraeg o fri, gan gynnwys Y Gwyll, Byw Celwydd, a 35 Diwrnod.  Chwaraeon Dywedir yn aml taw rygbi'r undeb yw mabolgamp genedlaethol Cymru, er mae p\u00eal-droed yn denu mwy o wylwyr i'r maes. Bu'r Cymry hefyd yn dangos eu medr yn snwcer, dartiau, golff, paffio, ac athletau. Ymhlith yr hen chwaraeon bu cnapan, bando, p\u00eal-droed traddodiadol, a chwarae p\u00eal.  Coginiaeth Mae bwydydd Cymreig yn cynnwys cawl, teisen gri, bara lawr, bara brith, selsig Morgannwg, a Welsh rarebit.  Symbolau cenedlaethol Mae'n debyg taw'r Ddraig Goch, sy'n ymddangos ar y faner genedlaethol, yw symbol amlycaf Cymru. Ceir hefyd y genhinen Bedr a'r genhinen. Hen Wlad fy Nhadau yw'r anthem genedlaethol.  Cyfeiriadau","1034":"Ysgol gyfun cyfrwng Saesneg yn ardal Cyncoed\/Lakeside, Caerdydd yw Ysgol Uwchradd Caerdydd (Saesneg: Cardiff High School). Y prifathro presennol ydy Mr Mike M Griffiths. Hanes Er ir ysgol, ar ei ffurf presennol, ond gael ei sefydlu ym 1970, mae ei hanes yn ymestyn yn bellach na hynnu, gyda hanes y tair ysgol a unwyd i'w chreu.  Ysgolion Uwchradd Dinas Caerdydd Agorwyd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Merched (Saesneg: City of Cardiff High School for Girls) ym mis Ionawr 1895, ar y Parade, Caerdydd, ac agorwyd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Bechgyn (Saesneg: City of Cardiff High School for Boys) ym mis Tachwedd 1898 ar ffordd Casnewydd, Caerdydd. Sefydlwyd y ddwy ysgol yn dilyn termau Deddf Addysg Ganolradd Cymreig 1889 ac felly, gelwyd yn wreiddiol yn Ysgol Ganolradd Caerdydd ar gyfer Merched ac Ysgol Ganolradd Caerdydd ar gyfer Bechgyn (Saesneg: Cardiff Intermediate School for Girls a Cardiff Intermediate School for Boys). Ers 1905, cyflenwyd addysg uwchradd yng Nghaerydd trwy system o ysgolion uwchradd Trefol yn bennaf,) a oedd wedi eu trefu odan Ddeddf Addysg 1902. Er i'r ddau ysgol ganolradd gael eu ail-frandio'n ysgolion uwchradd ym 1911, dioddefodd yr ysgolion i gymharu \u00e2'r ysgolion trefol oherwydd eu arholiadau mynediad, ac yn ddiweddarach, eu taliadau, yn enwedig ar \u00f4l i'r ysgolion trefol gael gwared ar daliadau ym 1924. Roedd y nifer o ddisgyblion  o gefndir dosbarth gweithiol yn gyfyngedig, gan fod y rhieni yn cael eu rhwystro gan y taliadau, a oedd ond yn cael eu cefnogi'n rannol gan ysgoloriaethau a bwrsar\u00efau, ac yn ddiweddarach gan drefn a chwricwlwm yr Ysgol Ramadeg pan greodd y Llywodraeth Brydeinig Deddf Addysg Butler ym 1944 gan sefydlu'r System Tridarn a ddosbarthodd yr ysgolion i dri categori, Ysgol Rramadeg, Ysgolion Technegol ac Ysgolion Uwchradd Modern. Ystyrwyd ysgolion ramadeg fel lle addysg ar gyfer y rhai a oedd yn ddawnus yn academaidd (fel y barnwyd gan yr arholiad eleven plus), ac felly dewiswyd Ysgolion Uwchradd Caerydd i droi'n ysgolion ramadeg (yn anffurfiol, defnyddwyd y term Ysgol Ramadeg Caerdydd; Saesneg: Cardiff Grammar School). Roedd ysgol y bechgyn wedi dioddef o'r cychwyn oherwydd ei safle cyfyngedig ar Ffordd Casnewydd. Cafwyd afael ar safle newydd o fewn tair blynedd, ar gornel Ffordd Corbett Road a Park Place yn 1901, ond fe arhosodd yr ysgol ar ei safle gwreiddiol yn y pen draw, ac agorwyd ysgol newydd yn 1910, gyda ymestyniadau pellach ym 1931-32. Ysgol Uwchradd Modern T\u0177 Celyn Crewyd Ysgol Uwchradd Modern T\u0177 Celyn (Saesneg: Ty Celyn Secondary Modern) fel canlyniad o Ddeddf Addysg Butler yn 1944, gan gyflenwi'r angen am ysgol Uwchradd Modern, yn \u00f4l System Tridarn y ddeddf (cyflewnyd elfen ysgol ramadeg y ddeddf gan Ysgolion Uwchradd Dinas Caerdydd).  Ffurfio Ysgol Uwchradd Caerdydd gan uniad Sefydlwyd Ysgol Uwchradd Caerdydd ym 1970 fel ysgol gyfun gymysg i blant 11-18 oed, yn dilyn uniad y ddwy ysgol ramadeg un-rhyw ac Ysgol Uwchradd Modern T\u0177 Celyn. Unwyd yr ysgol ar un safle ym 1973. Gwerthwyd hen safle'r ysgol ar Ffordd Casnewydd yn ddiweddarach er mwyn ariannu ymestyniad Ysgol Uwchradd y Willows yn Nhremorfa.  Cyn-ddisgyblion o n\u00f4d Sir Ronald Bell - gwleidydd Ceidadol, AS Jeremy Bowen - darlledwr Tom Horabin - gwleidydd Bob Humphrys - newyddiadurwr John Humphrys - darlledwr Brian Josephson - ffisegwr a llawryfog Nobel Gareth Kiff - cyn-gadeirydd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg David Lewis - Trysorydd Cenedlaethol Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr Jon Ronson - newyddiadurwr, awdur, gwneuthurwr ffilmiau dogfen a chyflwynydd radio Goronwy Rees - newyddiadurwr, academydd a llenor Irene Steer - Nofiwr a'r fenyw Gymreig gyntaf i ennill medal aur yn y Gemau Olympaidd Modern Yr athro Michael Shepherd CBE - seiciatrydd Craig Thomas - llenor Sarah Lark - perfformiwr West End, a serennodd ar raglen \"I'd do anything\" y BBC Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan yr ysgol","1035":"Ysgol gyfun cyfrwng Saesneg yn ardal Cyncoed\/Lakeside, Caerdydd yw Ysgol Uwchradd Caerdydd (Saesneg: Cardiff High School). Y prifathro presennol ydy Mr Mike M Griffiths. Hanes Er ir ysgol, ar ei ffurf presennol, ond gael ei sefydlu ym 1970, mae ei hanes yn ymestyn yn bellach na hynnu, gyda hanes y tair ysgol a unwyd i'w chreu.  Ysgolion Uwchradd Dinas Caerdydd Agorwyd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Merched (Saesneg: City of Cardiff High School for Girls) ym mis Ionawr 1895, ar y Parade, Caerdydd, ac agorwyd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Bechgyn (Saesneg: City of Cardiff High School for Boys) ym mis Tachwedd 1898 ar ffordd Casnewydd, Caerdydd. Sefydlwyd y ddwy ysgol yn dilyn termau Deddf Addysg Ganolradd Cymreig 1889 ac felly, gelwyd yn wreiddiol yn Ysgol Ganolradd Caerdydd ar gyfer Merched ac Ysgol Ganolradd Caerdydd ar gyfer Bechgyn (Saesneg: Cardiff Intermediate School for Girls a Cardiff Intermediate School for Boys). Ers 1905, cyflenwyd addysg uwchradd yng Nghaerydd trwy system o ysgolion uwchradd Trefol yn bennaf,) a oedd wedi eu trefu odan Ddeddf Addysg 1902. Er i'r ddau ysgol ganolradd gael eu ail-frandio'n ysgolion uwchradd ym 1911, dioddefodd yr ysgolion i gymharu \u00e2'r ysgolion trefol oherwydd eu arholiadau mynediad, ac yn ddiweddarach, eu taliadau, yn enwedig ar \u00f4l i'r ysgolion trefol gael gwared ar daliadau ym 1924. Roedd y nifer o ddisgyblion  o gefndir dosbarth gweithiol yn gyfyngedig, gan fod y rhieni yn cael eu rhwystro gan y taliadau, a oedd ond yn cael eu cefnogi'n rannol gan ysgoloriaethau a bwrsar\u00efau, ac yn ddiweddarach gan drefn a chwricwlwm yr Ysgol Ramadeg pan greodd y Llywodraeth Brydeinig Deddf Addysg Butler ym 1944 gan sefydlu'r System Tridarn a ddosbarthodd yr ysgolion i dri categori, Ysgol Rramadeg, Ysgolion Technegol ac Ysgolion Uwchradd Modern. Ystyrwyd ysgolion ramadeg fel lle addysg ar gyfer y rhai a oedd yn ddawnus yn academaidd (fel y barnwyd gan yr arholiad eleven plus), ac felly dewiswyd Ysgolion Uwchradd Caerydd i droi'n ysgolion ramadeg (yn anffurfiol, defnyddwyd y term Ysgol Ramadeg Caerdydd; Saesneg: Cardiff Grammar School). Roedd ysgol y bechgyn wedi dioddef o'r cychwyn oherwydd ei safle cyfyngedig ar Ffordd Casnewydd. Cafwyd afael ar safle newydd o fewn tair blynedd, ar gornel Ffordd Corbett Road a Park Place yn 1901, ond fe arhosodd yr ysgol ar ei safle gwreiddiol yn y pen draw, ac agorwyd ysgol newydd yn 1910, gyda ymestyniadau pellach ym 1931-32. Ysgol Uwchradd Modern T\u0177 Celyn Crewyd Ysgol Uwchradd Modern T\u0177 Celyn (Saesneg: Ty Celyn Secondary Modern) fel canlyniad o Ddeddf Addysg Butler yn 1944, gan gyflenwi'r angen am ysgol Uwchradd Modern, yn \u00f4l System Tridarn y ddeddf (cyflewnyd elfen ysgol ramadeg y ddeddf gan Ysgolion Uwchradd Dinas Caerdydd).  Ffurfio Ysgol Uwchradd Caerdydd gan uniad Sefydlwyd Ysgol Uwchradd Caerdydd ym 1970 fel ysgol gyfun gymysg i blant 11-18 oed, yn dilyn uniad y ddwy ysgol ramadeg un-rhyw ac Ysgol Uwchradd Modern T\u0177 Celyn. Unwyd yr ysgol ar un safle ym 1973. Gwerthwyd hen safle'r ysgol ar Ffordd Casnewydd yn ddiweddarach er mwyn ariannu ymestyniad Ysgol Uwchradd y Willows yn Nhremorfa.  Cyn-ddisgyblion o n\u00f4d Sir Ronald Bell - gwleidydd Ceidadol, AS Jeremy Bowen - darlledwr Tom Horabin - gwleidydd Bob Humphrys - newyddiadurwr John Humphrys - darlledwr Brian Josephson - ffisegwr a llawryfog Nobel Gareth Kiff - cyn-gadeirydd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg David Lewis - Trysorydd Cenedlaethol Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr Jon Ronson - newyddiadurwr, awdur, gwneuthurwr ffilmiau dogfen a chyflwynydd radio Goronwy Rees - newyddiadurwr, academydd a llenor Irene Steer - Nofiwr a'r fenyw Gymreig gyntaf i ennill medal aur yn y Gemau Olympaidd Modern Yr athro Michael Shepherd CBE - seiciatrydd Craig Thomas - llenor Sarah Lark - perfformiwr West End, a serennodd ar raglen \"I'd do anything\" y BBC Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan yr ysgol","1036":"Ysgol gyfun cyfrwng Saesneg yn ardal Cyncoed\/Lakeside, Caerdydd yw Ysgol Uwchradd Caerdydd (Saesneg: Cardiff High School). Y prifathro presennol ydy Mr Mike M Griffiths. Hanes Er ir ysgol, ar ei ffurf presennol, ond gael ei sefydlu ym 1970, mae ei hanes yn ymestyn yn bellach na hynnu, gyda hanes y tair ysgol a unwyd i'w chreu.  Ysgolion Uwchradd Dinas Caerdydd Agorwyd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Merched (Saesneg: City of Cardiff High School for Girls) ym mis Ionawr 1895, ar y Parade, Caerdydd, ac agorwyd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Bechgyn (Saesneg: City of Cardiff High School for Boys) ym mis Tachwedd 1898 ar ffordd Casnewydd, Caerdydd. Sefydlwyd y ddwy ysgol yn dilyn termau Deddf Addysg Ganolradd Cymreig 1889 ac felly, gelwyd yn wreiddiol yn Ysgol Ganolradd Caerdydd ar gyfer Merched ac Ysgol Ganolradd Caerdydd ar gyfer Bechgyn (Saesneg: Cardiff Intermediate School for Girls a Cardiff Intermediate School for Boys). Ers 1905, cyflenwyd addysg uwchradd yng Nghaerydd trwy system o ysgolion uwchradd Trefol yn bennaf,) a oedd wedi eu trefu odan Ddeddf Addysg 1902. Er i'r ddau ysgol ganolradd gael eu ail-frandio'n ysgolion uwchradd ym 1911, dioddefodd yr ysgolion i gymharu \u00e2'r ysgolion trefol oherwydd eu arholiadau mynediad, ac yn ddiweddarach, eu taliadau, yn enwedig ar \u00f4l i'r ysgolion trefol gael gwared ar daliadau ym 1924. Roedd y nifer o ddisgyblion  o gefndir dosbarth gweithiol yn gyfyngedig, gan fod y rhieni yn cael eu rhwystro gan y taliadau, a oedd ond yn cael eu cefnogi'n rannol gan ysgoloriaethau a bwrsar\u00efau, ac yn ddiweddarach gan drefn a chwricwlwm yr Ysgol Ramadeg pan greodd y Llywodraeth Brydeinig Deddf Addysg Butler ym 1944 gan sefydlu'r System Tridarn a ddosbarthodd yr ysgolion i dri categori, Ysgol Rramadeg, Ysgolion Technegol ac Ysgolion Uwchradd Modern. Ystyrwyd ysgolion ramadeg fel lle addysg ar gyfer y rhai a oedd yn ddawnus yn academaidd (fel y barnwyd gan yr arholiad eleven plus), ac felly dewiswyd Ysgolion Uwchradd Caerydd i droi'n ysgolion ramadeg (yn anffurfiol, defnyddwyd y term Ysgol Ramadeg Caerdydd; Saesneg: Cardiff Grammar School). Roedd ysgol y bechgyn wedi dioddef o'r cychwyn oherwydd ei safle cyfyngedig ar Ffordd Casnewydd. Cafwyd afael ar safle newydd o fewn tair blynedd, ar gornel Ffordd Corbett Road a Park Place yn 1901, ond fe arhosodd yr ysgol ar ei safle gwreiddiol yn y pen draw, ac agorwyd ysgol newydd yn 1910, gyda ymestyniadau pellach ym 1931-32. Ysgol Uwchradd Modern T\u0177 Celyn Crewyd Ysgol Uwchradd Modern T\u0177 Celyn (Saesneg: Ty Celyn Secondary Modern) fel canlyniad o Ddeddf Addysg Butler yn 1944, gan gyflenwi'r angen am ysgol Uwchradd Modern, yn \u00f4l System Tridarn y ddeddf (cyflewnyd elfen ysgol ramadeg y ddeddf gan Ysgolion Uwchradd Dinas Caerdydd).  Ffurfio Ysgol Uwchradd Caerdydd gan uniad Sefydlwyd Ysgol Uwchradd Caerdydd ym 1970 fel ysgol gyfun gymysg i blant 11-18 oed, yn dilyn uniad y ddwy ysgol ramadeg un-rhyw ac Ysgol Uwchradd Modern T\u0177 Celyn. Unwyd yr ysgol ar un safle ym 1973. Gwerthwyd hen safle'r ysgol ar Ffordd Casnewydd yn ddiweddarach er mwyn ariannu ymestyniad Ysgol Uwchradd y Willows yn Nhremorfa.  Cyn-ddisgyblion o n\u00f4d Sir Ronald Bell - gwleidydd Ceidadol, AS Jeremy Bowen - darlledwr Tom Horabin - gwleidydd Bob Humphrys - newyddiadurwr John Humphrys - darlledwr Brian Josephson - ffisegwr a llawryfog Nobel Gareth Kiff - cyn-gadeirydd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg David Lewis - Trysorydd Cenedlaethol Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr Jon Ronson - newyddiadurwr, awdur, gwneuthurwr ffilmiau dogfen a chyflwynydd radio Goronwy Rees - newyddiadurwr, academydd a llenor Irene Steer - Nofiwr a'r fenyw Gymreig gyntaf i ennill medal aur yn y Gemau Olympaidd Modern Yr athro Michael Shepherd CBE - seiciatrydd Craig Thomas - llenor Sarah Lark - perfformiwr West End, a serennodd ar raglen \"I'd do anything\" y BBC Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan yr ysgol","1037":"Dechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf yn 1914 a daeth i ben yn 1918. Dyma'r tro cyntaf y defnyddiwyd arfau cemegol a'r tro cyntaf y gollyngwyd bomiau o awyrennau. Y ddwy ochr a ymladdai oedd y Pwerau Canolog (Ymerodraeth yr Almaen, Awstria-Hwngari, Ymerodraeth yr Otomaniaid a Ymerodraeth Bwlgaria ar y naill law a'r Cynghreiriaid (neu'r Pwerau Entente) ar y llall: Ffrainc, yr Ymerodraeth Brydeinig, Ymerodraeth Rwsia, Brenhiniaeth Serbia, Montenegro, Japan, yr Eidal (1915\u201318), Portiwgal (1916\u201318), Romania (1916\u201318), Teyrnas Hijaz (1916\u201318), Unol Daleithiau America (1917\u201318), Gwlad Groeg (1917\u201318) a Siam (1917\u201318). Roedd y Rhyfel Byd Cyntaf yn gyfnod o newidiau mawr, gan roi terfyn ar yr hen drefn a pharatoi'r ffordd i'r drefn newydd. Dyma gyfnod cwymp teuluoedd fel yr Habsburg, y Romanov, a'r Hohenzollern a oedd wedi bod mor ddylanwadol yng ngwleidyddiaeth Ewrop gyda'u gwreiddiau yn mynd yn \u00f4l i ddyddiau y croesgadau. Achosodd y rhyfel hon yr Ail Ryfel Byd yn ogystal a Chomiwnyddiaeth a'r Rhyfel Oer ac felly roedd yn ddylanwad sylweddol ar fywyd yr ugeinfed ganrif. Oherwydd y rhyfel daeth cyfnod absoliwtiaeth Ewrop i ben a chafwyd Chwyldro Rwsia. Cwymp yr Almaen (heb ddatrys problemau'r wlad) oedd achos Nats\u00efaeth a dechrau yr Ail Ryfel Byd ym 1939. Dyma'r rhyfel modern cyntaf i ddibynnu ar dechnoleg arfau a lledaenu dychryn rhwng pobl cyffredin nad oeddent yn filwyr.  Colledion Lladdwyd mwy na 9 miliwn o filwyr yn ystod y brwydrau a bron cynifer o bobl cyffredin o achos newyn, hil-laddiad a bomiau.     Gwasanaethodd 272,924 o Gymry yn y fyddin Brydeinig \u2013 sef 21.5 o holl wrywod Cymru \u2013 a lladdwyd 40,000 ohonynt (35,000 yn \u00f4l Y Bywgraffiadur Cymreig (gol: John Davies (hanesydd)). Erbyn Ionawr 1916 pan gyflwynwyd gorfodaeth filwrol roedd 122,986 wedi gwirfoddoli. Llwyddodd John Williams, Brynsiencyn ac eraill i berswadio nifer o Gymry i ymuno. Roedd gwrthwynebu cydwybodol yn uwch yng Nghymru nag yn Lloegr. Yn yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith yr oedd y niferoedd prinnaf o recriwtiaid drwy gwledydd Prydain hefyd a gwnaed llai o Gymry yn swyddogion nag unrhyw wlad arall.  Ras arfau yn Ewrop Roedd ras arfau milwrol wedi tyfu ac wedi dwysau erbyn 1906 rhwng Prydain a'r Almaen. Roedd adeiladu'r llong ryfel HMS Dreadnought wedi peri i'r holl longau rhyfel blaenorol fod yn ddiwerth.  Dechrau'r Rhyfel Yn 1914 roedd nifer o gytundebau milwrol rhwng gwledydd Ewrop, yn arbennig cytundeb rhwng yr Almaen ac Awstria-Hwngari a chytundeb rhwng Ffrainc, y Deyrnas Unedig a Rwsia. Y digwyddiad a ddechreuodd y broeses a arweiniodd at y rhyfel oedd llofryddiaeth yr Archddug Franz Ferdinand, a etifedd coron Awstria, a'i wraig Sof\u00eda Chotek, yn Sarajevo ar 28 Mehefin 1914 gan fyfyriwr Serbaidd ieuanc o'r enw Gavrilo Princip. Gyda chefnogaeth yr Almaen, gyrrodd Awstria-Hwngari restr o bethau y byddai'n rhaid i Serbia gytuno iddynt neu wynebu ymosodiad. Pan na chafwyd ateb boddhaol gan Serbia, ymosododd Awstria ar Serbia ar yr 29 Gorffennaf 1914. Wedi dechrau'r rhyfel rhwng Awstria-Hwngari a Serbia, canlyniad y gwahanol gytundebau milwrol oedd fod yr Almaen yn dod i mewn i'r rhyfel ar ochr Awstria-Hwngari \u2013 ac i Ffrainc a Rwsia ddod i mewn ar ochr Serbia erbyn 3 Awst 1914. Trannoeth ymunodd Prydain a'r rhyfel ar ochr Ffrainc a Rwsia.  Cwrs y rhyfel 1914 Cafodd yr Almaen fuddugoliaethau cynnar ar y ffrynt gorllewinol ym Mrwydr y Ffiniau (14 Awst \u2013 24 Awst). Fodd bynnag, ymosododd Rwsia yn y dwyrain, gan orfodi'r Almaen i symud milwyr a fwriedid i atgyfnerthu'r ffrynt gorllewinol i'r dwyrain. Enillodd yr Almaen dan Paul von Hindenburg fuddugoliaeth dros Rwsia mewn cyfres o frwydrau a adnabyddir fel Brwydr Gyntaf Tannenberg (17 Awst \u2013 2 Medi), ond oherwydd yr angen i drosglwyddo adnoddau i'r dwyrain ac arafwch symud adnoddau i'r ffrynt, a oedd yn dibynnu yn helaeth ar geffyl a throl, ni allwyd gweithredu Cynllun Schlieffen yn llawn. Ym Mrwydr Gyntaf y Marne (5 Medi \u2013 12 Medi), llwyddodd byddin Ffrainc, gyda pheth cymorth o Brydain, i atal ymosodiad yr Almaen. Ym Mrwydr Gyntaf Ypres (Hydref-Tachwedd 1914) llwyddodd y Prydeinwyr a'u cynghreiriad i atal yr ymosodiad Almaenig ond roedd y colledion ar y ddwy ochr yn anferth. Ym mis Tachwedd ymunodd Ymerodraeth yr Otomaniaid a'r rhyfel ar ochr yr Almaen ac Awstria-Hwngari.  1915 Ceisiodd byddin yr Ymerodraeth Brydeinig, milwyr o Awstralia a Seland Newydd yn bennaf, gipio Penrhyn Gallipoli yn Chwefror 1915. Y bwriad oedd cipio Istanbul, prifddinas Ymerodraeth yr Otomaniaid. Byddai hyn wedi agor y culfor sy'n arwain i'r M\u00f4r Du, a'i gwneud yn bosibl i yrru adnoddau rhyfel i gynorthwyo Rwsia. Parhaodd Brwydr Gallipoli hyd Ionawr 1916, pan orfododd y Twrciaid y cyngheiriaid i encilio. Gwnaeth y frwydr yma Mustafa Kemal Atat\u00fcrk yn arwr cenedlaethol yn Nhwrci. Ar 7 Mai suddwyd y llong Brydeinig Lusitania yn ddirybudd gan dorpedo a daniwyd gan y llong danfor Almaenig U-20 gyferbyn a Kinsale ar arfordir deheuol Iwerddon. Collwyd 1198 o fywydau; tua 228 ohonynt yn ddinasyddion Americanaidd. Gwaethygodd hyn y berthynas rhwng yr Almaen a'r Unol Daleithiau yn fawr. Ar 9 Mai ymosododd lluoedd Prydain a Ffrainc yn Artois; parhaodd Brwydr Lens hyd ganol Mehefin, ond cafwyd colledion mawr heb fedru torri trwodd.  1916 Erbyn dechrau 1916, roedd y sefyllfa ar y ffrynt gorllewinol wedi sefydlogi, a nifer o ymdrechion gan y ddwy ochr i dorri trwodd wedi methu. Penderfynodd pennaeth y fyddin Almaenig, Erich von Falkenhayn, ymosod ar ardal Verdun. Roedd Brwydr Verdun, rhwng 21 Chwefror ac 18 Rhagfyr, yn un o frwydrau pwysicaf y rhyfel ac un o'r rhai mwyaf gwaedlyd; lladdwyd dros chwarter miliwn o filwyr ar y ddwy ochr a chlwyfwyd o leiaf filiwn. Ar ddechrau'r ymosodiad, enillodd yr Almaenwyr lawer o diriogaeth. Ar 25 Chwefror cipiasant Fort Douaumont. Apwyntiwyd y cadfridog Philippe P\u00e9tain i fod yn gyfriol am yr amddiffyniad Ffrengig, a llwyddwyd i arafu ymosodiad yr Almaenwyr. Galluogodd hyn y Ffrancwyr i ddod a mwy o filwyr ac adnoddau rhyfel i faes y gad ar hyd y Voie Sacr\u00e9e. Parhaodd yr ymosodiadau am fisoedd, gyda cholledion enbyd ar y ddwy ochr. Ar 1 Mai cymerodd y cadfridog Robert Nivelle le'r cadfridog P\u00e9tain. Ar 22 Mehefin 1916, defnyddiodd yr Almaenwyr nwy gwenwynig am y tro cyntaf yn y rhyfel. Ar 1 Gorffennaf dechreuodd Brwydr y Somme, oedd wedi ei bwriadu i geisio lleihau'r pwysau ar Verdun. Lladdwyd neu anafwyd mwy na miliwn a hanner o filwyr ym Mrwydr y Somme, a barhaodd hyd fis Tachwedd. Ceisiodd y Cyngheiriaid, unedau Prydeinig yn bennaf ond gyda rhai Ffrenngig, dorri trwy'r llinellau Almaenig ar hyd ffrynt 12 milltir (19\u00a0km) o hyd i'r gogledd a'r de o Afon Somme yng ngogledd Ffrainc. Cofir y frwydr yn bennaf am ei diwrnod cyntaf, 1 Gorffennaf 1916, pan gollodd y fyddin Brydeinig 67,470 o filwyr, 19,240 wedi eu lladd; y nifer uchaf yn ei hanes. Gwrth-ymosododd y Ffrancwyr yn Verdun ar 21 Hydref 1916, a chipiasant Fort Douaumont ar 24 Hydref. Erbyn ymosodiad olaf y Ffrancwyr a ddechreuodd ar 11 Rhagfyr, roedd yr Almaenwyr wedi eu gyrru yn \u00f4l bron i'w man cychwyn. Ar 6 Rhagfyr daeth David Lloyd George yn Brif Weinidog y Deyrnas Unedig.  1917 Yn Rwsia, arweiniodd prinder bwyd ac anfodlonrwydd ynghylch r\u00f4l y wlad yn ystod y rhyfel at Chwyldro Chwefror ym 1917, pan sefydlwyd llywodraeth ddemocrataidd yn lle teyrnas y Tsar Nicholas II o Rwsia. Yn ystod yr ail gyfnod, Chwyldro Hydref, sefydlodd y sofietau lywodraeth dros dro dan arweiniad Lenin. Ar 7 Tachwedd, 1917 dymchwelwyd y llywodraeth dros dro o dan Aleksandr Kerensky gan chwyldrowyr Lenin. Ar 6 Ebrill cyhoeddodd yr Unol Daleithiau ryfel yn erbyn yr Almaen, yn bennaf oherwydd ymosodiadau llongau tanfor yr Almaen ar ei llongau. Ar 9 Ebrill dechreuodd milwyr Prydeinig, Canadaidd ac Awstralaidd yr ymosodiad a elwur yn Frwydr Arras. Parhaodd hyd 16 Mai; enillwyd rhywfaint o dir ond ni lwyddwyd i dorri trodd. Gwelodd Brwydr Cambrai (20 Tachwedd \u2013 3 Rhagfyr) y defnydd llwyddiannus cyntaf o danciau gan y fyddin Brydeinig. Enillwyd llawer o diriogaeth yn rhan gyntaf y frwydr wrth eu defnyddio, ond ail-gipiwyd bron y cyfan gan wrth-ymosodiad Almaenig yn ddiweddarch.  1918 Yn dilyn y chwyldro yn Rwsia, arwyddwyd Cytundeb Brest-Litovsk rhwng Rwsia a'r Almaen ar 3 Mawrth. Collodd Rwsia nifer o diriogaethau yn gyfnewid am heddwch. Galluogodd hyn yr Almaen i symud milwyr i'r ffrynt gorllewinol. Ar yr ochr arall, roedd nifer gynyddol o filwyr yr Unol Daleithiau yn ymuno a'r ymladd. Ar 21 Mawrth, dechreuodd y fyddin Almaenig dan y cadfridog Erich Ludendorff ymosodiad newydd yn y gorllewin, i geisio rhoi diwedd ar y rhyfel cyn i fwy o luoedd yr Unol Daleithiau gyrraedd. Cawsant gryn lwyddiant, a dynesodd y ffrynt hyd at 120\u00a0km (75 milltir) o ddinas Paris. Ar \u00f4l ymladd caled, llwyddodd y cyngheiriaid i sefydlogi'r ffrynt. Dechreuodd gwrthymosodiad y cyngheiriaid ar 8 Awst, gyda byddinoedd Prydain, Ffrainc, Awstralia a Chanada yn cymryd rhan ym Mrwydr Amiens, gyda 414 o danciau a 120,000 o filwyr. Erbyn yr Hydref, roedd gallu'r Akmaen a'i chyngheiriaid i barhau'r rhyfel bron ar ben. Arwyddodd Bwlgaria gadoediad ar 29 Medi, ac ar 30 Hydref ildiodd Ymerodraeth yr Ottomaniaid. Ar 24 Hydref dechreuodd byddin yr Eidal ymosodiad newydd yn erbyn Awstria-Hwngari, a dinistriwyd byddin Awstria-Hwngait ym Mrwydr Vittorio Veneto. Ar 3 Tachwedd gofynnodd Awstria-Hwngari am gadoediad, Bu chwyldro yn yr Almaen, a chyhoeddwyd gweriniaeth ar 9 Tachwedd; ff\u00f4dd y Kaiser Wilhelm II i'r Iseldiroedd. Arwyddwyd cadoediad a'r Almaen yn Compi\u00e8gne, ac am unarddeg y bore ar 11 Tachwedd 1918 daeth y rhyfel i ben. Ar 28 Mehefin 1919, arwyddwyd Cytundeb Versailles rhwng yr Almaen a'r Cyngheiriaid yn sg\u00eel Cynhadledd Heddwch Paris 1919. Yn ddiweddarach arwyddwyd cytundebau ag Awstria, Hwngari, Bwlgaria ac Ymerodraeth yr Ottomaniaid.  Brwydrau pwysig y Rhyfel Byd Cyntaf 1914 12 Awst \u2013 Brwydr Cer 14 Awst \u2013 2 Medi - Brwydr Tannenberg 17 Awst \u2013 Brwydr Stalluponen 21 Awst \u2013 Brwydr yr Ardennes 23 Awst \u2013 Brwydr Mons 28 Awst \u2013 Brwydr Heligoland Medi \u2013 Brwydr Cyntaf y Marne 31 Hydref-22 Tachwedd \u2013 Brwydr Gyntaf Ypres 1 Tachwedd \u2013 Brwydr Coronel 11 Tachwedd \u2013 Brwydr Lodz 1915 22 Ebrill \u2013 25 Mai \u2013 Ail Frwydr Ypres 9 Mai \u2013 Ail Frwydr Artois 6 Awst \u2013 Brwydr Sari Bair 25 Medi-28 Medi \u2013 Brwydr Loos 1916 Chwefror-Rhagfyr \u2013 Brwydr Verdun 27 Ebrill \u2013 Brwydr Hulluch 31 Mai \u2013 Brwydr Jutland 7 Gorffennaf \u2013 Brwydr Coed Mametz 27 Hydref \u2013 Brwydr Segale Brwydr y Somme 1916 23 Rhagfyr \u2013 Brwydr Magdhaba 1917 26 Mawrth \u2013 Brwydr Cyntaf Gaza 31 Gorffennaf \u2013 10 Tachwedd \u2013 Brwydr Passchendaele (Trydydd Brwydr Ypres) 24 Hydref-9 Tachwedd \u2013 Brwydr Caporetto 1918 Brwydr Gyntaf y Somme (1918) (21 Mawrth \u2013 5 Ebrill 1918) \u2013 Yr enw Saesneg ar ymosodiad yr Almaen. 1 Mehefin \u2013 Brwydr Coed Belleau 15 Gorffennaf \u2013 Ail Frwydr y Marne Ail Frwydr y Somme (1918) (21 Awst \u2013 3 Medi 1918) \u2013 ail ran o ymosodiad Prydain yn Picardy yn ystod y Can Niwrnod. Awst \u2013 Brwydr Amiens Medi \u2013 Brwydr Megiddo Llenyddiaeth y Rhyfel Y bardd Cymraeg a gysylltir yn arbennig a'r rhyfel yw Hedd Wyn (Ellis Humphrey Evans, 1887\u20131917), brodor o Drawsfynydd, a aeth yn filwr ym 15fed Bataliwn y Ffiwsilwyr Cymreig yn 1917 ac a laddwyd ym Mrwydr Cefn Pilkem (rhan o Frwydr Passchendaele) ar 31 Gorffennaf yn yr un flwyddyn. Enillodd gadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Penbedw 1917 am ei awdl \"Yr Arwr\", er iddo gael ei ladd chwe mis ynghynt yn Ypres. Pan gyhoeddwyd ei fod wedi'i ladd yn y frwydr honno gorchuddiwyd y gadair \u00e2 llen ddu. Dyna pam y cyfeirir at yr eisteddfod honno fel Eisteddfod y Gadair Ddu. Ysgrifennodd y bardd Robert Williams Parry gyfres nodedig o englynion er cof amdano, sy'n dechrau gyda'r linell cofiadwy \"Y bardd trwm dan bridd tramor.\" Mae'r nofel Plasau'r Brenin (1934) gan Gwenallt yn seiliedig ar brofiad yr awdur fel carcharor cydwybodol oherwydd iddo wrthwynebu gwasanaethu yn y lluoedd arfog am ei ddaliadau fel heddychwr. Nofel Gymraeg arall sy'n deillio o'r rhyfel yw Amser i Ryfel gan T. Hughes Jones. Ymhlith beirdd Saesneg y rhyfel, roedd Rupert Brooke, Wilfred Owen, Siegfried Sassoon ac Isaac Rosenberg. Yr enwocaf o'r nofelau a ysbrydolwyd gan y rhyfel oedd nofel Almaeneg gan Erich Maria Remarque, Im Westen nichts Neues (\"Dim byd newydd yn y gorllewin\"), a gyhoeddwyd fel llyfr yn gynnar yn 1929 ac a oedd eisoes wedi ei throsi i 26 o ieithoedd erbyn diwedd y flwyddyn honno.  Gwledydd Prydain, yn dilyn y Rhyfel Yn Rwsia, arweiniodd yr holl golledion, a'r holl filitariaeth at syrffed at ryfel, sosialaeth ac yn y diwedd gwelwyd twf y Chwyldro Bolsieficiaidd, gyda'i ddylanwad ar lawer o wledydd gan gynnwys Cymru. Er i Lloyd-George ddod yn arwr Prydeinig, rhannwyd y Blaid Rhyddfrydol oherwydd ei safiad dros orfodaeth filwrol, a'r holl golledion a dirywiodd y blaid wedi'r Rhyfel. Cafwyd streic gan y glowyr yng Ngorffennaf 1915 a arweiniodd at wladoli'r diwydiant ac unwyd yr undebau llafur mewn modd nas gwelwyd cyn hynny. Oherwydd fod llynges Prydain mor ddibynol ar lo fel tanwydd, roedd sicrhau cydweithrediad y glowyr yn hanfodol. Gwelwyd menywod yn parhau mewn swyddi \u2013 a chafodd hyn ddylanwad aruthrol ar agweddau cymdeithasol yr 20g. Tyfodd y Blaid Lafur a oedd am ddefnyddio'r wladwriaeth i ddileu tlodi a diweithdra. Yn dilyn y cytundebau heddwch, gwelwyd nifer o wledydd bychan canolbarth a dwyrain Ewrop yn derbyn pwerau ychwanegol \u2013 ffactor a gafodd gryn effaith ar dwf cenedlaetholdeb Cymru, yr Alban ac Iwerddon.  Llyfryddiaeth Llyfrau Ffeithiol Cymry'r Rhyfel Byd Cyntaf gan Gwyn Jenkins (Gwasg y Lolfa, 2014) Twelve Days on the Somme Sidney Rogerson  argraffiad 1af, 1933 The Great War Explained. Philip Stevens. Pen and Sword Books Ltd. 2012 Nofelau All Quiet on the Western Front. Erich Maria Remarque 1929. Original German \u2013 Im Westen nichts Neues Birdsong \u2013 Sebastian Faulks. 1993 Barddoniaeth Cymraeg Albert Evans-Jones \u2013 Telyn y Nos (1921) Hedd Wyn \u2013 Cerddi'r Bugail (1918) Almaeneg August Stramm \u2013 Du (1915) Ffrangeg Guillaume Apollinaire \u2013 Calligrammes, po\u00e8mes de la paix et de la guerre 1913\u20131916 (1918) Saesneg David Jones \u2013 In Parenthesis (1937) Francis Ledwidge \u2013 Songs of the Fields (1915) John Masefield \u2013 \"August 1914\" John McCrae \u2013 \"In Flanders Fields\" Wilfred Owen \u2013 Poems (1920) Siegfried Sassoon The Old Huntsman (1917) Counter-Attack and Other Poems (1918) Beirniadaeth Lenyddol Williams, Gerwyn Y rhwyg: arolwg o farddoniaeth Gymraeg ynghylch y Rhyfel Byd Cyntaf (Llandysul: Gomer, 1993) ISBN 0-86383-999-1 Gweler hefyd Y Rhyfel Byd Cyntaf yng Nghymru Y Rhyfel Byd Cyntaf yn y Dwyrain Canol","1040":"Bardd, darlledwr, perfformiwr ac ieithydd yw Aneirin Karadog (ganed 11 Mai 1982) yn Ysbyty H.M Stanley, Llanelwy. Fe'i magwyd yn Llanrwst cyn symud i Bontardawe yn y 1980au ac yna i Bontypridd a bu'n ddisgybl yn Ysgol Gynradd Pontardawe a Pont-Si\u00f4n-Norton ac yna yn Ysgol Gyfun Rhydfelen rhwng 1993-2000. Graddiodd wedyn o'r Coleg Newydd, Prifysgol Rhydychen, gyda gradd mewn Ffrangeg a Sbaeneg. Mae ei fam yn Llydawes a'i dad yn Gymro; gall siarad Cymraeg, Saesneg, Llydaweg, Ffrangeg a Sbaeneg yn rhugl. Mae'n byw ym Mhontyberem yng Nghwm Gwendraeth Fawr gyda'i wraig Laura a'i blant, Sisial ac Erwan. Yn Haf 2018 symudodd y teulu i Lydaw gyda'r bwriad o drochi eu plant yn yr iaith Lydaweg, lle roeddent yn byw yn Kerlouan, sef pentref genedigol mam Aneirin. Roedd yn darlithio yn Universit\u00e9 de Bretagne Occidentale yn ystod ei gyfnod yn Llydaw. Gyrfa Bu'n gweithio am gyfnod gyda Menter Iaith Rhondda Cynon Taf cyn cael swydd yn Llanelli fel ymchwilydd gyda chwmni teledu Tinopolis yn 2005.  Mae wedi cyflwyno Wedi 7 ac arferai rannu'i amser rhwng y rhaglen Heno a Sam Ar y Sgrin, ar S4C. Enillodd Wobr Emyr Feddyg yn Eisteddfod Casnewydd 2004 a Chadair Eisteddfod yr Urdd yn 2005. Cyhoeddodd gerddi ar y cyd yn y gyfrol Crap ar Farddoni. Yn Eisteddfod Wrecsam 2011 enillodd ar gystadleuaeth Y Delyneg.[angen ffynhonnell]  Ym mis Mawrth 2012 cyhoeddodd ei gyfrol gyntaf o gerddi yn unigol: O Annwn i Geltia (Cyhoeddiadau Barddas). Cyfrannodd Huw Aaron ugain  o luniau a chlawr i'r gyfrol. Enillodd y gyfrol \"O Annwn i Geltia\" wobr Categori Barddoniaeth Llyfr y Flwyddyn. Yn Eisteddfod yr Urdd Boncath, 2013, cyhoeddwyd mai Aneirin oedd Bardd Plant Cymru 2013-2015. Mae bellach yn gweithio fel bardd a darlledwr llawrydd, ac newydd gwblhau ymchwil doethuriaethol ym Mhrifysgol Abertawe i'r berthynas rhwng y bardd, ei gyfrwng a'i gynulleidfa. Cerddoriaeth a llenyddiaeth Bu'n aelod o Genod Droog a'r Diwygiad ac mae wedi cyfrannu i amryw o albymau cerddorol, gyda Llwybr Llaethog, Cofi Bach a Tew Shady.  Ym Mis Mawrth 2012 cyd-greodd a pherfformiodd Aneirin Bx3, sioe farddoniaeth i blant, ar y cyd gydag Eurig Salisbury, Catrin Dafydd a Llyr Bermo.Yn hydref 2013 cyhoeddodd albym gysyniadol mewn cynghanedd am zombis yng Nghwm Gwendraeth  o'r enw \"Y Meirw Byw\" gyda'r prosiect Y Datgyfodiad, sy'n cynnwys geiriau gan Abeirin, cerddoriaeth gan Chris Josey a gwaith celf gan Huw Aaron.  Bu'n un o 6 a greodd ac a berfformiodd sioe am Dylan Thomas o'r enw Dylan Live\/Dylan ar Daith a deithiodd ledled cymru yn ystod 2014 ac gyrhaeddodd uchafbwynt drwy berfformio yn Pen Festival, Efrog newydd ym mis Mai 2014. Yn 2007 cyflwynodd Aneirin Karadog gyfres Byd y Beirdd i Radio Cymru.  Yn 2013, cyflwynodd a sgriptiodd Aneirin rhaglen ddogfen am Zombis i S4C o'r enw Sombis! Byd y Meirw Byw. Yn 2014 cyflwynodd ac actiodd Aneirin estyniad o'i hunan gyda barf piws hir mewn cyfres o'r enw Y Barf ar S4C, gan ymdrechu i gyflwyno barddoniaeth i wylwyr ifanc S4C mewn ffordd hwyliog.Fe recordiwyd albwm o'r enw Y Meirw Byw gyda Chris Josey dan yr enw artist Y Datygyfodiad. Enillodd Gadair Eisteddfod Genedlaethol Sir Fynwy yn 2016 o dan y ffugenw \"Tad Diymadferth?\" Roedd ei gerdd, ar y testun \"Ffiniau\", yn archwilio rhyfel a heddwch. Llyfryddiaeth (Gydag eraill) Crap ar Farddoni (Gwasg Carreg Gwalch, 2006) O Annwn i Geltia (Cyhoeddiadau Barddas, 2012) Bylchau (Cyhoeddiadau Barddas, 2016) Llafargan (Cyhoeddiadau Barddas, 2019) Byw Iaith: Taith i Fyd y Llydaweg (Gwasg Carreg Gwalch, 2019) Cyfeiriadau","1041":"Bardd, darlledwr, perfformiwr ac ieithydd yw Aneirin Karadog (ganed 11 Mai 1982) yn Ysbyty H.M Stanley, Llanelwy. Fe'i magwyd yn Llanrwst cyn symud i Bontardawe yn y 1980au ac yna i Bontypridd a bu'n ddisgybl yn Ysgol Gynradd Pontardawe a Pont-Si\u00f4n-Norton ac yna yn Ysgol Gyfun Rhydfelen rhwng 1993-2000. Graddiodd wedyn o'r Coleg Newydd, Prifysgol Rhydychen, gyda gradd mewn Ffrangeg a Sbaeneg. Mae ei fam yn Llydawes a'i dad yn Gymro; gall siarad Cymraeg, Saesneg, Llydaweg, Ffrangeg a Sbaeneg yn rhugl. Mae'n byw ym Mhontyberem yng Nghwm Gwendraeth Fawr gyda'i wraig Laura a'i blant, Sisial ac Erwan. Yn Haf 2018 symudodd y teulu i Lydaw gyda'r bwriad o drochi eu plant yn yr iaith Lydaweg, lle roeddent yn byw yn Kerlouan, sef pentref genedigol mam Aneirin. Roedd yn darlithio yn Universit\u00e9 de Bretagne Occidentale yn ystod ei gyfnod yn Llydaw. Gyrfa Bu'n gweithio am gyfnod gyda Menter Iaith Rhondda Cynon Taf cyn cael swydd yn Llanelli fel ymchwilydd gyda chwmni teledu Tinopolis yn 2005.  Mae wedi cyflwyno Wedi 7 ac arferai rannu'i amser rhwng y rhaglen Heno a Sam Ar y Sgrin, ar S4C. Enillodd Wobr Emyr Feddyg yn Eisteddfod Casnewydd 2004 a Chadair Eisteddfod yr Urdd yn 2005. Cyhoeddodd gerddi ar y cyd yn y gyfrol Crap ar Farddoni. Yn Eisteddfod Wrecsam 2011 enillodd ar gystadleuaeth Y Delyneg.[angen ffynhonnell]  Ym mis Mawrth 2012 cyhoeddodd ei gyfrol gyntaf o gerddi yn unigol: O Annwn i Geltia (Cyhoeddiadau Barddas). Cyfrannodd Huw Aaron ugain  o luniau a chlawr i'r gyfrol. Enillodd y gyfrol \"O Annwn i Geltia\" wobr Categori Barddoniaeth Llyfr y Flwyddyn. Yn Eisteddfod yr Urdd Boncath, 2013, cyhoeddwyd mai Aneirin oedd Bardd Plant Cymru 2013-2015. Mae bellach yn gweithio fel bardd a darlledwr llawrydd, ac newydd gwblhau ymchwil doethuriaethol ym Mhrifysgol Abertawe i'r berthynas rhwng y bardd, ei gyfrwng a'i gynulleidfa. Cerddoriaeth a llenyddiaeth Bu'n aelod o Genod Droog a'r Diwygiad ac mae wedi cyfrannu i amryw o albymau cerddorol, gyda Llwybr Llaethog, Cofi Bach a Tew Shady.  Ym Mis Mawrth 2012 cyd-greodd a pherfformiodd Aneirin Bx3, sioe farddoniaeth i blant, ar y cyd gydag Eurig Salisbury, Catrin Dafydd a Llyr Bermo.Yn hydref 2013 cyhoeddodd albym gysyniadol mewn cynghanedd am zombis yng Nghwm Gwendraeth  o'r enw \"Y Meirw Byw\" gyda'r prosiect Y Datgyfodiad, sy'n cynnwys geiriau gan Abeirin, cerddoriaeth gan Chris Josey a gwaith celf gan Huw Aaron.  Bu'n un o 6 a greodd ac a berfformiodd sioe am Dylan Thomas o'r enw Dylan Live\/Dylan ar Daith a deithiodd ledled cymru yn ystod 2014 ac gyrhaeddodd uchafbwynt drwy berfformio yn Pen Festival, Efrog newydd ym mis Mai 2014. Yn 2007 cyflwynodd Aneirin Karadog gyfres Byd y Beirdd i Radio Cymru.  Yn 2013, cyflwynodd a sgriptiodd Aneirin rhaglen ddogfen am Zombis i S4C o'r enw Sombis! Byd y Meirw Byw. Yn 2014 cyflwynodd ac actiodd Aneirin estyniad o'i hunan gyda barf piws hir mewn cyfres o'r enw Y Barf ar S4C, gan ymdrechu i gyflwyno barddoniaeth i wylwyr ifanc S4C mewn ffordd hwyliog.Fe recordiwyd albwm o'r enw Y Meirw Byw gyda Chris Josey dan yr enw artist Y Datygyfodiad. Enillodd Gadair Eisteddfod Genedlaethol Sir Fynwy yn 2016 o dan y ffugenw \"Tad Diymadferth?\" Roedd ei gerdd, ar y testun \"Ffiniau\", yn archwilio rhyfel a heddwch. Llyfryddiaeth (Gydag eraill) Crap ar Farddoni (Gwasg Carreg Gwalch, 2006) O Annwn i Geltia (Cyhoeddiadau Barddas, 2012) Bylchau (Cyhoeddiadau Barddas, 2016) Llafargan (Cyhoeddiadau Barddas, 2019) Byw Iaith: Taith i Fyd y Llydaweg (Gwasg Carreg Gwalch, 2019) Cyfeiriadau","1044":"Un o grefyddau mwyaf poblogaidd a gwasgaredig y byd yw Islam. Ystyr y gair yw ymostyngiad i ewyllys Duw (Allah) a'r cyflwr tangnefeddus o fod yn un \u00e2 Duw a phopeth a gr\u00ebwyd ganddo. Mae'r gair yn perthyn i'r gair sal\u0101m sy'n golygu \"tangnefedd\" a ddaw o'r gwreiddyn s-l-m. Mae dilynwr Islam yn Fwslim, sef \"un sy'n ymostwng i ewyllys Duw.\" Ceir dau brif enwad, sef y Sunni a'r Shia. Fel Cristnogaeth ac Iddewiaeth, mae'n un o'r crefyddau Abrahamig. Sefydlwyd y grefydd ym Mecca gan y Proffwyd Mohamed (c.570-8 Mehefin, 632). Ymledodd y ffydd yn gyflym yn y Dwyrain Canol a Gogledd Affrica ac mewn llai na chanrif ar \u00f4l marwolaeth Mohamed roedd awdurdod y califfiaid a reolai ymerodraeth yr Umayyad yn ymestyn o Sbaen i Afon Indus yng ngogledd-orllewin India. Erbyn heddiw mae tua 20% o boblogaeth y byd yn byw mewn gwledydd Mwslim, o Foroco yn y gorllewin i Indonesia yn y dwyrain ac o Casachstan yn y gogledd i Fali a Swdan yn y de. Mae Mwslemiaid yn derbyn Ibrahim (Abraham), Musa (Moses), Isa (Iesu Grist) yngh\u0177d \u00e2 ffigyrau eraill o'r traddodiad Iddewig-Gristnogol fel proffwydi Duw. Fodd bynnag, credant mai Mohamed yw'r proffwyd mwyaf; yr olaf yn y gadwyn o broffwydi sy'n cychwyn gydag Adda. Credant fod y Coran (Qu'ran) yn air Duw, fel y datguddiwyd ef i Mohamed fesul pennod (s\u0175ra) yn y cyfnod rhwng c. 610 a 632.  Ark\u00e2n al-D\u00een Mae dilynwyr Islam i fod i ymarddel ac ymarfer Pum Colofn y Ffydd (ark\u00e2n al-D\u00een), a adwaenir hefyd fel y far\u00e2'idh, y pum egwyddor sanctaidd.   Y shah\u00e2da, Cyffesiad y Ffydd, a ymgorfforir yn y datganiad l\u00e2 il\u00e2ha ill\u00e2'll\u00e2h wa Muhammad rasulu Allah (\"Nid oes Duw ond Duw a Mohamed yw Negesydd Duw\"). Mae rhywun o grefydd arall sy'n datgan hyn yn ddiffuant gerbron dau dyst Mwslim yn cael ei dderbyn fel Mwslim yntau. Y salat (ll. salaw\u00e2t), sef y pum gweddi ddefodol a adroddir bum gwaith y dydd: ar doriad y wawr (subh), ar ganol dydd (dhuhr), ar ganol y prynhawn (asr), ar fachlud yr haul (maghrib) a dechrau'r nos (ish\u00e2). Dechreuir pob gweddi gyda'r al-F\u00e2tiha, a geir ar ddechrau'r Coran. Y zak\u00e2t, sef rhoi elusen yn \u00f4l gallu'r rhoddwr. Tua 5% o incwm y credadun a argymhellir yn y Coran. Yn aml mae'r mosg lleol yn trefnu hyn ac mae'r arian yn mynd at helpu'r tlodion, pobl gydag anabledd, gweddwon a'r amddifad. Y siy\u00e2m, sef ymprydio yn ystod Ramadan, y mis sanctaidd. Yr adeg honno mae bwyta, yfed, smygu, gwisgo peraroglau a chael perthynas rywiol yn waharddedig o doriad y wawr hyd at fachlud yr haul. Nid oes disgwyl i blant ifanc, yr henoed neu rywun sy'n dioddef afiechyd meddyliol ddilyn y rheolau hyn yn gaeth. Mae gwragedd beichiog, mamau sy'n rhoi llefrith i'w babanod, rhywun sy'n dioddef afiechyd a theithwyr yn gallu gohirio'r siy\u00e2m a'i chyflawni yn ddiweddarach. Nid ystyrir bod cymryd ffisig yn torri'r ympryd. Mynd ar hajj neu bererindod i Fecca. Digwylir i Mwslim wneud hynny o leiaf unwaith yn ystod ei fywyd, os ydyw hynny yn ei allu heb achosi caledi i'w deulu. Hanes Islam Sefydlwyd Islam ym Mecca gan y Proffwyd Mohamed. Ymledodd y ffydd yn gyflym yn y Dwyrain Canol a Gogledd Affrica ac mewn llai na chanrif ar \u00f4l marwolaeth Mohamed roedd awdurdod y califfiaid a reolai ymerodraeth yr Umayyad yn ymestyn o Sbaen i Afon Indus yng ngogledd-orllewin India.  Enwadau Ceir sawl enwad yn Islam:  Sunni. Yr enwad mwyaf o lawer gyda thros 80% o Fwslemiaid yn perthyn iddo. Dyma brif ffrwd Islam a ystyrir weithiau yn Islam \"uniongred\". Shia. Yr enwad ail fwyaf, gyda thua 15% o Fwslemiaid yn perthyn iddo, yn bennaf yn Iran, de Irac a'r Iemen. Drus. Mwslemiaid Shia yw'r Drusiaid, ond mae eu crefydd yn cynnwys elfennau hynafol unigryw hefyd, sy'n tarddu o Gnostigiaeth efallai. Cyfeiriadau Gabriel Mandel Kh\u00e2n, Mahomet le Proph\u00e8te (Paris, 2002). ISBN 2-7441-5686-8","1045":"Un o grefyddau mwyaf poblogaidd a gwasgaredig y byd yw Islam. Ystyr y gair yw ymostyngiad i ewyllys Duw (Allah) a'r cyflwr tangnefeddus o fod yn un \u00e2 Duw a phopeth a gr\u00ebwyd ganddo. Mae'r gair yn perthyn i'r gair sal\u0101m sy'n golygu \"tangnefedd\" a ddaw o'r gwreiddyn s-l-m. Mae dilynwr Islam yn Fwslim, sef \"un sy'n ymostwng i ewyllys Duw.\" Ceir dau brif enwad, sef y Sunni a'r Shia. Fel Cristnogaeth ac Iddewiaeth, mae'n un o'r crefyddau Abrahamig. Sefydlwyd y grefydd ym Mecca gan y Proffwyd Mohamed (c.570-8 Mehefin, 632). Ymledodd y ffydd yn gyflym yn y Dwyrain Canol a Gogledd Affrica ac mewn llai na chanrif ar \u00f4l marwolaeth Mohamed roedd awdurdod y califfiaid a reolai ymerodraeth yr Umayyad yn ymestyn o Sbaen i Afon Indus yng ngogledd-orllewin India. Erbyn heddiw mae tua 20% o boblogaeth y byd yn byw mewn gwledydd Mwslim, o Foroco yn y gorllewin i Indonesia yn y dwyrain ac o Casachstan yn y gogledd i Fali a Swdan yn y de. Mae Mwslemiaid yn derbyn Ibrahim (Abraham), Musa (Moses), Isa (Iesu Grist) yngh\u0177d \u00e2 ffigyrau eraill o'r traddodiad Iddewig-Gristnogol fel proffwydi Duw. Fodd bynnag, credant mai Mohamed yw'r proffwyd mwyaf; yr olaf yn y gadwyn o broffwydi sy'n cychwyn gydag Adda. Credant fod y Coran (Qu'ran) yn air Duw, fel y datguddiwyd ef i Mohamed fesul pennod (s\u0175ra) yn y cyfnod rhwng c. 610 a 632.  Ark\u00e2n al-D\u00een Mae dilynwyr Islam i fod i ymarddel ac ymarfer Pum Colofn y Ffydd (ark\u00e2n al-D\u00een), a adwaenir hefyd fel y far\u00e2'idh, y pum egwyddor sanctaidd.   Y shah\u00e2da, Cyffesiad y Ffydd, a ymgorfforir yn y datganiad l\u00e2 il\u00e2ha ill\u00e2'll\u00e2h wa Muhammad rasulu Allah (\"Nid oes Duw ond Duw a Mohamed yw Negesydd Duw\"). Mae rhywun o grefydd arall sy'n datgan hyn yn ddiffuant gerbron dau dyst Mwslim yn cael ei dderbyn fel Mwslim yntau. Y salat (ll. salaw\u00e2t), sef y pum gweddi ddefodol a adroddir bum gwaith y dydd: ar doriad y wawr (subh), ar ganol dydd (dhuhr), ar ganol y prynhawn (asr), ar fachlud yr haul (maghrib) a dechrau'r nos (ish\u00e2). Dechreuir pob gweddi gyda'r al-F\u00e2tiha, a geir ar ddechrau'r Coran. Y zak\u00e2t, sef rhoi elusen yn \u00f4l gallu'r rhoddwr. Tua 5% o incwm y credadun a argymhellir yn y Coran. Yn aml mae'r mosg lleol yn trefnu hyn ac mae'r arian yn mynd at helpu'r tlodion, pobl gydag anabledd, gweddwon a'r amddifad. Y siy\u00e2m, sef ymprydio yn ystod Ramadan, y mis sanctaidd. Yr adeg honno mae bwyta, yfed, smygu, gwisgo peraroglau a chael perthynas rywiol yn waharddedig o doriad y wawr hyd at fachlud yr haul. Nid oes disgwyl i blant ifanc, yr henoed neu rywun sy'n dioddef afiechyd meddyliol ddilyn y rheolau hyn yn gaeth. Mae gwragedd beichiog, mamau sy'n rhoi llefrith i'w babanod, rhywun sy'n dioddef afiechyd a theithwyr yn gallu gohirio'r siy\u00e2m a'i chyflawni yn ddiweddarach. Nid ystyrir bod cymryd ffisig yn torri'r ympryd. Mynd ar hajj neu bererindod i Fecca. Digwylir i Mwslim wneud hynny o leiaf unwaith yn ystod ei fywyd, os ydyw hynny yn ei allu heb achosi caledi i'w deulu. Hanes Islam Sefydlwyd Islam ym Mecca gan y Proffwyd Mohamed. Ymledodd y ffydd yn gyflym yn y Dwyrain Canol a Gogledd Affrica ac mewn llai na chanrif ar \u00f4l marwolaeth Mohamed roedd awdurdod y califfiaid a reolai ymerodraeth yr Umayyad yn ymestyn o Sbaen i Afon Indus yng ngogledd-orllewin India.  Enwadau Ceir sawl enwad yn Islam:  Sunni. Yr enwad mwyaf o lawer gyda thros 80% o Fwslemiaid yn perthyn iddo. Dyma brif ffrwd Islam a ystyrir weithiau yn Islam \"uniongred\". Shia. Yr enwad ail fwyaf, gyda thua 15% o Fwslemiaid yn perthyn iddo, yn bennaf yn Iran, de Irac a'r Iemen. Drus. Mwslemiaid Shia yw'r Drusiaid, ond mae eu crefydd yn cynnwys elfennau hynafol unigryw hefyd, sy'n tarddu o Gnostigiaeth efallai. Cyfeiriadau Gabriel Mandel Kh\u00e2n, Mahomet le Proph\u00e8te (Paris, 2002). ISBN 2-7441-5686-8","1046":"Ll\u00ean a ysgrifennir yn Iddew-Almaeneg, iaith Germanaidd a siaredir yn hanesyddol gan yr Iddewon Ashcenasi yng Nghanolbarth a Dwyrain Ewrop, yw llenyddiaeth Iddew-Almaeneg. Rhennir gan amlaf yn dri chyfnod hanesyddol: llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg (1300\u20131780); llenyddiaeth yr oes Hasidig a'r Haskalah (1780\u20131890); a llenyddiaeth Iddew-Almaeneg Fodern (1864\u2013presennol).  Hen Iddew-Almaeneg Mae ieithyddion yn tybio i'r Iddew-Almaeneg ddatblygu o Uchel Almaeneg Canol yn y 12g, naill ai yn nhrefi'r Rheindir (Worms, Speyer, a Mainz) neu yn nghymunedau Iddewig, megis Regensburg, ger Afon Donaw yn nwyrain Bafaria. Mae'r dystiolaeth hynaf o'r iaith yn dyddio o 1272\u201373, ar ffurf rhigwm a ysgrifennir y tu mewn i lythrennau Hebraeg mawrion mewn llyfr gweddi o ddinas Worms. Ceir hefyd enghreifftiau cynnar o Iddew-Almaeneg ysgrifenedig ar ffurf glosau i egluro geiriau Hebraeg mewn testunau efrydol.  Llenyddiaeth grefyddol Cafwyd hyd i lawysgrif Iddew-Almaeneg o 1382 yng ngenisa Synagog Ben Esra yn Hen Gairo, yr Aifft, sydd yn cynnwys aralleiriadau Beiblaidd mydryddol, a ffurfiau amrywiol ar straeon y Beibl ar sail esboniadau rabinaidd. Mae cyfieithiad llawn o Lyfr y Salmau yn dyddio o 1490, a throsiad o'r weddi Hebraeg Adir Hu o 1526. Cyhoeddwyd geiriadur a mynegair Beiblaidd Iddew-Almaeneg, a briodolir i'r ysgolhaig Rabi Anshel, yn Krak\u00f3w yn 1534. Y trosiad mwyaf ddylanwadol o\u2019r Beibl i\u2019r Iddew-Almaeneg oedd \u1e92e'enah u-Re'enah (Tsene-rene) a ysgrifennwyd yn y 1590au gan Jacob ben Isaac Ashkenazi (1550\u20131625). Aralleiriad rhydd ydyw o'r testunau Beiblaidd a ddarllenir yn y synagog \u2013 y Pumllyfr, atodiadau'r haftarah, a phum sgr\u00f4l y Megillot \u2013 ynghyd ag esboniadau rabinaidd. Ymhen fawr o dro, enillodd \u1e92e'enah u-Re'enah ei lle yn niwylliant yr Iddewon Ashcenasi, a chafodd ei darllen ganddynt ar y Sabath am ganrifoedd, yn bennaf gan y rhai nad oedd yn meddu ar ddigon o Hebraeg i ddeall y Beibl yn ei iaith wreiddiol. Ffurf bwysig arall ar l\u00ean grefyddol oedd y te\u1e25inot neu tkhine, gweddi neu ddefosiwn Iddew-Almaeneg ar gyfer merched yn bennaf. Ysgrifennwyd y rhain, yn wahanol i'r ffurfwasanaeth Hebraeg, fel erfyniadau personol a phenodol ar Dduw. Er yr oeddynt gan amlaf o safbwynt benywaidd, ysgrifennwyd nifer fawr ohonynt gan ddynion. Merched i rab\u00efaid oedd yr awduron benywaidd, oherwydd nhw oedd yr unig fenywod i dderbyn addysg grefyddol ddigonol. Ymhlith y detholiadau o nod mae dau gasgliad a briodolir i Sara Bas-Toyvim, a drigodd yn ardal Podolia yn yr Wcr\u00e1in yn nechrau'r 18g, a gweithiau Leah Horowitz (1680\u20131755) a oedd yn hanu o Bolekhiv.  Ll\u00ean gwerin a mytholeg Iddewig Ewropeaidd Yn ogystal \u00e2g aralleiriadau Beiblaidd a llenyddiaeth ddefosiynol, canolbwyntiodd llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg ar chwedloniaeth led-Feiblaidd a straeon gwerin a oedd fel arall yn tarddu o'r traddodiad Ewropeaidd, weithiau gyda them\u00e2u Iddewig. Cyfieithiwyd ll\u00ean gwerin boblogaidd yr Almaenwyr, er enghraifft chwedlau Dietrich von Bern a Hildebrand, i'r Iddew-Almaeneg gan hepgor y cyfeiriadau Cristnogol a'r sylwadau gwrth-Semitaidd. Ymddangosodd hefyd trosiadau Iddew-Almaeneg o ramantau Arthuraidd, er gwaethaf gwg y rab\u00efaid, a berfformiwyd ar lafar dros sawl nos. Aildraethir hanesion Beiblaidd Saul a Dafydd yn y Shmuel-bukh (1544), sydd yn cyfuno cynnwys Llyfrau Samuel a ffynonellau Hebraeg eraill \u00e2 ffurfiau llenyddol Almaenig. Defnyddir mesur \"pennill Hildebrand\", yn debyg i'r Nibelungenlied, a chwe phwys gan bob llinell a phedair llinell i bob pennill, ar batrwm odli aabb. Mae'n bosib i'r Shmuel-bukh gael ei adrodd ar lafar mor gynnar \u00e2 dechrau'r 14g. Yn y stori portreadir Dafydd yn farchog grymus, sydd yn profi brwydrau arwrol a themtiadau'r cnawd, yn debyg i nifer o brif gymeriadau ll\u00ean gwerin Ewropeaidd y cyfnod. Cynhwysir ymgomion rhwng Duw a dyn, elfen a ymddengys hefyd mewn dram\u00e2u dirgel yr Oesoedd Canol. Un o'r prif lenorion yn yr Hen Iddew-Almaeneg oedd Elijah Bokher Levita (1469\u20131549), gramadegydd Hebraeg a thiwtor a ymfudodd o'r Almaen i\u2019r Eidal yn niwedd y 15g. Ei waith pwysicaf yn yr Iddew-Almaeneg yw'r Bove-bukh, addasiad, drwy gyfieithiad Eidaleg, o'r llyfr Eingl-Normaneg Bu\u00e8ve de Hantone, a genir hanes y Frenhines Brandonia. Cyfansoddwyd y Bove-bukh ar fesur ottava rima ar batrwm odlau abababcc. Cwtogodd Levita ar hyd y gerdd (650 o benillion o gymharu \u00e2 1400 o benillion yn y fersiwn Eidaleg), gan hepgor rhai o'r golygfeydd erotig, ac yn ychwanegu nodweddion Iddewig. Mae'n bosib iddo hefyd gyfansoddi neu gyfieithu Pariz un Viene (1594), chwedl y marchog Paris a'r Dywysoges Vienna. Yn 1602 cyhoeddwyd y Mayse-bukh (\"Llyfr Straeon\"), casgliad o straeon byrion sydd yn cyfleu'r traddodiad moes addysgol yn llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg i'r dim. Mae'r casgliad hwn yn seiliedig ar esboniadaeth y Midrash yn ogystal \u00e2 straeon gwerin a chwedlau o lenyddiaeth Hebraeg a ffynonellau eraill. Datblygwyd arddull effeithiol o ryddiaith yn y Mayse-bukh, yn wahanol i'r hen farddoniaeth draethiadol, a ddylanwadodd ar gasgliadau diweddarach o straeon Iddew-Almaeneg. Dyma esiamplau cynnar o'r genre hagiograffaidd a oedd i ddatblygu yn ll\u00ean y mudiad Hasidig, a darllenir y straeon yma o hyd mewn cymunedau Iddewig tra chrefyddol.  Barddoniaeth hanesyddol a'r arwrgerdd Un o'r enghreifftiau cynharaf o lenyddiaeth seciwlar yr Iddewon Ashcenasi yw'r casgliad o ganeuon Hebraeg ac Iddew-Almaeneg a gyhoeddwyd gan Menachem Oldendorf (1450\u2013?) ym 1517. Cyfeiria'r gwaith hwn at alawon Almaenig poblogaidd, adloniant a oedd yn wahanol iawn i ddiwylliant traddodiadol yr Iddewon. Mae ambell ysgolhaig, gan gynnwys Max Weinreich a Shmuel Niger, wedi bwrw'r amcan taw yn ll\u00ean lafar y cantorion crwydrol megis Oldendorf mae gwreiddiau llenyddiaeth Iddew-Almaeneg seciwlar. Mae'n bosib i gl\u00ear o'r fath ysbrydoli traddodiad y badkhen, croesan sydd yn perfformio mewn seremoni briodas Iddewig. Ymhlith yr esiamplau eraill o lenyddiaeth seciwlar yn y cyfnod hwn mae telynegion, barddoniaeth hanesyddol ac arwrgerddi, a phapurau newydd megis y Kuranton a gyhoeddwyd yn Amsterdam ym 1686\u201387. Cyfansoddwyd cerddi traethiadol mewn ymateb i brofiadau ingol a thrychinebau megis pogromau, brwydrau, neu danau mawr. Pwnc y Meshiekh-lid (1666) yw'r ffug-Feseia Sabbatai Zevi o'r dwyrain, sefydlydd y mudiad Sabateaidd a oedd yn ofid mawr i Iddewon y gorllewin. Ffynhonnell hynod o werthfawr am hanes, diwylliant, a bywydau'r Iddewon yng Nghanolbarth Ewrop yn niwedd yr 17g a dechrau'r 18g yw dyddiadur Gl\u00fcckel von Hameln (1645\u20131724), a ysgrifennwyd yn Iddew-Almaeneg yn bennaf.  Hasidiaeth a'r Haskalah Cyfnod o ddatblygiadau crefyddol, cymdeithasol, diwylliannol, athronyddol, a deallusol ym mywyd yr Iddewon yn Ewrop oedd y 18g ac hanner cyntaf y 19g. C\u00e2i'r Oleuedigaeth yng Ngorllewin Ewrop ddylanwad mawr, yn arbennig trwy annog Iddewon i foderneiddio ac i gymhathu'n ddiwylliannol at gymdeithas y Cristnogion.  Iddew-Almaeneg Modern Unol Daleithiau America Y wasg oedd prif gyfrwng diwylliant poblogaidd y mewnfudwyr Iddew-Almaeneg i Unol Daleithiau America yn nechrau'r 20g. Yn 1914, cyhoeddid pum papur newydd dyddiol yn Ninas Efrog Newydd yn yr iaith, yn ogystal \u00e2 chyfnodolion wythnosol a misol. Yn ogystal \u00e2 rhoi'r newyddion ac hysbysu am gyfleoedd i ymwneud \u00e2'r diwylliant Iddew-Almaeneg, buont yn cyhoeddi ll\u00ean boblogaidd megis barddoniaeth, straeon difyr ac anecdotau, llythyrau at y golygydd, ryseitiau a chyngor y cartref, croeseiriau, a chartwnau. Ymddangosodd ffuglen hir fesul rhifyn, gweithiau gwreiddiol a chyfieithiadau o glasuron llenyddiaeth y byd, ac un genre boblogaidd oedd y shund-romanen (nofel gyffrous). Un o'r prif gyhoeddiadau oedd Yidishes Tageblat, y papur newydd dyddiol Iddew-Almaeneg cyntaf yn y byd.  Cyfeiriadau","1047":"Ll\u00ean a ysgrifennir yn Iddew-Almaeneg, iaith Germanaidd a siaredir yn hanesyddol gan yr Iddewon Ashcenasi yng Nghanolbarth a Dwyrain Ewrop, yw llenyddiaeth Iddew-Almaeneg. Rhennir gan amlaf yn dri chyfnod hanesyddol: llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg (1300\u20131780); llenyddiaeth yr oes Hasidig a'r Haskalah (1780\u20131890); a llenyddiaeth Iddew-Almaeneg Fodern (1864\u2013presennol).  Hen Iddew-Almaeneg Mae ieithyddion yn tybio i'r Iddew-Almaeneg ddatblygu o Uchel Almaeneg Canol yn y 12g, naill ai yn nhrefi'r Rheindir (Worms, Speyer, a Mainz) neu yn nghymunedau Iddewig, megis Regensburg, ger Afon Donaw yn nwyrain Bafaria. Mae'r dystiolaeth hynaf o'r iaith yn dyddio o 1272\u201373, ar ffurf rhigwm a ysgrifennir y tu mewn i lythrennau Hebraeg mawrion mewn llyfr gweddi o ddinas Worms. Ceir hefyd enghreifftiau cynnar o Iddew-Almaeneg ysgrifenedig ar ffurf glosau i egluro geiriau Hebraeg mewn testunau efrydol.  Llenyddiaeth grefyddol Cafwyd hyd i lawysgrif Iddew-Almaeneg o 1382 yng ngenisa Synagog Ben Esra yn Hen Gairo, yr Aifft, sydd yn cynnwys aralleiriadau Beiblaidd mydryddol, a ffurfiau amrywiol ar straeon y Beibl ar sail esboniadau rabinaidd. Mae cyfieithiad llawn o Lyfr y Salmau yn dyddio o 1490, a throsiad o'r weddi Hebraeg Adir Hu o 1526. Cyhoeddwyd geiriadur a mynegair Beiblaidd Iddew-Almaeneg, a briodolir i'r ysgolhaig Rabi Anshel, yn Krak\u00f3w yn 1534. Y trosiad mwyaf ddylanwadol o\u2019r Beibl i\u2019r Iddew-Almaeneg oedd \u1e92e'enah u-Re'enah (Tsene-rene) a ysgrifennwyd yn y 1590au gan Jacob ben Isaac Ashkenazi (1550\u20131625). Aralleiriad rhydd ydyw o'r testunau Beiblaidd a ddarllenir yn y synagog \u2013 y Pumllyfr, atodiadau'r haftarah, a phum sgr\u00f4l y Megillot \u2013 ynghyd ag esboniadau rabinaidd. Ymhen fawr o dro, enillodd \u1e92e'enah u-Re'enah ei lle yn niwylliant yr Iddewon Ashcenasi, a chafodd ei darllen ganddynt ar y Sabath am ganrifoedd, yn bennaf gan y rhai nad oedd yn meddu ar ddigon o Hebraeg i ddeall y Beibl yn ei iaith wreiddiol. Ffurf bwysig arall ar l\u00ean grefyddol oedd y te\u1e25inot neu tkhine, gweddi neu ddefosiwn Iddew-Almaeneg ar gyfer merched yn bennaf. Ysgrifennwyd y rhain, yn wahanol i'r ffurfwasanaeth Hebraeg, fel erfyniadau personol a phenodol ar Dduw. Er yr oeddynt gan amlaf o safbwynt benywaidd, ysgrifennwyd nifer fawr ohonynt gan ddynion. Merched i rab\u00efaid oedd yr awduron benywaidd, oherwydd nhw oedd yr unig fenywod i dderbyn addysg grefyddol ddigonol. Ymhlith y detholiadau o nod mae dau gasgliad a briodolir i Sara Bas-Toyvim, a drigodd yn ardal Podolia yn yr Wcr\u00e1in yn nechrau'r 18g, a gweithiau Leah Horowitz (1680\u20131755) a oedd yn hanu o Bolekhiv.  Ll\u00ean gwerin a mytholeg Iddewig Ewropeaidd Yn ogystal \u00e2g aralleiriadau Beiblaidd a llenyddiaeth ddefosiynol, canolbwyntiodd llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg ar chwedloniaeth led-Feiblaidd a straeon gwerin a oedd fel arall yn tarddu o'r traddodiad Ewropeaidd, weithiau gyda them\u00e2u Iddewig. Cyfieithiwyd ll\u00ean gwerin boblogaidd yr Almaenwyr, er enghraifft chwedlau Dietrich von Bern a Hildebrand, i'r Iddew-Almaeneg gan hepgor y cyfeiriadau Cristnogol a'r sylwadau gwrth-Semitaidd. Ymddangosodd hefyd trosiadau Iddew-Almaeneg o ramantau Arthuraidd, er gwaethaf gwg y rab\u00efaid, a berfformiwyd ar lafar dros sawl nos. Aildraethir hanesion Beiblaidd Saul a Dafydd yn y Shmuel-bukh (1544), sydd yn cyfuno cynnwys Llyfrau Samuel a ffynonellau Hebraeg eraill \u00e2 ffurfiau llenyddol Almaenig. Defnyddir mesur \"pennill Hildebrand\", yn debyg i'r Nibelungenlied, a chwe phwys gan bob llinell a phedair llinell i bob pennill, ar batrwm odli aabb. Mae'n bosib i'r Shmuel-bukh gael ei adrodd ar lafar mor gynnar \u00e2 dechrau'r 14g. Yn y stori portreadir Dafydd yn farchog grymus, sydd yn profi brwydrau arwrol a themtiadau'r cnawd, yn debyg i nifer o brif gymeriadau ll\u00ean gwerin Ewropeaidd y cyfnod. Cynhwysir ymgomion rhwng Duw a dyn, elfen a ymddengys hefyd mewn dram\u00e2u dirgel yr Oesoedd Canol. Un o'r prif lenorion yn yr Hen Iddew-Almaeneg oedd Elijah Bokher Levita (1469\u20131549), gramadegydd Hebraeg a thiwtor a ymfudodd o'r Almaen i\u2019r Eidal yn niwedd y 15g. Ei waith pwysicaf yn yr Iddew-Almaeneg yw'r Bove-bukh, addasiad, drwy gyfieithiad Eidaleg, o'r llyfr Eingl-Normaneg Bu\u00e8ve de Hantone, a genir hanes y Frenhines Brandonia. Cyfansoddwyd y Bove-bukh ar fesur ottava rima ar batrwm odlau abababcc. Cwtogodd Levita ar hyd y gerdd (650 o benillion o gymharu \u00e2 1400 o benillion yn y fersiwn Eidaleg), gan hepgor rhai o'r golygfeydd erotig, ac yn ychwanegu nodweddion Iddewig. Mae'n bosib iddo hefyd gyfansoddi neu gyfieithu Pariz un Viene (1594), chwedl y marchog Paris a'r Dywysoges Vienna. Yn 1602 cyhoeddwyd y Mayse-bukh (\"Llyfr Straeon\"), casgliad o straeon byrion sydd yn cyfleu'r traddodiad moes addysgol yn llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg i'r dim. Mae'r casgliad hwn yn seiliedig ar esboniadaeth y Midrash yn ogystal \u00e2 straeon gwerin a chwedlau o lenyddiaeth Hebraeg a ffynonellau eraill. Datblygwyd arddull effeithiol o ryddiaith yn y Mayse-bukh, yn wahanol i'r hen farddoniaeth draethiadol, a ddylanwadodd ar gasgliadau diweddarach o straeon Iddew-Almaeneg. Dyma esiamplau cynnar o'r genre hagiograffaidd a oedd i ddatblygu yn ll\u00ean y mudiad Hasidig, a darllenir y straeon yma o hyd mewn cymunedau Iddewig tra chrefyddol.  Barddoniaeth hanesyddol a'r arwrgerdd Un o'r enghreifftiau cynharaf o lenyddiaeth seciwlar yr Iddewon Ashcenasi yw'r casgliad o ganeuon Hebraeg ac Iddew-Almaeneg a gyhoeddwyd gan Menachem Oldendorf (1450\u2013?) ym 1517. Cyfeiria'r gwaith hwn at alawon Almaenig poblogaidd, adloniant a oedd yn wahanol iawn i ddiwylliant traddodiadol yr Iddewon. Mae ambell ysgolhaig, gan gynnwys Max Weinreich a Shmuel Niger, wedi bwrw'r amcan taw yn ll\u00ean lafar y cantorion crwydrol megis Oldendorf mae gwreiddiau llenyddiaeth Iddew-Almaeneg seciwlar. Mae'n bosib i gl\u00ear o'r fath ysbrydoli traddodiad y badkhen, croesan sydd yn perfformio mewn seremoni briodas Iddewig. Ymhlith yr esiamplau eraill o lenyddiaeth seciwlar yn y cyfnod hwn mae telynegion, barddoniaeth hanesyddol ac arwrgerddi, a phapurau newydd megis y Kuranton a gyhoeddwyd yn Amsterdam ym 1686\u201387. Cyfansoddwyd cerddi traethiadol mewn ymateb i brofiadau ingol a thrychinebau megis pogromau, brwydrau, neu danau mawr. Pwnc y Meshiekh-lid (1666) yw'r ffug-Feseia Sabbatai Zevi o'r dwyrain, sefydlydd y mudiad Sabateaidd a oedd yn ofid mawr i Iddewon y gorllewin. Ffynhonnell hynod o werthfawr am hanes, diwylliant, a bywydau'r Iddewon yng Nghanolbarth Ewrop yn niwedd yr 17g a dechrau'r 18g yw dyddiadur Gl\u00fcckel von Hameln (1645\u20131724), a ysgrifennwyd yn Iddew-Almaeneg yn bennaf.  Hasidiaeth a'r Haskalah Cyfnod o ddatblygiadau crefyddol, cymdeithasol, diwylliannol, athronyddol, a deallusol ym mywyd yr Iddewon yn Ewrop oedd y 18g ac hanner cyntaf y 19g. C\u00e2i'r Oleuedigaeth yng Ngorllewin Ewrop ddylanwad mawr, yn arbennig trwy annog Iddewon i foderneiddio ac i gymhathu'n ddiwylliannol at gymdeithas y Cristnogion.  Iddew-Almaeneg Modern Unol Daleithiau America Y wasg oedd prif gyfrwng diwylliant poblogaidd y mewnfudwyr Iddew-Almaeneg i Unol Daleithiau America yn nechrau'r 20g. Yn 1914, cyhoeddid pum papur newydd dyddiol yn Ninas Efrog Newydd yn yr iaith, yn ogystal \u00e2 chyfnodolion wythnosol a misol. Yn ogystal \u00e2 rhoi'r newyddion ac hysbysu am gyfleoedd i ymwneud \u00e2'r diwylliant Iddew-Almaeneg, buont yn cyhoeddi ll\u00ean boblogaidd megis barddoniaeth, straeon difyr ac anecdotau, llythyrau at y golygydd, ryseitiau a chyngor y cartref, croeseiriau, a chartwnau. Ymddangosodd ffuglen hir fesul rhifyn, gweithiau gwreiddiol a chyfieithiadau o glasuron llenyddiaeth y byd, ac un genre boblogaidd oedd y shund-romanen (nofel gyffrous). Un o'r prif gyhoeddiadau oedd Yidishes Tageblat, y papur newydd dyddiol Iddew-Almaeneg cyntaf yn y byd.  Cyfeiriadau","1048":"Ll\u00ean a ysgrifennir yn Iddew-Almaeneg, iaith Germanaidd a siaredir yn hanesyddol gan yr Iddewon Ashcenasi yng Nghanolbarth a Dwyrain Ewrop, yw llenyddiaeth Iddew-Almaeneg. Rhennir gan amlaf yn dri chyfnod hanesyddol: llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg (1300\u20131780); llenyddiaeth yr oes Hasidig a'r Haskalah (1780\u20131890); a llenyddiaeth Iddew-Almaeneg Fodern (1864\u2013presennol).  Hen Iddew-Almaeneg Mae ieithyddion yn tybio i'r Iddew-Almaeneg ddatblygu o Uchel Almaeneg Canol yn y 12g, naill ai yn nhrefi'r Rheindir (Worms, Speyer, a Mainz) neu yn nghymunedau Iddewig, megis Regensburg, ger Afon Donaw yn nwyrain Bafaria. Mae'r dystiolaeth hynaf o'r iaith yn dyddio o 1272\u201373, ar ffurf rhigwm a ysgrifennir y tu mewn i lythrennau Hebraeg mawrion mewn llyfr gweddi o ddinas Worms. Ceir hefyd enghreifftiau cynnar o Iddew-Almaeneg ysgrifenedig ar ffurf glosau i egluro geiriau Hebraeg mewn testunau efrydol.  Llenyddiaeth grefyddol Cafwyd hyd i lawysgrif Iddew-Almaeneg o 1382 yng ngenisa Synagog Ben Esra yn Hen Gairo, yr Aifft, sydd yn cynnwys aralleiriadau Beiblaidd mydryddol, a ffurfiau amrywiol ar straeon y Beibl ar sail esboniadau rabinaidd. Mae cyfieithiad llawn o Lyfr y Salmau yn dyddio o 1490, a throsiad o'r weddi Hebraeg Adir Hu o 1526. Cyhoeddwyd geiriadur a mynegair Beiblaidd Iddew-Almaeneg, a briodolir i'r ysgolhaig Rabi Anshel, yn Krak\u00f3w yn 1534. Y trosiad mwyaf ddylanwadol o\u2019r Beibl i\u2019r Iddew-Almaeneg oedd \u1e92e'enah u-Re'enah (Tsene-rene) a ysgrifennwyd yn y 1590au gan Jacob ben Isaac Ashkenazi (1550\u20131625). Aralleiriad rhydd ydyw o'r testunau Beiblaidd a ddarllenir yn y synagog \u2013 y Pumllyfr, atodiadau'r haftarah, a phum sgr\u00f4l y Megillot \u2013 ynghyd ag esboniadau rabinaidd. Ymhen fawr o dro, enillodd \u1e92e'enah u-Re'enah ei lle yn niwylliant yr Iddewon Ashcenasi, a chafodd ei darllen ganddynt ar y Sabath am ganrifoedd, yn bennaf gan y rhai nad oedd yn meddu ar ddigon o Hebraeg i ddeall y Beibl yn ei iaith wreiddiol. Ffurf bwysig arall ar l\u00ean grefyddol oedd y te\u1e25inot neu tkhine, gweddi neu ddefosiwn Iddew-Almaeneg ar gyfer merched yn bennaf. Ysgrifennwyd y rhain, yn wahanol i'r ffurfwasanaeth Hebraeg, fel erfyniadau personol a phenodol ar Dduw. Er yr oeddynt gan amlaf o safbwynt benywaidd, ysgrifennwyd nifer fawr ohonynt gan ddynion. Merched i rab\u00efaid oedd yr awduron benywaidd, oherwydd nhw oedd yr unig fenywod i dderbyn addysg grefyddol ddigonol. Ymhlith y detholiadau o nod mae dau gasgliad a briodolir i Sara Bas-Toyvim, a drigodd yn ardal Podolia yn yr Wcr\u00e1in yn nechrau'r 18g, a gweithiau Leah Horowitz (1680\u20131755) a oedd yn hanu o Bolekhiv.  Ll\u00ean gwerin a mytholeg Iddewig Ewropeaidd Yn ogystal \u00e2g aralleiriadau Beiblaidd a llenyddiaeth ddefosiynol, canolbwyntiodd llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg ar chwedloniaeth led-Feiblaidd a straeon gwerin a oedd fel arall yn tarddu o'r traddodiad Ewropeaidd, weithiau gyda them\u00e2u Iddewig. Cyfieithiwyd ll\u00ean gwerin boblogaidd yr Almaenwyr, er enghraifft chwedlau Dietrich von Bern a Hildebrand, i'r Iddew-Almaeneg gan hepgor y cyfeiriadau Cristnogol a'r sylwadau gwrth-Semitaidd. Ymddangosodd hefyd trosiadau Iddew-Almaeneg o ramantau Arthuraidd, er gwaethaf gwg y rab\u00efaid, a berfformiwyd ar lafar dros sawl nos. Aildraethir hanesion Beiblaidd Saul a Dafydd yn y Shmuel-bukh (1544), sydd yn cyfuno cynnwys Llyfrau Samuel a ffynonellau Hebraeg eraill \u00e2 ffurfiau llenyddol Almaenig. Defnyddir mesur \"pennill Hildebrand\", yn debyg i'r Nibelungenlied, a chwe phwys gan bob llinell a phedair llinell i bob pennill, ar batrwm odli aabb. Mae'n bosib i'r Shmuel-bukh gael ei adrodd ar lafar mor gynnar \u00e2 dechrau'r 14g. Yn y stori portreadir Dafydd yn farchog grymus, sydd yn profi brwydrau arwrol a themtiadau'r cnawd, yn debyg i nifer o brif gymeriadau ll\u00ean gwerin Ewropeaidd y cyfnod. Cynhwysir ymgomion rhwng Duw a dyn, elfen a ymddengys hefyd mewn dram\u00e2u dirgel yr Oesoedd Canol. Un o'r prif lenorion yn yr Hen Iddew-Almaeneg oedd Elijah Bokher Levita (1469\u20131549), gramadegydd Hebraeg a thiwtor a ymfudodd o'r Almaen i\u2019r Eidal yn niwedd y 15g. Ei waith pwysicaf yn yr Iddew-Almaeneg yw'r Bove-bukh, addasiad, drwy gyfieithiad Eidaleg, o'r llyfr Eingl-Normaneg Bu\u00e8ve de Hantone, a genir hanes y Frenhines Brandonia. Cyfansoddwyd y Bove-bukh ar fesur ottava rima ar batrwm odlau abababcc. Cwtogodd Levita ar hyd y gerdd (650 o benillion o gymharu \u00e2 1400 o benillion yn y fersiwn Eidaleg), gan hepgor rhai o'r golygfeydd erotig, ac yn ychwanegu nodweddion Iddewig. Mae'n bosib iddo hefyd gyfansoddi neu gyfieithu Pariz un Viene (1594), chwedl y marchog Paris a'r Dywysoges Vienna. Yn 1602 cyhoeddwyd y Mayse-bukh (\"Llyfr Straeon\"), casgliad o straeon byrion sydd yn cyfleu'r traddodiad moes addysgol yn llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg i'r dim. Mae'r casgliad hwn yn seiliedig ar esboniadaeth y Midrash yn ogystal \u00e2 straeon gwerin a chwedlau o lenyddiaeth Hebraeg a ffynonellau eraill. Datblygwyd arddull effeithiol o ryddiaith yn y Mayse-bukh, yn wahanol i'r hen farddoniaeth draethiadol, a ddylanwadodd ar gasgliadau diweddarach o straeon Iddew-Almaeneg. Dyma esiamplau cynnar o'r genre hagiograffaidd a oedd i ddatblygu yn ll\u00ean y mudiad Hasidig, a darllenir y straeon yma o hyd mewn cymunedau Iddewig tra chrefyddol.  Barddoniaeth hanesyddol a'r arwrgerdd Un o'r enghreifftiau cynharaf o lenyddiaeth seciwlar yr Iddewon Ashcenasi yw'r casgliad o ganeuon Hebraeg ac Iddew-Almaeneg a gyhoeddwyd gan Menachem Oldendorf (1450\u2013?) ym 1517. Cyfeiria'r gwaith hwn at alawon Almaenig poblogaidd, adloniant a oedd yn wahanol iawn i ddiwylliant traddodiadol yr Iddewon. Mae ambell ysgolhaig, gan gynnwys Max Weinreich a Shmuel Niger, wedi bwrw'r amcan taw yn ll\u00ean lafar y cantorion crwydrol megis Oldendorf mae gwreiddiau llenyddiaeth Iddew-Almaeneg seciwlar. Mae'n bosib i gl\u00ear o'r fath ysbrydoli traddodiad y badkhen, croesan sydd yn perfformio mewn seremoni briodas Iddewig. Ymhlith yr esiamplau eraill o lenyddiaeth seciwlar yn y cyfnod hwn mae telynegion, barddoniaeth hanesyddol ac arwrgerddi, a phapurau newydd megis y Kuranton a gyhoeddwyd yn Amsterdam ym 1686\u201387. Cyfansoddwyd cerddi traethiadol mewn ymateb i brofiadau ingol a thrychinebau megis pogromau, brwydrau, neu danau mawr. Pwnc y Meshiekh-lid (1666) yw'r ffug-Feseia Sabbatai Zevi o'r dwyrain, sefydlydd y mudiad Sabateaidd a oedd yn ofid mawr i Iddewon y gorllewin. Ffynhonnell hynod o werthfawr am hanes, diwylliant, a bywydau'r Iddewon yng Nghanolbarth Ewrop yn niwedd yr 17g a dechrau'r 18g yw dyddiadur Gl\u00fcckel von Hameln (1645\u20131724), a ysgrifennwyd yn Iddew-Almaeneg yn bennaf.  Hasidiaeth a'r Haskalah Cyfnod o ddatblygiadau crefyddol, cymdeithasol, diwylliannol, athronyddol, a deallusol ym mywyd yr Iddewon yn Ewrop oedd y 18g ac hanner cyntaf y 19g. C\u00e2i'r Oleuedigaeth yng Ngorllewin Ewrop ddylanwad mawr, yn arbennig trwy annog Iddewon i foderneiddio ac i gymhathu'n ddiwylliannol at gymdeithas y Cristnogion.  Iddew-Almaeneg Modern Unol Daleithiau America Y wasg oedd prif gyfrwng diwylliant poblogaidd y mewnfudwyr Iddew-Almaeneg i Unol Daleithiau America yn nechrau'r 20g. Yn 1914, cyhoeddid pum papur newydd dyddiol yn Ninas Efrog Newydd yn yr iaith, yn ogystal \u00e2 chyfnodolion wythnosol a misol. Yn ogystal \u00e2 rhoi'r newyddion ac hysbysu am gyfleoedd i ymwneud \u00e2'r diwylliant Iddew-Almaeneg, buont yn cyhoeddi ll\u00ean boblogaidd megis barddoniaeth, straeon difyr ac anecdotau, llythyrau at y golygydd, ryseitiau a chyngor y cartref, croeseiriau, a chartwnau. Ymddangosodd ffuglen hir fesul rhifyn, gweithiau gwreiddiol a chyfieithiadau o glasuron llenyddiaeth y byd, ac un genre boblogaidd oedd y shund-romanen (nofel gyffrous). Un o'r prif gyhoeddiadau oedd Yidishes Tageblat, y papur newydd dyddiol Iddew-Almaeneg cyntaf yn y byd.  Cyfeiriadau","1049":"Awdur a newyddiadurwr Eidalaidd oedd Gianni Rodari (23 Hydref 1920 \u2013 14 Ebrill 1980) sydd yn nodedig am ei lyfrau ffantasi i blant, gan gynnwys Il romanzo di Cipollino (1951). Ganed yn Omegna yn nhalaith Verbano-Cusio-Ossola, Piemonte, yng ngogledd yr Eidal. Pobydd oedd ei dad. Derbyniodd dystysgrif addysgu ym 1938 yn Varese a gweithiodd hyd 1943 fel athro mewn ysgol gynradd. Yn y cyfnod hwn, arbrofai \u00e2 thechnegau barddonol gyda'i ddisgyblion. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, ymaelododd \u00e2'r Blaid Ffasgaidd cyn troi at y Comiwnyddion ym 1944. Penodwyd yn olygydd ar gylchgrawn y Blaid Gomiwnyddol, Ordine nuovo. Bu'n ohebydd i'r papur newydd comiwnyddol L'Unit\u00e0, ac yn ei ysgrifeniadau darparai ddeunydd i blant a oedd yn arbrofi \u00e2 ffurf ac iaith. Gweithiodd yn gyfarwyddwr i Il Pioniere, sefydliad ar gyfer plant o deuluoedd adain-chwith, a bu'n olygydd ar y cylchgrawn i blant Il Pioniere o 1950 i 1953 a'r cylchgrawn i rieni Il Giornale dei genitori o 1968 i 1977. Ym 1958 dechreuodd olygu'r papur newydd dyddiol Paese Sera, a chyfrannodd nifer fawr o erthyglau ei hun ar bynciau diwylliant, addysg a seicoleg yn ogystal ag adolygiadau o lyfrau plant i'r cyhoeddiad hwnnw.Trwy gydol ei yrfa, cyhoeddodd Rodari ryw 25 o lyfrau i blant, gan gynnwys nofelau, straeon byrion, a barddoniaeth. Bu nifer o'r rheiny yn seiliedig ar ddeunydd a gyhoeddwyd ganddo mewn cylchgronau a phapurau newydd ers tro. Priodolir iddo gyflwyno cerddi dwli i farddoniaeth plant Eidaleg, dan ddylanwad awduron swrealaidd Ffrangeg a thraddodiad ll\u00ean ddwli Lloegr. Enillodd sawl gwobr lenyddol yn yr Eidal am ei waith, gan gynnwys y Premio Prato ym 1960 am y casgliad o rigymau Filastrocche in cielo e in terra (1960), y Premio Castello ym 1963 am Gip nel televisore (1962), y Premio Europa Dralon ym 1967 a'r Premio Castello ym 1968 am La torta in cielo (1966), a'r Premio Rubino ym 1968 am Il libro degli errori (1964).Enillodd Rodari Wobr Hans Christian Andersen am Ysgrifennu ym 1970, y wobr lenyddol uchaf ei bri ar gyfer llenyddiaeth plant. Yn y gyfrol Grammatica della fantasia (1973), esbonia Rodari ei ddulliau o gyfuno'r dychymyg a digrifwch \u00e2'i amcan i addysgu plant. Bu farw yn Rhufain yn 59 oed. Wedi ei farwolaeth, cyhoeddwyd y gyfrol o'i newyddiaduraeth Il cane di Magonza (1982). Llyfryddiaeth Il libro delle filastrocche (1950). Il romanzo di Cipollino (1951). Il viaggio della Freccia Azzurra (1954). Le avventure di Cipollino (Rhufain: Editori Riuniti, 1956). Darluniwyd gan Raul Verdini. Gelsomino nel paese dei bugiardi (1958). Filastrocche in cielo e in terra (Torino: Einaudi, 1960). Darluniwyd gan Bruno Munari. Gip nel televisore (Milan: Mursia, 1962). Darluniwyd gan Giancarlo Carloni. Favole al telefono (Torino: Einaudi, 1962). Darluniwyd gan Bruno Munari. Il libro degli errori (1964). La torta in cielo (Torino: Einaudi, 1966). Darluniwyd gan Bruno Munari. Venti storie pi\u00f9 una (1969). Tante storie per giocare (1971). Novelle fatte a macchina (1973). Grammatica della fantasia (1973). Turista in Cina (Rhufain: Il Rinnovamento, 1974). C'era due volte il barone Lamberto (1978). Il cane di Magonza (1982). Filastrocche per tutto l'anno (Rhufain: Editori Riuniti, 1986). Darluniwyd gan Emanuele Luzzati. Gweler hefyd Maurice Sendak, a enillodd Wobr Hans Christian Andersen am Ddarlunio yn yr un flwyddyn \u00e2 Rodari Cyfeiriadau Darllen pellach M. Argilli, Gianni Rodari. Una biografia (Torino, 1990). P. Boero, Una storia, tante storie. Guida all'opera di Gianni Rodari (1992). C. Bonardi, Bibliografia delle opere di Gianni Rodari e degli scritti critici a lui dedicati (Fflorens, 1981).","1050":"Awdur a newyddiadurwr Eidalaidd oedd Gianni Rodari (23 Hydref 1920 \u2013 14 Ebrill 1980) sydd yn nodedig am ei lyfrau ffantasi i blant, gan gynnwys Il romanzo di Cipollino (1951). Ganed yn Omegna yn nhalaith Verbano-Cusio-Ossola, Piemonte, yng ngogledd yr Eidal. Pobydd oedd ei dad. Derbyniodd dystysgrif addysgu ym 1938 yn Varese a gweithiodd hyd 1943 fel athro mewn ysgol gynradd. Yn y cyfnod hwn, arbrofai \u00e2 thechnegau barddonol gyda'i ddisgyblion. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, ymaelododd \u00e2'r Blaid Ffasgaidd cyn troi at y Comiwnyddion ym 1944. Penodwyd yn olygydd ar gylchgrawn y Blaid Gomiwnyddol, Ordine nuovo. Bu'n ohebydd i'r papur newydd comiwnyddol L'Unit\u00e0, ac yn ei ysgrifeniadau darparai ddeunydd i blant a oedd yn arbrofi \u00e2 ffurf ac iaith. Gweithiodd yn gyfarwyddwr i Il Pioniere, sefydliad ar gyfer plant o deuluoedd adain-chwith, a bu'n olygydd ar y cylchgrawn i blant Il Pioniere o 1950 i 1953 a'r cylchgrawn i rieni Il Giornale dei genitori o 1968 i 1977. Ym 1958 dechreuodd olygu'r papur newydd dyddiol Paese Sera, a chyfrannodd nifer fawr o erthyglau ei hun ar bynciau diwylliant, addysg a seicoleg yn ogystal ag adolygiadau o lyfrau plant i'r cyhoeddiad hwnnw.Trwy gydol ei yrfa, cyhoeddodd Rodari ryw 25 o lyfrau i blant, gan gynnwys nofelau, straeon byrion, a barddoniaeth. Bu nifer o'r rheiny yn seiliedig ar ddeunydd a gyhoeddwyd ganddo mewn cylchgronau a phapurau newydd ers tro. Priodolir iddo gyflwyno cerddi dwli i farddoniaeth plant Eidaleg, dan ddylanwad awduron swrealaidd Ffrangeg a thraddodiad ll\u00ean ddwli Lloegr. Enillodd sawl gwobr lenyddol yn yr Eidal am ei waith, gan gynnwys y Premio Prato ym 1960 am y casgliad o rigymau Filastrocche in cielo e in terra (1960), y Premio Castello ym 1963 am Gip nel televisore (1962), y Premio Europa Dralon ym 1967 a'r Premio Castello ym 1968 am La torta in cielo (1966), a'r Premio Rubino ym 1968 am Il libro degli errori (1964).Enillodd Rodari Wobr Hans Christian Andersen am Ysgrifennu ym 1970, y wobr lenyddol uchaf ei bri ar gyfer llenyddiaeth plant. Yn y gyfrol Grammatica della fantasia (1973), esbonia Rodari ei ddulliau o gyfuno'r dychymyg a digrifwch \u00e2'i amcan i addysgu plant. Bu farw yn Rhufain yn 59 oed. Wedi ei farwolaeth, cyhoeddwyd y gyfrol o'i newyddiaduraeth Il cane di Magonza (1982). Llyfryddiaeth Il libro delle filastrocche (1950). Il romanzo di Cipollino (1951). Il viaggio della Freccia Azzurra (1954). Le avventure di Cipollino (Rhufain: Editori Riuniti, 1956). Darluniwyd gan Raul Verdini. Gelsomino nel paese dei bugiardi (1958). Filastrocche in cielo e in terra (Torino: Einaudi, 1960). Darluniwyd gan Bruno Munari. Gip nel televisore (Milan: Mursia, 1962). Darluniwyd gan Giancarlo Carloni. Favole al telefono (Torino: Einaudi, 1962). Darluniwyd gan Bruno Munari. Il libro degli errori (1964). La torta in cielo (Torino: Einaudi, 1966). Darluniwyd gan Bruno Munari. Venti storie pi\u00f9 una (1969). Tante storie per giocare (1971). Novelle fatte a macchina (1973). Grammatica della fantasia (1973). Turista in Cina (Rhufain: Il Rinnovamento, 1974). C'era due volte il barone Lamberto (1978). Il cane di Magonza (1982). Filastrocche per tutto l'anno (Rhufain: Editori Riuniti, 1986). Darluniwyd gan Emanuele Luzzati. Gweler hefyd Maurice Sendak, a enillodd Wobr Hans Christian Andersen am Ddarlunio yn yr un flwyddyn \u00e2 Rodari Cyfeiriadau Darllen pellach M. Argilli, Gianni Rodari. Una biografia (Torino, 1990). P. Boero, Una storia, tante storie. Guida all'opera di Gianni Rodari (1992). C. Bonardi, Bibliografia delle opere di Gianni Rodari e degli scritti critici a lui dedicati (Fflorens, 1981).","1051":"Corff parafilwrol gweriniaethol Gwyddelig oedd Byddin Weriniaethol Dros Dro Iwerddon (Saesneg: Provisional Irish Republican Army, Provisional IRA neu PIRA, ar lafar yn aml y Provos). Mewn Gwyddeleg, mae'n defnyddio'r un enw \u00e2 nifer o gyrff eraill a fu neu sydd yn defnyddio'r enw Byddin Weriniaethol Iwerddon, sef \u00d3glaigh na h\u00c9ireann (\"Gwirfoddolwyr Iwerddon\"). Mae hi wedi cael ei dynodi fel mudiad terfysgol gwaharddedig yn y Deyrnas Unedig, ac fel mudiad anghyfreithlon yng Ngweriniaeth Iwerddon. Gw\u00eal y PIRA ei hun fel olynydd uniongyrchol Byddin Weriniaethol Iwerddon (IRA), a ymladdodd yn erbyn lluoedd y Deyrnas Unedig yn Rhyfel Annibyniaeth Iwerddon. Mae'r \"Dros Dro\" yn y teitl yn adlais bwriadol o'r \"Llywodraeth Dros Dro\" a gyhoeddwyd yn ystod Gwrthryfel y Pasg, 1916. Ffurfiwyd Byddin Weriniaethol Dros Dro Iwerddon yn 1969, pan holltodd oddi wrth Fyddin Weriniaethol Swyddogol Iwerddon. Ei nod oedd rhoi diwedd ar statws Gogledd Iwerddon o fewn y Deyrnas Unedig ac uno Iwerddon dan un llywodraeth sosialaidd. O 1969, bu'n cynnal ymgyrchoedd arfog i'r diben hwn. Ymysg digwyddiadau mwyaf nodedig yr ymgyrch roedd Streic Newyn Wyddelig 1981, pan aeth nifer o aelodau'r Fyddin oedd yn y carchar ar streic newyn i fynnu cael eu trin fel carcharorion rhyfel. Bu deg ohonynt farw o newyn, yn cynnwys arweinydd y streic, Bobby Sands. Cynhaliodd ymgyrch fomio yng Ngogledd Iwerddon a Lloegr yn erbyn yr hyn a welai fel targedau milwrol, gwleidyddol ac economaidd. Ar 28 Gorffennaf 2005, cyhoeddodd Cyngor y Fyddin fod yr ymgyrch arfog ar ben, ac y byddai o hynny ymlaen yn gweithio tuag at ei nod drwy ddulliau heddychol yn unig. Ar 28 Gorffennaf 2005, cyhoeddodd Cyngor Byddin yr IRA ddiwedd ar ymladd gan ddefnyddio arfau, gan ddweud y byddai'n parhau i frwydro gan ddefnyddio \"dulliau hollol wleidyddol a democrataidd a hynny yn gyfan gwbl ddi-drais.\" Aeth yn ei flaen i ddweud, \"na ddylai Gwirfoddolwyr yr IRA ymroi i unrhyw fath arall o weithgaredd.\" Ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 2007, ysgrifennwyd papur swyddogol gan uwchswyddog o Fyddin Prydain yn dweud fod Byddin Prydain wedi methu \u00e2 choncro'r IRA drwy drais, ond mynnodd hefyd iddi ddangos i'r IRA na allai hithau lwyddo drwy ddulliau trais. Aeth yr uwchswyddog yn ei flaen i ddisgrifio'r IRA fel corff \"proffesiynol, sgilgar a chryf\". Hanes Ffurfiwyd yr IRA ym 1913 fel Gwirfoddolwyr Iwerddon, mewn cyfnod pan oedd Iwerddon gyfan yn rhan o'r Deyrnas Unedig.Cymerodd y Gwirfoddolwyr ran yng Ngwrthryfel y Pasg 1916 yn erbyn rheolaeth Prydain ac yn y Rhyfel Annibyniaeth, pan ddaethon nhw i gael eu hadnabod fel Byddin Weriniaethol Iwerddon. Yn dilyn y rhyfel hwnnw, lluniwyd Cytundeb Eingl-Wyddelig, oedd yn rhannu Iwerddon i Wladwriaeth Rydd Iwerddon a Gogledd Iwerddon, a fyddai\u2019n aros fel rhan o'r Deyrnas Unedig. Achosodd y trefniant hwn hollt yn yr IRA, gan amsugno'r IRA, oedd o blaid y Cytundeb, i mewn i'r Fyddin Genedlaethol, byddin a wnaeth yn y pen draw drechu'r gr\u0175p IRA oedd yn erbyn y Cytundeb, yn y Rhyfel Cartref. Yn dilyn hynny, wrth wadu cyfreithlondeb y Wladwriaeth Rydd, canolbwyntiodd yr IRA ar ddymchwel gwladwriaeth Gogledd Iwerddon gyda\u2019r bwriad o sefydlu Iwerddon unedig. Er mwyn cyflawni\u2019r bwriad hwnnw, cynhaliwyd ymgyrch fomio yn Lloegr ym 1939 a 1940, ymgyrch yng Ngogledd Iwerddon yn y 1940au, ac ymgyrch y Gororau rhwng 1956 a 1962. Yn dilyn methiant ymgyrch y Gororau, cynhaliwyd trafodaeth fewnol ynghylch dyfodol yr IRA. Roedd y Pennaeth Staff, Cathal Goulding, eisiau i'r IRA fabwysiadu agenda sosialaidd a chymryd rhan mewn gwleidyddiaeth, tra bod gweriniaethwyr traddodiadol fel Se\u00e1n Mac St\u00edof\u00e1in eisiau cynyddu'r ymgyrch recriwtio ac ailadeiladu'r IRA.Yn dilyn rhaniadau yn yr IRA, ffurfiodd y gweriniaethwyr traddodiadol Gyngor y Fyddin \"Dros Dro\" ym mis Rhagfyr 1969, wedi i gonfensiwn yr IRA gael ei gynnal yn Knockvicar House yn Boyle, Swydd Roscommon. Mae'r digwyddiad hwn yn nodi dechrau'r IRA Dros Dro. Erbyn 1971, roedd y Darpariaethwyr Dros Dro wedi etifeddu'r mwyafrif o strwythur sefydliad yr IRA a fodolai adeg hynny yng Ngogledd Iwerddon, yn ogystal ag aelodau mwy milwriaethus yr IRA yng ngweddill Iwerddon. Yn ogystal, fe wnaethant recriwtio llawer o genedlaetholwyr ifanc o Ogledd Iwerddon, nad oeddent wedi bod yn rhan o'r IRA yn flaenorol, ond a gawsant eu radicaleiddio gan y trais a ddigwyddodd yn Belffast, Derry ac mewn mannau eraill ym 1969. Gweithredu milwrol Yn dilyn trais Awst 1969, dechreuodd yr IRA arfogi a hyfforddi i amddiffyn ardaloedd cenedlaetholgar rhag ymosodiadau pellach.  Ym mis Ionawr 1970 penderfynodd Cyngor y Fyddin fabwysiadu strategaeth tri cham; amddiffyn ardaloedd cenedlaetholgar, yna cyfuniad o amddiffyn a dial, ac yn olaf lansio ymgyrch gerila yn erbyn Byddin Prydain.    O ganlyniad i'r trais cynyddol, cychwynnwyd cyflwyno \u2018carchariad heb dreial\u2019 gan lywodraeth Gogledd Iwerddon ar 9 Awst 1971.  Er bod y trais teyrngarol wedi cynyddu hefyd, roedd pob un o'r 342 o bobl a ddrwgdybiwyd gan yr awdurdodau ac a gafodd eu harestio yn weriniaethwyr, gan gynnwys gweithredwyr gwleidyddol nad oeddent yn gysylltiedig \u00e2'r IRA ac arweinwyr hawliau sifil myfyrwyr. Canlyniad hyn oedd uno'r holl Babyddion mewn gwrthwynebiad i'r llywodraeth, a dechreuodd terfysgoedd protest ar draws Gogledd Iwerddon. Lladdwyd dau ddeg dau o bobl yn ystod y tridiau nesaf, gan gynnwys chwech o sifiliaid a laddwyd gan Fyddin Prydain yng nghyflafan Ballymurphy ar 9 Awst, ac ym Melffast gorfodwyd 7,000 o Gatholigion a 2,000 o Brotestaniaid o\u2019u cartrefi gan y terfysg. Achosodd y dacteg hon o garcharu gynnydd dramatig yn lefel y trais - er enghraifft, yn y saith mis cyn cychwyn cyflwyno \u2018carchar heb dreial\u2019, lladdwyd 34 o bobl, ond lladdwyd 140 o bobl rhwng cyflwyno'r dacteg carcharu a diwedd y flwyddyn. Roedd y nifer hwn yn cynnwys deg ar hugain o filwyr ac un ar ddeg o swyddogion yr RUC. Rhoddodd y dacteg hon hwb i waith recriwtio'r IRA, a rhoddwyd hwb pellach i waith recriwtio IRA ar \u00f4l \u2018Bloody Sunday\u2019 yn Derry ar 30 Ionawr 1972, pan laddodd Byddin Prydain bedwar ar ddeg o sifiliaid arfog yn ystod gorymdaith gwrth-gaethiwo. Gan fod y sefyllfa ddiogelwch yn dirywio yng Ngogledd Iwerddon ataliodd llywodraeth Prydain senedd Gogledd Iwerddon a phenderfynodd Llywodraeth Prydain sefydlu rheolaeth uniongyrchol ar Ogledd Iwerddon ym mis Mawrth 1972. Roedd atal senedd Gogledd Iwerddon yn un o amcanion allweddol yr IRA, oherwydd drwy gynnwys llywodraeth Prydain yn uniongyrchol yng Ngogledd Iwerddon, roedd yr IRA eisiau i'r gwrthdaro gael ei weld fel cynnen rhwng Iwerddon a Phrydain.Dwysawyd yr ymgyrch fomio ym 1972 pan gyflwynwyd y bomiau car. Yn nyddiau cynnar yr Helyntion, roedd yr IRA wedi ei arfogi'n wael iawn, yn bennaf gyda hen arfau'r Ail Ryfel Byd fel gynnau tanfor M1 Garands a Thompson. Ond yn gynnar yn y 1970au, prynwyd llawer iawn o arfau modern o ffynonellau fel cefnogwyr yn yr Unol Daleithiau, arweinydd Libia, sef y Cyrnol Muammar Gaddafi, a gwerthwyr arfau yn Ewrop, Gogledd America, y Dwyrain Canol, ac mewn mannau eraill. Darparodd y Libyaid hefyd gyflenwad o lanswyr rocedi RPG-7 i'r IRA. Ym mlynyddoedd cyntaf y gwrthdaro, prif weithgareddau'r IRA oedd darparu p\u0175er arfog i gefnogi terfysgwyr cenedlaetholgar ac amddiffyn ardaloedd cenedlaetholgar rhag ymosodiadau. Enillodd yr IRA lawer o gefnogaeth oherwydd y math hwn o dactegau a gweithredoedd, gan eu bod yn cael eu hystyried yn gyffredinol yn y gymuned genedlaetholgar fel amddiffynwyr cenedlaetholwyr Gwyddelig a phobl Gatholig yn erbyn ymddygiad ymosodol.  Rhwng 1970 a 1994, lansiodd yr IRA ymgyrch arfog ymosodol barhaus a oedd yn targedu Byddin Prydain yn bennaf, yr RUC, Catrawd Amddiffyn Wlster (UDR), a thargedau economaidd yng Ngogledd Iwerddon. Roedd presenoldeb a gweithgareddau'r IRA wedi eu lleoli\u2019n bennaf yng Ngogledd Iwerddon, er iddo fynd \u00e2'i ymgyrch i Loegr a thir mawr Ewrop. Ymhlith rhai o dargedau'r IRA roedd rhai o swyddogion llywodraeth Prydain, gwleidyddion, barnwyr, ffigyrau'r sefydliad, Byddin Prydain a swyddogion heddlu yn Lloegr. Roedd hefyd yn targedu ardaloedd eraill fel Gweriniaeth Iwerddon, Gorllewin yr Almaen, a'r Iseldiroedd. Erbyn dechrau'r 1990au, roedd ymgyrch yr IRA yn cael ei harwain gan Frig\u00e2d De Armagh, a oedd yn adnabyddus am ei gweithrediadau sneipio (tanio o guddfan at y gelyn) a'i hymosodiadau ar hofrenyddion Byddin Prydain. Roedd yr ymgyrch fomio yn targedu targedau gwleidyddol, economaidd a milwrol yn bennaf, ac fe\u2019i disgrifiwyd gan Andy Oppenheimer fel \u201cyr ymgyrch fomio derfysgol fwyaf mewn hanes\u201d. Yn gynnar yn y 1990au dwysaodd yr IRA ei hymgyrch fomio yn Lloegr, gan osod 15 bom yn 1990, 36 ym 1991, a 57 ym 1992. Lladdwyd tri o bobl yn sgil bomio\u2019r Gyfnewidfa Baltig ym mis Ebrill 1992 gan achosi difrod a amcangyfrifiwyd oedd yn werth \u00a3800 miliwn - \u00a3200 miliwn yn fwy na chyfanswm y difrod a achoswyd gan yr Helyntion yng Ngogledd Iwerddon hyd at y pwynt hwnnw. Dilynwyd hyn gan ymgyrch fomio\u2019r Bishopsgate ym 1993 pan laddwyd un ac achoswyd gwerth tua \u00a31 biliwn o ddifrod. Dadleuwyd bod yr ymgyrch fomio hon wedi helpu i argyhoeddi llywodraeth Prydain (a oedd wedi gobeithio rheoli\u2019r trais a\u2019r gwrthdaro yng Ngogledd Iwerddon gyda'i pholisi \u2018Wlstereiddio\u2019 (Ulsterisation)) bod angen cychwyn trafodaethau gyda Sinn F\u00e9in. Erbyn y 1990au roedd yr IRA wedi dod yn fedrus wrth ddefnyddio morterau ac roeddent ar lefel a oedd yn debyg i fodelau milwrol. Arweiniodd saith ymosodiad morter yr IRA at farwolaethau neu anafiadau difrifol. Roedd defnydd yr IRA o dactegau morter wedi digwydd mewn ymateb i'r amddiffynfeydd trwm ar ganolfannau RUC a Byddin Prydain. Roedd morterau yn ddefnyddiol i'r IRA oherwydd gallent gyrraedd targedau pellter byr, a fedrai arwain at ymosodiadau effeithiol mewn ardaloedd trefol.Gyda\u2019r IRA yn defnyddio strategaeth fwy amlochrog gwelwyd hwy felly'n dechrau defnyddio propaganda arfog. Dechreuwyd defnyddio\u2019r cyhoeddusrwydd a gafwyd o ymosodiadau fel llofruddiaeth yr Arglwydd Mountbatten a Magl Warrenpoint i ganolbwyntio sylw ar wrthwynebiad a gwrthodiad y gymuned genedlaetholgar i reolaeth o dan Lywodraeth Prydain. Y Broses Heddwch Roedd cyflwyno'r \u2018Ymgyrch Tet\u2019 (Tet Offensive), fel y'i gelwid, yn y 1980au yn ymdrech gan yr IRA i ddwysau a chynyddu lefel y trais. Roedd hwn yn gam a gafodd ei gymeradwyo (yn anfodlon) gan Gyngor Byddin yr IRA. Ni fu'n llwyddiannus. Arweiniodd y sefyllfa hon, ynghyd ag awgrymiadau llywodraeth Prydain bod cyfaddawd ar y gorwel, ac ymholiadau cyfrinachol yn gynnar yn y 1990au, at arweinwyr gweriniaethol yn ystyried datrysiad arall i'r sefyllfa.  Yn gynyddol felly, roedd ymdrech i chwilio am gytundeb gwleidyddol i ddod \u00e2'r gwrthdaro i ben.  Arweiniodd hyn at fwlch cynyddol rhwng Sinn F\u00e9in a'r IRA. Roedd arwyddion yn areithiau cyhoeddus dau o Ysgrifenyddion Gwladol Gogledd Iwerddon, Peter Brooke a Patrick Mayhew, bod y cyfnod treisgar yn dod i ben, a bod cyfaddawd gwleidyddol gyda\u2019r IRA yn bosibl.Ar \u00f4l i'r IRA ddatgan cadoediad newydd ym mis Gorffennaf 1997, derbyniwyd Sinn F\u00e9in i sgyrsiau hollbleidiol, ac arweiniodd hyn at lunio Cytundeb Dydd Gwener y Groglith 1998. Yn dilyn y cytundeb dechreuodd yr IRA ddadgomisiynu ei arfau.  Gweler hefyd Rhyfel Annibyniaeth Iwerddon Gwrthryfel y Pasg Cyfeiriadau","1054":"Un o gyfresi teledu mwyaf poblogaidd Cymru yw Pobol y Cwm ac yr opera sebon mwyaf hirhoedlog a gynhyrchir gan y BBC. Crewyd y gyfres gan y dramodydd Gwenlyn Parry a'r cynhyrchydd John Hefin. Ar wah\u00e2n i rygbi, dyma'r rhaglen mwyaf poblogaidd ar S4C.Fe ddechreuodd y gyfres ar 16 Hydref 1974; felly dim ond Coronation Street ac Emmerdale sydd wedi parhau yn hirach na Pobol y Cwm ar y teledu ym Mhrydain. Yn y dyddiau cynnar fe'i ddarlledwyd y diwrnod canlynol am 12:25 ar rwydwaith BBC 1. Wedi i S4C gael ei sefydlu, trosglwyddodd y gyfres i'r sianel honno a bellach fe'i darlledir bum noson yr wythnos trwy gydol y flwyddyn. Mae S4C yn dangos Pobol y Cwm fel arfer o nos Lun i nos Wener am 19:30 neu 20:00, heblaw yn ystod Eisteddfodau neu lle darlledir chwaraeon. Maent yn ail-ddarlledu 'Omnibiws' o holl benodau'r wythnos gydag isdeitlau yn Saesneg ar y sgrin ar nos Sul am 17:30. Mae'r rhaglen wedi bod yn feithrinfa i nifer o actorion a aeth ymlaen i adnabyddiaeth rhyngwladol, yn cynnwys Ioan Gruffudd a Iwan Rheon. Mae nifer o enwogion o actorion gwadd wedi ymddangos yn y gyfres hefyd, yn cynnwys Rhys Meirion, Ray Gravell, Michael Aspel, Giant Haystacks ac El Bandito, Dave Brailsford, Russell Grant, Michael Sheen a Ruth Jones. Cyfres PyC Yn Ebrill 2013 cynhyrchwyd cyfres aml-blatfform PyC a oedd yn seiliedig a rai o gymeriadau ifanc Pobol y Cwm. Bwriad y prosiect oedd apelio at oedolion ifanc a chwilio am ffyrdd newydd o ddweud stori. Roedd y gyfres ar gael ar wefan S4C gyda phennod yn cael ei ryddhau am 9pm dros gyfnod o wythnos. Lleoliad Wedi'i lleoli ym mhentref dychmygol Cwmderi yng Nghwm Gwendraeth, Sir Gaerfyrddin, mae'r gyfres opera sebon hon yn canolbwyntio ar fywyd, gwaith, cariad a materion teuluol. Ar y dechrau, pentref tawel iawn oedd Cwmderi er gwaethaf perthnasau personol anodd.  Tueddai'r straeon ganolbwyntio o gwmpas cartref y henoed Bryn Awelon a'r dafarn leol, Y Deri Arms. Mae'r dafarn yn dal i fod yn ganolfan pwysig yn yr opera sebon, yn ogystal \u00e2 siopau a chartrefi'r sawl sy'n byw yng Nghwmderi.  Yn ddiweddar, mae'r straeon wedi newid i ganolbwyntio ar faterion mwy dadleuol fel llofruddiaeth, trais, cyffuriau, a dyfodol cymunedau gwledig.  Un o them\u00e2u rheolaidd y gyfres ers 1974 yw dyfodol yr iaith Gymraeg. Rhai o'r straeon a gydiodd fwyaf yn nychymyg y gwylwyr dros y blynyddoedd diweddar oedd marwolaeth y cymeriad Reg Harries, cymeriad selog yn y gyfres ers yr ail bennod, a'r damwain gar pan gollodd Anita'r babi yr oedd hi'n ei gario.  Ffilmio Ddiwedd y 90au, codwyd set barhaol i'r gyfres y tu \u00f4l i faes parcio BBC Cymru yn Llandaf, Caerdydd, gan hwyluso'r ffilmio a rhoi cartref parhaol i'r rhaglen. Yn 2012 symudodd y cynhyrchiad i stiwdios newydd pwrpasol 'Porth y Rath' ym Mae Caerdydd lle ail-grewyd stryd fawr Cwmderi a setiau mewnol. Rhennir y stiwdios gyda chynhyrchiadau drama arall y BBC gan gynnwys Doctor Who a Casualty a mae'n bosib i'r rhaglen wneud defnydd achlysurol o'r setiau arall. Saethir y rhan fwyaf o olygfeydd awyr agored Pobol y Cwm yn ardal pentref Llanbedr-y-fro, i'r gorllewin o Gaerdydd.  Aelodau cast cyfredol Cyn aelodau cast ac aelodau achlysurol Cyfeiriadau Cysylltiadau allanol Gwefan Pobol y Cwm Pobol y Cwm ar Twitter Wiki 'Fandom' Pobol y Cwm","1059":"Merch Gruffudd ap Cynan a'i wraig Angharad ferch Owain, chwaer Owain Gwynedd a gwraig Gruffudd ap Rhys o Gaeo, tywysog y Deheubarth, oedd Gwenllian (bu farw 1136). Drwy ei phriodas \u00e2 Gruffudd ap Rhys o Gaeo a hithau\u2019n aelod o deulu Aberffraw roedd yn cyfuno llinach frenhinol y Deheubarth a Gwynedd. Daeth yn enwog yn hanes Cymru oherwydd ei hangerdd dewr yn erbyn ymosodiad y Normaniaid yn 1136. Lladdwyd hi yn y frwydr a ymladdwyd gerllaw Castell Cydweli ac mae\u2019n enghraifft anghyffredin yn hanes Cymru\u2019r Oesoedd Canol o fenyw yn dangos arweinyddiaeth mewn brwydr filwrol. Mae\u2019n aml yn cael ei phortreadu mewn dehongliadau celfyddydol ohoni fel arwres ddewr gyda\u2019i chleddyf yn ei llaw neu\u2019n teithio mewn cerbyd i mewn i frwydr, yn debyg i ddelwedd Buddug. Roedd y ddelwedd hon ohoni yn cyd-fynd \u00e2\u2019r ymdrech lew a wnaeth i amddiffyn teyrnas y Deheubarth yn 1136.  Bywyd Cynnar Gwenllian oedd merch ieuengaf Gruffudd ap Cynan, Tywysog Gwynedd, a\u2019i wraig, Angharad. Ganwyd hi ar Ynys M\u00f4n, lle'r oedd pencadlys teulu brenhinol Aberffraw, a hi oedd yr ieuengaf o wyth o blant; pedair chwaer h\u0177n, sef Mared, Rhiannell, Susanna ac Annest, a thri brawd iau, sef Cadwallon, Owain a Cadwaladr.  Hi oedd gor-or-or wyres Brian B\u00f3ruma mac Cenn\u00e9tig, Brenin Uchel Iwerddon. Rhagnell oedd enw ei mam-gu o dras Wyddelig, a bu Gruffydd ap Rhys, ei darpar \u0175r, yn alltud yn fachgen ifanc yn Iwerddon ar \u00f4l i'w dad, Rhys ap Tewdwr, Arglwydd y Deheubarth, gael ei ladd yn 1093. Pan ddychwelodd Gruffydd i Gymru, dim ond cwmwd Caeo oedd ar \u00f4l o\u2019i deyrnas.    Roedd Gwenllian yn ferch eithriadol o brydferth a thrawiadol. Wedi i Gruffydd ap Rhys deithio i Wynedd tua 1113 i gwrdd \u00e2\u2019i thad, cyfarfu Gwenllian \u00e2 Gruffydd a phenderfynodd y ddau redeg i ffwrdd a phriodi. Priododd y ddau yn fuan wedi hynny. Ganwyd y plant canlynol iddynt:Morgan ap Gruffydd (c.1116 - 1136) Maelgwn ap Gruffydd (c.1119 - 1136) Gwladus ferch Gruffydd (c.1125 - ar \u00f4l Gorffennaf 25, 1175) Nest ferch Gruffydd (c.1125 - ar \u00f4l Gorffennaf 25, 1175) Owain ap Gruffydd (c.1126 - ar \u00f4l 1155) Maredudd ap Gruffydd (c.1130\/1 - 1155) Rhys \u201cFychan\u201d ap Gruffydd (c.1132 - Ebrill 24, 1197)  Sion ap Gruffydd  (c.1134 - ar \u00f4l 1155)Aeth Gwenllian i fyw gyda\u2019i g\u0175r a\u2019i theulu yng nghartref teuluol ei g\u0175r yn Ninefwr yn y Deheubarth. Roedd y Deheubarth yn wynebu peryglon cyson oherwydd goresgyniad y Normaniaid yn ne Cymru, gyda\u2019r Normaniaid, y Saeson a\u2019r Fflemiaid yn sefydlu troedle mewn gwahanol rannau o\u2019r wlad. Pan laddwyd Rhys ap Tewdwr, Brenin y Deheubarth, mewn brwydr ger Aberhonddu yn 1093 wrth iddo amddiffyn ei deyrnas rhag y Normaniaid, agorwyd y llifddorau i oresgyniad y Normaniaid yng ngorllewin Cymru. Yn y blynyddoedd dilynol, adeiladwyd cestyll ganddynt yn Aberteifi a Phenfro, lansiwyd cyrchoedd ar draws Ceredigion a Dyfed, ac yn y gogledd roeddent yn meddiannu a rheoli tiroedd gyda\u2019r un agwedd ddidrugaredd. Tra'r oedd y gwrthdaro rhwng y Normaniaid a\u2019r Cymry yn parhau, roedd teulu brenhinol y Deheubarth yn aml yn cael eu dadleoli, a byddai Gwenllian yn aml yn ymuno \u00e2\u2019i g\u0175r yn eu cadarnleoedd mynyddig a choediog er mwyn ffoi rhag y cythrwfl. O\u2019r mannau hyn, byddai Gwenllian a\u2019i g\u0175r yn arwain ymosodiadau dialgar - hynny yw, ymosodiadau sydyn a chwim ar y safleoedd ym meddiant y Normaniaid yn y Deheubarth. Roedd y sefyllfa wleidyddol yn gyfnewidiol iawn gyda thiroedd yn cael eu goresgyn a\u2019u meddiannu gan y Normaniaid yng Nghymru ac roedd Gruffydd a Gwenllian yn gorfod wynebu bygythiadau cyson yn y Deheubarth er mwyn goroesi. Gwrthryfel Mawr 1136 Erbyn 1136 roedd y Cymry wedi cael cyfle i adennill y tiroedd a gollwyd i Arglwyddi\u2019r Mers. Roedd y sefyllfa wleidyddol yn Lloegr yn galluogi lansio ymosodiad. Disodlwyd yr Ymerodres Matilda gan ei chefnder, Stephen de Blois, rhag etifeddu gorsedd ei thad, Harri I, fel brenin Lloegr yn 1135. Wynebodd Stephen wrthwynebiad i\u2019w deyrnasiad oddi wrth Arglwyddi\u2019r Mers a bu\u2019n rhaid iddo ddelio \u00e2 nifer o wrthryfeloedd mewnol oddi wrth farwniaid a gelynion eraill iddo. Arweiniodd hyn at gyfnod yr \u2018Anarchiaeth\u2019 yn Lloegr. Roedd anhrefn ac ansefydlogrwydd llwyr yn Lloegr a daeth y wlad i drothwy rhyfel cartref. Achosodd y gwrthdaro a\u2019r ansefydlogrwydd erydiad yn awdurdod coron Lloegr. O ganlyniad, cododd gwrthryfel yn ne Cymru, wrth i Hywel ap Maredudd, Arglwydd Brycheiniog, gasglu ei filwyr ynghyd a gorymdeithio i Benrhyn G\u0175yr. Trechwyd y Normaniaid a\u2019r Saeson ym Mrwydr Garn Goch. Gwelodd y Cymry gyfle i gael gwared ar y goresgynwyr Normanaidd o\u2019u tiroedd. Wedi ei ysgogi gan lwyddiant Hywel o Frycheiniog, rhuthrodd Gruffydd ap Rhys i\u2019r gogledd i gwrdd \u00e2\u2019i dad-yng-nghyfraith, Gruffudd ap Cynan, i recriwtio mwy o gymorth ar gyfer y gwrthryfel. Cymerodd Gwenllian yr awenau yn y Deheubarth yn absenoldeb ei g\u0175r. Tra'r oedd g\u0175r Gwenllian yng Ngwynedd yn ceisio cytuno ar gynghrair gyda\u2019i thad yn erbyn y Normaniaid, penderfynodd Maurice de Londres a Normaniaid eraill arwain cyrchoedd yn erbyn y Cymry yn y Deheubarth ac felly gorfodwyd Gwenllian i gasglu byddin i\u2019w hamddiffyn. Gwelodd y Normaniaid gyfle i lansio ymosodiad a dial ar y Cymry am eu hymosodiadau herfeiddiol blaenorol. Mewn brwydr ger Castell Cydweli, cafodd byddin Gwenllian ei hamgylchynu o\u2019r ddwy ochr gan fyddinoedd Normanaidd, un oddi uchod iddi o gyfeiriad Mynydd y Garreg a\u2019r llall o\u2019r ochr dan arweiniad arglwydd Normanaidd Cydweli a Charnwyllion, Maurice de Londres. Cipiwyd Gwenllian yn ystod y frwydr a dienyddiwyd hi gan y Normaniaid. Er gwaethaf y ffaith ei bod o waed brenhinol ac yn fam, cafodd ei dienyddio ar orchymyn de Londres. Yn ystod y frwydr lladdwyd ei mab Morgan a chafodd Maelgwyn ei gipio ac yna ei ddienyddio.Er iddi golli'r frwydr ac er mor drasig oedd yr amgylchiadau, ysbrydolodd ei hamddiffyniad o deyrnas y Deheubarth eraill yn ne Cymru i godi mewn gwrthryfel. Arweiniwyd y Cymry yng Ngwent gan Iorwerth ab Owain (\u0175yr Caradog ap Gruffydd, cyn-reolwr Gwent a gafodd ei ddisodli gan oresgyniad y Normaniaid). Cudd-ymosodwyd ar Richard Fitz Gilbert de Clare, sef yr arglwydd Normanaidd oedd yn rheoli Ceredigion, gan Iorwerth a\u2019i filwyr, ac fe'i lladdwyd. Pan glywyd y newyddion yng Ngwynedd am farwolaeth Gwenllian a\u2019r gwrthryfel yng Ngwent, ymosododd brodyr Gwenllian, Owain a Cadwaladr, ar diroedd a reolwyd gan y Normaniaid yng Ngheredigion, gan feddiannu Llanfihangel, Aberystwyth a Llanbadarn. Roedd y tiroedd hyn a\u2019r cyfan o Ystrad Tywi wedi eu hadfeddiannu ganddynt erbyn tua 1150.Yn Hydref 1136 ym mrwydr Crug Mawr ger Aberteifi cafodd y Normaniaid golled drom yn erbyn brodyr Gwenllian, sef Cadwallon ac Owain Gwynedd, a\u2019i thad, Gruffydd ap Cynan. Bu\u2019n fuddugoliaeth bwysig o ran helpu Owain Gwynedd i ymestyn ffiniau ei deyrnas ar farwolaeth ei dad yn 1137. Gwaddol Mae hanes Gwenllian yn aml yn cael ei gymharu ag arweinydd benywaidd arall, sef Buddug. Gwenllian yw\u2019r unig fenyw a arweiniodd fyddin o Gymry mewn brwydr yn ystod yr Oesoedd Canol ac yn wir mae\u2019n perthyn i griw bach o ferched ar draws hanes sydd wedi ymgymryd \u00e2\u2019r fath r\u00f4l. Mae\u2019r cae lle credir y digwyddodd y frwydr wedi ei leoli yn agos i Gastell Cydweli ac i\u2019r gogledd o\u2019r dref, ger Mynydd y Garreg. Enw\u2019r cae yw Maes Gwenllian, lle mae ffynnon wedi ei enwi ar ei h\u00f4l, sydd yn \u00f4l yr hanes yn tarddu lle bu hi farw. Am ganrifoedd wedi ei marwolaeth, byddai\u2019r Cymry yn gwaeddi \u2018Dial dros Gwenllian\u2019 fel rhyfelgan pan fyddent mewn brwydr. Yn \u00f4l yr hanesydd, Philip Warner, roedd Gwenllian a\u2019i g\u0175r yn cynnal cyrchoedd ar y Normaniaid, y Fflemiaid a\u2019r Saeson yn y Deheubarth, gan gymryd nwyddau ac arian cyn ei ailddosbarthu ymhlith Cymry'r Deheubarth oedd wedi cael eu dadfeddiannu gan y gwladychwyr hyn. Mab ieuengaf Gwenllian, Rhys ap Gruffydd, oedd yr Arglwydd Rhys, sef Tywysog Teyrnas y Deheubarth a threfnydd yr Eisteddfod gyntaf yng Nghastell Aberteifi yn 1176.Ar 23 Mai 1991, dadorchuddiwyd cofeb er cof am Gwenllian yn y castell hwnnw. Codwyd yr arian at hyn gan aelodau o Ferched y Wawr ledled Cymru. Arweiniwyd y seremoni gan Gwynfor Evans.  Awduraeth y Mabinogi Roedd Dr Andrew Breeze yn dadlau mai Gwenllian o bosibl oedd awdur \u2018Pedair Cainc y Mabinogi\u2019, er mai prin yw\u2019r dystiolaeth i brofi hynny. Teulu Cyfeiriadau Llyfryddiaeth J. E. Lloyd, A History of Carmarthenshire (Caerdydd, 1935). t. 140 Peter Newton, Gwenllian: The Welsh Warrior Princess (Gwasg Carreg Gwalch, Llanrwst, 1992).","1061":"Mae hanes y Gymraeg yn rhychwantu dros 1400 mlynedd, gan gynnwys cyfnod cynharaf yr iaith a elwir yn Hen Gymraeg, yna Cymraeg Canol a Chymraeg Modern.  Y Cefndir Celtaidd a Rhufeinig Mae cryn ansicrwydd pa bryd y cyrhaeddodd y Celtiaid neu eu hiaith a\u2019u diwylliant ynysoedd Prydain. Nid oedd arysgrifau yn cael eu hysgrifennu ar henebion ym Mhrydain bryd hynny, heblaw am arysgrifau\u2019r Pictiaid. Ymhlith y niferoedd lawer o ddamcaniaethau hawlia rhai arbenigwyr fod y Celtiaid wedi cyrraedd tua 2000 CC.  Dadleua eraill iddynt gyrraedd Prydain ac Iwerddon ynghynt fyth gyda lledaeniad amaethyddiaeth ar draws Ewrop. Dadleua eraill bod goresgynwyr Celtaidd wedi dod \u00e2\u2019u diwylliant a\u2019u hiaith ganddynt wedi 700 CC, gan ddisodli\u2019r brodorion, er bod tystiolaeth enetig erbyn hyn i wrthddweud y syniad hwn.  Y ddamcaniaeth a gaiff y gefnogaeth fwyaf ar hyn o bryd yw\u2019r ddamcaniaeth mai'r iaith Geltaidd a'i diwylliant a ymledodd yn hytrach na'r bobl. Ymledodd yn raddol ar draws rhannau helaeth o Ewrop o\u2019r tiroedd rhwng afonydd Donaw a Rhein, gan gael ei chymathu gan y brodorion.  Tybir y gallasai masnachwyr Parthau M\u00f4r Iwerydd yng nghanrifoedd olaf Oes y Pres fod yn ffactor bwysig yn y lledu hwn, gan iddynt efallai ddefnyddio Celteg yn 'lingua franca'. Ni wyddys faint o olion yr ieithoedd cyn-Geltaidd a erys yn y Gymraeg. Prin yw\u2019r geiriau cyn-Geltaidd y tybir iddynt oroesi yn Gymraeg heblaw am ambell i enw lle. Awgrymir gan rai bod treigladau'r ieithoedd Celtaidd yn tarddu o\u2019r ieithoedd cyn-Geltaidd, ond nid oes prawf o hyn. Gwyddys mai tafodieithoedd y Frythoneg a siaredid dros fwyafrif Ynys Prydain pan gyrhaeddodd y Rhufeiniaid yn ystod y ganrif gyntaf. Daeth newidiadau dirfawr yn sgil dyfodiad y Rhufeiniaid. Roedd llawer ym Mhrydain yn ddwyieithog mewn Lladin a Brythoneg, yn enwedig ar iseldiroedd de Prydain, yn yr ardal sifil Rufeinig (gan gynnwys de-ddwyrain Cymru) a elwid yn \u2018Civitas\u2019.  Lladin oedd iaith dysg mwy na thebyg a'r brif iaith weinyddol, ac iaith lafar yn unig oedd y Frythoneg. Benthycwyd geirfa helaeth o'r Lladin i'r Frythoneg. Ond nid oedd dylanwad Lladin ar Frythoneg gymaint ag ydoedd dylanwad Lladin ar ieithoedd Celtaidd eraill yr Ymerodraeth Rufeinig. Roedd gafael yr Ymerodraeth Rufeinig a'r Lladin fel ei gilydd ym Mhrydain yn llai nag ydoedd yng Ng\u00e2l. Wedi i\u2019r Rhufeiniaid adael fe gollodd Lladin ei thir fel iaith lafar ym Mhrydain, er iddi barhau\u2019n iaith ysgrifenedig. Ar yr un pryd yr oedd y Frythoneg yn cael ei thrawsnewid. Gyda dyfodiad y Rhufeiniaid roedd y Frythoneg wedi colli ei statws o fod yn brif iaith arweinyddiaeth rhannau helaeth o Brydain. Roedd presenoldeb iaith arall, sef Lladin, yn ychwanegu at ansefydlogi strwythur y Frythoneg. Cyrhaeddodd Cristnogaeth Brydain yn ystod y cyfnod hwn, gan wanhau awdurdod a dylanwad offeiriaid yr hen grefydd. Yr offeiriaid oedd ceidwaid traddodiad, gan gynnwys dulliau ieithyddol traddodiadol. Yn ystod arhosiad y Rhufeiniaid a'r ddwy ganrif wedi iddynt ymadael bu i ffurfiau gramadegol y Frythoneg ddadfeilio'n helaeth a ffurfiau newydd ddatblygu sy'n nodweddiadol o'r Gymraeg.  Trawsnewidiad y Frythoneg i'r Gymraeg Gan nad oedd y Frythoneg yn iaith ysgrifenedig tystiolaeth anuniongyrchol yn unig sydd i'r newidiadau a ddigwyddodd iddi.  Yn fras mae ieithyddion wedi dyfalu bod enwau ac ansoddeiriau wedi colli eu terfyniadau a ffurfiau gwrthrychol, genidol, derbyniol ac ati a oedd yn nodweddu ieithoedd Indo-Ewropeg Gorllewinol yr adeg honno. Roedd gan enwau yn y Frythoneg ffurfiau unigol, deuol a lluosog. Dim ond un ffurf unigol ac un luosog sydd gan y Gymraeg, ac ambell i ffurf ddeuol megis dwylo. Roedd cenedl enw Brythoneg yn wrywaidd, benywaidd neu'n ddiryw. Collwyd y genedl ddiryw yn ystod dirywiad y Frythoneg. Datblygodd terfyniadau newyddion neu newidiadau yn llafariaid b\u00f4n y gair i wahaniaethu rhwng geiriau unigol a lluosog, e.e. bardd\/beirdd. Cafwyd llawer o newidiadau seiniol. Gellir dirnad proses ffurfio patrymau treiglad yn y newidiadau seiniol. Oherwydd y diffyg tystiolaeth ysgrifenedig ni ellir dweud yn sicr pryd y cafodd trawsnewidiad y Frythoneg i Gymraeg Cynnar ei gwblhau. Mae'r arysgrif Gymraeg cynharaf sydd wedi goroesi yn dyddio o tua 700 O.C.. Fe'i cheir ar faen coffa sydd yn awr yn eglwys Tywyn, Meirionnydd. Er bod rhai yn meddwl y gallasai'r Gymraeg fod wedi ymwahanu'n bendant o'r Frythoneg yn gynnar yn y 6g, mae'r rhan fwyaf o ysgolheigion yn amcangyfrif bod oes Cymraeg Cynnar yn dechrau yn ail hanner y 6g.  Cymraeg Cynnar Gelwir y cyfnod rhwng dechrau'r Gymraeg tua hanner olaf y 6g (gweler uchod) hyd at ddiwedd yr 8g yn oes Cymraeg Cynnar. Dim ond ambell i arysgrif ar feini sydd wedi goroesi o'r cyfnod hwn. Fe gynnwys gwaith Beda, Hanes Eglwysig Cenedl yr Eingl, a ysgrifennwyd ar ddechrau'r 8g, ac ambell i enw lle Cymraeg. Mae'r enghraifft gynharaf o Gymraeg mewn llawysgrif sydd wedi goroesi i'w chael yn Llyfr Sant Chad, a gedwir yn eglwys gadeiriol Caerlwytgoed (Lichfield). Gweithred gyfreithiol yw'r darn, a elwir yn gofnod surexit ar \u00f4l y gair cyntaf o'r testun, ac a gop\u00efwyd ar ddiwedd yr 8g o weithred Gymraeg o'r 6g. O'r ffynonellau hyn y tardd yr ychydig wybodaeth sydd gennym am Gymraeg Cynnar.  Hen Gymraeg Gelwir y cyfnod rhwng y 9g a diwedd yr 11g yn gyfnod Hen Gymraeg. Mae glosau, sef nodiadau Cymraeg ymyl y ddalen ar destunau Lladin, o'r cyfnod hwn wedi goroesi. Mae rhai o'r llawysgrifau a ysgrifennwyd o'r 12g ymlaen naill ai wedi eu cop\u00efo o lawysgrifau h\u0177n neu yn gofnod o draddodiad llafar h\u0177n, e.e. Llyfr Llandaf (a gedwir yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru), yr Annales Cambriae (cedwir un fersiwn o hwn yn y Public Record Office (PRO) a dau fersiwn yn y Llyfrgell Brydeinig) yn Llundain, a gwaith y Cynfeirdd. Mae'r darnau ysgrifenedig hyn yn cynnig tystiolaeth o fath yngl\u0177n \u00e2'r Gymraeg yn y cyfnod hwn. Eto amwys yw'r dystiolaeth i raddau gan na wyddom ai synau'r Gymraeg sydd wedi newid ynteu'r ffordd y cyfl\u00ebir y synau hyn ar bapur. Rhaid bod yn ofalus wrth dynnu casgliadau o'r dystiolaeth ysgrifenedig brin. Yn y llawysgrifau ni cheir treiglad ar ddechrau gair byth, a phrin yw'r enghreifftiau o gyfnewidiadau seiniol yng nghanol neu ar ddiwedd gair, e.e. atar (adar), nimer (nifer), douceint (deugain), merc (merch), trucarauc (trugarog). Ceir gu ynghanol gair, sydd yn w-gytsain erbyn heddiw, e.e. petguar (pedwar). Fe dybir nad oedd y gyfundrefn dreigladau ar ddechrau geiriau sydd gennym heddiw ddim eto wedi datblygu'n llawn yn y Gymraeg na'r cyfnewidiadau seiniol mewnol, megis t i d yn atar\/adar, eto wedi eu cwblhau. Ond y mae'n bosib bod geiriau yn cael eu treiglo ar lafar ond mai'r ffurf gysefin yn unig a ysgrifennid, neu fod y ffordd o yngan y cytseiniaid wedi newid ers hynny. Digwydd oi neu ui lle yr yngenir wy heddiw, e.e. oith (wyth), troi (trwy), bloidin (blwyddyn), notuid (nodwydd). Ceir ou sydd heddiw'n eu neu au, e.e. hithou (hithau), nouodou (neuaddau). Nid oedd Hen Gymraeg eto wedi magu y ar flaen geiriau'n dechrau ag s a chytsain arall megis stebill (ystafell), strat (ystrad). Safle'r acen yn y Frythoneg oedd ar y sill cyn yr olaf. Pan gollid terfyniadau Brythoneg, hynny yw'r sill olaf, fe fyddai\u2019r acen ar y sill olaf o'r gair newydd, e.e. tr\u012bn\u012dt\u0101tem i trind\u00e1wd, a'r acen ar y sill olaf \u2013\u00e1wd (dynoda \u0384 safle'r brif acen). Yna rhywbryd tua diwedd cyfnod yr Hen Gymraeg symudodd yr acen i'r sill cyn olaf i roi tr\u00edndawd. Wedi cyfnod yr Hen Gymraeg gwanhawyd yr aw oedd bellach yn ddiacen i o gan roi'r gair modern trindod. Ha a hac oedd ein ac a'n a ni megis mewn gweithred sy'n s\u00f4n am 'douceint torth ha maharuin in ir ham ha douceint torth in ir gaem' (deugain torth a maharen yn yr haf a deugain torth yn y gaeaf).  Cymraeg Canol Gelwir y cyfnod rhwng y 12g a diwedd y 14g yn gyfnod Cymraeg Canol. Ymhlith y gweithiau a ysgrifennwyd mewn Cymraeg Canol mae'r Mabinogi, Cyfraith Hywel Dda, a barddoniaeth y Gogynfeirdd. Ceir tystiolaeth am ddatblygiad y Gymraeg yn rhyddiaith y cyfnod a hefyd yng ngwaith y Gogynfeirdd o'r adeg hon. Eto amwys yw peth o'r dystiolaeth hon, gan fod y Gogynfeirdd yn cadw at batrymau traddodiadol. Defnyddient gystrawen a geirfa hynafol. Gwelir hyn wrth gymharu eu hiaith \u00e2 rhyddiaith y cyfnod. Yn ystod y cyfnod hwn y cafwyd benthyg termau o'r Ffrangeg a'r Lladin, yn rhannol gan fod cyfieithu gweithiau i'r Gymraeg yn dod yn gyffredin. Wedi'r cyfnod hwn y collwyd rhai o ffurfiau'r ferf a rhai o ffurfiau personol yr arddodiaid. Ceir y terfyniadau \u2013w\u0177s, -ws, -es, ar gyfer trydydd person unigol yr amser gorffennol mewn Cymraeg Canol yn ogystal \u00e2'r ffurf \u2013odd. Erbyn heddiw dim ond y terfyniad \u2013odd a erys mewn Cymraeg ysgrifenedig safonol. Wedi dweud hynny mae'r ffurf -ws yn parhau ar lafar yn y De-ddwyrain. Erys y ffurf -as a ysgrifennid ar ddechrau'r cyfnod diweddar ar lafar y De yn cas, yn golygu cafodd. Dengys hyn eto pa mor anodd yw cyffredinoli a thynnu casgliadau am yr iaith lafar o'r dystiolaeth ysgrifenedig sy'n weddill i ni. Erbyn heddiw trefn elfennau'r frawddeg seml Gymraeg yw berf yna goddrych yna gwrthrych. Ond hyd at yr Oesoedd Canol roedd hi hefyd yn bosib trefnu brawddeg seml drwy osod y goddrych yn gyntaf ac yna'r ferf ac wedyn y gwrthrych. Mae'n bosib bod hepgor y gystrawen hon wedi digwydd ar lafar ynghynt nag y digwyddodd mewn llenyddiaeth. Hyd at yr Oesoedd Canol gallasai'r ferf mewn brawddeg seml fod yn unigol neu'n lluosog o flaen goddrych lluosog. Erbyn heddiw dim ond trydydd person unigol berf a ddefnyddir mewn brawddeg seml heb fod \u00e2 rhagenw personol yn oddrych iddi. Arferid 'cenynt gerddorion' yn ogystal \u00e2 'canai cerddorion' yn yr Oesoedd Canol ond erbyn hyn dim ond y ffurf 'canai cerddorion' a arferir.  Cymraeg Fodern Gynnar Parh\u00e2i cyfnod Cymraeg Fodern Gynnar o ddechrau'r 14eg hyd at ddiwedd y 16g. Daeth newid cymharol sydyn i Gymraeg y beirdd wrth i Ddafydd ap Gwilym fabwysiadu ffurf newydd y cywydd a'i ysgrifennu yn yr iaith fyw yn y 14g yn hytrach nag yn iaith geidwadol y Gogynfeirdd. Ond daeth tro ar fyd yn nes ymlaen yn y cyfnod hwn wrth i ryfel a dechrau lleihad yn nawdd yr uchelwyr i'r beirdd achosi dirywiad yn y gyfundrefn farddol a chymdeithasol. Yn yr  Oesoedd Canol roedd y gyfundrefn farddol yn sicrhau rhywfaint o unoliaeth ar ffurf lenyddol y Gymraeg. Eto nid oedd y Gymraeg yn unffurf gan fod ysgolheigion sy'n astudio'r Oesoedd Canol yn gallu dirnad tarddiad daearyddol llawysgrif o'r amrywiadau tafodieithol a geir ynddi. Ond erbyn y 16g, heb gyfundrefn gref i osod safon y gellid glynu wrthi, roedd yr amrywiadau lleol wedi amlhau gymaint fel bod rhai yn achwyn eu bod yn cael trafferth i ddeall ysgrifau cyfoes o ardal arall.  Cymraeg Fodern Ddiweddar Cyfrifir bod Cymraeg Fodern Ddiweddar yn dechrau gyda chyfieithiad William Morgan o'r Beibl a gyhoeddwyd ym 1588 ac a ddiwygiwyd ym 1620. Defnyddiai William Morgan eirfa gyfoes lafar lle medrai, gan fathu termau lle byddai rhaid. Wrth fathu termau byddai'n benthyca o'r Hebraeg, Lladin neu'r Saesneg neu yn bathu gair cyfansawdd o elfennau symlach Cymraeg eu tarddiad megis gwrthglawdd, gwrthryfel, arogldarth, caethglud, cyntaf-anedic (sillafiad William Morgan). Byddai'n defnyddio termau a fodolai yn ysgrifau crefyddol yr Oesoedd Canol hefyd ond yn osgoi'r termau hynny a fagodd gysylltiadau \u00e2'r Eglwys Gatholig a'r termau hynny oedd wedi eu disodli gan derm arall. Amcan ei ddewis o eirfa oedd eglurder ystyr. Defnyddiai briod-ddulliau urddasol. Weithiau byddai'n cyfieithu priod-ddull Hebraeg air am air. Bryd arall ceisiai gadw naws delynegol barddoniaeth y gwreiddiol drwy ddefnyddio ffurfiau a arferid yn y cywyddau Cymraeg. Defnyddiai ffurf 'annormal' y frawddeg (patrwm goddrych neu wrthrych neu adferf + geiryn perthynol + berf, megis yn 'A Duw a alwodd y goleuni yn ddydd') a gydymffurfiai \u00e2 phatrwm 'gramadeg' Lladinaidd yr ystyrid ei bod yn well ffurf na ffurf 'normal' y frawddeg a geid ar lafar. Roedd rhai agweddau ar Gymraeg William Morgan felly yn hen ffasiwn. Gan i'r Beibl hwn gael ei dderbyn ym mhob cwr o Gymru bu'n fodd i angori'r iaith lenyddol ac arafu ei datblygiad. Drwy ddolen gyswllt Beibl 1588 mae modd i siaradwyr Cymraeg modern ddeall barddoniaeth Cymraeg Canol ond iddynt gael gwybod ystyr rhai geiriau nas arferir bellach neu sydd wedi newid eu hystyr. Ar yr un pryd cafwyd adennill unoliaeth y Gymraeg llenyddol a symleiddio eto ar ffurfiau'r ferf a'r arddodiaid a safoni'r patrymau treiglo. Roedd modd i'r rhai a ddefnyddiai iaith Beibl William Morgan ddeall ei gilydd ledled Cymru gyfan, ar bapur o leiaf. Beibl William Morgan fyddai defnydd pennaf ysgolion cylchynol y 18g a ddaeth \u00e2 llythrennedd i drwch gwerin Cymru. Mae'r Gymraeg wedi gweld llawer o newidiadau yn ei phriod-ddulliau drwy'r oesau. Dyma rai enghreifftiau ohonynt: Yn y 19g dyfeisiwyd system ddegol ar gyfer y rhifolion (ond nid y trefnolion). Ond er i'r system newydd gael derbyniad ni ddiflannodd yr hen drefn rhifolion ugeiniol. Defnyddir y naill system a'r llall fel ei gilydd ar lafar ac ar bapur byth oddi ar hynny. Mae'r Gymraeg wedi benthyca geiriau o'r Saesneg ers dyfodiad y Saeson i Loegr. Ond ers twf dwyieithrwydd yng Nghymru mae dylanwad y Saesneg wedi dwys\u00e1u, ac mae llu o eiriau a phriod-ddulliau Saesneg wedi ymddangos yn y Gymraeg. Siarad ac ysgrifennu Saesneg yn y Gymraeg yw enw'r ieithyddion ar y broses o ddefnyddio gramadeg Saesneg wrth siarad ac ysgrifennu Cymraeg.Mae'r newidiadau i'r Gymraeg yn ystod yr hanner can mlynedd diwethaf wedi bod yn mynd ar garlam, a llu o eiriau newydd yn cael eu bathu wrth i'r Gymraeg ehangu ei defnydd i feysydd sydd wedi bod yn anghyfarwydd iddi ers rhai canrifoedd. Mae ei phriod-ddulliau hefyd yn newid yn gyflymach ar hyn o bryd nag y maent wedi gwneud ers oesoedd. Trafodir y newidiadau hyn gan Dafydd Glyn Jones yn ei ddarlith Dal y Geiriau Ynghyd Archifwyd 2011-09-27 yn y Peiriant Wayback..  Cyfeiriadau","1063":"Cerddor, bardd, actor a chomediwr yw Dewi 'Pws' Morris (ganwyd 21 Ebrill 1948). Mae'n adnabyddus am fod yn brif leisydd Y Tebot Piws ac yn ddiweddarach am ei gyfresi comedi ar S4C. Ef oedd Bardd Plant Cymru rhwng 2010 a 2011.  Bywyd cynnar Ganwyd Dewi Gray Morris yn Nhreboeth, Abertawe. Aeth i Ysgol Gymraeg L\u00f4n Las ac yna Ysgol Ramadeg Dinefwr, Abertawe. Daeth i sylw Cymru gyfan gyntaf fel aelod o Aelwyd yr Urdd, Treforys.  Wedi hynny, aeth i Goleg Cyncoed i hyfforddi'n athro a bu'n dysgu am rai blynyddoedd yn y Sblot, Caerdydd, ond ddwy flynedd yn ddiweddarach, datblygodd ei ddiddordeb ym myd actio, gyda swydd llawn amser gyda Chwmni Theatr Cymru. Gyrfa Cerddoriaeth Bu'n aelod o'r band pop cynnar Y Tebot Piws ac wedyn y supergroup Cymraeg cyntaf Edward H. Dafis. Enillodd gystadleuaeth C\u00e2n i Gymru yn 1971 gyda'i g\u00e2n \"Nwy yn y Nen\" a cyfansoddodd y g\u00e2n nodedig \"Lleucu Llwyd\". Mae wedi chwarae gyda'r band pync-gwerin Radwm ac mae wedi ymddangos ar lwyfan gyda'r band gwerin Ar Log.Datganodd wrth y Cymro ym mis Ionawr 2010 y byddai'n gwrthod ymddangos ar nifer raglenni Radio Cymru bellach gan eu bod yn chwarae gormod o gerddoriaeth Saesneg. Eglurodd nad oedd Radio Wales yn chwarae caneuon Cymraeg, felly doedd dim rheswm i'r unig sianel radio cenedlaethol Cymraeg chwarae caneuon Saesneg. Comedi ac actio Chwaraeodd y cymeriad \"Wayne Harries\" ar Pobol y Cwm o'r cychwyn yn 1974 hyd at 1987. Roedd ganddo un o'r brif rannau yn y ffilm gomedi eiconig Grand Slam ym 1978. Yn yr 1970au ymddangosodd yn y gyfres i blant Miri Mawr. Bu'n actio hefyd yn y gyfres sebon Taff Acre (HTV Cymru, 1981). Yn yr 1980au daeth i sylw ehangach yn perfformio ac ysgrifennu yn y gyfres comedi sgets Torri Gwynt. Yn y 1990au cynnar bu'n serennu fel tad y teulu yn y gomedi sefyllfa Hapus Dyrfa.Bu'n actor ar y gyfres deledu Rownd a Rownd ers dechrau'r gyfres yn 1995 hyd at 2007 ac enillodd wobr y cyflwynwr rhanbarthol gorau am ei raglen Byd Pws ar S4C yng nghwobrau'r Royal Television Society yn 2003. Bywyd personol Mae'n briod a Rhiannon a bu'n byw yn Nhre-saith cyn ymgartrefu yn Nefyn, Gwynedd.Derbyniodd radd anrhydedd gan Brifysgol Abertawe ar 18 Rhagfyr 2018. Llyfryddiaeth Llyfr i Blant dan Gant (Y Lolfa, 1972) Poster I Ti To (Y Lolfa) Pws! (Y Lolfa, 1986) gyda Steve Eaves, Robat Gruffudd, Robin Llwyd ab Owain, Posteri Poeth (pecyn o 4 poster \u00e2 cerdd) (Y Lolfa, 2001) Teithiau Dewi Pws: Fo a Fi Gyda'i Help Hi (Gwasg Carreg Gwalch, 2004) Theleri Th\u0175p, Cyfres y Cewri 26 (Gwasg Gwynedd, 2003) gyda Rhiannon Roberts ac Eric Heyman, Dewi, Dwpsi a'r Dreigiau (Gwasg Carreg Gwalch, 2007) Hiwmor Pws, Cyfres Ti'n Jocan (Y Lolfa, 2007) gyda Rhiannon Roberts ac Eric Heyman, Dewi, Dwpsi a'r Aur (Gwasg Carreg Gwalch, 2010) Wps! (Gwasg Gomer, 2011) gyda Alun Gibbard, Straeon Tafarn (Y Lolfa, 2012) Llyfr J\u00f4cs y LOL fa (Y Lolfa, 2013) gyda Rhiannon Roberts, Parri'r Pobydd (Gwasg Gomer, 2013) Popeth Pws (Y Lolfa, 2015) Straeon ar Grynoddisgiau Straeon Cymru: 10 o Chwedlau Cyfarwydd (CD) (Scd2480) (Awduron: Esyllt Nest Roberts ac Elena Morus), Rhagfyr 2004 (Cwmni Recordiau Sain) Cyfeiriadau","1065":"Cerddor, bardd, actor a chomediwr yw Dewi 'Pws' Morris (ganwyd 21 Ebrill 1948). Mae'n adnabyddus am fod yn brif leisydd Y Tebot Piws ac yn ddiweddarach am ei gyfresi comedi ar S4C. Ef oedd Bardd Plant Cymru rhwng 2010 a 2011.  Bywyd cynnar Ganwyd Dewi Gray Morris yn Nhreboeth, Abertawe. Aeth i Ysgol Gymraeg L\u00f4n Las ac yna Ysgol Ramadeg Dinefwr, Abertawe. Daeth i sylw Cymru gyfan gyntaf fel aelod o Aelwyd yr Urdd, Treforys.  Wedi hynny, aeth i Goleg Cyncoed i hyfforddi'n athro a bu'n dysgu am rai blynyddoedd yn y Sblot, Caerdydd, ond ddwy flynedd yn ddiweddarach, datblygodd ei ddiddordeb ym myd actio, gyda swydd llawn amser gyda Chwmni Theatr Cymru. Gyrfa Cerddoriaeth Bu'n aelod o'r band pop cynnar Y Tebot Piws ac wedyn y supergroup Cymraeg cyntaf Edward H. Dafis. Enillodd gystadleuaeth C\u00e2n i Gymru yn 1971 gyda'i g\u00e2n \"Nwy yn y Nen\" a cyfansoddodd y g\u00e2n nodedig \"Lleucu Llwyd\". Mae wedi chwarae gyda'r band pync-gwerin Radwm ac mae wedi ymddangos ar lwyfan gyda'r band gwerin Ar Log.Datganodd wrth y Cymro ym mis Ionawr 2010 y byddai'n gwrthod ymddangos ar nifer raglenni Radio Cymru bellach gan eu bod yn chwarae gormod o gerddoriaeth Saesneg. Eglurodd nad oedd Radio Wales yn chwarae caneuon Cymraeg, felly doedd dim rheswm i'r unig sianel radio cenedlaethol Cymraeg chwarae caneuon Saesneg. Comedi ac actio Chwaraeodd y cymeriad \"Wayne Harries\" ar Pobol y Cwm o'r cychwyn yn 1974 hyd at 1987. Roedd ganddo un o'r brif rannau yn y ffilm gomedi eiconig Grand Slam ym 1978. Yn yr 1970au ymddangosodd yn y gyfres i blant Miri Mawr. Bu'n actio hefyd yn y gyfres sebon Taff Acre (HTV Cymru, 1981). Yn yr 1980au daeth i sylw ehangach yn perfformio ac ysgrifennu yn y gyfres comedi sgets Torri Gwynt. Yn y 1990au cynnar bu'n serennu fel tad y teulu yn y gomedi sefyllfa Hapus Dyrfa.Bu'n actor ar y gyfres deledu Rownd a Rownd ers dechrau'r gyfres yn 1995 hyd at 2007 ac enillodd wobr y cyflwynwr rhanbarthol gorau am ei raglen Byd Pws ar S4C yng nghwobrau'r Royal Television Society yn 2003. Bywyd personol Mae'n briod a Rhiannon a bu'n byw yn Nhre-saith cyn ymgartrefu yn Nefyn, Gwynedd.Derbyniodd radd anrhydedd gan Brifysgol Abertawe ar 18 Rhagfyr 2018. Llyfryddiaeth Llyfr i Blant dan Gant (Y Lolfa, 1972) Poster I Ti To (Y Lolfa) Pws! (Y Lolfa, 1986) gyda Steve Eaves, Robat Gruffudd, Robin Llwyd ab Owain, Posteri Poeth (pecyn o 4 poster \u00e2 cerdd) (Y Lolfa, 2001) Teithiau Dewi Pws: Fo a Fi Gyda'i Help Hi (Gwasg Carreg Gwalch, 2004) Theleri Th\u0175p, Cyfres y Cewri 26 (Gwasg Gwynedd, 2003) gyda Rhiannon Roberts ac Eric Heyman, Dewi, Dwpsi a'r Dreigiau (Gwasg Carreg Gwalch, 2007) Hiwmor Pws, Cyfres Ti'n Jocan (Y Lolfa, 2007) gyda Rhiannon Roberts ac Eric Heyman, Dewi, Dwpsi a'r Aur (Gwasg Carreg Gwalch, 2010) Wps! (Gwasg Gomer, 2011) gyda Alun Gibbard, Straeon Tafarn (Y Lolfa, 2012) Llyfr J\u00f4cs y LOL fa (Y Lolfa, 2013) gyda Rhiannon Roberts, Parri'r Pobydd (Gwasg Gomer, 2013) Popeth Pws (Y Lolfa, 2015) Straeon ar Grynoddisgiau Straeon Cymru: 10 o Chwedlau Cyfarwydd (CD) (Scd2480) (Awduron: Esyllt Nest Roberts ac Elena Morus), Rhagfyr 2004 (Cwmni Recordiau Sain) Cyfeiriadau","1066":"Baner Sami yw baner Y Lapdir (S\u00e1pmi) a phobl Sami (Saami), un o grwpiau pobl frodorol y gwledydd Nordig a Phenrhyn Kola Ffederasiwn Rwsia.  Y faner Sami gyntaf Dyluniwyd y faner Sami answyddogol gyntaf gan yr arlunydd Sami Arfordirol Synn\u00f8ve Persen o Pors\u00e1\u014bgu ym 1977. Fe'i defnyddiwyd fel symbol cenedlaethol yn yr arddangosiadau yn erbyn yr Argae arfaethedig yn Alta; digwyddiad a sbardunodd oes newydd yng ngwleidyddiaeth Sami ac sydd ag iddo arwyddoc\u00e2d symbolaidd cryf bellach. Roedd y faner fel baner trilliw wedi'i strwythuro mewn ffordd sy'n awgrymu'r groes Nordig sy'n rhan o faneri'r gwledydd Nordig. Defnyddir y lliwiau (glas, coch a melyn) yn gyffredin ar g\u00e1ktis - gwisg Sami traddodiadol.  Ail faner y Sami Cafodd y faner Sami swyddogol gyntaf ei chydnabod a'i urddo ar 15 Awst 1986 gan 13eg Cynhadledd Sami Nordig yn \u00c5re, Sweden. Roedd y faner yn ganlyniad cystadleuaeth a noddwyd gan y papur newydd S\u00e1mi \u00c1igi  a cofnodwyd mwy na saith deg o awgrymiadau ar ei chyfer. Yn y diwedd, ystyriwyd un dyluniad newydd yn erbyn y faner answyddogol bresennol - a daeth allan yn orchfygol. Cyflwynwyd y dyluniad gan yr arlunydd Sami Arforirol Astrid B\u00e5hl o Ivgubahta \/ Skibotn, yn sir Tromssa \/ Troms, Norwy. Cadwyd strwythur sylfaenol baner Persen, ond ychwanegodd B\u00e5hl y lliw gwyrdd - sy'n boblogaidd ar lawer o g\u00e1ktis y Sami Deheuol. Mae'r pedwar lliw hyn wedi cael eu hadnabod ers hynny fel \"lliwiau (cenedlaethol) y Sami\". Hefyd, fe ychwanegodd fotiff a oedd yn deillio o'r symbol haul a lleuad sy'n ymddangos ar lawer o ddrymiau siaman. Er mai dim ond mewn coch y gwnaed lluniadau ar ddrymiau siaman (gan ddefnyddio sylwedd a geir o'r goeden wern gysegredig), mae'r motiff ar y faner yn defnyddio glas a choch - i gynrychioli'r lleuad a'r haul, yn \u00f4l eu trefn. Y fformiwla lliw Pantone yw: 485C coch, gwyrdd 356C, 116C melyn a 286C glas. Plant yr Haul Dewiswyd y motiff gyda'r gerdd \"P\u00e4iven P\u0101rne '\" (\"Meibion yr Haul\") mewn golwg. Cofnodwyd y gerdd gan offeiriad Protestannaidd Sami Deheuol Anders Fjellner (1795-1876), o g\u00e2n Joik draddodiadol oedd yn drymlwythog ag elfennau o fytholeg Sami.  Mae'r gerdd yn disgrifio'r Sami fel \"meibion a merched yr haul\", trwy'r undeb rhwng \"cawr\" benywaidd (endid mytholegol anhysbys) sy'n byw mewn \"T\u0177 Marwolaeth\" ymhell yn y Gogledd, ac sy'n dianc gydag epil gwryw'r Haul. Cyfeirir at y Sami hefyd fel \"epil Meibion yr Haul\" yn anthem genedlaethol y Sami.  Statws swyddogol Dwy ar bymtheg o flynyddoedd ar \u00f4l cael ei fabwysiadu gan Gyngor y Sami, yn 2003, rhoddwyd statws swyddogol i faner y Sami yn Norwy, y wlad sydd \u00e2'r boblogaeth Sami fwyaf. Bellach mae'n orfodol i fwrdeistrefi yn Norwy chwifio'r faner ar 6 Chwefror, sef Diwrnod Cenedlaethol Sami. Yn gynharach roedd gan Gyngor y Sami berchnogaeth lawn ar y faner a symbolau cenedlaethol eraill, ond ers yr 18fed Cynhadledd Sami maent bellach yn rhannu'r berchnogaeth honno \u00e2 Chyngor Seneddol Sami. Mae gan y cydbwyllgor symbolau cenedlaethol yr hawl i bennu symbolau cenedlaethol newydd yn unol ag egwyddorion rhyngwladol herodraeth.  Dyddiau baner Sami Chwefror 6 - Diwrnod Cenedlaethol Sami, i goff\u00e1u cynhadledd Sami gyntaf yn Trondheim, 1917. Mawrth 25 - Yr Annodiad Mehefin 24 - Canol yr Haf Awst 9 - Diwrnod pobl frodorol ryngwladol y Cenhedloedd Unedig. Awst 15 - Cydnabuwyd baner Sami ar 15 Awst 1986. Awst 18 - Ffurfiwyd Cyngor Sami ym 1956. Awst 26 - Cafodd Senedd Sami Sweden ei urddo ym 1993. Hydref 9 - Ffurfiwyd Senedd Sami Norwy ym 1989. Tachwedd 9 - Ffurfiwyd Senedd Sami y Ffindir ym 1973. Tachwedd 15 - Ganwyd cyfansoddwr yr \"Anthem Genedlaethol\" Sami, Isak Saba, 15 Tachwedd 1875. Tachwedd 29 - Ganwyd Elsa Laula Renberg 29 Tachwedd 1877. Hi hefyd oedd cadeirydd pwyllgor trefnu Cynulliad Sami cyntaf 1917 yn Trondheim. Symbolau cysylltiedig Seneddau Sami Mae logo Senedd Sami Sweden yn cynnwys cylch yn y pedwar lliw Sami, tra bod Senedd Sami y Ffindir yn cynnwys cylch a thri lliw y baner Sami gyntaf. Nid yw logo cyfredol Senedd Sami Norwy yn ymgorffori elfennau o'r faner.  Yst\u00e2d Finnmark Mae gan Finnm\u00e1rkuopmodat, yr endid ymreolaethol a sefydlwyd gan Ddeddf Finnmark logo sydd, yn \u00f4l gwefan yr endid \"yn cael ei liwiau o faner Sami a Norwy, fel symbol y mae Yst\u00e2d Finnmark yn teimlo ei fod yn gysylltiedig \u00e2 Sami, kvens ac Norwyaid ethnig ac yn gyfrifol amdano. (...) Mae'r si\u00e2p crwn ... yn cyfeirio at symbol haul baner Sami ac at amlen solet a diogel cylch. (...) Mae'n cael ei agor i ganiat\u00e1u i'r Goleuni'r Gogledd sef porth i mewn i liwiau baner Norwy a S\u00e1ai.\" Sefydliadau Sami Rwsiaidd Mae Cyngor Cynrychiolwyr Llawn-alluog etholedig Talaith Sami Murmansk  yn defnyddio symbol a ysbrydolwyd yn drwm gan y faner: mae dau gorn ceirw wedi ymuno fel cilgant, yr hanner uchaf coch a'r hanner isaf glas, rhwng yr haneri yn ddwy streipen mewn melyn a gwyrdd. Mae Canolfan  Pobl Gynhenid Talaith Murmansk, yr hyn mae Cyngor y Bobl Gynhenid swyddogol yn gweithredu (o fewn awdurdodaeth y Llywodraeth Daleithiol), yn defnyddio logo sydd hefyd wedi'i ysbrydoli gan y faner: cylch, hanner chwith glas a hanner dde goch, ac yn y canol mae l\u00e1vvu brown, llinell las yn symbol o dd\u0175r, a llinell amryliw yn symbol o'r Awrora Borealis, sydd a'i liwiau o'r chwith i'r dde'n goch, melyn, gwyrdd a glas.  Cyfeiriadau","1068":"Baner Sami yw baner Y Lapdir (S\u00e1pmi) a phobl Sami (Saami), un o grwpiau pobl frodorol y gwledydd Nordig a Phenrhyn Kola Ffederasiwn Rwsia.  Y faner Sami gyntaf Dyluniwyd y faner Sami answyddogol gyntaf gan yr arlunydd Sami Arfordirol Synn\u00f8ve Persen o Pors\u00e1\u014bgu ym 1977. Fe'i defnyddiwyd fel symbol cenedlaethol yn yr arddangosiadau yn erbyn yr Argae arfaethedig yn Alta; digwyddiad a sbardunodd oes newydd yng ngwleidyddiaeth Sami ac sydd ag iddo arwyddoc\u00e2d symbolaidd cryf bellach. Roedd y faner fel baner trilliw wedi'i strwythuro mewn ffordd sy'n awgrymu'r groes Nordig sy'n rhan o faneri'r gwledydd Nordig. Defnyddir y lliwiau (glas, coch a melyn) yn gyffredin ar g\u00e1ktis - gwisg Sami traddodiadol.  Ail faner y Sami Cafodd y faner Sami swyddogol gyntaf ei chydnabod a'i urddo ar 15 Awst 1986 gan 13eg Cynhadledd Sami Nordig yn \u00c5re, Sweden. Roedd y faner yn ganlyniad cystadleuaeth a noddwyd gan y papur newydd S\u00e1mi \u00c1igi  a cofnodwyd mwy na saith deg o awgrymiadau ar ei chyfer. Yn y diwedd, ystyriwyd un dyluniad newydd yn erbyn y faner answyddogol bresennol - a daeth allan yn orchfygol. Cyflwynwyd y dyluniad gan yr arlunydd Sami Arforirol Astrid B\u00e5hl o Ivgubahta \/ Skibotn, yn sir Tromssa \/ Troms, Norwy. Cadwyd strwythur sylfaenol baner Persen, ond ychwanegodd B\u00e5hl y lliw gwyrdd - sy'n boblogaidd ar lawer o g\u00e1ktis y Sami Deheuol. Mae'r pedwar lliw hyn wedi cael eu hadnabod ers hynny fel \"lliwiau (cenedlaethol) y Sami\". Hefyd, fe ychwanegodd fotiff a oedd yn deillio o'r symbol haul a lleuad sy'n ymddangos ar lawer o ddrymiau siaman. Er mai dim ond mewn coch y gwnaed lluniadau ar ddrymiau siaman (gan ddefnyddio sylwedd a geir o'r goeden wern gysegredig), mae'r motiff ar y faner yn defnyddio glas a choch - i gynrychioli'r lleuad a'r haul, yn \u00f4l eu trefn. Y fformiwla lliw Pantone yw: 485C coch, gwyrdd 356C, 116C melyn a 286C glas. Plant yr Haul Dewiswyd y motiff gyda'r gerdd \"P\u00e4iven P\u0101rne '\" (\"Meibion yr Haul\") mewn golwg. Cofnodwyd y gerdd gan offeiriad Protestannaidd Sami Deheuol Anders Fjellner (1795-1876), o g\u00e2n Joik draddodiadol oedd yn drymlwythog ag elfennau o fytholeg Sami.  Mae'r gerdd yn disgrifio'r Sami fel \"meibion a merched yr haul\", trwy'r undeb rhwng \"cawr\" benywaidd (endid mytholegol anhysbys) sy'n byw mewn \"T\u0177 Marwolaeth\" ymhell yn y Gogledd, ac sy'n dianc gydag epil gwryw'r Haul. Cyfeirir at y Sami hefyd fel \"epil Meibion yr Haul\" yn anthem genedlaethol y Sami.  Statws swyddogol Dwy ar bymtheg o flynyddoedd ar \u00f4l cael ei fabwysiadu gan Gyngor y Sami, yn 2003, rhoddwyd statws swyddogol i faner y Sami yn Norwy, y wlad sydd \u00e2'r boblogaeth Sami fwyaf. Bellach mae'n orfodol i fwrdeistrefi yn Norwy chwifio'r faner ar 6 Chwefror, sef Diwrnod Cenedlaethol Sami. Yn gynharach roedd gan Gyngor y Sami berchnogaeth lawn ar y faner a symbolau cenedlaethol eraill, ond ers yr 18fed Cynhadledd Sami maent bellach yn rhannu'r berchnogaeth honno \u00e2 Chyngor Seneddol Sami. Mae gan y cydbwyllgor symbolau cenedlaethol yr hawl i bennu symbolau cenedlaethol newydd yn unol ag egwyddorion rhyngwladol herodraeth.  Dyddiau baner Sami Chwefror 6 - Diwrnod Cenedlaethol Sami, i goff\u00e1u cynhadledd Sami gyntaf yn Trondheim, 1917. Mawrth 25 - Yr Annodiad Mehefin 24 - Canol yr Haf Awst 9 - Diwrnod pobl frodorol ryngwladol y Cenhedloedd Unedig. Awst 15 - Cydnabuwyd baner Sami ar 15 Awst 1986. Awst 18 - Ffurfiwyd Cyngor Sami ym 1956. Awst 26 - Cafodd Senedd Sami Sweden ei urddo ym 1993. Hydref 9 - Ffurfiwyd Senedd Sami Norwy ym 1989. Tachwedd 9 - Ffurfiwyd Senedd Sami y Ffindir ym 1973. Tachwedd 15 - Ganwyd cyfansoddwr yr \"Anthem Genedlaethol\" Sami, Isak Saba, 15 Tachwedd 1875. Tachwedd 29 - Ganwyd Elsa Laula Renberg 29 Tachwedd 1877. Hi hefyd oedd cadeirydd pwyllgor trefnu Cynulliad Sami cyntaf 1917 yn Trondheim. Symbolau cysylltiedig Seneddau Sami Mae logo Senedd Sami Sweden yn cynnwys cylch yn y pedwar lliw Sami, tra bod Senedd Sami y Ffindir yn cynnwys cylch a thri lliw y baner Sami gyntaf. Nid yw logo cyfredol Senedd Sami Norwy yn ymgorffori elfennau o'r faner.  Yst\u00e2d Finnmark Mae gan Finnm\u00e1rkuopmodat, yr endid ymreolaethol a sefydlwyd gan Ddeddf Finnmark logo sydd, yn \u00f4l gwefan yr endid \"yn cael ei liwiau o faner Sami a Norwy, fel symbol y mae Yst\u00e2d Finnmark yn teimlo ei fod yn gysylltiedig \u00e2 Sami, kvens ac Norwyaid ethnig ac yn gyfrifol amdano. (...) Mae'r si\u00e2p crwn ... yn cyfeirio at symbol haul baner Sami ac at amlen solet a diogel cylch. (...) Mae'n cael ei agor i ganiat\u00e1u i'r Goleuni'r Gogledd sef porth i mewn i liwiau baner Norwy a S\u00e1ai.\" Sefydliadau Sami Rwsiaidd Mae Cyngor Cynrychiolwyr Llawn-alluog etholedig Talaith Sami Murmansk  yn defnyddio symbol a ysbrydolwyd yn drwm gan y faner: mae dau gorn ceirw wedi ymuno fel cilgant, yr hanner uchaf coch a'r hanner isaf glas, rhwng yr haneri yn ddwy streipen mewn melyn a gwyrdd. Mae Canolfan  Pobl Gynhenid Talaith Murmansk, yr hyn mae Cyngor y Bobl Gynhenid swyddogol yn gweithredu (o fewn awdurdodaeth y Llywodraeth Daleithiol), yn defnyddio logo sydd hefyd wedi'i ysbrydoli gan y faner: cylch, hanner chwith glas a hanner dde goch, ac yn y canol mae l\u00e1vvu brown, llinell las yn symbol o dd\u0175r, a llinell amryliw yn symbol o'r Awrora Borealis, sydd a'i liwiau o'r chwith i'r dde'n goch, melyn, gwyrdd a glas.  Cyfeiriadau","1069":"Mae rhyddiaith Cymraeg Canol yn ffurfio un o'r pennawdau pwysicaf a mwyaf diddorol yn hanes llenyddiaeth Gymraeg. Ceir amrywiaeth fawr o destunau, yn chwedlau mytholegol, rhamantau llenyddol, testunau hanes a hanes traddodiadol, bucheddau'r saint a chyfieithiadau ac addasiadau amrywiol.  Pedair Cainc y Mabinogi Mae Pedair Cainc y Mabinogi yn enw ar gasgliad enwog o bedair chwedl fytholegol Gymraeg a roddwyd ar femrwn yn ystod yr Oesoedd Canol ond sy'n deillio o'r traddodiad llafar. Y golygiad safonol yw cyfrol Ifor Williams, Pedeir Keinc y Mabinogi. Y pedair chwedl yw: Pwyll Pendefig Dyfed, Branwen ferch Ll\u0177r,  Manawydan fab Ll\u0177r, a Math fab Mathonwy. Cyfeirir atynt hefyd fel \"Y Gainc Gyntaf\", ac ati. Mae'r awdur yn anhysbys ond cytunir yn gyffredinol fod y Pedair Cainc yn un o emau llenyddiaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol ac yn un o uchafbwyntiau hanes llenyddiaeth Ewrop.  Y Chwedlau Brodorol Mae'r chwedlau brodorol eraill yn cynnwys y chwedl Arthuraidd Culhwch ac Olwen, Breuddwyd Macsen sy'n ymwneud \u00e2'r ymerodr Rhufeinig Macsen Wledig, Cyfranc Lludd a Llefelys sy'n dangos dylanwad gwaith Sieffre o Fynwy, a'r chwedl fwrlesg ddychanol Breuddwyd Rhonabwy. Yn perthyn i'r un dosbarth ond o darddiad diweddarach y mae Chwedl Taliesin, sy'n adrodd hanes y Taliesin chwedlonol, yr Areithiau Pros a sawl darn arall o ryddiaith o naws chwedlonol neu ddychanol (mae'r testunau cynharaf sydd wedi goroesi o'r testunau hyn yn dyddio i'r 16g).  Y Tair Rhamant Mae'r tair stori a adnabyddir wrth yr enw Y Tair Rhamant yn chwedlau Arthuraidd Cymraeg Canol o'r Oesau Canol. Maent i'w cael yn rhannol neu yn gyfan yn Llyfr Gwyn Rhydderch a Llyfr Coch Hergest. Ceir chwedlau sy'n cyfateb iddynt yng ngwaith yr awdwr Ffrangeg Chr\u00e9tien de Troyes o ail hanner y 12g yn ogystal. Erbyn hyn cred ysgolheigion fod y ddau gylch o chwedlau yn annibynnol ar ei gilydd ond bod elfennau ynddynt yn seiliedig ar waith h\u0177n. Mae iaith ac arddull y rhamantau hyn yn bur debyg i iaith ac arddull Pedair Cainc y Mabinogi. Y Tair Rhamant yw: Iarlles y Ffynnon (neu Owain), Peredur fab Efrawg a Geraint ac Enid (neu Geraint fab Erbin).  Testunau hanes a ffug-hanes Ni chyfyngwyd rhyddiaith y cyfnod i chwedlau yn unig. Cafwyd sawl testun hanes a chronicl, e.e. Brut y Tywysogion. Lled gyfieithwyd neu addaswyd gwaith dylanwadol Sieffre o Fynwy, Historia Regum Britanniae i'r Gymraeg fel Brut y Brenhinedd neu Ystoria Brenhinedd y Brytaniaid (testun Brut Dingestow yw'r fersiwn mwyaf adnabyddus).  Testunau poblogaidd cyfandirol Cyfieithwyd neu addaswyd nifer o destunau Lladin a Ffrangeg poblogaidd i'r Gymraeg yn yr Oesoedd Canol diweddar. Cafwyd addasiad Cymraeg Canol o ran o gylch chwedlau'r Greal dan y teitl Ystoryaeu Seint Greal. Cafwyd yn ogystal fersiynau o'r chwedlau Ffrangeg am y brenin Siarlymaen a'i farchogion, dan y teitl Ystorya de Carolo Magno, sef Cronicl Turpin, C\u00e2n Roland, Pererindod Siarlymaen a Rhamant Otfel; cerddi hir Ffrangeg o'r 12g oedd y testunau gwreiddiol ond fe'u troswyd mewn rhyddiaith Gymraeg. Mae cyfieithiadau eraill yn cynnwys Cydymdeithas Amlyn ac Amig, Chwedlau Odo, a Chwedlau Saith Doethion Rhufain. Llyfr taith cynnar yw Ffordd y Brawd Odrig ac mae Delw y Byd yn llyfr daearyddiaeth. O'r Saesneg y cafwyd Ystoria Bown o Hamtwn.  Testunau crefyddol Ceir tua 30 o fucheddau'r saint a gyfieithwyd o'r Lladin yn yr Oesoedd Canol hefyd, er enghraifft Buchedd Dewi sy'n adrodd hanes bywyd Dewi Sant. Ceir un fuchedd l\u00ebyg yn ogystal, sef Hanes Gruffudd ap Cynan. Mae cyfieithiadau ac addasiadau o weithiau Lladin yn y cyfnod hwn yn cynnwys cyfieithiadau o ddarnau o'r Beibl, er enghraifft Llyfr Genesis, a llyfrau Beiblaidd apocryffaidd fel Mabinogi Iesu Grist. Ceir yn ogystal nifer o destunau mwy poblogaidd eu naws, fel Hystoria Gwlad Ieuan Fendigaid a thestunau dysgedig ar bynciau Beiblaidd fel yr Elucidarium yn Llyfr yr Ancr.  Y Cyfreithiau Yn olaf rhaid crybwyll y testunau Cymraeg niferus o Gyfraith Hywel Dda - rhai dwsinau ohonynt - sy'n ffynhonnell hanesyddol a chymdeithasol bwysig ac yn enghraifft ragorol o goethder y Gymraeg fel cyfrwng lenyddol yn ogystal.  Llyfryddiaeth Ceir nifer fawr o lyfrau sy'n ymwneud \u00e2 rhyddiaith Cymraeg Canol a'i chefndir. Rhoddir isod detholiad o lyfrau sy'n cynnig arolwg cyffredinol. Ceir llyfryddiaethau mwy penodol yn yr erthyglau unigol.  Geraint Bowen (gol.), Y Traddodiad Rhyddiaith yn yr Oesau Canol (Gwasg Gomer, Llandysul, 1974). Rachel Bromwich et al. (gol.), The Arthur of the Welsh: the Arthurian Legend in Medieval Welsh Literature (Caerdydd, 1991) D. Simon Evans, Medieval Religious Literature (Caerdydd, 1986). Arolwg da o'r testunau crefyddol. Kenneth H. Jackson, The International popular tale and Early Welsh tradition (Caerdydd, 1961) Saunders Lewis, Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1932; arg. newydd 1986). Pennod III. Nesta Lloyd a Morfudd E. Owen (gol.), Drych yr Oesoedd Canol (Caerdydd, 1986) R. S. Loomis, Wales and the Arthurian Legend (Caerdydd, 1956) Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (Caerdydd, 1944; sawl argraffiad ers hynny). Pennod IV. Gweler hefyd Llenyddiaeth Gymraeg Rhyddiaith Cysylltiadau allanol Rhyddiaith Gymraeg 1350\u20131425","1070":"Mae rhyddiaith Cymraeg Canol yn ffurfio un o'r pennawdau pwysicaf a mwyaf diddorol yn hanes llenyddiaeth Gymraeg. Ceir amrywiaeth fawr o destunau, yn chwedlau mytholegol, rhamantau llenyddol, testunau hanes a hanes traddodiadol, bucheddau'r saint a chyfieithiadau ac addasiadau amrywiol.  Pedair Cainc y Mabinogi Mae Pedair Cainc y Mabinogi yn enw ar gasgliad enwog o bedair chwedl fytholegol Gymraeg a roddwyd ar femrwn yn ystod yr Oesoedd Canol ond sy'n deillio o'r traddodiad llafar. Y golygiad safonol yw cyfrol Ifor Williams, Pedeir Keinc y Mabinogi. Y pedair chwedl yw: Pwyll Pendefig Dyfed, Branwen ferch Ll\u0177r,  Manawydan fab Ll\u0177r, a Math fab Mathonwy. Cyfeirir atynt hefyd fel \"Y Gainc Gyntaf\", ac ati. Mae'r awdur yn anhysbys ond cytunir yn gyffredinol fod y Pedair Cainc yn un o emau llenyddiaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol ac yn un o uchafbwyntiau hanes llenyddiaeth Ewrop.  Y Chwedlau Brodorol Mae'r chwedlau brodorol eraill yn cynnwys y chwedl Arthuraidd Culhwch ac Olwen, Breuddwyd Macsen sy'n ymwneud \u00e2'r ymerodr Rhufeinig Macsen Wledig, Cyfranc Lludd a Llefelys sy'n dangos dylanwad gwaith Sieffre o Fynwy, a'r chwedl fwrlesg ddychanol Breuddwyd Rhonabwy. Yn perthyn i'r un dosbarth ond o darddiad diweddarach y mae Chwedl Taliesin, sy'n adrodd hanes y Taliesin chwedlonol, yr Areithiau Pros a sawl darn arall o ryddiaith o naws chwedlonol neu ddychanol (mae'r testunau cynharaf sydd wedi goroesi o'r testunau hyn yn dyddio i'r 16g).  Y Tair Rhamant Mae'r tair stori a adnabyddir wrth yr enw Y Tair Rhamant yn chwedlau Arthuraidd Cymraeg Canol o'r Oesau Canol. Maent i'w cael yn rhannol neu yn gyfan yn Llyfr Gwyn Rhydderch a Llyfr Coch Hergest. Ceir chwedlau sy'n cyfateb iddynt yng ngwaith yr awdwr Ffrangeg Chr\u00e9tien de Troyes o ail hanner y 12g yn ogystal. Erbyn hyn cred ysgolheigion fod y ddau gylch o chwedlau yn annibynnol ar ei gilydd ond bod elfennau ynddynt yn seiliedig ar waith h\u0177n. Mae iaith ac arddull y rhamantau hyn yn bur debyg i iaith ac arddull Pedair Cainc y Mabinogi. Y Tair Rhamant yw: Iarlles y Ffynnon (neu Owain), Peredur fab Efrawg a Geraint ac Enid (neu Geraint fab Erbin).  Testunau hanes a ffug-hanes Ni chyfyngwyd rhyddiaith y cyfnod i chwedlau yn unig. Cafwyd sawl testun hanes a chronicl, e.e. Brut y Tywysogion. Lled gyfieithwyd neu addaswyd gwaith dylanwadol Sieffre o Fynwy, Historia Regum Britanniae i'r Gymraeg fel Brut y Brenhinedd neu Ystoria Brenhinedd y Brytaniaid (testun Brut Dingestow yw'r fersiwn mwyaf adnabyddus).  Testunau poblogaidd cyfandirol Cyfieithwyd neu addaswyd nifer o destunau Lladin a Ffrangeg poblogaidd i'r Gymraeg yn yr Oesoedd Canol diweddar. Cafwyd addasiad Cymraeg Canol o ran o gylch chwedlau'r Greal dan y teitl Ystoryaeu Seint Greal. Cafwyd yn ogystal fersiynau o'r chwedlau Ffrangeg am y brenin Siarlymaen a'i farchogion, dan y teitl Ystorya de Carolo Magno, sef Cronicl Turpin, C\u00e2n Roland, Pererindod Siarlymaen a Rhamant Otfel; cerddi hir Ffrangeg o'r 12g oedd y testunau gwreiddiol ond fe'u troswyd mewn rhyddiaith Gymraeg. Mae cyfieithiadau eraill yn cynnwys Cydymdeithas Amlyn ac Amig, Chwedlau Odo, a Chwedlau Saith Doethion Rhufain. Llyfr taith cynnar yw Ffordd y Brawd Odrig ac mae Delw y Byd yn llyfr daearyddiaeth. O'r Saesneg y cafwyd Ystoria Bown o Hamtwn.  Testunau crefyddol Ceir tua 30 o fucheddau'r saint a gyfieithwyd o'r Lladin yn yr Oesoedd Canol hefyd, er enghraifft Buchedd Dewi sy'n adrodd hanes bywyd Dewi Sant. Ceir un fuchedd l\u00ebyg yn ogystal, sef Hanes Gruffudd ap Cynan. Mae cyfieithiadau ac addasiadau o weithiau Lladin yn y cyfnod hwn yn cynnwys cyfieithiadau o ddarnau o'r Beibl, er enghraifft Llyfr Genesis, a llyfrau Beiblaidd apocryffaidd fel Mabinogi Iesu Grist. Ceir yn ogystal nifer o destunau mwy poblogaidd eu naws, fel Hystoria Gwlad Ieuan Fendigaid a thestunau dysgedig ar bynciau Beiblaidd fel yr Elucidarium yn Llyfr yr Ancr.  Y Cyfreithiau Yn olaf rhaid crybwyll y testunau Cymraeg niferus o Gyfraith Hywel Dda - rhai dwsinau ohonynt - sy'n ffynhonnell hanesyddol a chymdeithasol bwysig ac yn enghraifft ragorol o goethder y Gymraeg fel cyfrwng lenyddol yn ogystal.  Llyfryddiaeth Ceir nifer fawr o lyfrau sy'n ymwneud \u00e2 rhyddiaith Cymraeg Canol a'i chefndir. Rhoddir isod detholiad o lyfrau sy'n cynnig arolwg cyffredinol. Ceir llyfryddiaethau mwy penodol yn yr erthyglau unigol.  Geraint Bowen (gol.), Y Traddodiad Rhyddiaith yn yr Oesau Canol (Gwasg Gomer, Llandysul, 1974). Rachel Bromwich et al. (gol.), The Arthur of the Welsh: the Arthurian Legend in Medieval Welsh Literature (Caerdydd, 1991) D. Simon Evans, Medieval Religious Literature (Caerdydd, 1986). Arolwg da o'r testunau crefyddol. Kenneth H. Jackson, The International popular tale and Early Welsh tradition (Caerdydd, 1961) Saunders Lewis, Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1932; arg. newydd 1986). Pennod III. Nesta Lloyd a Morfudd E. Owen (gol.), Drych yr Oesoedd Canol (Caerdydd, 1986) R. S. Loomis, Wales and the Arthurian Legend (Caerdydd, 1956) Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (Caerdydd, 1944; sawl argraffiad ers hynny). Pennod IV. Gweler hefyd Llenyddiaeth Gymraeg Rhyddiaith Cysylltiadau allanol Rhyddiaith Gymraeg 1350\u20131425","1071":"Mae rhyddiaith Cymraeg Canol yn ffurfio un o'r pennawdau pwysicaf a mwyaf diddorol yn hanes llenyddiaeth Gymraeg. Ceir amrywiaeth fawr o destunau, yn chwedlau mytholegol, rhamantau llenyddol, testunau hanes a hanes traddodiadol, bucheddau'r saint a chyfieithiadau ac addasiadau amrywiol.  Pedair Cainc y Mabinogi Mae Pedair Cainc y Mabinogi yn enw ar gasgliad enwog o bedair chwedl fytholegol Gymraeg a roddwyd ar femrwn yn ystod yr Oesoedd Canol ond sy'n deillio o'r traddodiad llafar. Y golygiad safonol yw cyfrol Ifor Williams, Pedeir Keinc y Mabinogi. Y pedair chwedl yw: Pwyll Pendefig Dyfed, Branwen ferch Ll\u0177r,  Manawydan fab Ll\u0177r, a Math fab Mathonwy. Cyfeirir atynt hefyd fel \"Y Gainc Gyntaf\", ac ati. Mae'r awdur yn anhysbys ond cytunir yn gyffredinol fod y Pedair Cainc yn un o emau llenyddiaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol ac yn un o uchafbwyntiau hanes llenyddiaeth Ewrop.  Y Chwedlau Brodorol Mae'r chwedlau brodorol eraill yn cynnwys y chwedl Arthuraidd Culhwch ac Olwen, Breuddwyd Macsen sy'n ymwneud \u00e2'r ymerodr Rhufeinig Macsen Wledig, Cyfranc Lludd a Llefelys sy'n dangos dylanwad gwaith Sieffre o Fynwy, a'r chwedl fwrlesg ddychanol Breuddwyd Rhonabwy. Yn perthyn i'r un dosbarth ond o darddiad diweddarach y mae Chwedl Taliesin, sy'n adrodd hanes y Taliesin chwedlonol, yr Areithiau Pros a sawl darn arall o ryddiaith o naws chwedlonol neu ddychanol (mae'r testunau cynharaf sydd wedi goroesi o'r testunau hyn yn dyddio i'r 16g).  Y Tair Rhamant Mae'r tair stori a adnabyddir wrth yr enw Y Tair Rhamant yn chwedlau Arthuraidd Cymraeg Canol o'r Oesau Canol. Maent i'w cael yn rhannol neu yn gyfan yn Llyfr Gwyn Rhydderch a Llyfr Coch Hergest. Ceir chwedlau sy'n cyfateb iddynt yng ngwaith yr awdwr Ffrangeg Chr\u00e9tien de Troyes o ail hanner y 12g yn ogystal. Erbyn hyn cred ysgolheigion fod y ddau gylch o chwedlau yn annibynnol ar ei gilydd ond bod elfennau ynddynt yn seiliedig ar waith h\u0177n. Mae iaith ac arddull y rhamantau hyn yn bur debyg i iaith ac arddull Pedair Cainc y Mabinogi. Y Tair Rhamant yw: Iarlles y Ffynnon (neu Owain), Peredur fab Efrawg a Geraint ac Enid (neu Geraint fab Erbin).  Testunau hanes a ffug-hanes Ni chyfyngwyd rhyddiaith y cyfnod i chwedlau yn unig. Cafwyd sawl testun hanes a chronicl, e.e. Brut y Tywysogion. Lled gyfieithwyd neu addaswyd gwaith dylanwadol Sieffre o Fynwy, Historia Regum Britanniae i'r Gymraeg fel Brut y Brenhinedd neu Ystoria Brenhinedd y Brytaniaid (testun Brut Dingestow yw'r fersiwn mwyaf adnabyddus).  Testunau poblogaidd cyfandirol Cyfieithwyd neu addaswyd nifer o destunau Lladin a Ffrangeg poblogaidd i'r Gymraeg yn yr Oesoedd Canol diweddar. Cafwyd addasiad Cymraeg Canol o ran o gylch chwedlau'r Greal dan y teitl Ystoryaeu Seint Greal. Cafwyd yn ogystal fersiynau o'r chwedlau Ffrangeg am y brenin Siarlymaen a'i farchogion, dan y teitl Ystorya de Carolo Magno, sef Cronicl Turpin, C\u00e2n Roland, Pererindod Siarlymaen a Rhamant Otfel; cerddi hir Ffrangeg o'r 12g oedd y testunau gwreiddiol ond fe'u troswyd mewn rhyddiaith Gymraeg. Mae cyfieithiadau eraill yn cynnwys Cydymdeithas Amlyn ac Amig, Chwedlau Odo, a Chwedlau Saith Doethion Rhufain. Llyfr taith cynnar yw Ffordd y Brawd Odrig ac mae Delw y Byd yn llyfr daearyddiaeth. O'r Saesneg y cafwyd Ystoria Bown o Hamtwn.  Testunau crefyddol Ceir tua 30 o fucheddau'r saint a gyfieithwyd o'r Lladin yn yr Oesoedd Canol hefyd, er enghraifft Buchedd Dewi sy'n adrodd hanes bywyd Dewi Sant. Ceir un fuchedd l\u00ebyg yn ogystal, sef Hanes Gruffudd ap Cynan. Mae cyfieithiadau ac addasiadau o weithiau Lladin yn y cyfnod hwn yn cynnwys cyfieithiadau o ddarnau o'r Beibl, er enghraifft Llyfr Genesis, a llyfrau Beiblaidd apocryffaidd fel Mabinogi Iesu Grist. Ceir yn ogystal nifer o destunau mwy poblogaidd eu naws, fel Hystoria Gwlad Ieuan Fendigaid a thestunau dysgedig ar bynciau Beiblaidd fel yr Elucidarium yn Llyfr yr Ancr.  Y Cyfreithiau Yn olaf rhaid crybwyll y testunau Cymraeg niferus o Gyfraith Hywel Dda - rhai dwsinau ohonynt - sy'n ffynhonnell hanesyddol a chymdeithasol bwysig ac yn enghraifft ragorol o goethder y Gymraeg fel cyfrwng lenyddol yn ogystal.  Llyfryddiaeth Ceir nifer fawr o lyfrau sy'n ymwneud \u00e2 rhyddiaith Cymraeg Canol a'i chefndir. Rhoddir isod detholiad o lyfrau sy'n cynnig arolwg cyffredinol. Ceir llyfryddiaethau mwy penodol yn yr erthyglau unigol.  Geraint Bowen (gol.), Y Traddodiad Rhyddiaith yn yr Oesau Canol (Gwasg Gomer, Llandysul, 1974). Rachel Bromwich et al. (gol.), The Arthur of the Welsh: the Arthurian Legend in Medieval Welsh Literature (Caerdydd, 1991) D. Simon Evans, Medieval Religious Literature (Caerdydd, 1986). Arolwg da o'r testunau crefyddol. Kenneth H. Jackson, The International popular tale and Early Welsh tradition (Caerdydd, 1961) Saunders Lewis, Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (Caerdydd, 1932; arg. newydd 1986). Pennod III. Nesta Lloyd a Morfudd E. Owen (gol.), Drych yr Oesoedd Canol (Caerdydd, 1986) R. S. Loomis, Wales and the Arthurian Legend (Caerdydd, 1956) Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (Caerdydd, 1944; sawl argraffiad ers hynny). Pennod IV. Gweler hefyd Llenyddiaeth Gymraeg Rhyddiaith Cysylltiadau allanol Rhyddiaith Gymraeg 1350\u20131425","1074":"Japaneg (\u65e5\u672c\u8a9e Nihongo yn R\u014dmaji, Siapaneg, Siapaneeg) yw iaith swyddogol Japan gyda dros 130 miliwn o siaradwyr. Siaredir Japaneg ym Mrasil, Taiwan, Ynysoedd Marshall, Palaw, Gwam a'r Unol Daleithiau hefyd. Mae dadlau ymysg ieithyddion yngl\u0177n \u00e2 gwreiddiau'r iaith. Mae rhai yn dadlau'n gryf fod yr iaith yn perthyn i'r teulu Altaig (Altaic), sydd hefyd yn cynnwys Tyrceg a'i changhennau, Mongoleg a Choreeg. Cred ieithyddion eraill fod Japaneg yn rhannu nodweddion \u00e2 llawer o ieithoedd Awstralasia, tra bod eraill yn credu ei bod hi'n iaith gyfan gwbl ar wah\u00e2n. Er bod anghytundeb yngl\u0177n \u00e2 gwreiddiau'r iaith, ni ellir dadlau fod dylanwad cryf wedi bod gan y Tsieineeg ar yr iaith, gyda rhai yn dadlau bod hanner geirfa'r Japaneg yn deillio o'r Tsieineeg. Mae Japaneg ddiweddar yn defnyddio cyfuniad o dair system ysgrifennu:  Kanji (\u6f22\u5b57) - arwyddluniau Tsieineeg a ddaeth i Japan yn wreiddiol o Tsieina Kana (\u304b\u306a) - yr enw ar ddwy sillwyddor a ddatblygwyd yn Japan ei hun, sef: Hiragana (\u5e73\u4eee\u540d) - a ddefnyddir ar gyfer geiriau brodorol Japaneg Katakana (\u7247\u4eee\u540d) - a ddefnyddir ar gyfer geiriau tramor (yn aml Saesneg) neu i amnewid kanji neu hiragana er mwyn pwysleisio'r gair neu frawddeg.Mae'r wyddor Ladin, R\u014dmaji, yn cael ei defnyddio'n aml mewn Japaneg ddiweddar, yn enwedig ar gyfer enwau cwmn\u00efau, hysbysebu ac wrth fewnbynnu Japaneg i mewn i gyfrifiadur. Yn draddodiadol, caiff yr iaith ei hysgrifennu mewn ffurf fertigol a elwir yn tategaki (\u7e26\u66f8\u304d) sydd yn golygu darllen fesul colofn (yn hytrach na fesul rhes), gan ddechrau ar frig y golofn ar y dde a darllen i lawr. Wedi cyrraedd gwaelod y golofn, symudir ymlaen i'r golofn nesaf sydd i'r chwith. Yn fwy diweddar defnyddir y ffurf llorweddol a elwir yn okogaki (\u6a2a\u66f8\u304d), ffurf sydd yn fwy cyffredin i Orllewinwyr sydd yn golygu darllen mewn rhesi o'r chwith i'r dde. Ran amlaf, defnyddir y system rifol Indo-Arabaidd gyfarwydd, yn enwedig os yw ffurf y testun yn llorweddol.  Ymadroddion cyffredin Prynhawn da: \u3053\u3093\u306b\u3061\u306f konnichiwa Bore da: \u304a\u306f\u3088\u3046\u3054\u3056\u3044\u307e\u3059 ohay\u014d gozaimasu Sut wyt ti?: \u304a\u5143\u6c17\u3067\u3059\u304b o-genki desu ka? Hwyl fawr: \u3055\u3088\u3046\u306a\u3089 say\u014dnara Diolch: \u3042\u308a\u304c\u3068\u3046 arigat\u014d Japan: \u65e5\u672c Nihon Japaneg: \u65e5\u672c\u8a9e Nihongo Cymru: \u30a6\u30a7\u30fc\u30eb\u30ba U\u0113ruzu Cymraeg (iaith): \u30a6\u30a7\u30fc\u30eb\u30ba\u8a9e U\u0113ruzugo Cymry\/Cymro\/Cymraes: \u30a6\u30a7\u30fc\u30eb\u30ba\u4eba U\u0113ruzujin Llyfryddiaeth ddethol Kuno, Susumu. (1973). The structure of the Japanese language. Cambridge, MA: MIT Press. ISBN 0-262-11049-0. Martin, Samuel E. (1975). A reference grammar of Japanese. New Haven: Yale University Press. ISBN 0-300-01813-4. McClain, Yoko Matsuoka. (1981). Handbook of modern Japanese grammar: \u53e3\u8a9e\u65e5\u672c\u6587\u6cd5\u4fbf\u89a7 [K\u014dgo Nihon bump\u014d benran]. Tokyo: Hokuseido Press. ISBN 4-590-00570-0; ISBN 0-89346-149-0. Miller, Roy. (1967). The Japanese language. Chicago: University of Chicago Press. Miller, Roy. (1980). Origins of the Japanese language: Lectures in Japan during the academic year, 1977-78. Seattle: University of Washington Press. ISBN 0-295-95766-2. Mizutani, Osamu; & Mizutani, Nobuko. (1987). How to be polite in Japanese: \u65e5\u672c\u8a9e\u306e\u656c\u8a9e [Nihongo no keigo]. Tokyo: Japan Times. ISBN 4-7890-0338-8. Shibatani, Masayoshi. (1990). Japanese. In B. Comrie (Ed.), The major languages of east and south-east Asia. Llundain: Routledge. ISBN 0-415-04739-0. Shibatani, Masayoshi. (1990). The languages of Japan. Caergrawnt: Cambridge University Press. ISBN 0-521-36070-6 (hbk); ISBN 0-521-36918-5 (pbk). Shibamoto, Janet S. (1985). Japanese women's language. New York: Academic Press. ISBN 0-12-640030-X. Tsujimura, Natsuko. (1996). An introduction to Japanese linguistics. Cambridge, MA: Blackwell Publishers. ISBN 0-631-19855-5 (hbk); ISBN 0-631-19856-3 (pbk). Tsujimura, Natsuko. (Ed.) (1999). The handbook of Japanese linguistics. Malden, MA: Blackwell Publishers. ISBN 0-631-20504-7. Dolenni allanol","1075":"Mae Bwlchgwyn (hefyd Bwlch Gwyn) yn bentref ym mwrdeistref sirol Wrecsam. Mae Bwlchgwyn ar yr A525, 5 milltir i'r gorllewin o Wrecsam a 10 milltir i'r dwyrain o Ruthun. Mae oddeutu dwy filltir o bentref Mwynglawdd ac yn ffinio \u00e2 Rhostir Llandegla.  1148 oedd poblogaeth y pentre yn \u00f4l Cyfrifiad 2001. Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Ken Skates (Llafur) a'r Aelod Seneddol yw Simon Baynes (Ceidwadwyr). Tarddiad yr enw Efallai bod enw y pentref yn tarddu o glogwynau calchfaen yr ardal, neu efallai o'r carped o eira sydd yn debyg o orwedd dros y pentref yn y gaeaf. Posibilrwydd arall yw mai'r enw gwreiddiol oedd 'Bwlchgwynt'.  Daearyddiaeth Hawlir gan arwyddion ar ffin y pentref mai Bwlchgwyn ydy'r pentref uchaf yng Nghymru. Yn \u00f4l yr Arolwg Ordnans, Trefil, Blaenau Gwent yw'r pentref uchaf yng Nghymru, Garn yr Erw, Torfaen yn ail, a Bwlchgwyn yn drydydd. Mae Bwlchgwyn yn 1167 troedfedd (356 medr) uwchben lefel y m\u00f4r, sydd yn effeithio ar yr hinsawdd leol yn arw. Saif y pentre ar dywodfaen o'r Oes Carbonifferaidd, sy'n cynnwys plwm. O'r gulfan lle lleolir cofeb rhyfel y pentref fe welir gwastatir Swydd Gaer i'r dwyrain, ac i'r gorllewin, Bryniau Clwyd, yn benodol Moel Fenlli a Moel Famau. Enw lleol am y gulfan yw 'Y Drofa'. Mae tarddiad Afon Gwenfro i'r de o Fwlchgwyn. Tarddir dwy afon arall a'r rhostir i'r gorllewin, un sydd yn llifo trwy Nant y Ffrith, i'r gogledd y pentref ac yn ymuno ag Afon Cegidog yn Ffrith, a'r llall, Afon Clywedog, sy'n llifo i'r de o Fwlchgwyn cyn iddi ymuno ag Afon Dyfrdwy.  Hanes Roedd yna fryngaer o Oes yr Efydd yno, ond fe'i dinistriwyd gan waith chwarelu. Roedd hefyd ffordd Rhufeinig i fyny o Ffrith at Landegla. Tyfodd y pentref yn ystod y Chwyldro Diwydiannol. Rhoddwyd cyflogaeth sylweddol gan chwareli a phyllau glo lleol. Cyflogwr mwya'r ardal oedd Gwaith Calch Y Mwynglawdd hyd at y saithdegau, pan gaeodd y chwarel. Roedd sawl tafarn yn yr ardal; dim ond dau sy'n weddill; Y 'King's Head' (sydd dan fygwth o gau yn weddol aml r\u0175an) a'r 'Moors Inn' (Y 'Four Crosses cynt). Roedd yn bedwar capel; Nebo, Salem, Peniel a Bethesda. Dymchwelwyd Salem a Bethesda; Trowyd Peniel a Nebo yn dai. Mae Eglwys y Pentref wedi goroesi hyd at heddiw. Agorwyd yr ysgol wreiddiol ym 1875. Roedd Edward Tegla Davies yn ddisgybl ac yn hwyrach yn athro yn yr ysgol.  Y gofeb i awyren a chriw ym 1943]] Mae cofeb yn y drofa i griw awyren Armstrong Whitworth Whitley y collwyd gerllaw ym 1943.  Heddiw Adeiladwyd ysgol gynradd newydd ar Ffordd Brymbo erbyn hyn, efo tua chant o ddysgyblion, gan gynnwys y rhai sy'n mynychu'r ysgol feithrin. Mae'n debyg bod gan Fwlchgwyn y Dojo uchaf yng Ngymru, sy'n cyfarfod yn nghanolfan gymuned y pentref. Mae'r ganolfan yn un brysur iawn, yn cynnig pob math o ddigwyddiadau, gan gynnwys garddio, chwarae bowls, clwb cinio a chlinic ar gyfer babanod. Mae cwmni bws George Edwards and Son yn seiliedig yn y pentref. Mae D.Jones a'i Fab yn cynnig gwasanaeth bws (Rhif 10) o Fwlchgwyn i Wrecsam yn ystod y dydd. Mae'r wasanaeth yn estyn (gyda Bysiau GHA) trwy Wrecsam i Stad Diwydiannol Wrecsam yn y noswaith (rhifau 141, 142). Mae GHA hefyd yn cynnig gwasanaeth bob awr rhwng Wrecsam, Rhuthun, a Dinbych yn ystod y dydd (Rhif X51).  Tywydd Mae cyfuniad y nodweddion daearyddol  o gympas \u2013 Eryri i'r gorllewin, y gwastatir Swydd Gaer i'r dwyrain, y M\u00f4r Iwerddon a Bae Lerpwl i'r gogledd, ac yn agosach, Nant y Ffrith yn swatio yn y Bryniau Clwyd \u2013 yn creu hinsawdd newidiol. Oherwydd uchder y pentref, mae'n tueddu i fod yn 2 neu 3 gradd Celsius yn oerach na Wrecsam, er gyda nos, o dan wybren glir a gwynt ysgafn, gall y gwrthwyneb fod yn wir, pan mae awyr oer yn suddo i waelod y dyffryn. Pan ffurfir niwl pelydriad, gall y pentref fod uwchben y niwl mewn awyr glir. Yn ystod gwlybaniaeth mwy gyffredinol, mae Bwlchgwyn yn debygol o fod yn y cwmwl isel a symuda heibio'n gyflym weithiau. Daw gwyntoedd cryfach o'r gorllewin, a gallu cael grym storm. Pan ddaw gwynt o'r gorllewin, mae Bwlchgwyn yng nghysgod glaw Eryri, ac felly mae'n debyg bod cawodydd yn ysgafn. Mae'r gwrthwyneb yn wir pan ddaw gwlybaniaeth o'r ddwyrain, a gall eira mawr yn cyrraedd y pentref. A pan mae'r gwynt yn dod o'r gogledd-orllewin yn y gaeaf, mae awyr oer dros f\u00f4r cymharol o gynnes yn gallu achosi mwy o eira neu genllysg.  Oriel        Bywyd gwyllt Gwelir cymysgedd o adar ar ymylon y pentref. Yn ogystal \u00e2\u2019r adar cynhenid arferol, magis robin goch, a titw tomas las, gwelir adar ysglyfaethus megis Cudyll coch a Boncath a hefyd adar sydd ar fudiad tymhorol, megis Adain Coch a Socan yr Eira.  Adar                    Pili palod         Cyfeiriadau Arolwg Ordnans \"MapZone\". John Norman (meteorolegwr lleol) Clwb Carate Bwlchgwyn Archifwyd 2013-01-26 yn y Peiriant Wayback. Gwefan Hilary Belton Amserlenni bws Wrecsam Dolenni Allanol Bwlchgwyn Ancestry Archifwyd 2018-11-01 yn y Peiriant Wayback. Gwefan y pentrefwyr Archifwyd 2013-01-25 yn y Peiriant Wayback. Cyfeiriadau","1076":"Mae Bwlchgwyn (hefyd Bwlch Gwyn) yn bentref ym mwrdeistref sirol Wrecsam. Mae Bwlchgwyn ar yr A525, 5 milltir i'r gorllewin o Wrecsam a 10 milltir i'r dwyrain o Ruthun. Mae oddeutu dwy filltir o bentref Mwynglawdd ac yn ffinio \u00e2 Rhostir Llandegla.  1148 oedd poblogaeth y pentre yn \u00f4l Cyfrifiad 2001. Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Ken Skates (Llafur) a'r Aelod Seneddol yw Simon Baynes (Ceidwadwyr). Tarddiad yr enw Efallai bod enw y pentref yn tarddu o glogwynau calchfaen yr ardal, neu efallai o'r carped o eira sydd yn debyg o orwedd dros y pentref yn y gaeaf. Posibilrwydd arall yw mai'r enw gwreiddiol oedd 'Bwlchgwynt'.  Daearyddiaeth Hawlir gan arwyddion ar ffin y pentref mai Bwlchgwyn ydy'r pentref uchaf yng Nghymru. Yn \u00f4l yr Arolwg Ordnans, Trefil, Blaenau Gwent yw'r pentref uchaf yng Nghymru, Garn yr Erw, Torfaen yn ail, a Bwlchgwyn yn drydydd. Mae Bwlchgwyn yn 1167 troedfedd (356 medr) uwchben lefel y m\u00f4r, sydd yn effeithio ar yr hinsawdd leol yn arw. Saif y pentre ar dywodfaen o'r Oes Carbonifferaidd, sy'n cynnwys plwm. O'r gulfan lle lleolir cofeb rhyfel y pentref fe welir gwastatir Swydd Gaer i'r dwyrain, ac i'r gorllewin, Bryniau Clwyd, yn benodol Moel Fenlli a Moel Famau. Enw lleol am y gulfan yw 'Y Drofa'. Mae tarddiad Afon Gwenfro i'r de o Fwlchgwyn. Tarddir dwy afon arall a'r rhostir i'r gorllewin, un sydd yn llifo trwy Nant y Ffrith, i'r gogledd y pentref ac yn ymuno ag Afon Cegidog yn Ffrith, a'r llall, Afon Clywedog, sy'n llifo i'r de o Fwlchgwyn cyn iddi ymuno ag Afon Dyfrdwy.  Hanes Roedd yna fryngaer o Oes yr Efydd yno, ond fe'i dinistriwyd gan waith chwarelu. Roedd hefyd ffordd Rhufeinig i fyny o Ffrith at Landegla. Tyfodd y pentref yn ystod y Chwyldro Diwydiannol. Rhoddwyd cyflogaeth sylweddol gan chwareli a phyllau glo lleol. Cyflogwr mwya'r ardal oedd Gwaith Calch Y Mwynglawdd hyd at y saithdegau, pan gaeodd y chwarel. Roedd sawl tafarn yn yr ardal; dim ond dau sy'n weddill; Y 'King's Head' (sydd dan fygwth o gau yn weddol aml r\u0175an) a'r 'Moors Inn' (Y 'Four Crosses cynt). Roedd yn bedwar capel; Nebo, Salem, Peniel a Bethesda. Dymchwelwyd Salem a Bethesda; Trowyd Peniel a Nebo yn dai. Mae Eglwys y Pentref wedi goroesi hyd at heddiw. Agorwyd yr ysgol wreiddiol ym 1875. Roedd Edward Tegla Davies yn ddisgybl ac yn hwyrach yn athro yn yr ysgol.  Y gofeb i awyren a chriw ym 1943]] Mae cofeb yn y drofa i griw awyren Armstrong Whitworth Whitley y collwyd gerllaw ym 1943.  Heddiw Adeiladwyd ysgol gynradd newydd ar Ffordd Brymbo erbyn hyn, efo tua chant o ddysgyblion, gan gynnwys y rhai sy'n mynychu'r ysgol feithrin. Mae'n debyg bod gan Fwlchgwyn y Dojo uchaf yng Ngymru, sy'n cyfarfod yn nghanolfan gymuned y pentref. Mae'r ganolfan yn un brysur iawn, yn cynnig pob math o ddigwyddiadau, gan gynnwys garddio, chwarae bowls, clwb cinio a chlinic ar gyfer babanod. Mae cwmni bws George Edwards and Son yn seiliedig yn y pentref. Mae D.Jones a'i Fab yn cynnig gwasanaeth bws (Rhif 10) o Fwlchgwyn i Wrecsam yn ystod y dydd. Mae'r wasanaeth yn estyn (gyda Bysiau GHA) trwy Wrecsam i Stad Diwydiannol Wrecsam yn y noswaith (rhifau 141, 142). Mae GHA hefyd yn cynnig gwasanaeth bob awr rhwng Wrecsam, Rhuthun, a Dinbych yn ystod y dydd (Rhif X51).  Tywydd Mae cyfuniad y nodweddion daearyddol  o gympas \u2013 Eryri i'r gorllewin, y gwastatir Swydd Gaer i'r dwyrain, y M\u00f4r Iwerddon a Bae Lerpwl i'r gogledd, ac yn agosach, Nant y Ffrith yn swatio yn y Bryniau Clwyd \u2013 yn creu hinsawdd newidiol. Oherwydd uchder y pentref, mae'n tueddu i fod yn 2 neu 3 gradd Celsius yn oerach na Wrecsam, er gyda nos, o dan wybren glir a gwynt ysgafn, gall y gwrthwyneb fod yn wir, pan mae awyr oer yn suddo i waelod y dyffryn. Pan ffurfir niwl pelydriad, gall y pentref fod uwchben y niwl mewn awyr glir. Yn ystod gwlybaniaeth mwy gyffredinol, mae Bwlchgwyn yn debygol o fod yn y cwmwl isel a symuda heibio'n gyflym weithiau. Daw gwyntoedd cryfach o'r gorllewin, a gallu cael grym storm. Pan ddaw gwynt o'r gorllewin, mae Bwlchgwyn yng nghysgod glaw Eryri, ac felly mae'n debyg bod cawodydd yn ysgafn. Mae'r gwrthwyneb yn wir pan ddaw gwlybaniaeth o'r ddwyrain, a gall eira mawr yn cyrraedd y pentref. A pan mae'r gwynt yn dod o'r gogledd-orllewin yn y gaeaf, mae awyr oer dros f\u00f4r cymharol o gynnes yn gallu achosi mwy o eira neu genllysg.  Oriel        Bywyd gwyllt Gwelir cymysgedd o adar ar ymylon y pentref. Yn ogystal \u00e2\u2019r adar cynhenid arferol, magis robin goch, a titw tomas las, gwelir adar ysglyfaethus megis Cudyll coch a Boncath a hefyd adar sydd ar fudiad tymhorol, megis Adain Coch a Socan yr Eira.  Adar                    Pili palod         Cyfeiriadau Arolwg Ordnans \"MapZone\". John Norman (meteorolegwr lleol) Clwb Carate Bwlchgwyn Archifwyd 2013-01-26 yn y Peiriant Wayback. Gwefan Hilary Belton Amserlenni bws Wrecsam Dolenni Allanol Bwlchgwyn Ancestry Archifwyd 2018-11-01 yn y Peiriant Wayback. Gwefan y pentrefwyr Archifwyd 2013-01-25 yn y Peiriant Wayback. Cyfeiriadau","1077":"Mae Bwlchgwyn (hefyd Bwlch Gwyn) yn bentref ym mwrdeistref sirol Wrecsam. Mae Bwlchgwyn ar yr A525, 5 milltir i'r gorllewin o Wrecsam a 10 milltir i'r dwyrain o Ruthun. Mae oddeutu dwy filltir o bentref Mwynglawdd ac yn ffinio \u00e2 Rhostir Llandegla.  1148 oedd poblogaeth y pentre yn \u00f4l Cyfrifiad 2001. Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Ken Skates (Llafur) a'r Aelod Seneddol yw Simon Baynes (Ceidwadwyr). Tarddiad yr enw Efallai bod enw y pentref yn tarddu o glogwynau calchfaen yr ardal, neu efallai o'r carped o eira sydd yn debyg o orwedd dros y pentref yn y gaeaf. Posibilrwydd arall yw mai'r enw gwreiddiol oedd 'Bwlchgwynt'.  Daearyddiaeth Hawlir gan arwyddion ar ffin y pentref mai Bwlchgwyn ydy'r pentref uchaf yng Nghymru. Yn \u00f4l yr Arolwg Ordnans, Trefil, Blaenau Gwent yw'r pentref uchaf yng Nghymru, Garn yr Erw, Torfaen yn ail, a Bwlchgwyn yn drydydd. Mae Bwlchgwyn yn 1167 troedfedd (356 medr) uwchben lefel y m\u00f4r, sydd yn effeithio ar yr hinsawdd leol yn arw. Saif y pentre ar dywodfaen o'r Oes Carbonifferaidd, sy'n cynnwys plwm. O'r gulfan lle lleolir cofeb rhyfel y pentref fe welir gwastatir Swydd Gaer i'r dwyrain, ac i'r gorllewin, Bryniau Clwyd, yn benodol Moel Fenlli a Moel Famau. Enw lleol am y gulfan yw 'Y Drofa'. Mae tarddiad Afon Gwenfro i'r de o Fwlchgwyn. Tarddir dwy afon arall a'r rhostir i'r gorllewin, un sydd yn llifo trwy Nant y Ffrith, i'r gogledd y pentref ac yn ymuno ag Afon Cegidog yn Ffrith, a'r llall, Afon Clywedog, sy'n llifo i'r de o Fwlchgwyn cyn iddi ymuno ag Afon Dyfrdwy.  Hanes Roedd yna fryngaer o Oes yr Efydd yno, ond fe'i dinistriwyd gan waith chwarelu. Roedd hefyd ffordd Rhufeinig i fyny o Ffrith at Landegla. Tyfodd y pentref yn ystod y Chwyldro Diwydiannol. Rhoddwyd cyflogaeth sylweddol gan chwareli a phyllau glo lleol. Cyflogwr mwya'r ardal oedd Gwaith Calch Y Mwynglawdd hyd at y saithdegau, pan gaeodd y chwarel. Roedd sawl tafarn yn yr ardal; dim ond dau sy'n weddill; Y 'King's Head' (sydd dan fygwth o gau yn weddol aml r\u0175an) a'r 'Moors Inn' (Y 'Four Crosses cynt). Roedd yn bedwar capel; Nebo, Salem, Peniel a Bethesda. Dymchwelwyd Salem a Bethesda; Trowyd Peniel a Nebo yn dai. Mae Eglwys y Pentref wedi goroesi hyd at heddiw. Agorwyd yr ysgol wreiddiol ym 1875. Roedd Edward Tegla Davies yn ddisgybl ac yn hwyrach yn athro yn yr ysgol.  Y gofeb i awyren a chriw ym 1943]] Mae cofeb yn y drofa i griw awyren Armstrong Whitworth Whitley y collwyd gerllaw ym 1943.  Heddiw Adeiladwyd ysgol gynradd newydd ar Ffordd Brymbo erbyn hyn, efo tua chant o ddysgyblion, gan gynnwys y rhai sy'n mynychu'r ysgol feithrin. Mae'n debyg bod gan Fwlchgwyn y Dojo uchaf yng Ngymru, sy'n cyfarfod yn nghanolfan gymuned y pentref. Mae'r ganolfan yn un brysur iawn, yn cynnig pob math o ddigwyddiadau, gan gynnwys garddio, chwarae bowls, clwb cinio a chlinic ar gyfer babanod. Mae cwmni bws George Edwards and Son yn seiliedig yn y pentref. Mae D.Jones a'i Fab yn cynnig gwasanaeth bws (Rhif 10) o Fwlchgwyn i Wrecsam yn ystod y dydd. Mae'r wasanaeth yn estyn (gyda Bysiau GHA) trwy Wrecsam i Stad Diwydiannol Wrecsam yn y noswaith (rhifau 141, 142). Mae GHA hefyd yn cynnig gwasanaeth bob awr rhwng Wrecsam, Rhuthun, a Dinbych yn ystod y dydd (Rhif X51).  Tywydd Mae cyfuniad y nodweddion daearyddol  o gympas \u2013 Eryri i'r gorllewin, y gwastatir Swydd Gaer i'r dwyrain, y M\u00f4r Iwerddon a Bae Lerpwl i'r gogledd, ac yn agosach, Nant y Ffrith yn swatio yn y Bryniau Clwyd \u2013 yn creu hinsawdd newidiol. Oherwydd uchder y pentref, mae'n tueddu i fod yn 2 neu 3 gradd Celsius yn oerach na Wrecsam, er gyda nos, o dan wybren glir a gwynt ysgafn, gall y gwrthwyneb fod yn wir, pan mae awyr oer yn suddo i waelod y dyffryn. Pan ffurfir niwl pelydriad, gall y pentref fod uwchben y niwl mewn awyr glir. Yn ystod gwlybaniaeth mwy gyffredinol, mae Bwlchgwyn yn debygol o fod yn y cwmwl isel a symuda heibio'n gyflym weithiau. Daw gwyntoedd cryfach o'r gorllewin, a gallu cael grym storm. Pan ddaw gwynt o'r gorllewin, mae Bwlchgwyn yng nghysgod glaw Eryri, ac felly mae'n debyg bod cawodydd yn ysgafn. Mae'r gwrthwyneb yn wir pan ddaw gwlybaniaeth o'r ddwyrain, a gall eira mawr yn cyrraedd y pentref. A pan mae'r gwynt yn dod o'r gogledd-orllewin yn y gaeaf, mae awyr oer dros f\u00f4r cymharol o gynnes yn gallu achosi mwy o eira neu genllysg.  Oriel        Bywyd gwyllt Gwelir cymysgedd o adar ar ymylon y pentref. Yn ogystal \u00e2\u2019r adar cynhenid arferol, magis robin goch, a titw tomas las, gwelir adar ysglyfaethus megis Cudyll coch a Boncath a hefyd adar sydd ar fudiad tymhorol, megis Adain Coch a Socan yr Eira.  Adar                    Pili palod         Cyfeiriadau Arolwg Ordnans \"MapZone\". John Norman (meteorolegwr lleol) Clwb Carate Bwlchgwyn Archifwyd 2013-01-26 yn y Peiriant Wayback. Gwefan Hilary Belton Amserlenni bws Wrecsam Dolenni Allanol Bwlchgwyn Ancestry Archifwyd 2018-11-01 yn y Peiriant Wayback. Gwefan y pentrefwyr Archifwyd 2013-01-25 yn y Peiriant Wayback. Cyfeiriadau","1080":"Mae Morglawdd Bae Caerdydd yn gorwedd ar draws aber Bae Caerdydd, rhwng Doc y Frenhines Alexandra a Thrwyn Penarth. Roedd yn un o'r prosiectau peirianneg sifil mwyaf yn Ewrop pan gafodd ei adeiladu yn y 1990au.  Hanes Mae gwreiddiau'r cynllun yn dyddio'n \u00f4l i ymweliad gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y pryd, Nicholas Edwards yr AS Ceidwadol dros Sir Benfro \u00e2 hen ardal dociau Caerdydd, a oedd i raddau helaeth yn segur yn y 1980au. Roedd Edwards yn frwdfrydig iawn am opera, ac fe ddychmygodd gynllun i adfywio'r ardal yn cynnwys tai newydd, siopau, tai bwyta ac fel canolbwynt: t\u0177 opera ar lan y d\u0175r. Fodd bynnag, roedd y llanw a thrai ym Mae Caerdydd yn datgelu fflatiau llaid sylweddol arwah\u00e2n i gyfnod o tua dwyawr bob ochr i'r llanw uchaf \u2013 a gwelwyd fod y llaid yn rhoi delwedd anatyniadol i'r ardal. Rhoddodd Edwards yr her i was sifil o'r Swyddfa Gymreig, Freddie Watson, am yr ateb i'r broblem ymddangosiadol hon. Cynnig Watson oedd adeiladu morglawdd ar draws aber Bae Caerdydd o Ddociau Caerdydd i Benarth a fyddai'n cronni d\u0175r croyw o afonydd El\u00e1i a'r Taf i greu llyn d\u0175r croyw mawr \u2013 ac felly yn rhoi penllanw parhaol. Drwy wneud yr ardal yn fwy deniadol y gobaith oedd y byddai'n denu buddsoddiad i ardal y dociau. Gwelwyd y morglawdd felly yn hanfodol i'r prosiect adfywio. Yn 1987, cyn i gynllun y morglawdd gael ei gymeradwyo, sefydlwyd Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd i barhau gyda gwaith ailddatblygu ardal y dociau \u2013 ardal oedd yn cynnwys un rhan o chwech o ardal cyfan dinas Caerdydd. Cwblhawyd y morglawdd yn Nhachwedd 1999 a chaewyd y llifddorau ar lanw uchel i gadw'r d\u0175r o F\u00f4r Hafren yn y bae 500 erw.  Problemau ansawdd d\u0175r I ddechrau roedd yna broblemau difrifol gyda ansawdd y d\u0175r a olygai fod angen gwagio'r bae yn sych dros nos a'i ail-lenwi bob dydd.[angen ffynhonnell] Yn y pendraw gosodwyd systemau ocsigeneiddio (wedi ei seilio ar rai a ddefnyddiwyd ym Morglawdd Abertawe) a gwellodd ansawdd y d\u0175r a gan i'r bae fod yn llawn d\u0175r croyw \u2013 yr unig fynediad i dd\u0175r heli yw drwy y tair llifddor sy'n rhoi mynediad i'r m\u00f4r ar gyfer y nifer o gychod sy'n gwneud defnydd o Fae Caerdydd. Agorwyd y morglawdd i'r cyhoedd yn 2001.  Gwrthwynebiad Gwrthwynebwyd cynllun y morglawdd nid yn unig gan amgylcheddwyr ond, yn \u00f4l ymchwiliad gan y BBC, Margaret Thatcher, y Prif Weinidog ar y pryd. Roedd swyddogion y Trysorlys wedi holi am achos economaidd y datblygiad a'r fethodoleg economaidd a ddefnyddiwyd i'w gyfiawnhau. Yn 1990 fe wnaeth pwyllgor dethol, oedd wedi methu astudio'rr holl fanylion economaidd oedden nhw eisiau weld, bleidleisio tri i un o blaid y cynllun. Yn ddiweddarach darganfu BBC Wales fod Margaret Thatcher eisiau rhoi'r gorau i gynllun y morglawdd ond newidiodd ei meddwl pan fygythiodd Nicholas Edwards ymddiswyddo.Daeth gwrthwynebiad i'r cynllun o sawl cyfeiriad. Un o'r beirniaid mwyaf blaenllaw oedd Rhodri Morgan, AS Gorllewin Caerdydd dros Lafur, a fyddai yn ddiweddarach yn dod yn Brif Weinidog cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Dywedodd Morgan \u2013 fel Mrs Thatcher \u2013 y byddai'r cynllun yn costio gormod o arian. Fe adroddwyd yn y Daily Mirror yn Mawrth 2000 fod cost adeiladu'r morglawdd yn unig wedi codi i \u00a3400 miliwn ac roedd cost o \u00a312 miliwn y flwyddyn i'w weithredu a'i gynnal. Dywedodd Morgan \"Roedd hyn llawer uwch na ddynodwyd yn ystod taith Bil y Morglawdd drwy Senedd San Steffan.\" Yn y cyfamser roedd y boblogaeth leol yn ardal a bae neu ar lannau'r Taf yn ofni y byddai eu tai yn cael eu niweidio gan lefel uwch y d\u0175r fel yr oedden nhw wedi gweld mewn llifogydd blaenorol. Roedd grwpiau amgylcheddol yn gwrthwynebu'r cynllun yn gryf oherwydd bod y bae yn dir bwydo i adar, a fyddai'n cael ei golli wedi corlannu'r bae. Roedd pryderon hefyd dros lefelau d\u0175r daear mewn ardaloedd isel o Gaerdydd a allai effeithio seleri a blychau trydanol tanddaearol. Yn ystod datblygiad Bae Caerdydd a Morglawdd Bae Caerdydd roedd tyndra parhaol rhwng Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd a Chyngor Dinas Caerdydd (Cyngor Sir Caerdydd yn ddiweddarach). Fe wnaeth Pwyllgor Archwilio'r Cynulliad Cenedlaethol s\u00f4n am y \"berthynas weithio toredig\" rhwng y ddau gorff. Ar \u00f4l croniad gwreiddiol dyfroedd Bae Caerdydd yn Tachwedd 1999 roedd s\u00f4n am agoriad Brenhinol o'r morglawdd. Rhagwelwyd hyn yn cael ei gynnal ar Ddydd Dewi Sant 2000 gyda'r Frenhines a Phrif Weinidog Cymru Rhodri Morgan\u00a0 \u2013 gwrthwynebydd croch o'r cynllun. Fel y bu hi, ni chynhaliwyd y fath ddigwyddiad. Ar 1 Mawrth 2000, diwrnod arfaethedig, y seremoni cyhoeddodd Cynulliad Cenedlaethol Cymru na fyddai unrhyw seremoni arbennig i nodi'r cynllun. Yn hytrach na'r agoriad Brenhinol swyddogol o'r cynllun peirianneg sifil anferth, y mwyaf o'i fath yn Ewrop, trefnwyd seremoni syml gan Gorfforaeth Datblygu Bae Caerdydd a weinyddwyd gan y Cynghorydd Ricky Ormonde (a wasanaethodd fel Arglwydd Faer Caerdydd yn 1994) ynghyd ac Alun Michael, AS Llafur dros Dde Caerdydd a Phenarth a oedd wedi cefnogi'r cynllun erioed. Fodd bynnag, am nad oedd Cyngor Caerdydd yn fodlon gosod plac coffaol ar eu tir nhw, roedd rhaid i'r seremoni gymryd lle, a'r plac ei ddadorchuddio, ar dir yn berchen i'r cyngor lleol cyfagos, Cyngor Bro Morgannwg ar ochr Penarth y morglawdd. Dewiswyd y safle yma hefyd ar gyfer gosod ffigwr efydd 7 troedfedd o f\u00f4r-forwyn \u2013 a oedd yn rhan o logo Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd. (Dyluniwyd y logo gan ddyluniwr graffeg o Gaerdydd, Roger Fickling). Diddymwyd Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd ar 31 Mawrth 2000 \u2013 gan basio rheolaeth o'r prosiect wedi cwblhau i Gyngor Caerdydd. Yn fuan wedi hynny, tynnwyd y plac ar ochr Penarth y morglawdd a gosodwyd plac newydd sbon hanner ffordd ar draws y morglawdd. Nid oedd y plac newydd yn crybwyll Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd o gwbl. Fodd bynnag, parhaodd y ffigwr efydd o'r f\u00f4r-forwyn, symbol CDBC, ar gylchfan wrth fynediad i ochr Penarth y morglawdd.  Gwaith adeiladu Adeiladwyd y morglawdd gan fenter ar y cyd rhwng Balfour Beatty a Costain. Dyluniwyd, gosodwyd a pharatowyd yr offer rheoli a trydanol gan Lintott Control Systems (Norwich). Dechreuodd y gwaith adeiladu yn 1994, yn dilyn taith lwyddiannus Deddf Morglawdd Bae Caerdydd 1993drwy Senedd y DU. Roedd y ddeddf yn cynnwys darpariaeth ar gyfer iawndal i unrhyw dai a niweidiwyd gan y morglawdd a chynefin gwlybtir mawr i adar yn bellach i'r dwyrain lawr M\u00f4r Hafren. Roedd nodweddion yn cynnwys llwybr pysgod sy'n cani\u00e1tau'r eogiaid i gyrraedd mannau silio yn Afon Taf a tair llifddor ar gyfer traffig morwrol. Cwblhawyd y gwaith adeiladu yn 1999 ac yn fuan wedyn daeth y morglawdd yn weithredol. Fe wnaeth cronni afonydd y Taf ac Elai greu llyn d\u0175r croyw 2 cilomedr sgw\u00e2r (490 erw).  Heddiw Mae'r morglawdd wedi chwarae rhan bwysig yn adfywiad yr ardal. Mae atyniadau tebyg i Ganolfan Mileniwm Cymru, Cynulliad Cenedlaethol Cymru, siopau, tai bwyta a chwaraeon d\u0175r wedi sefydlu yn y Bae. Ar \u00f4l diddymu Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd yn 2000, fe wobrwyodd y Cynulliad gontract i Gyngor Caerdydd reoli'r morglawdd fel Awdurdod Harbwr Caerdydd (AHC).  Un o atyniadau mawr y datblygiad oedd agor llwybr i gerddwyr a seiclwyr ar draws y morglawdd. Fe fyddai hyd nid yn unig yn gwella twristiaeth ar y ddau ochr ond yn darparu llwybr byr dymunol rhwng Caerdydd a Phenarth, yn torri dwy filltir o'r siwrnai a fyddai cyn hynny yn gorfod teithio ar ffyrdd prysur. Fodd bynnag, fe gymerodd y fantais hon flynyddoedd i'w wireddu oherwydd diffyg cytundeb rhwng perchnogion y tir diffaith (Associated British Ports) a Chyngor Caerdydd. Roedd y morglawdd \"anorffenedig\" yn destun embaras i Gynulliad Cymru.[angen ffynhonnell] Fe wnaeth Awdurdod Harbwr Caerdydd gynnydd sylweddol wrth greu'r llwybr cerdded wrth ochr y bae ac wedi ail-ddatblygu darn helaeth a'r tir ar gyrion y bae. Agorwyd y llwybr i'r cyhoedd ar ddydd Llun, 30 Mehefin 2008, yn caniat\u00e1u mynediad cyhoeddus i Mermaid Quay a Marina Penarth. Mae'r AHC wedi datblygu parth Pysgota M\u00f4r ar fraich allanol y morglawdd. Mae Morglawdd Bae Caerdydd wedi ennill gwobrau fel gorchest peirianneg yng Ngwobrau Diwydiant Peirianneg Prydain a derbyniodd Medal Brunel Sefydliad y Peirianwyr Sifil. Gwaith celf Comisiynodd Ymddiriedolaeth Gelf Bae Caerdydd, adwaenid nawr fel Safle, yr artist Felice Varini o'r Swistir i gynhyrchu darn o gelf gyhoeddus, o'r enw 3 Ellipses for 3 Locks (3 Hirgylch i 3 Llifddor). Fe gostiodd \u00a325,000 a fe'i cynhyrchwyd rhwng 11 a 25 Mawrth 2007. Peintiwyd tri hirgylch melyn ar y llifddorau a'r gatiau, gyda dringwyr mynydd yn cael eu defnyddio i beintio darnau anoddaf y morglawdd. Hwn oedd gwaith cyntaf Varini yng Nghymru a'r DU a cymerodd flwyddyn i'w gynllunio.Cynlluniwyd m\u00f4r-forwyn efydd sy'n sefyll ar gylchfan ar ochr Penarth gan y dyluniwr graffeg Roger Fickling o Gaerdydd ac yn adlewyrchu logo swyddogol Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd. Fe'i gosodwyd ar dir Bro Morgannwg oherwydd tyndra rhwng CDBC a Chyngor Caerdydd (gweler uchod).  Chwaraeon modur Defnyddiwyd y morglawdd fel rhan o gymal arbennig yn ystod Rali Cymru GB 2010.  Effaith ar ecoleg y bae Adar Yn \u00f4l dwy astudiaeth a gyhoeddwyd yn 2006, mae colli'r fflatiau llaid wedi golygu lleihad sylweddol yn nifer ac amrywiaeth o adar ym Mae Caerdydd. Nid yw'r rhan helaeth o adar fel hwyaid yr eithin a'r rhydwyr yn bwydo yno bellach. I gychwyn roedd yr adar yn defnyddio mannau gerllaw i fwydo, ond yn y rhan fwyaf o achosion, ni barhaodd yr ymddygiad hwn ac nid oedd yr adar yn gallu setlo mewn mannau eraill. Fe wnaeth y pibyddion coesgoch a ddisodlwyd o Fae Caerdydd setlo yn aber Afon Rhymni gerllaw, ond roeddynt yn arddangos pwysau corff llai, ac fe leihaodd eu cyfradd goroesi flynyddol o 85% i 78% o ganlyniad i lefel is o oroesi gaeafol.  Alg\u00e2u I ddechrau cafodd y llyn d\u0175r croyw broblemau gydag alg\u00e2u gwyrddlas oedd yn gwneud hi'n amhosib nofio yn y d\u0175r neu ei ddefnyddio ar gyfer chwaraeon d\u0175r. Mae'r broblem wedi ei ddatrys i raddau helaeth er bod alg\u00e2u gwenwynig yn parhau mewn rhai mannau yn nociau'r bae. Cregyn gleision rhesog Yn 2004 darganfu cregyn gleision rhesog ym Mae Caerdydd, yr ardal d\u0175r croyw cyntaf yng Nghymru lle cofnodwyd y pla\u00a0 \u2013 mae'n rhywogaeth estron i'r DU sy'n atgynhyrchu'n gyflym ac yn anfantais i fywyd y m\u00f4r. Mae Awdurdod Harbwr Caerdydd wedi gorchymyn fod \"cychod personol\" a ddefnyddir yn y bae, tebyg i gaiacau, gan\u0175od a chychod dingi yn gorfod cael ei golchi lawr gyda thoddiant cannu (bleach) cyn y gall ei symud i unrhyw ardal arall o dd\u0175r croyw. Golygfeydd o'r morglawdd      Cyfeiriadau Dolenni allanol Cyngor Caerdydd Awdurdod Harbwr Caerdydd Archifwyd 2015-08-14 yn y Peiriant Wayback.","1081":"Cytundeb hanesyddol a phwysig a arwyddwyd pan gyfarfu'r Tywysog Llywelyn ap Gruffudd a Harri III o Loegr ar 29 Medi 1267 yw Cytundeb Trefaldwyn. Yn y cytundeb roedd Brenin Harri III o Loegr (a deyrnasodd rhwng 1216 a 1272) yn cydnabod safle Llywelyn fel Tywysog Cymru, gyda'r hawl i wrogaeth oddi wrth bob tywysog ac arglwydd Cymreig. Gwnaed hynny ym mhresenoldeb Ottobuono, llysgennad y Pab.  Llofnodwyd y cytundeb \"wrth y rhyd\" sef 'Rhyd Chwima', ar Afon Hafren ger Aberriw, tua dwy filltir a hanner i'r gogledd-orllewin o Drefaldwyn, Powys. Ni chafodd Llywelyn wrogaeth Maredudd ap Rhys o'r Dryslwyn tan 1270.Roedd Cytundeb Trefaldwyn yn crisialu'r hyn roedd Llywelyn wedi bod yn ymdrechu i\u2019w sefydlu yng Nghymru, sef gweledigaeth o Gymru a oedd yn cael ei rheoli gan deyrnas ganolog yng Ngwynedd. Roedd Llywelyn wedi cyflawni rhywbeth na chyflawnwyd gan ei dad-cu, Llywelyn ap Iorwerth, yn 1216, ac roedd sicrhau gwrogaeth oddi wrth reolwyr brodorol yn gysyniad a oedd yn elfen bwysig o system ffiwdal y cyfnod, fel y defnyddiwyd yn Lloegr. Roedd gwrogaeth yn hanfodol i reolwr wrth sefydlu ac atgyfnerthu ei statws a\u2019i b\u0175er ymhlith ei bobl. Dyma\u2019r tro cyntaf i hawliau Tywysog Cymru gael eu cydnabod gan Frenin Lloegr. Fel rheolwr Gwynedd a chydag awdurdod teitl Tywysog Cymru, byddai tywysogion ac arglwyddi brodorol eraill Cymru yn talu gwrogaeth i Lywelyn, ac ef yn unig fyddai'n talu gwrogaeth i Frenin Lloegr. Golygai hyn eu bod yn dal eu tiroedd drwy gyflawni dyletswyddau i Lywelyn - er enghraifft, gwasanaeth milwrol a mynychu ei lys. Roedd cyfrifoldebau ynghlwm wrth y wrogaeth i Llywelyn, a gallent golli\u2019r tiroedd os oeddent yn anheyrngar iddo. Y blynyddoedd blaenorol Yn ystod y 1250au roedd Llywelyn ap Gruffudd, sef \u0175yr Llywelyn Fawr, wedi amlygu ei hun fel arweinydd a oedd yn fodlon herio awdurdod Brenin Lloegr. Rhwng 1255 a 1256 ymsefydlodd fel rheolwr Gwynedd Uwch Conwy (sef y tir i\u2019r gorllewin o\u2019r afon Conwy) ac ychwanegodd y Berfeddwlad at ei deyrnas. Rhwng 1256 a 1258 ychwanegodd Feirionnydd, Ceredigion, Ystrad Tywi, Gwrtheyrnion a Buellt, ac yn 1258 roedd yn galw ei hun yn \u2018Dywysog Cymru\u2019 ac wedi llwyddo sicrhau cydnabyddiaeth oddi wrth deyrnasoedd Powys, Morgannwg a'r Deheubarth ei fod yn arglwydd ac yn arweinydd arnynt. Datgelwyd ei amcanion gwleidyddol i ddatblygu Cymru i fod yn uned wleidyddol newydd mewn llythyr a ysgrifennodd at reolwyr yr Alban, lle cyfeiriodd at ei hun fel \u2018Tywysog Cymru\u2019. Roedd Llywelyn wedi llwyddo i gyrraedd y sefyllfa hon oherwydd nifer o ffactorau, fel gwrthwynebiad Arglwyddi\u2019r Mers i ddylanwad coron Lloegr, ac roedd Llywelyn ei hun wedi cael gwared ar y gystadleuaeth a wynebai oddi mewn i'w deulu ei hun drwy garcharu ei frodyr.Yn y blynyddoedd dilynol manteisiodd Llywelyn ar broblemau mewnol a wynebodd Harri III oddi wrth ei farwniaid er mwyn ehangu ei diriogaethau ei hun. Ar ddechrau\u2019r 1260au ymosododd ei luoedd ar Faelienydd, Brycheiniog a\u2019r Fenni, ac er na enillodd y tiroedd hyn cydnabuwyd arglwyddiaeth Llywelyn ynddynt. Erbyn 1264 roedd Gruffudd ap Gwenwynwyn, Arglwydd Powys Wenwynwyn, yn talu gwrogaeth i Lywelyn, ac yn 1265 lluniwyd Cytundeb Pipton rhyngddo ef a Simon de Montfort, sef un o farwniaid mwyaf pwerus Lloegr ac un o elynion pennaf Harri III. Roedd de Montfort, a oedd hefyd yn dad-yng-nghyfraith Llywelyn, yn cydnabod Llywelyn ap Gruffudd fel Tywysog Cymru ac arglwydd y Marchia Wallie.Lladdwyd de Montfort rai wythnosau wedyn ym Mrwydr Evesham, ond roedd y cytundeb rhyngddo ef a Llywelyn yn Pipton wedi gosod y seiliau ar gyfer Cytundeb Trefaldwyn yn 1267. Telerau\u2019r Cytundeb Roedd y cytundeb hefyd yn datgan y byddai olynwyr Llywelyn yn cael eu cydnabod yn dywysogion Cymru ar ei \u00f4l. Roedd y cytundeb hwn felly'n cydnabod tywysogaeth Cymru yn endid annibynnol a chyfansoddiadol, yr hyn a elwir heddiw'n 'wladwriaeth sofran'. Roedd Harri III drwy Gytundeb Trefaldwyn yn cydnabod bodolaeth Tywysogaeth Cymru o dan arweinyddiaeth ei harglwydd, Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru. Dywedai\u2019r cytundeb bod disgwyl i bob arglwydd Cymreig, heblaw'r Arglwydd Maredudd ap Rhys o Ddryslwyn, dalu gwrogaeth i Lywelyn a bod ganddo\u2019r hawl i feddiannu rhai o Arglwyddi\u2019r Mers ym Mhowys. Roedd Llywelyn, er hynny, yn parhau i fod yn ddeiliad i Frenin Lloegr ac roedd disgwyl iddo dalu gwrogaeth i Frenin Lloegr am yr hawl hon a\u2019r tir a gydnabuwyd iddo. Roedd cost ariannol i\u2019r hawliau a roddwyd iddo gan Frenin Lloegr. Roedd yn rhaid i Lywelyn dalu 25,000 marc (\u00a316,666) mewn deg taliad blynyddol. Datganwyd hefyd y byddai disgwyl i Lywelyn a'i frawd Dafydd ap Gruffudd gymodi ac y byddai\u2019n cael ei dderbyn yn \u00f4l i gymdeithas Cymru wedi iddo ffoi i Loegr ar ddechrau\u2019r 1260au. Rhoddodd dir i Dafydd ac ildiodd diroedd roedd wedi eu goresgyn yn siroedd Amwythig a Chaer. Fel rhan o delerau Cytundeb 1267 trosglwyddwyd Buellt, Aberhonddu a Gwerthrynion yng nghanolbarth Cymru i Lywelyn. Rhoddwyd iddo hefyd Gastell Whittington yn swydd Amwythig, castell a oedd wedi bod ym meddiant ei dad-cu yn y 1220au, a chafodd addewidion gan Robert o\u2019r Wyddgrug na fyddai castell yn cael ei adeiladu ym Mhenarl\u00e2g am 60 mlynedd. Roedd hyn yn gwarantu diogelwch ffin gogledd-ddwyrain Cymru.Mae'r cytundeb yn arwyddocaol iawn gan mai dyma'r tro cyntaf i berthynas coron Lloegr a thywysogaeth Cymru fod yn sefydlog, o ran y ddwy ochr. Llwyddodd Llywelyn i gael y cytundeb hwn yn dilyn methiant ei ragflaenydd, Llywelyn ap Iorwerth. Roedd Llywelyn Fawr, tadcu Llywelyn ap Gruffudd, wedi hawlio mai ef oedd Tywysog Cymru drwy ddefnyddio\u2019r teitl \u2018Tywysog Aberffraw, Arglwydd Eryri\u2019 yn ystod y 1230au wedi iddo ddarostwng y breninllinau Cymreig eraill.  Ond roedd goruchafiaeth Llywelyn ap Gruffudd ar ddiwedd y 1260au wedi gorfodi coron Lloegr i gydnabod ei awdurdod yng Nghymru. Roedd hyn ar adeg pan oedd Lloegr yn cael ei gwanhau oherwydd rhaniadau mewnol. Yng Nghytundeb Trefaldwyn roedd Llywelyn wedi cyflawni cam pwysig yn y broses o greu Cymru'n wladwriaeth, a oedd yn nodwedd bwysig ar gyfer creu ymdeimlad o hunaniaeth. Oherwydd hynny, roedd Llywelyn ap Gruffudd yn un o wladweinwyr mawr hanes Cymru yn \u00f4l Gwynfor Evans . Ar \u00f4l 1267 Roedd Cytundeb Trefaldwyn yn gydnabyddiaeth gan Frenin Lloegr o b\u0175er ac awdurdod Tywysog Cymru. Ond, wedi i fab Harri III ddod i orsedd Lloegr yn 1272, sef Edward I, gwaethygodd y berthynas rhwng Cymru a Lloegr. Ymhlyg yng Nghytundeb Trefaldwyn roedd problemau dybryd i Llywelyn. Wynebai wrthwynebiad oddi mewn i Wynedd fel ail fab i fab anghyfreithlon Llywelyn ab Iorwerth, gelyniaeth arglwyddi Normanaidd i\u2019w awdurdod ac agwedd llywodraeth Brenin Lloegr, Edward I, tuag at ei statws ac annibyniaeth Cymru. Roedd Edward I yn frenin a oedd eisiau ymestyn ei ymerodraeth ac a oedd yn benderfynol o chwalu awdurdod Llywelyn. Roedd 1271 yn benllanw p\u0175er Llywelyn ap Gruffudd yng Nghymru, gyda thua 200,000 o ddeiliaid a thri chwarter o dir Cymru dan ei arglwyddiaeth. Nid oedd hyn wrth fodd y Brenin Edward. Cynyddodd y tensiwn rhyngddynt wedi i Edward gipio gwraig Llywelyn, Eleanor de Montfort, wrth iddi hwylio'n \u00f4l o Ffrainc. Rhwng 1274 a 1276 gwrthododd Llywelyn bum gw\u0177s iddo dalu gwrogaeth i Edward, ac roedd yn absennol o goroniad Edward I yn 1274. Cyhoeddodd Edward ryfel yn erbyn Llywelyn yn 1276, ac roedd telerau Cytundeb Aberconwy yn 1277 yn gosod cyfyngiadau mawr ar b\u0175er Llywelyn, a chollodd lawer o\u2019r manteision a gafodd yng Nghytundeb Trefaldwyn. Yn Rhagfyr 1282, gorymdeithiodd byddin o Gastell Trefaldwyn i Lanfair-ym-Muallt gyda\u2019r bwriad o lofruddio Llywelyn. Lladdwyd Llywelyn ap Gruffudd, neu \u2018Llywelyn Ein Llyw Olaf\u2019, ger afon Irfon yng Nghilmeri, ger Llanfair-ym-Muallt, ar 11 Rhagfyr  1282 gan Stephen de Frankton, un o filwyr byddin Edward I. Yn ddiweddarach, trowyd Castell Trefaldwyn yn garchar. Gweler hefyd Rhyd Chwima Cytundeb Aberconwy, 1277 Cytundeb Penmachno, 19 Rhagfyr 1294 Cytundeb Middle, 1234 Cyfeiradau Llyfryddiaeth Gwyddoniadur Cymru, tud. 246","1082":"Cytundeb hanesyddol a phwysig a arwyddwyd pan gyfarfu'r Tywysog Llywelyn ap Gruffudd a Harri III o Loegr ar 29 Medi 1267 yw Cytundeb Trefaldwyn. Yn y cytundeb roedd Brenin Harri III o Loegr (a deyrnasodd rhwng 1216 a 1272) yn cydnabod safle Llywelyn fel Tywysog Cymru, gyda'r hawl i wrogaeth oddi wrth bob tywysog ac arglwydd Cymreig. Gwnaed hynny ym mhresenoldeb Ottobuono, llysgennad y Pab.  Llofnodwyd y cytundeb \"wrth y rhyd\" sef 'Rhyd Chwima', ar Afon Hafren ger Aberriw, tua dwy filltir a hanner i'r gogledd-orllewin o Drefaldwyn, Powys. Ni chafodd Llywelyn wrogaeth Maredudd ap Rhys o'r Dryslwyn tan 1270.Roedd Cytundeb Trefaldwyn yn crisialu'r hyn roedd Llywelyn wedi bod yn ymdrechu i\u2019w sefydlu yng Nghymru, sef gweledigaeth o Gymru a oedd yn cael ei rheoli gan deyrnas ganolog yng Ngwynedd. Roedd Llywelyn wedi cyflawni rhywbeth na chyflawnwyd gan ei dad-cu, Llywelyn ap Iorwerth, yn 1216, ac roedd sicrhau gwrogaeth oddi wrth reolwyr brodorol yn gysyniad a oedd yn elfen bwysig o system ffiwdal y cyfnod, fel y defnyddiwyd yn Lloegr. Roedd gwrogaeth yn hanfodol i reolwr wrth sefydlu ac atgyfnerthu ei statws a\u2019i b\u0175er ymhlith ei bobl. Dyma\u2019r tro cyntaf i hawliau Tywysog Cymru gael eu cydnabod gan Frenin Lloegr. Fel rheolwr Gwynedd a chydag awdurdod teitl Tywysog Cymru, byddai tywysogion ac arglwyddi brodorol eraill Cymru yn talu gwrogaeth i Lywelyn, ac ef yn unig fyddai'n talu gwrogaeth i Frenin Lloegr. Golygai hyn eu bod yn dal eu tiroedd drwy gyflawni dyletswyddau i Lywelyn - er enghraifft, gwasanaeth milwrol a mynychu ei lys. Roedd cyfrifoldebau ynghlwm wrth y wrogaeth i Llywelyn, a gallent golli\u2019r tiroedd os oeddent yn anheyrngar iddo. Y blynyddoedd blaenorol Yn ystod y 1250au roedd Llywelyn ap Gruffudd, sef \u0175yr Llywelyn Fawr, wedi amlygu ei hun fel arweinydd a oedd yn fodlon herio awdurdod Brenin Lloegr. Rhwng 1255 a 1256 ymsefydlodd fel rheolwr Gwynedd Uwch Conwy (sef y tir i\u2019r gorllewin o\u2019r afon Conwy) ac ychwanegodd y Berfeddwlad at ei deyrnas. Rhwng 1256 a 1258 ychwanegodd Feirionnydd, Ceredigion, Ystrad Tywi, Gwrtheyrnion a Buellt, ac yn 1258 roedd yn galw ei hun yn \u2018Dywysog Cymru\u2019 ac wedi llwyddo sicrhau cydnabyddiaeth oddi wrth deyrnasoedd Powys, Morgannwg a'r Deheubarth ei fod yn arglwydd ac yn arweinydd arnynt. Datgelwyd ei amcanion gwleidyddol i ddatblygu Cymru i fod yn uned wleidyddol newydd mewn llythyr a ysgrifennodd at reolwyr yr Alban, lle cyfeiriodd at ei hun fel \u2018Tywysog Cymru\u2019. Roedd Llywelyn wedi llwyddo i gyrraedd y sefyllfa hon oherwydd nifer o ffactorau, fel gwrthwynebiad Arglwyddi\u2019r Mers i ddylanwad coron Lloegr, ac roedd Llywelyn ei hun wedi cael gwared ar y gystadleuaeth a wynebai oddi mewn i'w deulu ei hun drwy garcharu ei frodyr.Yn y blynyddoedd dilynol manteisiodd Llywelyn ar broblemau mewnol a wynebodd Harri III oddi wrth ei farwniaid er mwyn ehangu ei diriogaethau ei hun. Ar ddechrau\u2019r 1260au ymosododd ei luoedd ar Faelienydd, Brycheiniog a\u2019r Fenni, ac er na enillodd y tiroedd hyn cydnabuwyd arglwyddiaeth Llywelyn ynddynt. Erbyn 1264 roedd Gruffudd ap Gwenwynwyn, Arglwydd Powys Wenwynwyn, yn talu gwrogaeth i Lywelyn, ac yn 1265 lluniwyd Cytundeb Pipton rhyngddo ef a Simon de Montfort, sef un o farwniaid mwyaf pwerus Lloegr ac un o elynion pennaf Harri III. Roedd de Montfort, a oedd hefyd yn dad-yng-nghyfraith Llywelyn, yn cydnabod Llywelyn ap Gruffudd fel Tywysog Cymru ac arglwydd y Marchia Wallie.Lladdwyd de Montfort rai wythnosau wedyn ym Mrwydr Evesham, ond roedd y cytundeb rhyngddo ef a Llywelyn yn Pipton wedi gosod y seiliau ar gyfer Cytundeb Trefaldwyn yn 1267. Telerau\u2019r Cytundeb Roedd y cytundeb hefyd yn datgan y byddai olynwyr Llywelyn yn cael eu cydnabod yn dywysogion Cymru ar ei \u00f4l. Roedd y cytundeb hwn felly'n cydnabod tywysogaeth Cymru yn endid annibynnol a chyfansoddiadol, yr hyn a elwir heddiw'n 'wladwriaeth sofran'. Roedd Harri III drwy Gytundeb Trefaldwyn yn cydnabod bodolaeth Tywysogaeth Cymru o dan arweinyddiaeth ei harglwydd, Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru. Dywedai\u2019r cytundeb bod disgwyl i bob arglwydd Cymreig, heblaw'r Arglwydd Maredudd ap Rhys o Ddryslwyn, dalu gwrogaeth i Lywelyn a bod ganddo\u2019r hawl i feddiannu rhai o Arglwyddi\u2019r Mers ym Mhowys. Roedd Llywelyn, er hynny, yn parhau i fod yn ddeiliad i Frenin Lloegr ac roedd disgwyl iddo dalu gwrogaeth i Frenin Lloegr am yr hawl hon a\u2019r tir a gydnabuwyd iddo. Roedd cost ariannol i\u2019r hawliau a roddwyd iddo gan Frenin Lloegr. Roedd yn rhaid i Lywelyn dalu 25,000 marc (\u00a316,666) mewn deg taliad blynyddol. Datganwyd hefyd y byddai disgwyl i Lywelyn a'i frawd Dafydd ap Gruffudd gymodi ac y byddai\u2019n cael ei dderbyn yn \u00f4l i gymdeithas Cymru wedi iddo ffoi i Loegr ar ddechrau\u2019r 1260au. Rhoddodd dir i Dafydd ac ildiodd diroedd roedd wedi eu goresgyn yn siroedd Amwythig a Chaer. Fel rhan o delerau Cytundeb 1267 trosglwyddwyd Buellt, Aberhonddu a Gwerthrynion yng nghanolbarth Cymru i Lywelyn. Rhoddwyd iddo hefyd Gastell Whittington yn swydd Amwythig, castell a oedd wedi bod ym meddiant ei dad-cu yn y 1220au, a chafodd addewidion gan Robert o\u2019r Wyddgrug na fyddai castell yn cael ei adeiladu ym Mhenarl\u00e2g am 60 mlynedd. Roedd hyn yn gwarantu diogelwch ffin gogledd-ddwyrain Cymru.Mae'r cytundeb yn arwyddocaol iawn gan mai dyma'r tro cyntaf i berthynas coron Lloegr a thywysogaeth Cymru fod yn sefydlog, o ran y ddwy ochr. Llwyddodd Llywelyn i gael y cytundeb hwn yn dilyn methiant ei ragflaenydd, Llywelyn ap Iorwerth. Roedd Llywelyn Fawr, tadcu Llywelyn ap Gruffudd, wedi hawlio mai ef oedd Tywysog Cymru drwy ddefnyddio\u2019r teitl \u2018Tywysog Aberffraw, Arglwydd Eryri\u2019 yn ystod y 1230au wedi iddo ddarostwng y breninllinau Cymreig eraill.  Ond roedd goruchafiaeth Llywelyn ap Gruffudd ar ddiwedd y 1260au wedi gorfodi coron Lloegr i gydnabod ei awdurdod yng Nghymru. Roedd hyn ar adeg pan oedd Lloegr yn cael ei gwanhau oherwydd rhaniadau mewnol. Yng Nghytundeb Trefaldwyn roedd Llywelyn wedi cyflawni cam pwysig yn y broses o greu Cymru'n wladwriaeth, a oedd yn nodwedd bwysig ar gyfer creu ymdeimlad o hunaniaeth. Oherwydd hynny, roedd Llywelyn ap Gruffudd yn un o wladweinwyr mawr hanes Cymru yn \u00f4l Gwynfor Evans . Ar \u00f4l 1267 Roedd Cytundeb Trefaldwyn yn gydnabyddiaeth gan Frenin Lloegr o b\u0175er ac awdurdod Tywysog Cymru. Ond, wedi i fab Harri III ddod i orsedd Lloegr yn 1272, sef Edward I, gwaethygodd y berthynas rhwng Cymru a Lloegr. Ymhlyg yng Nghytundeb Trefaldwyn roedd problemau dybryd i Llywelyn. Wynebai wrthwynebiad oddi mewn i Wynedd fel ail fab i fab anghyfreithlon Llywelyn ab Iorwerth, gelyniaeth arglwyddi Normanaidd i\u2019w awdurdod ac agwedd llywodraeth Brenin Lloegr, Edward I, tuag at ei statws ac annibyniaeth Cymru. Roedd Edward I yn frenin a oedd eisiau ymestyn ei ymerodraeth ac a oedd yn benderfynol o chwalu awdurdod Llywelyn. Roedd 1271 yn benllanw p\u0175er Llywelyn ap Gruffudd yng Nghymru, gyda thua 200,000 o ddeiliaid a thri chwarter o dir Cymru dan ei arglwyddiaeth. Nid oedd hyn wrth fodd y Brenin Edward. Cynyddodd y tensiwn rhyngddynt wedi i Edward gipio gwraig Llywelyn, Eleanor de Montfort, wrth iddi hwylio'n \u00f4l o Ffrainc. Rhwng 1274 a 1276 gwrthododd Llywelyn bum gw\u0177s iddo dalu gwrogaeth i Edward, ac roedd yn absennol o goroniad Edward I yn 1274. Cyhoeddodd Edward ryfel yn erbyn Llywelyn yn 1276, ac roedd telerau Cytundeb Aberconwy yn 1277 yn gosod cyfyngiadau mawr ar b\u0175er Llywelyn, a chollodd lawer o\u2019r manteision a gafodd yng Nghytundeb Trefaldwyn. Yn Rhagfyr 1282, gorymdeithiodd byddin o Gastell Trefaldwyn i Lanfair-ym-Muallt gyda\u2019r bwriad o lofruddio Llywelyn. Lladdwyd Llywelyn ap Gruffudd, neu \u2018Llywelyn Ein Llyw Olaf\u2019, ger afon Irfon yng Nghilmeri, ger Llanfair-ym-Muallt, ar 11 Rhagfyr  1282 gan Stephen de Frankton, un o filwyr byddin Edward I. Yn ddiweddarach, trowyd Castell Trefaldwyn yn garchar. Gweler hefyd Rhyd Chwima Cytundeb Aberconwy, 1277 Cytundeb Penmachno, 19 Rhagfyr 1294 Cytundeb Middle, 1234 Cyfeiradau Llyfryddiaeth Gwyddoniadur Cymru, tud. 246","1084":"Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg\u00a0yw'r\u00a0bwrdd iechyd lleol sy'n gwasanaethu\u00a0Abertawe, Sir Pen-y-bont ar Ogwr, Caerffili, Castell-nedd Port Talbot, y rhan orllewinol o Fro Morgannwg ac Ystradgynlais ym Mhowys. Sefydlwyd Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg\u00a0yn ffurfiol ar 1 Hydref 2009 pan unwyd Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg \u00e2 Byrddau Iechyd Lleol Abertawe, Castell-nedd Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr. Mae pencadlys y bwrdd wedi ei leoli ym\u00a0Mae Baglan. Prif Weithredwr cyntaf y bwrdd oedd Paul Williams. Ffurfiwyd Ymddiriedolaeth GIG\u00a0Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg ar 1 Ebrill 2008 yn dilyn uno\u00a0Ymddiriedolaethau GIG Abertawe a Bro Morgannwg . Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg yw'r ail fwrdd iechyd mwyaf yng Nghymru, yn gwasanaethu 600,000 o bobl ac yn cyflogi 16,000 o staff. Mae gan y bwrdd chyllideb o fwy na \u00a31.3 biliwn y flwyddyn. Mae'r bwrdd yn rheoli 18 o ysbytai a 46 o glinigau a chanolfannau iechyd. Mae wedi ei ddynodi yn ymddiriedolaeth brifysgol sy'n gysylltiedig \u00e2 Phrifysgol Abertawe.\u00a0Mae\u00a0canolfannau hyfforddi wedi'u lleoli yn Ysbyty Singleton, a Chlinig Orthopaedig\u00a0y Plant, Phillips Parade, Abertawe.  Ysbytai\/Clinigau Ysbytai ac\u00edwt yn cael eu dangos mewn llythrennau cyffredin a chlinigau yn cael eu dangos mewn llythrennau italig: Clinig Angelton \u00a0\u2013 clinig i bobl\u00a0Oedrannus Eiddil eu Meddwl (EMI) uned sy'n gofalu am gleifion oedrannus ym Mhen y bont ar Ogwr. Mae'n cynnig gwasanaethau i'r rhai sydd \u00e2 chlefyd Alzheimer\u00a0yn bennaf. Glinig Caswell \u2013 uned diogelwch canolig wedi ei leoli ar safle Ysbyty Glan-rhyd.\u00a0 Ysbyty Cefn Coed \u2013 ysbyty seiciatrig Ysbyty Cimla\u00a0 \u2013 ysbyty gofal henoed a chanolfan adsefydlu\u00a0ar gyfer cleifion o Ysbyty Castell-nedd Port Talbot Ysbyty\u00a0Clydach\u00a0\u2013 yn darparu amrywiaeth o wasanaethau clinigol Ysbyty Fairwood \u2013 canolfan gofal dilynol ar gyfer cleifion o Ysbyty Singleton ac Ysbyty Treforys, mae'n cynnwys gwelyau gofal lleol ar gyfer meddygon teulu Ysbyty Garngoch\u00a0 \u2013 gofal henoed Ysbyty Gellinudd \u2013 ysbyty gofal henoed ac adsefydlu ym\u00a0Mhontardawe Ysbyty Glanrhyd (1857\u2013) \u2013 yn darparu gofal dilynol, cyfleusterau iechyd meddwl ac uned gofal dydd, wedi ei leoli ym\u00a0Mhen-y-fai\u00a0 Ysbyty Gorseinon\u00a0 \u2013 gofal henoed ac adsefydlu.\u00a0 Mae gan yr ysbyty adran gleifion allanol a chlinig arbenigol i drin clefyd\u00a0Parkinson\u00a0 Unedau Anableddau Dysgu \u2013\u00a0 mae'r bwrdd yn gyfrifol am ddarparu cartrefi, unedau asesu ac unedau gofal i bobl sy'n byw gydag anableddau dysgu gan gynnwys: Dan-y-bont (Mynydd Cynffig) Hafod y Wennol\u00a0 (Pont-y-clun) Bryn Afon (Glynrhedynog) Medow Court (Tonyrefail) T\u0177 Garth Newydd (Pentre'r Eglwys) T\u0177 Penfro (Caerdydd) The Laurels a The Briary (Caerdydd) Rowan House\u00a0 (Caerdydd) Llywneryr\u00a0 (Abertawe) Dan-y-Deri (Abertawe) Llety Newydd (Caerdydd) Ysbyty Cymunedol Maesteg\u00a0 (1912\u2013) \u2013 mae'r ysbyty yn darparu\u00a0 ar gyfer cleifion preswyl gan gynnwys canolfan ddydd, gofal cymunedol a gofal dilynol.\u00a0Mae yma hefyd adran cleifion allanol a llawfeddygaeth ddydd ar gyfer yr ardal leol.\u00a0 Ysbyty Treforys, (Abertawe) \u2013 Ysbyty hyfforddi prifysgol\u00a0 Ysbyty Castell nedd Port Talbot (Port Talbot) \u2013 ysbyty lleol cyffredinol\u00a0 Clinig Pencoed\u00a0 \u2013 a ddefnyddir yn bennaf ar gyfer cynllunio teulu a bydwreigiaeth Ysbyty Tywysoges Cymru (Pen-y-bont) \u2013 ysbyty lleol cyffredinol Ysbyty Singleton (Abertawe) \u2013\u00a0Ysbyty hyfforddi prifysgol Ysbyty Tonna \u2013 canolfan gofal seiciatrig ar gyfer yr henoed yn ardal\u00a0Castell-nedd, gan gynnwys\u00a0ysbyty gofal dydd\u00a0 Ysbytai sydd wedi cau Ysbyty Hill House \u2013 wedi ei gau yn 2013, roedd yn cael ei ddefnyddio fel ysbyty ynysu yn wreiddiol cyn ei droi yn ysbyty adsefydlu. Ysbyty Parc Gwyllt\u00a0 \u2013 (1887-1994), cyn ysbyty gofal iechyd meddwl. Safle Carchar y Parc, Pen y bont ar Ogwr bellach. Ysbyty Cefn Hirgoed\u00a0 \u2013 (1906-1990), cyn ysbyty ynysu ac yna ysbyty ar gyfer yr henoed a'r anabl. Cafodd ei ddymchwel i wneud lle i Ganolfan Siopa'r Dderwen, Pen y bont. Ysbyty Heddfan\u00a0 \u2013 (1906-1980), cyn ysbyty ynysu, wedi ei ddymchwel i wneud lle ar gyfer traffordd yr M4. Ysbyty Cyffredinol Pen-y-bont\u00a0 \u2013 cyn wyrcws a daeth yn ysbyty lleol cyffredinol ym 1900. Ysbyty Penfai\u00a0 \u2013 ysbyty iechyd meddwl, is adran o Ysbyty Parc Gwyllt Ysbyty Maesgwyn\u00a0 \u2013 wedi ei gau yn 2011, cyn ysbyty cymunedol. Ysbyty Blackmill\u00a0 ar gau ers 1985, cyn ysbyty cymunedol. Ysbyty Llynfi\u00a0 Ysbyty Groeswen- Port Talbot, sydd Bellach yn stad o dai Ysbyty Cyffredinol Port Talbot\u00a0 - wedi ei leoli yn Sandfields, Port Talbot - symudwyd y gwasanaethau i Ysbyty Castell nedd Port Talbot Ysbyty Hensol\u00a0 (1930-2003) \u2013 cyn ysbyty anabledd dysgu. Timau Iechyd Meddwl Cymunedol Mae'r gan y bwrdd iechyd 9 o\u00a0Dimau Iechyd Meddwl Cymunedol\u00a0(TIMC): Pen-y-bont ar Ogwr TIMC Gogledd Pen-y-bont\u00a0 \u00a0\u2013 wedi ei leoli yn Ysbyty Cymunedol\u00a0\u00a0Maesteg TIMC De Pen-y-bont wedi ei leoli yn Uned Iechyd Meddwl Heol Quarella\u00a0 Pen-y-bont TIMC Gorllewin y Fro wedi ei leoli yng Nghanolfan Iechyd\u00a0y Bont-faen Castell-nedd Port Talbot TIMC Gogledd Castell-nedd Port Talbot \u2013 wedi ei leoli ym Mhontardawe TIMC De Castell-nedd Port Talbot \u2013 wedi ei leoli yng Nghanolfan y Forge, Port Talbot Abertawe TIMC Gorllewin Abertawe (Ardal 1) \u2013 wedi ei leoli yn y Clinig Canolog yn Abertawe TIMC Canol Abertawe (Ardal 2) \u2013 wedi ei leoli yn y Clinig Canolog yn Abertawe TIMC Gogledd Abertawe (Ardal 3) \u2013 wedi ei leoli yn Ysbyty Coffa'r Rhyfel Clydach Powys TIMC Ystradgynlais \u2013 wedi ei leoli yn The Larches, Ystradgynlais Defnydd o'r sector preifat Yn 2015-6 danfonodd y bwrdd 1,599 o gleifion i ddarparwyr yn y sector preifat ar gyfer gweithdrefnau dewisol i leihau amseroedd aros, ar gost o \u00a33.74 miliwn, o gymharu \u00e2 317 yn 2014-5 a 160 yn 2013-4. Cyfeiriadau Dolenni allanol Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg (safle swyddogol) Prifysgol Ymddiriedolaeth GIG Abertawe Bro Morgannwg\u00a0 (safle swyddogol)","1085":"Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg\u00a0yw'r\u00a0bwrdd iechyd lleol sy'n gwasanaethu\u00a0Abertawe, Sir Pen-y-bont ar Ogwr, Caerffili, Castell-nedd Port Talbot, y rhan orllewinol o Fro Morgannwg ac Ystradgynlais ym Mhowys. Sefydlwyd Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg\u00a0yn ffurfiol ar 1 Hydref 2009 pan unwyd Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg \u00e2 Byrddau Iechyd Lleol Abertawe, Castell-nedd Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr. Mae pencadlys y bwrdd wedi ei leoli ym\u00a0Mae Baglan. Prif Weithredwr cyntaf y bwrdd oedd Paul Williams. Ffurfiwyd Ymddiriedolaeth GIG\u00a0Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg ar 1 Ebrill 2008 yn dilyn uno\u00a0Ymddiriedolaethau GIG Abertawe a Bro Morgannwg . Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg yw'r ail fwrdd iechyd mwyaf yng Nghymru, yn gwasanaethu 600,000 o bobl ac yn cyflogi 16,000 o staff. Mae gan y bwrdd chyllideb o fwy na \u00a31.3 biliwn y flwyddyn. Mae'r bwrdd yn rheoli 18 o ysbytai a 46 o glinigau a chanolfannau iechyd. Mae wedi ei ddynodi yn ymddiriedolaeth brifysgol sy'n gysylltiedig \u00e2 Phrifysgol Abertawe.\u00a0Mae\u00a0canolfannau hyfforddi wedi'u lleoli yn Ysbyty Singleton, a Chlinig Orthopaedig\u00a0y Plant, Phillips Parade, Abertawe.  Ysbytai\/Clinigau Ysbytai ac\u00edwt yn cael eu dangos mewn llythrennau cyffredin a chlinigau yn cael eu dangos mewn llythrennau italig: Clinig Angelton \u00a0\u2013 clinig i bobl\u00a0Oedrannus Eiddil eu Meddwl (EMI) uned sy'n gofalu am gleifion oedrannus ym Mhen y bont ar Ogwr. Mae'n cynnig gwasanaethau i'r rhai sydd \u00e2 chlefyd Alzheimer\u00a0yn bennaf. Glinig Caswell \u2013 uned diogelwch canolig wedi ei leoli ar safle Ysbyty Glan-rhyd.\u00a0 Ysbyty Cefn Coed \u2013 ysbyty seiciatrig Ysbyty Cimla\u00a0 \u2013 ysbyty gofal henoed a chanolfan adsefydlu\u00a0ar gyfer cleifion o Ysbyty Castell-nedd Port Talbot Ysbyty\u00a0Clydach\u00a0\u2013 yn darparu amrywiaeth o wasanaethau clinigol Ysbyty Fairwood \u2013 canolfan gofal dilynol ar gyfer cleifion o Ysbyty Singleton ac Ysbyty Treforys, mae'n cynnwys gwelyau gofal lleol ar gyfer meddygon teulu Ysbyty Garngoch\u00a0 \u2013 gofal henoed Ysbyty Gellinudd \u2013 ysbyty gofal henoed ac adsefydlu ym\u00a0Mhontardawe Ysbyty Glanrhyd (1857\u2013) \u2013 yn darparu gofal dilynol, cyfleusterau iechyd meddwl ac uned gofal dydd, wedi ei leoli ym\u00a0Mhen-y-fai\u00a0 Ysbyty Gorseinon\u00a0 \u2013 gofal henoed ac adsefydlu.\u00a0 Mae gan yr ysbyty adran gleifion allanol a chlinig arbenigol i drin clefyd\u00a0Parkinson\u00a0 Unedau Anableddau Dysgu \u2013\u00a0 mae'r bwrdd yn gyfrifol am ddarparu cartrefi, unedau asesu ac unedau gofal i bobl sy'n byw gydag anableddau dysgu gan gynnwys: Dan-y-bont (Mynydd Cynffig) Hafod y Wennol\u00a0 (Pont-y-clun) Bryn Afon (Glynrhedynog) Medow Court (Tonyrefail) T\u0177 Garth Newydd (Pentre'r Eglwys) T\u0177 Penfro (Caerdydd) The Laurels a The Briary (Caerdydd) Rowan House\u00a0 (Caerdydd) Llywneryr\u00a0 (Abertawe) Dan-y-Deri (Abertawe) Llety Newydd (Caerdydd) Ysbyty Cymunedol Maesteg\u00a0 (1912\u2013) \u2013 mae'r ysbyty yn darparu\u00a0 ar gyfer cleifion preswyl gan gynnwys canolfan ddydd, gofal cymunedol a gofal dilynol.\u00a0Mae yma hefyd adran cleifion allanol a llawfeddygaeth ddydd ar gyfer yr ardal leol.\u00a0 Ysbyty Treforys, (Abertawe) \u2013 Ysbyty hyfforddi prifysgol\u00a0 Ysbyty Castell nedd Port Talbot (Port Talbot) \u2013 ysbyty lleol cyffredinol\u00a0 Clinig Pencoed\u00a0 \u2013 a ddefnyddir yn bennaf ar gyfer cynllunio teulu a bydwreigiaeth Ysbyty Tywysoges Cymru (Pen-y-bont) \u2013 ysbyty lleol cyffredinol Ysbyty Singleton (Abertawe) \u2013\u00a0Ysbyty hyfforddi prifysgol Ysbyty Tonna \u2013 canolfan gofal seiciatrig ar gyfer yr henoed yn ardal\u00a0Castell-nedd, gan gynnwys\u00a0ysbyty gofal dydd\u00a0 Ysbytai sydd wedi cau Ysbyty Hill House \u2013 wedi ei gau yn 2013, roedd yn cael ei ddefnyddio fel ysbyty ynysu yn wreiddiol cyn ei droi yn ysbyty adsefydlu. Ysbyty Parc Gwyllt\u00a0 \u2013 (1887-1994), cyn ysbyty gofal iechyd meddwl. Safle Carchar y Parc, Pen y bont ar Ogwr bellach. Ysbyty Cefn Hirgoed\u00a0 \u2013 (1906-1990), cyn ysbyty ynysu ac yna ysbyty ar gyfer yr henoed a'r anabl. Cafodd ei ddymchwel i wneud lle i Ganolfan Siopa'r Dderwen, Pen y bont. Ysbyty Heddfan\u00a0 \u2013 (1906-1980), cyn ysbyty ynysu, wedi ei ddymchwel i wneud lle ar gyfer traffordd yr M4. Ysbyty Cyffredinol Pen-y-bont\u00a0 \u2013 cyn wyrcws a daeth yn ysbyty lleol cyffredinol ym 1900. Ysbyty Penfai\u00a0 \u2013 ysbyty iechyd meddwl, is adran o Ysbyty Parc Gwyllt Ysbyty Maesgwyn\u00a0 \u2013 wedi ei gau yn 2011, cyn ysbyty cymunedol. Ysbyty Blackmill\u00a0 ar gau ers 1985, cyn ysbyty cymunedol. Ysbyty Llynfi\u00a0 Ysbyty Groeswen- Port Talbot, sydd Bellach yn stad o dai Ysbyty Cyffredinol Port Talbot\u00a0 - wedi ei leoli yn Sandfields, Port Talbot - symudwyd y gwasanaethau i Ysbyty Castell nedd Port Talbot Ysbyty Hensol\u00a0 (1930-2003) \u2013 cyn ysbyty anabledd dysgu. Timau Iechyd Meddwl Cymunedol Mae'r gan y bwrdd iechyd 9 o\u00a0Dimau Iechyd Meddwl Cymunedol\u00a0(TIMC): Pen-y-bont ar Ogwr TIMC Gogledd Pen-y-bont\u00a0 \u00a0\u2013 wedi ei leoli yn Ysbyty Cymunedol\u00a0\u00a0Maesteg TIMC De Pen-y-bont wedi ei leoli yn Uned Iechyd Meddwl Heol Quarella\u00a0 Pen-y-bont TIMC Gorllewin y Fro wedi ei leoli yng Nghanolfan Iechyd\u00a0y Bont-faen Castell-nedd Port Talbot TIMC Gogledd Castell-nedd Port Talbot \u2013 wedi ei leoli ym Mhontardawe TIMC De Castell-nedd Port Talbot \u2013 wedi ei leoli yng Nghanolfan y Forge, Port Talbot Abertawe TIMC Gorllewin Abertawe (Ardal 1) \u2013 wedi ei leoli yn y Clinig Canolog yn Abertawe TIMC Canol Abertawe (Ardal 2) \u2013 wedi ei leoli yn y Clinig Canolog yn Abertawe TIMC Gogledd Abertawe (Ardal 3) \u2013 wedi ei leoli yn Ysbyty Coffa'r Rhyfel Clydach Powys TIMC Ystradgynlais \u2013 wedi ei leoli yn The Larches, Ystradgynlais Defnydd o'r sector preifat Yn 2015-6 danfonodd y bwrdd 1,599 o gleifion i ddarparwyr yn y sector preifat ar gyfer gweithdrefnau dewisol i leihau amseroedd aros, ar gost o \u00a33.74 miliwn, o gymharu \u00e2 317 yn 2014-5 a 160 yn 2013-4. Cyfeiriadau Dolenni allanol Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg (safle swyddogol) Prifysgol Ymddiriedolaeth GIG Abertawe Bro Morgannwg\u00a0 (safle swyddogol)","1086":"Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg\u00a0yw'r\u00a0bwrdd iechyd lleol sy'n gwasanaethu\u00a0Abertawe, Sir Pen-y-bont ar Ogwr, Caerffili, Castell-nedd Port Talbot, y rhan orllewinol o Fro Morgannwg ac Ystradgynlais ym Mhowys. Sefydlwyd Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg\u00a0yn ffurfiol ar 1 Hydref 2009 pan unwyd Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg \u00e2 Byrddau Iechyd Lleol Abertawe, Castell-nedd Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr. Mae pencadlys y bwrdd wedi ei leoli ym\u00a0Mae Baglan. Prif Weithredwr cyntaf y bwrdd oedd Paul Williams. Ffurfiwyd Ymddiriedolaeth GIG\u00a0Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg ar 1 Ebrill 2008 yn dilyn uno\u00a0Ymddiriedolaethau GIG Abertawe a Bro Morgannwg . Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg yw'r ail fwrdd iechyd mwyaf yng Nghymru, yn gwasanaethu 600,000 o bobl ac yn cyflogi 16,000 o staff. Mae gan y bwrdd chyllideb o fwy na \u00a31.3 biliwn y flwyddyn. Mae'r bwrdd yn rheoli 18 o ysbytai a 46 o glinigau a chanolfannau iechyd. Mae wedi ei ddynodi yn ymddiriedolaeth brifysgol sy'n gysylltiedig \u00e2 Phrifysgol Abertawe.\u00a0Mae\u00a0canolfannau hyfforddi wedi'u lleoli yn Ysbyty Singleton, a Chlinig Orthopaedig\u00a0y Plant, Phillips Parade, Abertawe.  Ysbytai\/Clinigau Ysbytai ac\u00edwt yn cael eu dangos mewn llythrennau cyffredin a chlinigau yn cael eu dangos mewn llythrennau italig: Clinig Angelton \u00a0\u2013 clinig i bobl\u00a0Oedrannus Eiddil eu Meddwl (EMI) uned sy'n gofalu am gleifion oedrannus ym Mhen y bont ar Ogwr. Mae'n cynnig gwasanaethau i'r rhai sydd \u00e2 chlefyd Alzheimer\u00a0yn bennaf. Glinig Caswell \u2013 uned diogelwch canolig wedi ei leoli ar safle Ysbyty Glan-rhyd.\u00a0 Ysbyty Cefn Coed \u2013 ysbyty seiciatrig Ysbyty Cimla\u00a0 \u2013 ysbyty gofal henoed a chanolfan adsefydlu\u00a0ar gyfer cleifion o Ysbyty Castell-nedd Port Talbot Ysbyty\u00a0Clydach\u00a0\u2013 yn darparu amrywiaeth o wasanaethau clinigol Ysbyty Fairwood \u2013 canolfan gofal dilynol ar gyfer cleifion o Ysbyty Singleton ac Ysbyty Treforys, mae'n cynnwys gwelyau gofal lleol ar gyfer meddygon teulu Ysbyty Garngoch\u00a0 \u2013 gofal henoed Ysbyty Gellinudd \u2013 ysbyty gofal henoed ac adsefydlu ym\u00a0Mhontardawe Ysbyty Glanrhyd (1857\u2013) \u2013 yn darparu gofal dilynol, cyfleusterau iechyd meddwl ac uned gofal dydd, wedi ei leoli ym\u00a0Mhen-y-fai\u00a0 Ysbyty Gorseinon\u00a0 \u2013 gofal henoed ac adsefydlu.\u00a0 Mae gan yr ysbyty adran gleifion allanol a chlinig arbenigol i drin clefyd\u00a0Parkinson\u00a0 Unedau Anableddau Dysgu \u2013\u00a0 mae'r bwrdd yn gyfrifol am ddarparu cartrefi, unedau asesu ac unedau gofal i bobl sy'n byw gydag anableddau dysgu gan gynnwys: Dan-y-bont (Mynydd Cynffig) Hafod y Wennol\u00a0 (Pont-y-clun) Bryn Afon (Glynrhedynog) Medow Court (Tonyrefail) T\u0177 Garth Newydd (Pentre'r Eglwys) T\u0177 Penfro (Caerdydd) The Laurels a The Briary (Caerdydd) Rowan House\u00a0 (Caerdydd) Llywneryr\u00a0 (Abertawe) Dan-y-Deri (Abertawe) Llety Newydd (Caerdydd) Ysbyty Cymunedol Maesteg\u00a0 (1912\u2013) \u2013 mae'r ysbyty yn darparu\u00a0 ar gyfer cleifion preswyl gan gynnwys canolfan ddydd, gofal cymunedol a gofal dilynol.\u00a0Mae yma hefyd adran cleifion allanol a llawfeddygaeth ddydd ar gyfer yr ardal leol.\u00a0 Ysbyty Treforys, (Abertawe) \u2013 Ysbyty hyfforddi prifysgol\u00a0 Ysbyty Castell nedd Port Talbot (Port Talbot) \u2013 ysbyty lleol cyffredinol\u00a0 Clinig Pencoed\u00a0 \u2013 a ddefnyddir yn bennaf ar gyfer cynllunio teulu a bydwreigiaeth Ysbyty Tywysoges Cymru (Pen-y-bont) \u2013 ysbyty lleol cyffredinol Ysbyty Singleton (Abertawe) \u2013\u00a0Ysbyty hyfforddi prifysgol Ysbyty Tonna \u2013 canolfan gofal seiciatrig ar gyfer yr henoed yn ardal\u00a0Castell-nedd, gan gynnwys\u00a0ysbyty gofal dydd\u00a0 Ysbytai sydd wedi cau Ysbyty Hill House \u2013 wedi ei gau yn 2013, roedd yn cael ei ddefnyddio fel ysbyty ynysu yn wreiddiol cyn ei droi yn ysbyty adsefydlu. Ysbyty Parc Gwyllt\u00a0 \u2013 (1887-1994), cyn ysbyty gofal iechyd meddwl. Safle Carchar y Parc, Pen y bont ar Ogwr bellach. Ysbyty Cefn Hirgoed\u00a0 \u2013 (1906-1990), cyn ysbyty ynysu ac yna ysbyty ar gyfer yr henoed a'r anabl. Cafodd ei ddymchwel i wneud lle i Ganolfan Siopa'r Dderwen, Pen y bont. Ysbyty Heddfan\u00a0 \u2013 (1906-1980), cyn ysbyty ynysu, wedi ei ddymchwel i wneud lle ar gyfer traffordd yr M4. Ysbyty Cyffredinol Pen-y-bont\u00a0 \u2013 cyn wyrcws a daeth yn ysbyty lleol cyffredinol ym 1900. Ysbyty Penfai\u00a0 \u2013 ysbyty iechyd meddwl, is adran o Ysbyty Parc Gwyllt Ysbyty Maesgwyn\u00a0 \u2013 wedi ei gau yn 2011, cyn ysbyty cymunedol. Ysbyty Blackmill\u00a0 ar gau ers 1985, cyn ysbyty cymunedol. Ysbyty Llynfi\u00a0 Ysbyty Groeswen- Port Talbot, sydd Bellach yn stad o dai Ysbyty Cyffredinol Port Talbot\u00a0 - wedi ei leoli yn Sandfields, Port Talbot - symudwyd y gwasanaethau i Ysbyty Castell nedd Port Talbot Ysbyty Hensol\u00a0 (1930-2003) \u2013 cyn ysbyty anabledd dysgu. Timau Iechyd Meddwl Cymunedol Mae'r gan y bwrdd iechyd 9 o\u00a0Dimau Iechyd Meddwl Cymunedol\u00a0(TIMC): Pen-y-bont ar Ogwr TIMC Gogledd Pen-y-bont\u00a0 \u00a0\u2013 wedi ei leoli yn Ysbyty Cymunedol\u00a0\u00a0Maesteg TIMC De Pen-y-bont wedi ei leoli yn Uned Iechyd Meddwl Heol Quarella\u00a0 Pen-y-bont TIMC Gorllewin y Fro wedi ei leoli yng Nghanolfan Iechyd\u00a0y Bont-faen Castell-nedd Port Talbot TIMC Gogledd Castell-nedd Port Talbot \u2013 wedi ei leoli ym Mhontardawe TIMC De Castell-nedd Port Talbot \u2013 wedi ei leoli yng Nghanolfan y Forge, Port Talbot Abertawe TIMC Gorllewin Abertawe (Ardal 1) \u2013 wedi ei leoli yn y Clinig Canolog yn Abertawe TIMC Canol Abertawe (Ardal 2) \u2013 wedi ei leoli yn y Clinig Canolog yn Abertawe TIMC Gogledd Abertawe (Ardal 3) \u2013 wedi ei leoli yn Ysbyty Coffa'r Rhyfel Clydach Powys TIMC Ystradgynlais \u2013 wedi ei leoli yn The Larches, Ystradgynlais Defnydd o'r sector preifat Yn 2015-6 danfonodd y bwrdd 1,599 o gleifion i ddarparwyr yn y sector preifat ar gyfer gweithdrefnau dewisol i leihau amseroedd aros, ar gost o \u00a33.74 miliwn, o gymharu \u00e2 317 yn 2014-5 a 160 yn 2013-4. Cyfeiriadau Dolenni allanol Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg (safle swyddogol) Prifysgol Ymddiriedolaeth GIG Abertawe Bro Morgannwg\u00a0 (safle swyddogol)","1087":"Roedd Amy Evans (24 Hydref 1884 - 5 Ionawr 1983) yn Soprano ac actores Gymreig  a oedd yn adnabyddus am ei pherfformiadau mewn oratorio, datganiadau ac opera. Gwnaeth rai recordiadau cerddorol hefyd gan ddechrau ym 1906. Ym 1910, chwaraeodd y rhan flaenllaw Selene yn opera olaf W S Gilbert , Fallen Fairies a chanodd yn y T\u0177 Opera Brenhinol am y tro gyntaf yr un flwyddyn a sawl gwaith wedi hynny. Chwaraeodd y Dywysoges Helena yn A Waltz Dream yn Daly's Theatre ym 1911. Wedi i Evans briodi'r bariton o'r Alban, Fraser Gange ym 1917, roedd y ddau yn perfformio gyda'i gilydd yn aml mewn cyngerdd ac ar daith, gan symud i'r Unol Daleithiau ym 1923. Ym 1975, yn 91 oed, rhoddodd Evans ei pherfformiad olaf. Gan fyw hyd 98 mlwydd oed, roedd hi'n un o'r aelodau olaf o gast sioe a chynhyrchwyd gan W S Gilbert.  Bywgraffiad Ganwyd Amy Evans ym mhlwyf Ystradyfodwg naill ai yn Ynyshir  neu yn Nhonypandy.  Er nad oedd o dras dosbarth uchel, daeth Evans o gartref mwy cysurus nag y mae adroddiadau am ei gefndir yn awgrymu. Mae'r disgrifiad arferol o'i thad, Thomas Vaughan Evans,  fel gl\u00f6wr, er nad yw'n hollol anghywir, yn tan ddatgan ei safle rhywfaint; roedd yn swyddog yng Nglofa Pen y Garn ac ychydig yn well ei fyd na'r rhan fwyaf o weithwyr y pwll.  Ar ben hynny, roedd Amy yn gynnyrch aelwyd gerddorol lle'r oedd canu yn cael ei werthfawrogi, gan fod ei mam, Leah,  a'i mam-gu yn weithgar ac yn cael eu cydnabod fel cantorion Capel. Ar wah\u00e2n i astudiaethau cyffredinol yn yr ysgol fwrdd lleol, cafodd Evans rai gwersi canu cynnar gydag Ivor Foster. Ym 1896, dechreuodd astudiaethau lleisiol gyda David Lloyd, organydd a ch\u00f4r-feistr Eglwys Sant Andreas, Tonypandy a phianydd uchel ei barch yn neheudir Cymru. I gydnabod addewid cerddorol Evans, fe wnaeth cymwynaswyr lleol sefydlu cronfa i hyrwyddo ei haddysg gerddorol.  Ym 1899, yn 14 oed, enillodd Evans y wobr soprano yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru yng Nghaerdydd am berfformiad o \"Hear ye, Israel\" o Elias Mendelssohn. Daeth i'r brig fel y gorau o 77 o gystadleuwyr. Yn cyflwyno'r wobr iddi oedd y tenor, Ben Davies, a'i disgrifiodd fel \"canwr naturiol gwych\" ac a ragwelodd ddyfodol gwych iddi, pe bai hi'n derbyn \"hyfforddiant iawn\".  Gyrfa gynnar Dechreuodd Evans yrfa mewn cyngerdd, ac ysgrifennodd The Times am un o'i datganiadau, \"Roedd llais soprano clir, uchel Miss Evans yn addas iawn\" i'r caneuon.  Dechreuodd ei gyrfa recordio prin ym 1906, pan wnaeth ychydig o silindrau ffonograff i Edison Bell a dechrau cyfres o ddisgiau wedi'u torri'n fertigol ar gyfer Path\u00e9 . Roedd yr olaf yn cynnwys y recordiad cyflawn cyntaf o un o oper\u00e2u Gilbert a Sullivan The Yeomen of the Guard, lle canodd rolau Elsie a Kate. Ar 3 Ionawr 1910, disodlodd Evans Nancy McIntosh yn r\u00f4l arweiniol Selene yn opera olaf aflwyddiannus W S Gilbert, Fallen Fairies, gyda cherddoriaeth gan Edward German,  a chafodd ei ddangos am y tro cyntaf ar 15 Rhagfyr 1909 yn Theatr y Savoy yn Llundain gan gwmni Charles Workman. Er i Evans dderbyn adolygiadau ffafriol, fe wnaeth diswyddiad McIntosh ysgogi anghydfod erchyll rhwng Gilbert, German a Workman. Gwaharddodd Gilbert Workman rhag byth eto ymwneud ag un o'i weithiau yn y Deyrnas Unedig. Ni wnaeth Gilbert na German ysgrifennu gwaith arall ar gyfer y llwyfan cerddorol. Ar \u00f4l i Fallen Fairies dod i ben ymddangosodd Evans mewn cyfres o gyngherddau, gan gynnwys ymddangosiad yng Ng\u0175yl Gerdd Caerdydd gyda bron y cyfan o gantorion enwocaf Cymru'r dydd. Ar ddiwedd Ebrill 1910 bu yn chwarae Waldvogelyn y T\u0177 Opera Brenhinol yn yr opera Siegfried, y drydydd darn allan o bedwar o Der Ring des Nibelungen gan Wagner.  Hefyd ym 1910, cyhoeddodd Cwmni Ffonograff Cenedlaethol Thomas Edison y recordiadau masnachol diwethaf wedi'u dogfennu gan Evans, gr\u0175p o silindrau pedair munud. Ym 1911, chwaraeodd Evans y Dywysoges Helena gyferbyn \u00e2 Lily Elsie mewn adfywiad o A Waltz Dream yn Daly's Theatre .  Wedi hynny, dychwelodd i'w gyrfa gyngerdd, er bu ganddi gysylltiadau byr \u00e2 Covent Garden a Chwmni Opera Grand Philadelphia-Chicago yn y blynyddoedd yn arwain at y Rhyfel Byd Cyntaf.  Er enghraifft, roedd hi'n Micaela yn Carmen yn Covent Garden ym 1912,  ac yn Chicago ymunodd \u00e2 Rosa Raisa, oedd ar ddechrau ei gyrfa, fel un o'r morwynion blodau yn Parsifal yn ystod tymor 1913\u20131914. Ar 3 Gorffennaf 1917, priododd Evans \u00e2'r bariton Albanaidd Fraser Gange (1886-1962). O'r pwynt hwnnw ymlaen, tra bod Evans yn parhau i ganu ymrwymiadau unigol, fel ei chyfranogiad ym premi\u00e8re Requiem Delius ar 23 Mawrth 1922, roedd hi'n perfformio'n aml gyda'i g\u0175r mewn cyngherddau. Aeth y cwpl ar daith 187 perfformiad o amgylch Awstralia rhwng mis Mawrth a mis Rhagfyr 1920 a thaith o amgylch gwledydd Prydain ym 1921 a 1922.  Blynyddoedd diweddarach Parhaodd Evans a Gange i berfformio gyda'i gilydd ar \u00f4l symud i'r Unol Daleithiau ym 1923 a mwynhau llwyddiant mewn lleoliadau cyngerdd mawr, fel Neuadd y Dref yn Ninas Efrog Newydd. Yn wir, cyn pen pedwar mis ar \u00f4l iddynt gyrraedd Efrog Newydd, canodd y cwpl ar 5 Mawrth 1924 ddatganiad cyhoeddus ar y cyd yno yn y Lotus Club.  Aethant ar daith arall i Awstralia a Seland Newydd yn para chwe mis ym 1928. Tua'r adeg honno, gwnaeth Evans ei recordiadau olaf, a'i unig un trydanol, ar gyfer Columbia Records, er na chafodd ei ryddhau. Ar 27 Mawrth 1932, canodd Evans yn Offeren Bach mewn B leiaf gyda Cherddorfa Symffoni Boston, dan arweiniad Serge Koussevitzky, ynghyd \u00e2 Gange, Margarete Matzenauer a Richard Crooks. Dyma oedd ymddangosiad olaf Gange gyda'r gerddorfa, yr oedd wedi ffurfio cysylltiad rheolaidd \u00e2 hi. Dilynodd Evans ei gyrfa unigol yn yr Unol Daleithiau hefyd. Er enghraifft, ar 9 Mawrth 1930, hi oedd y fenyw gyntaf i ganu yng Nghlwb Harvard yn Efrog Newydd.  Ym 1949, symudodd Evans a Gange o Efrog Newydd i Baltimore, Maryland, lle'r oedd Gange, a oedd erbyn hyn wedi datblygu gyrfa academaidd lwyddiannus, yn dysgu amser llawn yng Nghonservatoire Peabody. Ym 1975, rhoddodd Evans, a oedd bellach yn 91 oed, ei pherfformiad olaf, pan ganodd gerbron Clybiau Merched Cymry America, er ei bod hi, erbyn hynny, wedi hen ymddeol.  Marwolaeth Pan fu farw yn 98 oed yn Baltimore, roedd Evans yn un o'r aelodau cast olaf i oroesi o gynhyrchiad W S Gilbert ac o bosib y perfformiwr olaf i oroesi o rediad gwreiddiol o waith gan Gilbert.   Recordiadau Ychydig o recordiadau o Evans sy'n hysbys, gyda mwy na hanner ohonynt o ddeuawdau neu ensembles yn hytrach nag unawdau. Ar wah\u00e2n i ailgyhoeddiad label bach o'r set Yeomen a ddisgrifir isod, nid oes yr un wedi ymddangos ar gryno ddisg.  Roedd y recordiadau Evans cyntaf ar silindrau gw\u00ear a gyhoeddwyd gan Edison Bell fel rhan o'i gyfres Gymraeg ym 1906. Roedd y teitlau'n cynnwys y canlynol:  Y Deryn Pur Richard Samuel Hughes: Llam y Cariadau Joseph Parry: Hywel a Blodwen (deuawd gyda John Roberts) Yn yr un flwyddyn, gan barhau i 1907, recordiodd Evans chwe ochr record disg cychwyn o'r canol unigol ar gyfer Path\u00e9. Yr unig unawd oedd \"Angels Ever Bright and Fair\" o Theodora gan H\u00e4ndel. Recordiad arall oedd y triawd o Faust Gounod gyda'r tenor Alfred Heather a'r bariton Bantock Pierpoint. Deuawdau oedd y gweddill gyda'r bariton Francis Ludlow:  Lionel Monckton: A Country Girl\u2014\"Boy and Girl\" a'r The Cingalee\u2014\"You and I\" Andr\u00e9 Messager: V\u00e9ronique\u2014\"The Donkey Duet\" a \"Swing Song\"Roedd ail flwyddyn y cysylltiad hwnnw \u00e2 Path\u00e9 yn cynnwys ei chyfranogiad fel Elsie Maynard a Kate yn y recordiad cyntaf bron yn gyflawn o The Yeomen of the Guard gan Gilbert a Sullivan. Aelodau eraill y cast oedd Bantock Pierpoint, Ben Ivor, Francis Ludlow, ac Emily Foxcroft; fel Evans, cymerodd pob un ond Ivor rolau lluosog. Yn dirprwyo ar ran y gerddorfa oedd Band y Gwarchodlu Albanaidd,  adlewyrchu arfer cyffredin ymhlith cwmn\u00efau recordio, gan fod technoleg y dydd yn dal offerynnau gwynt yn llawer gwell na llinynnau.  O'r chwe ochr yr ymddangosodd arni, dim ond un a ymddangosodd Evans mewn unawd, \"The Prisoner Comes\", o ddiweddglo Act I.  Dychwelodd Evans at y stiwdio, ac i silindrau, unwaith yn rhagor ym 1910, pan recordiodd pedwar can unigol ar gyfer Edison ar silindrau pedair munud: The Last Rose of Summer gan Thomas Moore, The Dawn gan Guy d'Hardelot, The Kerry Dance gan James Lyman Molloy, a I Wish I Were a Tiny Bird gan Hermann L\u00f6hr. Nid oes unrhyw sesiynau recordio pellach yn ymwneud ag Evans yn hysbys yn yr oes acwstig,  Cyfeiriadau Dolenni allanol","1088":"Roedd Amy Evans (24 Hydref 1884 - 5 Ionawr 1983) yn Soprano ac actores Gymreig  a oedd yn adnabyddus am ei pherfformiadau mewn oratorio, datganiadau ac opera. Gwnaeth rai recordiadau cerddorol hefyd gan ddechrau ym 1906. Ym 1910, chwaraeodd y rhan flaenllaw Selene yn opera olaf W S Gilbert , Fallen Fairies a chanodd yn y T\u0177 Opera Brenhinol am y tro gyntaf yr un flwyddyn a sawl gwaith wedi hynny. Chwaraeodd y Dywysoges Helena yn A Waltz Dream yn Daly's Theatre ym 1911. Wedi i Evans briodi'r bariton o'r Alban, Fraser Gange ym 1917, roedd y ddau yn perfformio gyda'i gilydd yn aml mewn cyngerdd ac ar daith, gan symud i'r Unol Daleithiau ym 1923. Ym 1975, yn 91 oed, rhoddodd Evans ei pherfformiad olaf. Gan fyw hyd 98 mlwydd oed, roedd hi'n un o'r aelodau olaf o gast sioe a chynhyrchwyd gan W S Gilbert.  Bywgraffiad Ganwyd Amy Evans ym mhlwyf Ystradyfodwg naill ai yn Ynyshir  neu yn Nhonypandy.  Er nad oedd o dras dosbarth uchel, daeth Evans o gartref mwy cysurus nag y mae adroddiadau am ei gefndir yn awgrymu. Mae'r disgrifiad arferol o'i thad, Thomas Vaughan Evans,  fel gl\u00f6wr, er nad yw'n hollol anghywir, yn tan ddatgan ei safle rhywfaint; roedd yn swyddog yng Nglofa Pen y Garn ac ychydig yn well ei fyd na'r rhan fwyaf o weithwyr y pwll.  Ar ben hynny, roedd Amy yn gynnyrch aelwyd gerddorol lle'r oedd canu yn cael ei werthfawrogi, gan fod ei mam, Leah,  a'i mam-gu yn weithgar ac yn cael eu cydnabod fel cantorion Capel. Ar wah\u00e2n i astudiaethau cyffredinol yn yr ysgol fwrdd lleol, cafodd Evans rai gwersi canu cynnar gydag Ivor Foster. Ym 1896, dechreuodd astudiaethau lleisiol gyda David Lloyd, organydd a ch\u00f4r-feistr Eglwys Sant Andreas, Tonypandy a phianydd uchel ei barch yn neheudir Cymru. I gydnabod addewid cerddorol Evans, fe wnaeth cymwynaswyr lleol sefydlu cronfa i hyrwyddo ei haddysg gerddorol.  Ym 1899, yn 14 oed, enillodd Evans y wobr soprano yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru yng Nghaerdydd am berfformiad o \"Hear ye, Israel\" o Elias Mendelssohn. Daeth i'r brig fel y gorau o 77 o gystadleuwyr. Yn cyflwyno'r wobr iddi oedd y tenor, Ben Davies, a'i disgrifiodd fel \"canwr naturiol gwych\" ac a ragwelodd ddyfodol gwych iddi, pe bai hi'n derbyn \"hyfforddiant iawn\".  Gyrfa gynnar Dechreuodd Evans yrfa mewn cyngerdd, ac ysgrifennodd The Times am un o'i datganiadau, \"Roedd llais soprano clir, uchel Miss Evans yn addas iawn\" i'r caneuon.  Dechreuodd ei gyrfa recordio prin ym 1906, pan wnaeth ychydig o silindrau ffonograff i Edison Bell a dechrau cyfres o ddisgiau wedi'u torri'n fertigol ar gyfer Path\u00e9 . Roedd yr olaf yn cynnwys y recordiad cyflawn cyntaf o un o oper\u00e2u Gilbert a Sullivan The Yeomen of the Guard, lle canodd rolau Elsie a Kate. Ar 3 Ionawr 1910, disodlodd Evans Nancy McIntosh yn r\u00f4l arweiniol Selene yn opera olaf aflwyddiannus W S Gilbert, Fallen Fairies, gyda cherddoriaeth gan Edward German,  a chafodd ei ddangos am y tro cyntaf ar 15 Rhagfyr 1909 yn Theatr y Savoy yn Llundain gan gwmni Charles Workman. Er i Evans dderbyn adolygiadau ffafriol, fe wnaeth diswyddiad McIntosh ysgogi anghydfod erchyll rhwng Gilbert, German a Workman. Gwaharddodd Gilbert Workman rhag byth eto ymwneud ag un o'i weithiau yn y Deyrnas Unedig. Ni wnaeth Gilbert na German ysgrifennu gwaith arall ar gyfer y llwyfan cerddorol. Ar \u00f4l i Fallen Fairies dod i ben ymddangosodd Evans mewn cyfres o gyngherddau, gan gynnwys ymddangosiad yng Ng\u0175yl Gerdd Caerdydd gyda bron y cyfan o gantorion enwocaf Cymru'r dydd. Ar ddiwedd Ebrill 1910 bu yn chwarae Waldvogelyn y T\u0177 Opera Brenhinol yn yr opera Siegfried, y drydydd darn allan o bedwar o Der Ring des Nibelungen gan Wagner.  Hefyd ym 1910, cyhoeddodd Cwmni Ffonograff Cenedlaethol Thomas Edison y recordiadau masnachol diwethaf wedi'u dogfennu gan Evans, gr\u0175p o silindrau pedair munud. Ym 1911, chwaraeodd Evans y Dywysoges Helena gyferbyn \u00e2 Lily Elsie mewn adfywiad o A Waltz Dream yn Daly's Theatre .  Wedi hynny, dychwelodd i'w gyrfa gyngerdd, er bu ganddi gysylltiadau byr \u00e2 Covent Garden a Chwmni Opera Grand Philadelphia-Chicago yn y blynyddoedd yn arwain at y Rhyfel Byd Cyntaf.  Er enghraifft, roedd hi'n Micaela yn Carmen yn Covent Garden ym 1912,  ac yn Chicago ymunodd \u00e2 Rosa Raisa, oedd ar ddechrau ei gyrfa, fel un o'r morwynion blodau yn Parsifal yn ystod tymor 1913\u20131914. Ar 3 Gorffennaf 1917, priododd Evans \u00e2'r bariton Albanaidd Fraser Gange (1886-1962). O'r pwynt hwnnw ymlaen, tra bod Evans yn parhau i ganu ymrwymiadau unigol, fel ei chyfranogiad ym premi\u00e8re Requiem Delius ar 23 Mawrth 1922, roedd hi'n perfformio'n aml gyda'i g\u0175r mewn cyngherddau. Aeth y cwpl ar daith 187 perfformiad o amgylch Awstralia rhwng mis Mawrth a mis Rhagfyr 1920 a thaith o amgylch gwledydd Prydain ym 1921 a 1922.  Blynyddoedd diweddarach Parhaodd Evans a Gange i berfformio gyda'i gilydd ar \u00f4l symud i'r Unol Daleithiau ym 1923 a mwynhau llwyddiant mewn lleoliadau cyngerdd mawr, fel Neuadd y Dref yn Ninas Efrog Newydd. Yn wir, cyn pen pedwar mis ar \u00f4l iddynt gyrraedd Efrog Newydd, canodd y cwpl ar 5 Mawrth 1924 ddatganiad cyhoeddus ar y cyd yno yn y Lotus Club.  Aethant ar daith arall i Awstralia a Seland Newydd yn para chwe mis ym 1928. Tua'r adeg honno, gwnaeth Evans ei recordiadau olaf, a'i unig un trydanol, ar gyfer Columbia Records, er na chafodd ei ryddhau. Ar 27 Mawrth 1932, canodd Evans yn Offeren Bach mewn B leiaf gyda Cherddorfa Symffoni Boston, dan arweiniad Serge Koussevitzky, ynghyd \u00e2 Gange, Margarete Matzenauer a Richard Crooks. Dyma oedd ymddangosiad olaf Gange gyda'r gerddorfa, yr oedd wedi ffurfio cysylltiad rheolaidd \u00e2 hi. Dilynodd Evans ei gyrfa unigol yn yr Unol Daleithiau hefyd. Er enghraifft, ar 9 Mawrth 1930, hi oedd y fenyw gyntaf i ganu yng Nghlwb Harvard yn Efrog Newydd.  Ym 1949, symudodd Evans a Gange o Efrog Newydd i Baltimore, Maryland, lle'r oedd Gange, a oedd erbyn hyn wedi datblygu gyrfa academaidd lwyddiannus, yn dysgu amser llawn yng Nghonservatoire Peabody. Ym 1975, rhoddodd Evans, a oedd bellach yn 91 oed, ei pherfformiad olaf, pan ganodd gerbron Clybiau Merched Cymry America, er ei bod hi, erbyn hynny, wedi hen ymddeol.  Marwolaeth Pan fu farw yn 98 oed yn Baltimore, roedd Evans yn un o'r aelodau cast olaf i oroesi o gynhyrchiad W S Gilbert ac o bosib y perfformiwr olaf i oroesi o rediad gwreiddiol o waith gan Gilbert.   Recordiadau Ychydig o recordiadau o Evans sy'n hysbys, gyda mwy na hanner ohonynt o ddeuawdau neu ensembles yn hytrach nag unawdau. Ar wah\u00e2n i ailgyhoeddiad label bach o'r set Yeomen a ddisgrifir isod, nid oes yr un wedi ymddangos ar gryno ddisg.  Roedd y recordiadau Evans cyntaf ar silindrau gw\u00ear a gyhoeddwyd gan Edison Bell fel rhan o'i gyfres Gymraeg ym 1906. Roedd y teitlau'n cynnwys y canlynol:  Y Deryn Pur Richard Samuel Hughes: Llam y Cariadau Joseph Parry: Hywel a Blodwen (deuawd gyda John Roberts) Yn yr un flwyddyn, gan barhau i 1907, recordiodd Evans chwe ochr record disg cychwyn o'r canol unigol ar gyfer Path\u00e9. Yr unig unawd oedd \"Angels Ever Bright and Fair\" o Theodora gan H\u00e4ndel. Recordiad arall oedd y triawd o Faust Gounod gyda'r tenor Alfred Heather a'r bariton Bantock Pierpoint. Deuawdau oedd y gweddill gyda'r bariton Francis Ludlow:  Lionel Monckton: A Country Girl\u2014\"Boy and Girl\" a'r The Cingalee\u2014\"You and I\" Andr\u00e9 Messager: V\u00e9ronique\u2014\"The Donkey Duet\" a \"Swing Song\"Roedd ail flwyddyn y cysylltiad hwnnw \u00e2 Path\u00e9 yn cynnwys ei chyfranogiad fel Elsie Maynard a Kate yn y recordiad cyntaf bron yn gyflawn o The Yeomen of the Guard gan Gilbert a Sullivan. Aelodau eraill y cast oedd Bantock Pierpoint, Ben Ivor, Francis Ludlow, ac Emily Foxcroft; fel Evans, cymerodd pob un ond Ivor rolau lluosog. Yn dirprwyo ar ran y gerddorfa oedd Band y Gwarchodlu Albanaidd,  adlewyrchu arfer cyffredin ymhlith cwmn\u00efau recordio, gan fod technoleg y dydd yn dal offerynnau gwynt yn llawer gwell na llinynnau.  O'r chwe ochr yr ymddangosodd arni, dim ond un a ymddangosodd Evans mewn unawd, \"The Prisoner Comes\", o ddiweddglo Act I.  Dychwelodd Evans at y stiwdio, ac i silindrau, unwaith yn rhagor ym 1910, pan recordiodd pedwar can unigol ar gyfer Edison ar silindrau pedair munud: The Last Rose of Summer gan Thomas Moore, The Dawn gan Guy d'Hardelot, The Kerry Dance gan James Lyman Molloy, a I Wish I Were a Tiny Bird gan Hermann L\u00f6hr. Nid oes unrhyw sesiynau recordio pellach yn ymwneud ag Evans yn hysbys yn yr oes acwstig,  Cyfeiriadau Dolenni allanol","1089":"Roedd Amy Evans (24 Hydref 1884 - 5 Ionawr 1983) yn Soprano ac actores Gymreig  a oedd yn adnabyddus am ei pherfformiadau mewn oratorio, datganiadau ac opera. Gwnaeth rai recordiadau cerddorol hefyd gan ddechrau ym 1906. Ym 1910, chwaraeodd y rhan flaenllaw Selene yn opera olaf W S Gilbert , Fallen Fairies a chanodd yn y T\u0177 Opera Brenhinol am y tro gyntaf yr un flwyddyn a sawl gwaith wedi hynny. Chwaraeodd y Dywysoges Helena yn A Waltz Dream yn Daly's Theatre ym 1911. Wedi i Evans briodi'r bariton o'r Alban, Fraser Gange ym 1917, roedd y ddau yn perfformio gyda'i gilydd yn aml mewn cyngerdd ac ar daith, gan symud i'r Unol Daleithiau ym 1923. Ym 1975, yn 91 oed, rhoddodd Evans ei pherfformiad olaf. Gan fyw hyd 98 mlwydd oed, roedd hi'n un o'r aelodau olaf o gast sioe a chynhyrchwyd gan W S Gilbert.  Bywgraffiad Ganwyd Amy Evans ym mhlwyf Ystradyfodwg naill ai yn Ynyshir  neu yn Nhonypandy.  Er nad oedd o dras dosbarth uchel, daeth Evans o gartref mwy cysurus nag y mae adroddiadau am ei gefndir yn awgrymu. Mae'r disgrifiad arferol o'i thad, Thomas Vaughan Evans,  fel gl\u00f6wr, er nad yw'n hollol anghywir, yn tan ddatgan ei safle rhywfaint; roedd yn swyddog yng Nglofa Pen y Garn ac ychydig yn well ei fyd na'r rhan fwyaf o weithwyr y pwll.  Ar ben hynny, roedd Amy yn gynnyrch aelwyd gerddorol lle'r oedd canu yn cael ei werthfawrogi, gan fod ei mam, Leah,  a'i mam-gu yn weithgar ac yn cael eu cydnabod fel cantorion Capel. Ar wah\u00e2n i astudiaethau cyffredinol yn yr ysgol fwrdd lleol, cafodd Evans rai gwersi canu cynnar gydag Ivor Foster. Ym 1896, dechreuodd astudiaethau lleisiol gyda David Lloyd, organydd a ch\u00f4r-feistr Eglwys Sant Andreas, Tonypandy a phianydd uchel ei barch yn neheudir Cymru. I gydnabod addewid cerddorol Evans, fe wnaeth cymwynaswyr lleol sefydlu cronfa i hyrwyddo ei haddysg gerddorol.  Ym 1899, yn 14 oed, enillodd Evans y wobr soprano yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru yng Nghaerdydd am berfformiad o \"Hear ye, Israel\" o Elias Mendelssohn. Daeth i'r brig fel y gorau o 77 o gystadleuwyr. Yn cyflwyno'r wobr iddi oedd y tenor, Ben Davies, a'i disgrifiodd fel \"canwr naturiol gwych\" ac a ragwelodd ddyfodol gwych iddi, pe bai hi'n derbyn \"hyfforddiant iawn\".  Gyrfa gynnar Dechreuodd Evans yrfa mewn cyngerdd, ac ysgrifennodd The Times am un o'i datganiadau, \"Roedd llais soprano clir, uchel Miss Evans yn addas iawn\" i'r caneuon.  Dechreuodd ei gyrfa recordio prin ym 1906, pan wnaeth ychydig o silindrau ffonograff i Edison Bell a dechrau cyfres o ddisgiau wedi'u torri'n fertigol ar gyfer Path\u00e9 . Roedd yr olaf yn cynnwys y recordiad cyflawn cyntaf o un o oper\u00e2u Gilbert a Sullivan The Yeomen of the Guard, lle canodd rolau Elsie a Kate. Ar 3 Ionawr 1910, disodlodd Evans Nancy McIntosh yn r\u00f4l arweiniol Selene yn opera olaf aflwyddiannus W S Gilbert, Fallen Fairies, gyda cherddoriaeth gan Edward German,  a chafodd ei ddangos am y tro cyntaf ar 15 Rhagfyr 1909 yn Theatr y Savoy yn Llundain gan gwmni Charles Workman. Er i Evans dderbyn adolygiadau ffafriol, fe wnaeth diswyddiad McIntosh ysgogi anghydfod erchyll rhwng Gilbert, German a Workman. Gwaharddodd Gilbert Workman rhag byth eto ymwneud ag un o'i weithiau yn y Deyrnas Unedig. Ni wnaeth Gilbert na German ysgrifennu gwaith arall ar gyfer y llwyfan cerddorol. Ar \u00f4l i Fallen Fairies dod i ben ymddangosodd Evans mewn cyfres o gyngherddau, gan gynnwys ymddangosiad yng Ng\u0175yl Gerdd Caerdydd gyda bron y cyfan o gantorion enwocaf Cymru'r dydd. Ar ddiwedd Ebrill 1910 bu yn chwarae Waldvogelyn y T\u0177 Opera Brenhinol yn yr opera Siegfried, y drydydd darn allan o bedwar o Der Ring des Nibelungen gan Wagner.  Hefyd ym 1910, cyhoeddodd Cwmni Ffonograff Cenedlaethol Thomas Edison y recordiadau masnachol diwethaf wedi'u dogfennu gan Evans, gr\u0175p o silindrau pedair munud. Ym 1911, chwaraeodd Evans y Dywysoges Helena gyferbyn \u00e2 Lily Elsie mewn adfywiad o A Waltz Dream yn Daly's Theatre .  Wedi hynny, dychwelodd i'w gyrfa gyngerdd, er bu ganddi gysylltiadau byr \u00e2 Covent Garden a Chwmni Opera Grand Philadelphia-Chicago yn y blynyddoedd yn arwain at y Rhyfel Byd Cyntaf.  Er enghraifft, roedd hi'n Micaela yn Carmen yn Covent Garden ym 1912,  ac yn Chicago ymunodd \u00e2 Rosa Raisa, oedd ar ddechrau ei gyrfa, fel un o'r morwynion blodau yn Parsifal yn ystod tymor 1913\u20131914. Ar 3 Gorffennaf 1917, priododd Evans \u00e2'r bariton Albanaidd Fraser Gange (1886-1962). O'r pwynt hwnnw ymlaen, tra bod Evans yn parhau i ganu ymrwymiadau unigol, fel ei chyfranogiad ym premi\u00e8re Requiem Delius ar 23 Mawrth 1922, roedd hi'n perfformio'n aml gyda'i g\u0175r mewn cyngherddau. Aeth y cwpl ar daith 187 perfformiad o amgylch Awstralia rhwng mis Mawrth a mis Rhagfyr 1920 a thaith o amgylch gwledydd Prydain ym 1921 a 1922.  Blynyddoedd diweddarach Parhaodd Evans a Gange i berfformio gyda'i gilydd ar \u00f4l symud i'r Unol Daleithiau ym 1923 a mwynhau llwyddiant mewn lleoliadau cyngerdd mawr, fel Neuadd y Dref yn Ninas Efrog Newydd. Yn wir, cyn pen pedwar mis ar \u00f4l iddynt gyrraedd Efrog Newydd, canodd y cwpl ar 5 Mawrth 1924 ddatganiad cyhoeddus ar y cyd yno yn y Lotus Club.  Aethant ar daith arall i Awstralia a Seland Newydd yn para chwe mis ym 1928. Tua'r adeg honno, gwnaeth Evans ei recordiadau olaf, a'i unig un trydanol, ar gyfer Columbia Records, er na chafodd ei ryddhau. Ar 27 Mawrth 1932, canodd Evans yn Offeren Bach mewn B leiaf gyda Cherddorfa Symffoni Boston, dan arweiniad Serge Koussevitzky, ynghyd \u00e2 Gange, Margarete Matzenauer a Richard Crooks. Dyma oedd ymddangosiad olaf Gange gyda'r gerddorfa, yr oedd wedi ffurfio cysylltiad rheolaidd \u00e2 hi. Dilynodd Evans ei gyrfa unigol yn yr Unol Daleithiau hefyd. Er enghraifft, ar 9 Mawrth 1930, hi oedd y fenyw gyntaf i ganu yng Nghlwb Harvard yn Efrog Newydd.  Ym 1949, symudodd Evans a Gange o Efrog Newydd i Baltimore, Maryland, lle'r oedd Gange, a oedd erbyn hyn wedi datblygu gyrfa academaidd lwyddiannus, yn dysgu amser llawn yng Nghonservatoire Peabody. Ym 1975, rhoddodd Evans, a oedd bellach yn 91 oed, ei pherfformiad olaf, pan ganodd gerbron Clybiau Merched Cymry America, er ei bod hi, erbyn hynny, wedi hen ymddeol.  Marwolaeth Pan fu farw yn 98 oed yn Baltimore, roedd Evans yn un o'r aelodau cast olaf i oroesi o gynhyrchiad W S Gilbert ac o bosib y perfformiwr olaf i oroesi o rediad gwreiddiol o waith gan Gilbert.   Recordiadau Ychydig o recordiadau o Evans sy'n hysbys, gyda mwy na hanner ohonynt o ddeuawdau neu ensembles yn hytrach nag unawdau. Ar wah\u00e2n i ailgyhoeddiad label bach o'r set Yeomen a ddisgrifir isod, nid oes yr un wedi ymddangos ar gryno ddisg.  Roedd y recordiadau Evans cyntaf ar silindrau gw\u00ear a gyhoeddwyd gan Edison Bell fel rhan o'i gyfres Gymraeg ym 1906. Roedd y teitlau'n cynnwys y canlynol:  Y Deryn Pur Richard Samuel Hughes: Llam y Cariadau Joseph Parry: Hywel a Blodwen (deuawd gyda John Roberts) Yn yr un flwyddyn, gan barhau i 1907, recordiodd Evans chwe ochr record disg cychwyn o'r canol unigol ar gyfer Path\u00e9. Yr unig unawd oedd \"Angels Ever Bright and Fair\" o Theodora gan H\u00e4ndel. Recordiad arall oedd y triawd o Faust Gounod gyda'r tenor Alfred Heather a'r bariton Bantock Pierpoint. Deuawdau oedd y gweddill gyda'r bariton Francis Ludlow:  Lionel Monckton: A Country Girl\u2014\"Boy and Girl\" a'r The Cingalee\u2014\"You and I\" Andr\u00e9 Messager: V\u00e9ronique\u2014\"The Donkey Duet\" a \"Swing Song\"Roedd ail flwyddyn y cysylltiad hwnnw \u00e2 Path\u00e9 yn cynnwys ei chyfranogiad fel Elsie Maynard a Kate yn y recordiad cyntaf bron yn gyflawn o The Yeomen of the Guard gan Gilbert a Sullivan. Aelodau eraill y cast oedd Bantock Pierpoint, Ben Ivor, Francis Ludlow, ac Emily Foxcroft; fel Evans, cymerodd pob un ond Ivor rolau lluosog. Yn dirprwyo ar ran y gerddorfa oedd Band y Gwarchodlu Albanaidd,  adlewyrchu arfer cyffredin ymhlith cwmn\u00efau recordio, gan fod technoleg y dydd yn dal offerynnau gwynt yn llawer gwell na llinynnau.  O'r chwe ochr yr ymddangosodd arni, dim ond un a ymddangosodd Evans mewn unawd, \"The Prisoner Comes\", o ddiweddglo Act I.  Dychwelodd Evans at y stiwdio, ac i silindrau, unwaith yn rhagor ym 1910, pan recordiodd pedwar can unigol ar gyfer Edison ar silindrau pedair munud: The Last Rose of Summer gan Thomas Moore, The Dawn gan Guy d'Hardelot, The Kerry Dance gan James Lyman Molloy, a I Wish I Were a Tiny Bird gan Hermann L\u00f6hr. Nid oes unrhyw sesiynau recordio pellach yn ymwneud ag Evans yn hysbys yn yr oes acwstig,  Cyfeiriadau Dolenni allanol","1091":"Mae'r erthygl yma am sir Powys. Am yr hen deyrnas ganoloesol gweler Teyrnas Powys. Sir yn nwyrain canolbarth Cymru sy'n ymestyn ar hyd y gororau yw Powys, a'r sir gyda'r arwynebedd mwyaf yng Nghymru: 5,179\u00a0km\u00b2 (2,000\u00a0mi sg). Cafodd ei henwi ar \u00f4l teyrnas ganoloesol Powys. Mae'n cynnwys tiriogaeth hen siroedd Maldwyn, Maesyfed a Brycheiniog. Mae'n ardal wledig sy'n cynnwys sawl tref farchnad hanesyddol fel Machynlleth, Llanfair-ym-Muallt a'r Trallwng. Y Drenewydd yw canolfan weinyddol y sir, lle ceir prif swyddfeydd yr awdurdod lleol, Cyngor Sir Powys. Yn 2011 roedd y boblogaeth yn 132,200. Yng Nghyfrifiad 2001 roedd 21% o'r boblogaeth yn siarad Cymraeg. Daearyddiaeth Mae Powys yn rhanbarth mawr \u2013 yn chwarter arwynebedd Cymru, ac yn ymestyn o fynyddoedd Y Berwyn yn y gogledd i fynyddoedd Bannau Brycheiniog yn y de. Yn y gorllewin ceir brynia'r Elenydd, tarddle'r afonydd Hafren a Gwy.  Hanes Daw enw'r sir cyfredol o hen ardal weinyddol Gymreig, sef Teyrnas Powys. Gw\u00eal yr hanesydd y Dr John Davies gysylltiad rhwng y gair Lladin pagus \u00e2'r ardal honno yng nghanolbarth Cymru, \"Powys\". Dywed: \"Mae'n debygol bod perthynas rhwng y gair pagus a'r enw \"Powys\"; maent yn gytras felly \u00e2'r gair \"pagan\". Credir mai cnewyllyn teyrnas Powys oedd pagus neu gefn gwlad teyrnas y Cornovii ac i Bowys ehangu i gynnwys y diriogaeth honno...\". Cynhanes ac Oes y Celtiaid Roedd Teyrnas Powys yn y 6g yn cynnwys dau dreuan o'r hyn a elwir yn Bowys heddiw \u2013 y ddau dreuan mwyaf gogleddol, ynghyd \u00e2'r rhan fwyaf o Swydd Amwythig. Daeth i ben pan gafodd ei uno gyda Theyrnas Gwynedd dan arweiniad Llywelyn ap Gruffudd (c. 1223 \u2013 11 Rhagfyr 1282). Ceir 60 o lannoedd ym Mhowys \u2013 llefydd sy'n cychwyn gyda \"Llan\", sy'n dangos fod yma gryn weithgarwch crefyddol yn y 6ed a'r 7ed ganrif. Ond ceir olion pobl ganrifoedd cyn hyn: gwyddys hyn oherwydd fod arfau callestr o Oes Ganol y Cerrig (y mesolythig) wedi'i ganfod yma. Yr hyn sy'n allweddol i'n dealltwriaeth o olion cynhanes (ac wedi hynny) Powys yw fod ynddi dair prif afon, tri dyffryn a thri mynedfa \u2013 a thrwyddynt y deuai pobl i'r ardal. Mae'r rhostiroedd i'r de o Afon Wysg yn debyg iawn i diroedd gogledd Morgannwg, a thrwyddynt hwy y cysylltwyd de Powys gyda Dyffryn Morgannwg a'r M\u00f4r Hafren. Yng nghanol y sir, mae dyffrynoedd yr Wysg ac Afon Gwy hefyd yn fynedfa ac yn ffyrdd tramwy naturiol i'r ardal, a thrwyddynt hwy y daeth y bobl a'r diwylliant Celtaidd a gododd gloddfeydd nodedig Talgarth. Ychydig i'r gogledd ceir y trydydd mynedfa i Bowys: dyffryn Afon Hafren, gyda'i diroedd ffrwythlon, cyfoethog. Ceir dros 1130 o siambrau claddu o wahanol fathau ym Mhowys, yn dyddio o 4,000CC i 1000CC, gyda'r rhan fwyaf ohonynt yn perthyn i'r Oes Efydd. Mae 339 ohonynt wedi eu cofrestru fel henebion cofrestredig. Saif yma, fel cerfluniau o'r Oes Efydd 275 o feini hirion, gyda 92 wedi'u cofrestru. Mae yma hefyd 90 o fryngaerau o Oes yr Haearn a 54 lloc (tir caeedig) ac aneddiadau. Yn Nhalgarth, o fewn ardal o tua dwy filltir sgwar, ceir 16 siambr claddu o Oes Ganol y Cerrig (y mesolythig) a ystyrir yn nodedig iawn. Siambrau hirion yw'r rhan fwyaf, gyda cherrig anferthol yn eu gorchuddio fel nenfydau; mae eu cynlluniau mewnol yn hynod o gymhleth ac yn arwydd fod yma bobl soffistigedig iawn, amaethwyr cynnar gyda defodau claddu arbennig. Canfuwyd yr offeryn cerdd hynaf yng Nghymru ym Mhenywyrlod, Talgarth a ddyddiwyd i c. 4000 BC; darganfuwyd y siambr gan ffermwr lleol a'r offeryn cerdd ym Mehefin 1972. Ceir siambrau tebyg ym Morgannwg ac yn y Cotswolds a gelwir y math hwn yn Feddrodau Hafren-Cotswold. Rhwng 2,000 a 1,500 CC daeth Diwylliant Bicer Gloch i Ynys Prydain, ond ychydig iawn o'u holion sydd ym mhowys, gyda'r rhan fwyaf tua diwedd y cyfnod. Yn eu plith mae Gallt Caebetin, Ynys Hir (Mynydd Epynt) a glannau Afon Tefeidiad, ger Tref-y-clawdd. Carneddi bychain oedd y rhain, a oedd yn aml yn cynnwys wrn o lwch un neu ddau person wedi'i amlosgi. Ceir hefyd gylchgoedd neu resi o gerrig o'r cyfnod yma ger Llyn Bugeilyn a Phant Sychbant (Fforest Fawr). Yn Heyop ac yn Llanwrthwl cafwyd casgliadau o dorchau aur a grewyd tua diwedd yr Oes Efydd. Mae'n debygol iawn iddynt gael eu gwneud yn lleol, mewn arddull Gwyddelig.  Adeiladau Neuaddau canoloesol Mae Powys yn hynod iawn o ran ei neuaddau canoloesol, gan ei bod yn dilyn patrwm arbenng lle ceir neuaddau a godwyd o garreg yn Sir Frycheiniog, neuaddau pren yn Sir Drefaldwyn a neuaddau o garreg a choed yn Sir Faesyfed. Mewn geiriau eraill, dyma'r patrwm: neuaddau carreg i'r gorllewin o'r sir a phren i ddwyrain y sir. Ceir nifer o neuaddau sy'n dyddio i'r 14g ym Mhowys (a'r tri ym Mrycheiniog), gan gynnwys Neuadd Fawr a'r Neuadd Fach (Coleg Crist, Aberhonddu) a Phalas yr Esgob (Sant Dewi, Llan-ddew). Yn lled ddiweddar, deuthpwyd i ddeall fod T\u0177 Uchaf (Castell Paun, Sir Faesyfed) hefyd yn dyddio i'r 14g. Codwyd T\u0177 Mawr (Castell Caereinion) tua 1400 o garreg a phren ac felly hefyd Cwrt-Plas-y-Dre (y Drenewydd.Y neuadd fawr garreg fwyaf ym Mhowys yw Tret\u0175r a oedd yn eiddo i William ap Thomas a'i deulu; ef hefyd oedd perchennog Castell Rhaglan yng Ngwent. Ymhlith y neuaddau eraill mae: Porthaml (Talgarth) c. 1460, yr Hen Ficerdy (y Clas-ar-Wy) c. 1400. Ceir sawl t\u0177 ffr\u00e2m nenfforch (cruck framed houses) ym Mhowys, sef dull o dorri coeden ar i lawr (yn fertig) \u2013 coeden gyda thro ynddi \u2013 er mwyn furfio ffr\u00e2m yr adeilad; roedd hyn yn hynod o boblogaidd yn y 15g a'r 16g. Ceir nifer ohonynt drwy Bowys: yn Sir Frycheiniog ceir dros 25, Sir Drefaldwyn 100 a Sir Faesyfed dros 50. Y t\u0177 ffr\u00e2m nenfforch mwyaf ym Mhowys yw T\u0177 Mawr (Newchurch, Powys; 25 tr) ac ymhlith y goreuon mae: Bryndraenog (Bugeildy; 19 tr), a cheir sawl ysgubor ar y ffurf hwn yn Maestorglwydd Ganol (Llanigon), Hen Rydycarw (Trefeglwys). Wrth i'r ffasiwn o godi tai ffr\u00e2m nenfforch ddirwyn i ben tua diwedd y 16g, dechreuwyd codi tai ffr\u00e2m bren: Bryndraenog, Gwernfyda, Llanllugan a Ciliau (Llandeilo Graban). Codwyd tai hir ledled Cymru i gysgodi pobl ac anifeiliaid dan yr un to; mae T\u0177 Mawr (Llanfihangel Nant Melan) yn esiampl gwerth chweil, ac felly hefyd Cileos (Penybontfawr) a Hepste Fawr (Ystradfellte), gyda drws yn cysylltu'r ddwy ran wedi goroesi'r canrifoedd.  Cestyll a hynafiaethau eraill Codwyd 23 o gestyll carreg ym Mhowys, gyda'r rhan fwyaf wedi'u codi o ganlyniad i frwydro rhwng y Cymry a'r Saeson yn y 12g. Cyn hynny cafwyd nifer o gestyll mwnt a beili wrth i'r Normaniaid geisio cipio tir oddi wrth y Cymry brodorol. Tyrau petrual oedd cestyll carreg y 12g, gan gynnwys Castell Powys neu weithiau \"Gastell Coch\" (ger y Trallwng) a chestyll y Gelli Gandryll a Chastell Dinas Br\u00e2n. Erbyn 1220 gwelwyd tyrau crwn: Bronllys, Tret\u0175r a Chastell Cwm Camlais \u2013 un o gestyll Llywelyn ap Gruffudd. Yn dilyn gwaith cloddio yng Nghastell Trefaldwyn, cafwyd tystiolaeth fod yno borth deudwr (porth a wnaed drwy uno dau d\u0175r) \u2013 y cyntaf o'i fath i'w adeiladu yng Nghymru. Doedd dim gwahaniaethau mawr rhwng cestyll Cymreig a'r rhai a godwyd gan y goresgynwyr Seisnig, fel rheol, ond weithiau, cododd y Tywysogion Cymreig gestyll si\u00e2p \"D\" ee Castell Coch ac Ystradfellte (yn y Fforest Fawr) a Chastell Powys, a godwyd gan Gruffudd ap Gwenwynwyn c. 1280, ac sydd wedi goroesi'r canrifoedd. Yn 1277 y cychwynwodd Edward I, brenin Lloegr ar y gwaith o godi ei unig gastell ym Mhowys, a hynny ym Muellt. Wedi llofruddio Llywelyn ar 11 Rhagfyr 1282, codwyd waliau i amddiffyn nifer o drefi, gan gynnwys: Tref-y-clawdd (fel yr awgryma'r enw), Maesyfed, Llanandras a Rhaeadr Gwy.  Eglwysi a henebion crefyddol eraill Ceir dros 80 o seintiau a roddodd eu henwau i lannoedd ym Mhowys ond nid oes unrhyw olion o'r eglwysi cynnar (6g-11g) wedi goroesi ar wah\u00e2n i un eglwys: Llanandras lle ceir wal a bwa a all berthyn i arddull Sacsonaidd. Ond ceir dros 20 o gerrig wedi'u haddurno, gan gynnwys bedyddfaeni; yn eu plith mae bedyddfaen Pencraig (8g), Newchurch, Powys (10g neu'r 11g), Defynnog (11g)  a Phartrishow (11g). Mae bedyddfaen Defnnog yn cynnwys addurniadau o ddail ac ysgrifen rwnig a Lombardaidd (ardal yng ngogledd yr Eidal). Ceir nifer o golofnau cerfiedig hefyd (o'r 5g a'r 6g) gan gynnwys: Trallong, Carreg Turpillius, Maen Madog, Ystradfellte a Charreg Rustece (Llanerfyl), nifer ohonynt yn cynnwys addurn y Groes Geltaidd a chlymau Celtaidd cain. Y mwyaf cain, efallai, yw Carreg Llywel o'r 8g, sydd bellach wedi'i werthu i'r Amgueddfa Brydeinig yn Llundain am \u00a310. Mae'r rhan fwyaf o'r eglwysi mewn llannau crwn, ar gopa bryn neu ar lan afon, ac mae'r tri ffactor hyn yn dangos eu bod yn perthyn i gyfnod cyn-Gristnogaeth. O'r 10g i'r 12g, trodd y mynachlogydd yn glasau, gyda phob eglwys yn cyfrannu tuag atynt a phob un yn cynnwys abad, offeiriad a chanon. Parhaodd y rhain yn eitha annibynnol hyd nes iddynt gael eu hymgorffori o fewn yr Eglwys Gatholig. Roedd 7 clas ym Mhowys: Llandinam, Llangurig, Meifod, y Clas-ar-Wy, Glascwm, Sant Harmon a Llanddew. Mae'r eglwysi'r Oesoedd Canol yn gymysgedd o bensaerniaeth.  Abaty Cwm Hir Abaty Ystrad Marchell Eglwys gadeiriol Aberhonddu Priordy Llanddewi Nant Hodni Gweler hefyd Adeiladau rhestredig Gradd I Powys Dolenni allanol Cyngor Sir Powys Archifwyd 2004-02-07 yn y Peiriant Wayback. Cyfeiriadau","1092":"Mae'r erthygl yma am sir Powys. Am yr hen deyrnas ganoloesol gweler Teyrnas Powys. Sir yn nwyrain canolbarth Cymru sy'n ymestyn ar hyd y gororau yw Powys, a'r sir gyda'r arwynebedd mwyaf yng Nghymru: 5,179\u00a0km\u00b2 (2,000\u00a0mi sg). Cafodd ei henwi ar \u00f4l teyrnas ganoloesol Powys. Mae'n cynnwys tiriogaeth hen siroedd Maldwyn, Maesyfed a Brycheiniog. Mae'n ardal wledig sy'n cynnwys sawl tref farchnad hanesyddol fel Machynlleth, Llanfair-ym-Muallt a'r Trallwng. Y Drenewydd yw canolfan weinyddol y sir, lle ceir prif swyddfeydd yr awdurdod lleol, Cyngor Sir Powys. Yn 2011 roedd y boblogaeth yn 132,200. Yng Nghyfrifiad 2001 roedd 21% o'r boblogaeth yn siarad Cymraeg. Daearyddiaeth Mae Powys yn rhanbarth mawr \u2013 yn chwarter arwynebedd Cymru, ac yn ymestyn o fynyddoedd Y Berwyn yn y gogledd i fynyddoedd Bannau Brycheiniog yn y de. Yn y gorllewin ceir brynia'r Elenydd, tarddle'r afonydd Hafren a Gwy.  Hanes Daw enw'r sir cyfredol o hen ardal weinyddol Gymreig, sef Teyrnas Powys. Gw\u00eal yr hanesydd y Dr John Davies gysylltiad rhwng y gair Lladin pagus \u00e2'r ardal honno yng nghanolbarth Cymru, \"Powys\". Dywed: \"Mae'n debygol bod perthynas rhwng y gair pagus a'r enw \"Powys\"; maent yn gytras felly \u00e2'r gair \"pagan\". Credir mai cnewyllyn teyrnas Powys oedd pagus neu gefn gwlad teyrnas y Cornovii ac i Bowys ehangu i gynnwys y diriogaeth honno...\". Cynhanes ac Oes y Celtiaid Roedd Teyrnas Powys yn y 6g yn cynnwys dau dreuan o'r hyn a elwir yn Bowys heddiw \u2013 y ddau dreuan mwyaf gogleddol, ynghyd \u00e2'r rhan fwyaf o Swydd Amwythig. Daeth i ben pan gafodd ei uno gyda Theyrnas Gwynedd dan arweiniad Llywelyn ap Gruffudd (c. 1223 \u2013 11 Rhagfyr 1282). Ceir 60 o lannoedd ym Mhowys \u2013 llefydd sy'n cychwyn gyda \"Llan\", sy'n dangos fod yma gryn weithgarwch crefyddol yn y 6ed a'r 7ed ganrif. Ond ceir olion pobl ganrifoedd cyn hyn: gwyddys hyn oherwydd fod arfau callestr o Oes Ganol y Cerrig (y mesolythig) wedi'i ganfod yma. Yr hyn sy'n allweddol i'n dealltwriaeth o olion cynhanes (ac wedi hynny) Powys yw fod ynddi dair prif afon, tri dyffryn a thri mynedfa \u2013 a thrwyddynt y deuai pobl i'r ardal. Mae'r rhostiroedd i'r de o Afon Wysg yn debyg iawn i diroedd gogledd Morgannwg, a thrwyddynt hwy y cysylltwyd de Powys gyda Dyffryn Morgannwg a'r M\u00f4r Hafren. Yng nghanol y sir, mae dyffrynoedd yr Wysg ac Afon Gwy hefyd yn fynedfa ac yn ffyrdd tramwy naturiol i'r ardal, a thrwyddynt hwy y daeth y bobl a'r diwylliant Celtaidd a gododd gloddfeydd nodedig Talgarth. Ychydig i'r gogledd ceir y trydydd mynedfa i Bowys: dyffryn Afon Hafren, gyda'i diroedd ffrwythlon, cyfoethog. Ceir dros 1130 o siambrau claddu o wahanol fathau ym Mhowys, yn dyddio o 4,000CC i 1000CC, gyda'r rhan fwyaf ohonynt yn perthyn i'r Oes Efydd. Mae 339 ohonynt wedi eu cofrestru fel henebion cofrestredig. Saif yma, fel cerfluniau o'r Oes Efydd 275 o feini hirion, gyda 92 wedi'u cofrestru. Mae yma hefyd 90 o fryngaerau o Oes yr Haearn a 54 lloc (tir caeedig) ac aneddiadau. Yn Nhalgarth, o fewn ardal o tua dwy filltir sgwar, ceir 16 siambr claddu o Oes Ganol y Cerrig (y mesolythig) a ystyrir yn nodedig iawn. Siambrau hirion yw'r rhan fwyaf, gyda cherrig anferthol yn eu gorchuddio fel nenfydau; mae eu cynlluniau mewnol yn hynod o gymhleth ac yn arwydd fod yma bobl soffistigedig iawn, amaethwyr cynnar gyda defodau claddu arbennig. Canfuwyd yr offeryn cerdd hynaf yng Nghymru ym Mhenywyrlod, Talgarth a ddyddiwyd i c. 4000 BC; darganfuwyd y siambr gan ffermwr lleol a'r offeryn cerdd ym Mehefin 1972. Ceir siambrau tebyg ym Morgannwg ac yn y Cotswolds a gelwir y math hwn yn Feddrodau Hafren-Cotswold. Rhwng 2,000 a 1,500 CC daeth Diwylliant Bicer Gloch i Ynys Prydain, ond ychydig iawn o'u holion sydd ym mhowys, gyda'r rhan fwyaf tua diwedd y cyfnod. Yn eu plith mae Gallt Caebetin, Ynys Hir (Mynydd Epynt) a glannau Afon Tefeidiad, ger Tref-y-clawdd. Carneddi bychain oedd y rhain, a oedd yn aml yn cynnwys wrn o lwch un neu ddau person wedi'i amlosgi. Ceir hefyd gylchgoedd neu resi o gerrig o'r cyfnod yma ger Llyn Bugeilyn a Phant Sychbant (Fforest Fawr). Yn Heyop ac yn Llanwrthwl cafwyd casgliadau o dorchau aur a grewyd tua diwedd yr Oes Efydd. Mae'n debygol iawn iddynt gael eu gwneud yn lleol, mewn arddull Gwyddelig.  Adeiladau Neuaddau canoloesol Mae Powys yn hynod iawn o ran ei neuaddau canoloesol, gan ei bod yn dilyn patrwm arbenng lle ceir neuaddau a godwyd o garreg yn Sir Frycheiniog, neuaddau pren yn Sir Drefaldwyn a neuaddau o garreg a choed yn Sir Faesyfed. Mewn geiriau eraill, dyma'r patrwm: neuaddau carreg i'r gorllewin o'r sir a phren i ddwyrain y sir. Ceir nifer o neuaddau sy'n dyddio i'r 14g ym Mhowys (a'r tri ym Mrycheiniog), gan gynnwys Neuadd Fawr a'r Neuadd Fach (Coleg Crist, Aberhonddu) a Phalas yr Esgob (Sant Dewi, Llan-ddew). Yn lled ddiweddar, deuthpwyd i ddeall fod T\u0177 Uchaf (Castell Paun, Sir Faesyfed) hefyd yn dyddio i'r 14g. Codwyd T\u0177 Mawr (Castell Caereinion) tua 1400 o garreg a phren ac felly hefyd Cwrt-Plas-y-Dre (y Drenewydd.Y neuadd fawr garreg fwyaf ym Mhowys yw Tret\u0175r a oedd yn eiddo i William ap Thomas a'i deulu; ef hefyd oedd perchennog Castell Rhaglan yng Ngwent. Ymhlith y neuaddau eraill mae: Porthaml (Talgarth) c. 1460, yr Hen Ficerdy (y Clas-ar-Wy) c. 1400. Ceir sawl t\u0177 ffr\u00e2m nenfforch (cruck framed houses) ym Mhowys, sef dull o dorri coeden ar i lawr (yn fertig) \u2013 coeden gyda thro ynddi \u2013 er mwyn furfio ffr\u00e2m yr adeilad; roedd hyn yn hynod o boblogaidd yn y 15g a'r 16g. Ceir nifer ohonynt drwy Bowys: yn Sir Frycheiniog ceir dros 25, Sir Drefaldwyn 100 a Sir Faesyfed dros 50. Y t\u0177 ffr\u00e2m nenfforch mwyaf ym Mhowys yw T\u0177 Mawr (Newchurch, Powys; 25 tr) ac ymhlith y goreuon mae: Bryndraenog (Bugeildy; 19 tr), a cheir sawl ysgubor ar y ffurf hwn yn Maestorglwydd Ganol (Llanigon), Hen Rydycarw (Trefeglwys). Wrth i'r ffasiwn o godi tai ffr\u00e2m nenfforch ddirwyn i ben tua diwedd y 16g, dechreuwyd codi tai ffr\u00e2m bren: Bryndraenog, Gwernfyda, Llanllugan a Ciliau (Llandeilo Graban). Codwyd tai hir ledled Cymru i gysgodi pobl ac anifeiliaid dan yr un to; mae T\u0177 Mawr (Llanfihangel Nant Melan) yn esiampl gwerth chweil, ac felly hefyd Cileos (Penybontfawr) a Hepste Fawr (Ystradfellte), gyda drws yn cysylltu'r ddwy ran wedi goroesi'r canrifoedd.  Cestyll a hynafiaethau eraill Codwyd 23 o gestyll carreg ym Mhowys, gyda'r rhan fwyaf wedi'u codi o ganlyniad i frwydro rhwng y Cymry a'r Saeson yn y 12g. Cyn hynny cafwyd nifer o gestyll mwnt a beili wrth i'r Normaniaid geisio cipio tir oddi wrth y Cymry brodorol. Tyrau petrual oedd cestyll carreg y 12g, gan gynnwys Castell Powys neu weithiau \"Gastell Coch\" (ger y Trallwng) a chestyll y Gelli Gandryll a Chastell Dinas Br\u00e2n. Erbyn 1220 gwelwyd tyrau crwn: Bronllys, Tret\u0175r a Chastell Cwm Camlais \u2013 un o gestyll Llywelyn ap Gruffudd. Yn dilyn gwaith cloddio yng Nghastell Trefaldwyn, cafwyd tystiolaeth fod yno borth deudwr (porth a wnaed drwy uno dau d\u0175r) \u2013 y cyntaf o'i fath i'w adeiladu yng Nghymru. Doedd dim gwahaniaethau mawr rhwng cestyll Cymreig a'r rhai a godwyd gan y goresgynwyr Seisnig, fel rheol, ond weithiau, cododd y Tywysogion Cymreig gestyll si\u00e2p \"D\" ee Castell Coch ac Ystradfellte (yn y Fforest Fawr) a Chastell Powys, a godwyd gan Gruffudd ap Gwenwynwyn c. 1280, ac sydd wedi goroesi'r canrifoedd. Yn 1277 y cychwynwodd Edward I, brenin Lloegr ar y gwaith o godi ei unig gastell ym Mhowys, a hynny ym Muellt. Wedi llofruddio Llywelyn ar 11 Rhagfyr 1282, codwyd waliau i amddiffyn nifer o drefi, gan gynnwys: Tref-y-clawdd (fel yr awgryma'r enw), Maesyfed, Llanandras a Rhaeadr Gwy.  Eglwysi a henebion crefyddol eraill Ceir dros 80 o seintiau a roddodd eu henwau i lannoedd ym Mhowys ond nid oes unrhyw olion o'r eglwysi cynnar (6g-11g) wedi goroesi ar wah\u00e2n i un eglwys: Llanandras lle ceir wal a bwa a all berthyn i arddull Sacsonaidd. Ond ceir dros 20 o gerrig wedi'u haddurno, gan gynnwys bedyddfaeni; yn eu plith mae bedyddfaen Pencraig (8g), Newchurch, Powys (10g neu'r 11g), Defynnog (11g)  a Phartrishow (11g). Mae bedyddfaen Defnnog yn cynnwys addurniadau o ddail ac ysgrifen rwnig a Lombardaidd (ardal yng ngogledd yr Eidal). Ceir nifer o golofnau cerfiedig hefyd (o'r 5g a'r 6g) gan gynnwys: Trallong, Carreg Turpillius, Maen Madog, Ystradfellte a Charreg Rustece (Llanerfyl), nifer ohonynt yn cynnwys addurn y Groes Geltaidd a chlymau Celtaidd cain. Y mwyaf cain, efallai, yw Carreg Llywel o'r 8g, sydd bellach wedi'i werthu i'r Amgueddfa Brydeinig yn Llundain am \u00a310. Mae'r rhan fwyaf o'r eglwysi mewn llannau crwn, ar gopa bryn neu ar lan afon, ac mae'r tri ffactor hyn yn dangos eu bod yn perthyn i gyfnod cyn-Gristnogaeth. O'r 10g i'r 12g, trodd y mynachlogydd yn glasau, gyda phob eglwys yn cyfrannu tuag atynt a phob un yn cynnwys abad, offeiriad a chanon. Parhaodd y rhain yn eitha annibynnol hyd nes iddynt gael eu hymgorffori o fewn yr Eglwys Gatholig. Roedd 7 clas ym Mhowys: Llandinam, Llangurig, Meifod, y Clas-ar-Wy, Glascwm, Sant Harmon a Llanddew. Mae'r eglwysi'r Oesoedd Canol yn gymysgedd o bensaerniaeth.  Abaty Cwm Hir Abaty Ystrad Marchell Eglwys gadeiriol Aberhonddu Priordy Llanddewi Nant Hodni Gweler hefyd Adeiladau rhestredig Gradd I Powys Dolenni allanol Cyngor Sir Powys Archifwyd 2004-02-07 yn y Peiriant Wayback. Cyfeiriadau","1094":"Gwleidydd, Pregethwr cynorthwyol, canwr poblogaidd a chyfansoddwr caneuon, awdur a chyfarwyddwr busnes o Gymru yw Dafydd Iwan (ganwyd Dafydd Iwan Jones, 24 Awst 1943, Brynaman, Sir Gaerfyrddin). Mae'n fab i'r llenor Cymraeg Gerallt Jones ac Elizabeth Jones. Symudodd y teulu i'r Bala pan oedd Dafydd yn ei arddegau. Mae'n cael ei adnabod fel canwr protest ac un o ffigyrau mwyaf amlwg y sin pop a gwerin yng Nghymru hyd heddiw.  Gyrfa Rhwng 1968 a diwedd y 1970au roedd yn un o arweinyddion carismatig mwyaf y frwydr iaith. Drwy gyfrwng ei ganeuon gwleidyddol, poblogaidd, fe ysbrydolodd gannoedd (ac efallai miloedd) o Gymry. Cafodd ei benodi'n Llywydd Plaid Cymru yn 2004. Ar yr 8fed o Fehefin 2010 cafodd Jill Evans ASE ei hethol yn ddiwrthwynebiad i olynu Dafydd Iwan fel Llywydd.Mae'n awdur nifer o lyfrau, a chyfansoddwr dros 250 o ganeuon. Mae hefyd yn gyfarwyddwr Cwmni Recordiau Sain; ysgrifennydd Cymdeithas Tai Gwynedd; cadeirydd Cwmni Cyhoeddi Gwynn; aelod o Ymddiriedolaeth Portmeirion; cadeirydd Pwyllgor y Ganolfan, Bontnewydd; aelod o Bwyllgor Canolfan Gymunedol a Chapel Caeathro ac yn bregethwr lleyg. Rhwng 1968 a diwedd y 70au bu'n arweinydd brwd a charismatig Cymdeithas yr Iaith. Bu'n gynghorydd sir Gwynedd dros ward Bontnewydd yn ardal Arfon hyd 1 Mai 2008. Ym mis Ionawr 2011, cyhoeddwyd fod Dafydd Iwan yn un o gant oedd wedi gwrthod talu eu trwydded teledu, fel rhan o brotest Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn erbyn y cynlluniau arfaethedig i dorri cyllideb y sianel deledu Gymraeg S4C, a'r bwriad i drosglwyddo cyfrifoldeb ariannu'r sianel i ddwylo'r BBC. Cerddoriaeth Ar \u00f4l ymddangos ar raglen newyddion Y Dydd ym 1965, arwyddodd i label Welsh Teldisc. Recordiodd nifer o EPs i'r cwmni rhwng 1966-1969, rhai gydag Edward Morris Jones. Erbyn heddiw mae caneuon fel 'Mae'n Wlad I Mi', 'Wrth Feddwl Am Fy Nghymru' a 'Carlo' yn cael ei ystyried yn glasuron.     Ym 1969 sefydlodd Cwmni Recordiau Sain gyda Huw Jones a Brian Morgan Edwards. Rhyddhaodd gyfres o EPs dylanwadol ar Sain, oedd yn cynnwys rhai o'i ganeuon mwyaf poblogaidd, fel 'Gorau Cymro, Cymro Oddi Cartref', 'Peintio'r Byd Yn Wyrdd' a 'Pam Fod Eira Yn Wyn'. Mae nifer o'r caneuon yma, a rhai o'r cyfnod Welsh Teldisc, ar gael ar Y Dafydd Iwan Cynnar (Sain, 1998). Ym 1972, ail-recordiodd nifer o'i hen ganeuon Welsh Teldisc yn Stiwdio Rockfield gyda Dave Edmunds, ar gyfer Yma Mae Ngh\u00e2n (Sain, 1972). Mae rhai yn ystyried Mae'r Darnau Yn Disgyn I'w Lle (Sain, 1976) fel ei albwm cyntaf a chryfaf, oedd yn cynnwys y ffefryn 'Mae Rhywun Yn Y Carchar'. Mae'r LP ar gael yn ei chyfanrwydd ar Y Dafydd Iwan Cynnar. Recordiwyd Bod Yn Rhydd (Sain, 1979) yn sgil methiant y refferendwm ar ddatganoli, ac mae'r cynnwys yn adlewyrchu hynny. Mae Ar D\u00e2n (Sain, 1981) yn recordiad byw gyda Hefin Elis a Tudur Huws Jones, Rhwng Hwyl A Thaith (Sain, 1982) a Yma O Hyd (Sain, 1983) gydag Ar Log, sy'n cynnwys dwy o'i ganeuon mwyaf poblogaidd, \"Yma o Hyd\" a \"Cerddwn Ymlaen\". Roedd Gwinllan A Roddwyd (Sain, 1986) yn deyrnged i Saunders Lewis, DJ Williams a Lewis Valentine, hanner can mlynedd ers llosgi Ysgol Fomio Penyberth. Roedd rhaid aros pum mlynedd tan Dal i Gredu (Sain, 1991), oedd yn cynnwys 'Yr Anthem Geltaidd' a fabwysiadwyd ym 1990. Roedd Caneuon Gwerin (Sain, 1994) yn brosiect ar y cyd gyda Tudur Morgan a C\u00e2n Celt (Sain, 1995) yn gasgliad o ganeuon newydd a rhai oedd wedi eu recordio o'r newydd. I ddathlu ei ymddeoliad o ganu yn gyhoeddus recordiwyd Yn Fyw Cyfrol 1 a 2 (2001 a 2002) yn fyw gyda\u2019i fand. Yn 2007 rhyddhawyd Man Gwyn (Sain, 2007), sy'n cynnwys teyrnged i'w arwr Gwynfor Evans, 'Daeth Yr Awr, Daeth Y Dyn'. Rhyddhaodd gasgliad newydd o ganeuon yn 2009, Dos I Ganu. Sbardunwyd yr albwm, a'r g\u00e2n-deitl, gan y faner a osodwyd ar bont yng Nghaernarfon adeg etholiad Mai 2008, yn dilyn helynt ad-drefnu ysgolion Gwynedd.        Albymau (mewn trefn gronolegol) Yma Mae 'Ngh\u00e2n (1972) Mae'r Darnau yn Disgyn i'w Lle (1976) Carlo a Chaneuon Eraill (1977) 20 o Ganeuon Gorau I'r Gad (1977) Bod yn Rhydd (1979) Ar Dan (Live) (1981) Rhwng Hwyl a Thaith (gydag Ar Log) (1982) Yma o Hyd (gydag Ar Log) (1983) Gwinllan a Roddwyd (1986) Dal I Gredu (1991) Caneuon Gwerin (1994) C\u00e2n Celt (1995) Y Caneuon Cynnar (1998) Yn Fyw Cyfrol 1 (2001) Yn Fyw Cyfrol 2 (2002) Goreuon Dafydd Iwan (2006) Man Gwyn (2007) Dos i Ganu (2009) Cana Dy G\u00e2n Y Casgliad Cyflawn, 219 trac (2012) Emynau (2015) O\u2019r Galon (2018) Llyfryddiaeth Pobol Dafydd Iwan, Gwasg y Lolfa (2015) Llion Iwan (2005). Dafydd Iwan: Bywyd mewn lluniau - A life in pictures. Gwasg Gomer. ISBN 9781843234883  E. Wyn James (8:5, 2005). Painting the World Green: Dafydd Iwan and the Welsh Protest Ballad. Folk Music Journal, tud. 594-618.\u00a0URL  Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol Proffil Dafydd Iwan gan BBC Cymru","1095":"Gwleidydd, Pregethwr cynorthwyol, canwr poblogaidd a chyfansoddwr caneuon, awdur a chyfarwyddwr busnes o Gymru yw Dafydd Iwan (ganwyd Dafydd Iwan Jones, 24 Awst 1943, Brynaman, Sir Gaerfyrddin). Mae'n fab i'r llenor Cymraeg Gerallt Jones ac Elizabeth Jones. Symudodd y teulu i'r Bala pan oedd Dafydd yn ei arddegau. Mae'n cael ei adnabod fel canwr protest ac un o ffigyrau mwyaf amlwg y sin pop a gwerin yng Nghymru hyd heddiw.  Gyrfa Rhwng 1968 a diwedd y 1970au roedd yn un o arweinyddion carismatig mwyaf y frwydr iaith. Drwy gyfrwng ei ganeuon gwleidyddol, poblogaidd, fe ysbrydolodd gannoedd (ac efallai miloedd) o Gymry. Cafodd ei benodi'n Llywydd Plaid Cymru yn 2004. Ar yr 8fed o Fehefin 2010 cafodd Jill Evans ASE ei hethol yn ddiwrthwynebiad i olynu Dafydd Iwan fel Llywydd.Mae'n awdur nifer o lyfrau, a chyfansoddwr dros 250 o ganeuon. Mae hefyd yn gyfarwyddwr Cwmni Recordiau Sain; ysgrifennydd Cymdeithas Tai Gwynedd; cadeirydd Cwmni Cyhoeddi Gwynn; aelod o Ymddiriedolaeth Portmeirion; cadeirydd Pwyllgor y Ganolfan, Bontnewydd; aelod o Bwyllgor Canolfan Gymunedol a Chapel Caeathro ac yn bregethwr lleyg. Rhwng 1968 a diwedd y 70au bu'n arweinydd brwd a charismatig Cymdeithas yr Iaith. Bu'n gynghorydd sir Gwynedd dros ward Bontnewydd yn ardal Arfon hyd 1 Mai 2008. Ym mis Ionawr 2011, cyhoeddwyd fod Dafydd Iwan yn un o gant oedd wedi gwrthod talu eu trwydded teledu, fel rhan o brotest Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn erbyn y cynlluniau arfaethedig i dorri cyllideb y sianel deledu Gymraeg S4C, a'r bwriad i drosglwyddo cyfrifoldeb ariannu'r sianel i ddwylo'r BBC. Cerddoriaeth Ar \u00f4l ymddangos ar raglen newyddion Y Dydd ym 1965, arwyddodd i label Welsh Teldisc. Recordiodd nifer o EPs i'r cwmni rhwng 1966-1969, rhai gydag Edward Morris Jones. Erbyn heddiw mae caneuon fel 'Mae'n Wlad I Mi', 'Wrth Feddwl Am Fy Nghymru' a 'Carlo' yn cael ei ystyried yn glasuron.     Ym 1969 sefydlodd Cwmni Recordiau Sain gyda Huw Jones a Brian Morgan Edwards. Rhyddhaodd gyfres o EPs dylanwadol ar Sain, oedd yn cynnwys rhai o'i ganeuon mwyaf poblogaidd, fel 'Gorau Cymro, Cymro Oddi Cartref', 'Peintio'r Byd Yn Wyrdd' a 'Pam Fod Eira Yn Wyn'. Mae nifer o'r caneuon yma, a rhai o'r cyfnod Welsh Teldisc, ar gael ar Y Dafydd Iwan Cynnar (Sain, 1998). Ym 1972, ail-recordiodd nifer o'i hen ganeuon Welsh Teldisc yn Stiwdio Rockfield gyda Dave Edmunds, ar gyfer Yma Mae Ngh\u00e2n (Sain, 1972). Mae rhai yn ystyried Mae'r Darnau Yn Disgyn I'w Lle (Sain, 1976) fel ei albwm cyntaf a chryfaf, oedd yn cynnwys y ffefryn 'Mae Rhywun Yn Y Carchar'. Mae'r LP ar gael yn ei chyfanrwydd ar Y Dafydd Iwan Cynnar. Recordiwyd Bod Yn Rhydd (Sain, 1979) yn sgil methiant y refferendwm ar ddatganoli, ac mae'r cynnwys yn adlewyrchu hynny. Mae Ar D\u00e2n (Sain, 1981) yn recordiad byw gyda Hefin Elis a Tudur Huws Jones, Rhwng Hwyl A Thaith (Sain, 1982) a Yma O Hyd (Sain, 1983) gydag Ar Log, sy'n cynnwys dwy o'i ganeuon mwyaf poblogaidd, \"Yma o Hyd\" a \"Cerddwn Ymlaen\". Roedd Gwinllan A Roddwyd (Sain, 1986) yn deyrnged i Saunders Lewis, DJ Williams a Lewis Valentine, hanner can mlynedd ers llosgi Ysgol Fomio Penyberth. Roedd rhaid aros pum mlynedd tan Dal i Gredu (Sain, 1991), oedd yn cynnwys 'Yr Anthem Geltaidd' a fabwysiadwyd ym 1990. Roedd Caneuon Gwerin (Sain, 1994) yn brosiect ar y cyd gyda Tudur Morgan a C\u00e2n Celt (Sain, 1995) yn gasgliad o ganeuon newydd a rhai oedd wedi eu recordio o'r newydd. I ddathlu ei ymddeoliad o ganu yn gyhoeddus recordiwyd Yn Fyw Cyfrol 1 a 2 (2001 a 2002) yn fyw gyda\u2019i fand. Yn 2007 rhyddhawyd Man Gwyn (Sain, 2007), sy'n cynnwys teyrnged i'w arwr Gwynfor Evans, 'Daeth Yr Awr, Daeth Y Dyn'. Rhyddhaodd gasgliad newydd o ganeuon yn 2009, Dos I Ganu. Sbardunwyd yr albwm, a'r g\u00e2n-deitl, gan y faner a osodwyd ar bont yng Nghaernarfon adeg etholiad Mai 2008, yn dilyn helynt ad-drefnu ysgolion Gwynedd.        Albymau (mewn trefn gronolegol) Yma Mae 'Ngh\u00e2n (1972) Mae'r Darnau yn Disgyn i'w Lle (1976) Carlo a Chaneuon Eraill (1977) 20 o Ganeuon Gorau I'r Gad (1977) Bod yn Rhydd (1979) Ar Dan (Live) (1981) Rhwng Hwyl a Thaith (gydag Ar Log) (1982) Yma o Hyd (gydag Ar Log) (1983) Gwinllan a Roddwyd (1986) Dal I Gredu (1991) Caneuon Gwerin (1994) C\u00e2n Celt (1995) Y Caneuon Cynnar (1998) Yn Fyw Cyfrol 1 (2001) Yn Fyw Cyfrol 2 (2002) Goreuon Dafydd Iwan (2006) Man Gwyn (2007) Dos i Ganu (2009) Cana Dy G\u00e2n Y Casgliad Cyflawn, 219 trac (2012) Emynau (2015) O\u2019r Galon (2018) Llyfryddiaeth Pobol Dafydd Iwan, Gwasg y Lolfa (2015) Llion Iwan (2005). Dafydd Iwan: Bywyd mewn lluniau - A life in pictures. Gwasg Gomer. ISBN 9781843234883  E. Wyn James (8:5, 2005). Painting the World Green: Dafydd Iwan and the Welsh Protest Ballad. Folk Music Journal, tud. 594-618.\u00a0URL  Cyfeiriadau Dolenni allanol Gwefan swyddogol Proffil Dafydd Iwan gan BBC Cymru","1098":"Eglwys blwyf a leolir yn Wrecsam yw Eglwys San Silyn (Saesneg: St Giles' Church) Mae addoldy wedi sefyll ar y safle ers y 13g o leiaf, ond codwyd y mwyafrif o'r adeilad presennol yn y 15g. Mae'n debyg mai'r arglwyddes Margaret Beaufort, mam Harri Tudur a gwraig i Thomas Stanley, Iarll Derby, a noddodd yr adeilad newydd. Os felly, mae'r eglwys yn un o nifer yng ngogledd-ddwyrain Cymru a noddwyd gan y teulu Stanley, sy'n cynnwys eglwysi plwyf Gresffordd a'r Wyddgrug a Ffynnon Gwenffrewi yn Nhreffynnon.Caiff Eglwys San Silyn ei hystyried yn reolaidd fel un o gampweithiau pensaern\u00efol Cymru, ac yn \u00f4l yn y rhigwm Saesneg o'r 18g, mae ei th\u0175r yn un o Saith Rhyfeddod Cymru. Mae'r eglwys yn enwog yn ryngwladol am fod Elihu Yale, a roes ei enw i Brifysgol Yale yn yr Unol Daleithiau, wedi'i gladdu yn y fynwent.  Hanes Daw'r cyfeiriad cynharaf at eglwys yn Wrecsam o 1220, pan rhoddwyd haner incwm degymau'r eglwys honno i Abaty Glyn y Groes gan Reyner, Esgob Llanelwy. Ceir cyfeiriad arall ati ym 1247 pan rhoddwyd rhagor o ddegymau'r eglwys i'r abaty gan Madog ap Gruffydd, tywysog Powys. Ar 15 Tachwedd 1330 chwythodd y clochdy i lawr ac ail-adeiladwyd yr eglwys yn gyfangwbl. Y gred boblogaidd oedd bod Duw wedi cosbi'r dref am gynnal marchnad ar y Sul, a symudwyd diwrnod marchnad Wrecsam i ddydd Iau o ganlyniad i hyn.Llosgodd yr eglwys o'r 14g gan mlynedd wedi iddi gael ei hadeiladu, ac fe'i hail-godwyd yn yr arddull Gothig hwyr a elwir yn \"Berpendiciwlar\", efallai dan nawdd yr arglwyddes Margaret Stanley. Dyma un o'r eglwysi mawr olaf a'u hadeiladwyd yn y deyrnas cyn y Diwygiad Protestannaidd. Adeiladwyd y clochdy, a elwir yn \"D\u0175r I\u00e2l\", yn negawdau cynnar yr 16g. Fe'i priodolir i'r saer William Hort neu Hart o Fryste. Mae'n seiliedig ar d\u0175r canolog Eglwys Gadeiriol Caerloyw, ac mae'n bosib bod y saer naill ai wedi gweithio ar adeiladu'r gadeirlan honno neu wedi teithio i Gaerloyw i'w hastudio. Mae nifer o gerfluniau wedi goroesi ar y t\u0175r, ond nid yw'n glir faint ohonynt sy'n rhai gwreiddiol.Uwchben bwa'r gangell y mae'r unig beintiad canoloesol o Ddydd y Farn sydd wedi goroesi yng Nghymru. Mae'n bosib fod hyn gan yr un arlunydd a beintiodd y murlun o Sant Cristoffer yn Eglwys Sant Saeran, Llanynys, am fod yr arddull yn debyg. Mae'r cerfluniau pren o angylion yn canu offerynnau yn dyddio'n \u00f4l i'r 15g, a'r ddarllenfa bres ar ffurf eryr i tua 1524.Cyfrannodd Elihu Yale yn hael at addurno'r eglwys yn y 18g cynnar; talodd am galeri (nad sydd wedi goroesi) ym 1707, ac mae'n debyg bod sgr\u00een haearn y gangell gan aeod o'r teulu Davies, sy'n enwog am eu gwith haearn, yn rhodd ganddo hefyd. (Un gwaith sydd yn sicr gan Robert Davies yw'r giatiau haearn i'r fynwent, a grewyd gan yr enwog Davies ym 1720.) Mae beddrod Elihu Yale yn y fynwent, yng nghysgod y t\u0175r. Ym mhlith y cofadeiladau eraill o'r 18g mae dau gan y cerflunydd Ffrengig nodedig Louis-Fran\u00e7ois Roubiliac. Yn y ganrif olynol, cynlluniwyd cofadail Anne Fryer ym 1817 gan y cerflunydd neo-glasurol Syr Richard Westmacott.Atgyweiriwyd Eglwys San Silyn yn fewnol gan Benjamin Ferrey o 1866 i 1867 ac ar y tu allan o 1901 i 1903 gan H. A. Prothero. Yn ystod atgyweiriad Ferrey, codwyd cofadail i Mary Ellen Peel a gerfiwyd gan Thomas Woolner, un o aelodau gwreiddiol Brawdoliaeth y Cyn-Raffa\u00ebliaid. Mae model plastr Woolner ar gyfer y gofeb yng nghasgliad Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd. Ym 1914 adnewyddwyd y gangell yn rannol gan Syr Thomas Graham Jackson; mae gwrthgefn marmor yr allor i'w gynlluniau ef. Ym 1918\u201319 cynlluniodd Jackson gapel yn coffa'r Rhyfel Byd Cyntaf yn yr eil ogleddol.Ar gampws Prifysgol Yale yn New Haven, Connecticut, mae'r \"Wrexham Tower\" a godwyd yn y 1920au yn gopi o glochdy Wrecsam. Rhoddwyd un maen o Eglwys San Silyn i'r adeilad newydd ac mae maen o New Haven wedi cymryd ei le.Ym 1951, penodwyd Eglwys San Silyn yn adeilad rhestredig Gradd I. Oriel      Cyfeiriadau Llyfryddiaeth Coldstream, Nicola (2008). Builders & Decorators: Medieval Craftsmen in Wales. Caerdydd: Cadw. Hubbard, Edward (1986). Clwyd: Denbighshire and Flintshire. The Buildings of Wales. Llundain: Penguin. Hughes, T. J. (2007). Wales's Best 100 Churches. Pen-y-bont ar Ogwr: Seren. Jenkins, Simon (2008). Wales: Churches, Houses, Castles. Llundain: Penguin. Lord, Peter (2003). Gweledigaeth yr Oesoedd Canol. Diwydiant Gweledol Cymru. Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru. Wooding, Jonathan M. a Nigel Yates (gol.) (2011). A Guide to the Churches and Chapels of Wales. Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru.","1099":"Lliwiau cartref Clwb p\u00eal-droed oedd Inter Caerdydd (neu, Inter Cardiff F.C.). Roeddynt yn chwarae ac yn llwyddiannus yn ystod degawd gyntaf Uwch Gynghrair Cymru. Sefydlwyd y clwb fel Inter Caerdydd 1990, trwy uno A.F.C. Cardiff a Sully F.C, newidiodd y clwb ei henw i Inter CabelTel ym 1996 cyn mynd yn \u00f4l i'w enw gwreiddiol dair blynedd yn ddiweddarach. Nid gyfieithwyd enw'r clwb fyth i Rhyng Caerdydd. Gellir tybio fod enw'r clwb Eidaleg enwog, Inter Milan, yn ysbrydoliaeth i'r enw, daeth p\u00eal-droed Eidalaidd yn adnabyddus i bobl Cymru yn yr 1980au a'r 1990au yn rannol oherwydd llwyddiant rhaglenni fel Sgorio i ddarlledu uchafbwyntiau o gemau'r Seria A. Roeddynt yn chwarae ar feysydd chwaraeon ger Lecwydd, Caerdydd. Arddelwyd yr enw Inter Caerdydd yn y wasg a'r cyfryngau Cymraeg mai Inter Cardiff oedd yr enw a ddefnyddiwyd yn swyddogol gan y clwb.  Hanes Mae gan y clwb hanes brith, byr a chymleth gan brofi llwyddiant a methiant. Bu'r clwb drwy sawl newid enw, ac ymunodd cnewyllyn y clwb gyda th\u00eem yr hyn sydd nawr yn Brifysgol Metropolitan Caerdydd i sefydlu t\u00eem C.P.D. Met Caerdydd. Blynyddoedd ffurfiannol Ffurfiwyd y clwb gan gyfres o gyfuniadau a newidiadau enwau. Yn gyntaf, ail-enwi Lake United eu hunain A.F.C. Caerdydd ym 1984. Yn 1990, fe aethant i uno \u00e2 Sully F.C i ffurfio Inter Cardiff. Ym 1996, ail-enwyd y clwb Inter CableTel A.F.C. (ar \u00f4l eu noddwyr), ond aeth yn \u00f4l i Inter Caerdydd yn 1999.  Blwyddyn Olaf Inter Caerdydd Yn dilyn eu tymor gorau erioed, gadawodd dyfodol y t\u00eem yn ddiamau ar \u00f4l i'r prif noddwr, CabelTel, sydd bellach yn gweithredu fel ntl, dynnu eu nawdd yn \u00f4l. Er gwaethaf eu hymgais i gystadlu Ewropeaidd yng Nghwpan UEFA 1999-2000, buont yn gorffen y tymor un lle uwchlaw'r llall ac yn colli eu dal ar y Cwpan Cymreig yn y Pedwerydd Rownd.  Inter CabelTel Yn 2000, cyfunodd Inter Caerdydd \u00e2 Phrifysgol Metropolitan Caerdydd (UWIC) i ffurfio UCIC Inter Caerdydd (UWIC Inter Cardiff F.C). Mae enwau'r t\u00eem gan gefnogwyr yn cynnwys The International, The Divs (o Car-DIFF). Dechreuodd y Gavag ar logo'r t\u00eem o'r cysylltiad Sili (enwir 'The Seagulls'). Fe wnaethon nhw newid eu henw eto yn haf 2012 i Brifysgol Fetropolitan Caerdydd F.C.  Datblygu T\u00eem Prifysgol Metropolitan Caerdydd Er mwyn deall yr hyn ddigwyddodd i ran o waddol Inter Caerdydd, rhaid deall iddi ymuno gyda th\u00eem yr hyn ddaeth yn Brifysgol Metropolitan Caerdydd. Roedd t\u00eem Coleg Addysg Caerdydd yn datblygu (bellach Prifysgol Fetropolitan Caerdydd). Aeth y t\u00eem trwy gyfres o newidiadau enwau, gan adlewyrchu newidiadau enw'r sefydliad a gynrychiolwyd ganddo. Gelwid y t\u00eem yn wreiddiol fel Coleg Addysg Caerdydd (Cardiff College of Education F.C.) yna yn Sefydliad De Morgannwg (South Glamorgan Institute F.C.) yn 1979; Sefydliad Addysg Uwch Caerdydd (Cardiff Institute of Higher Education F.C.) yn 1990 ac UWIC ym 1996. Yn dilyn tymor gwael penderfynwyd uno gydag Athrofa Prifysgol Cymru, t\u00eem p\u00eal-droed dynion Caerdydd, neu UWIC am gyfnod byr, a ffurfio clwb newydd, UWIC Inter Caerdydd A.F.C. Parhaodd enw Inter Caerdydd tan y tymor 2008-09 cyn iddo gael ei ollwng, gan adael y t\u00eem i barhau o 2009 i 2010 fel U.W.I.C. Cafodd y Sefydliad ei hun newid enw yn 2012, ac yn dilyn siwt, felly wnaeth y t\u00eem, yn dod yn C.P.D. Prifysgol Met Caerdydd.  Gwobrau Roedd Inter Caerdydd yn lled llwyddiannus fel clwb, er gwaethaf y ffaith nad oedd iddi gefnogaeth dorfol fawr o gofio maint Caerdydd.  Cynghrair Cynghrair Cymru Ail: 1992\u201393, 1993\u201394, 1996\u201397, 1998\u201399 Cwpanau Cwpan Cymru Pencampwyr: 1998\u201399 Cwpan Cynghrair Cymru Pencampwyr: 1996\u2013971999-2000 - Aethant i chwarae yn Cwpan Premier CBD Cymru (yr FAW Premier Cup) oedd yn cynnwys timau o Uwch Gynghrair Cymru a goreuon timau Cymru oedd yn chwarae yn Lloegr. Ond methasant a pasio'r cymal gr\u0175p.  Ewrop Cynrychiolodd Inter Caerdydd Gymru tair gwaith yng Nghwpan UEFA ond heb fawr o lwc.   1994\u201395 colli 0\u20138 dros dau gymal Katowice o Wlad Pwyl yn y rownd rhagbrogol. 1997-1998 - colli 8-0 dros dau gymal i Celtic F.C. o'r Alban. Chwarae o dan yr enw Inter Cable Tel. 1999\u20132000 colli 1\u20132 i Gorica o Slofenia dros dau gymal yn y rownd 1af. Cyfeiriadau Dolenni allanol Hanes Inter Caerdydd mewn Ystadegau","1102":"Mae Brechlyn yn baratoad biolegol y corff i ddarparu imiwnedd gweithredol i glefyd heintus penodol. Mae brechlyn yn feddyginiaeth a roddir gan feddyg neu nyrs ac mae'n gwneud person yn llai tebygol o gael clefyd. Mae'n rhoi imiwnedd i glefyd heintus a achosir gan germ penodol (bacteria neu firws). Er enghraifft, mae'r brechlyn ffliw yn ei gwneud hi'n llai tebygol y bydd person yn cael y ffliw.  Gwneir brechlynnau fel arfer o rywbeth sy'n fyw, neu oedd arfer fod yn fyw. Ym 1796, defnyddiodd Edward Jenner fuchod a oedd wedi'u heintio \u00e2'r frech wen (variolae vacinae) i amddiffyn pobl rhag y frech wen. Gelwir y driniaeth o frechlynnau yn brechu, frechiad neu yn bigiad.  Hanes Creodd Edward Jenner y brechlyn cyntaf yn y 1770au. Ar yr adeg hon, roedd y frech wen yn glefyd marwol. Sylwodd Jenner nad oedd morwynion llaeth lleol, a phobl eraill oedd yn gweithio \u00e2 gwartheg, oedd wedi cael brech y fuwch (clefyd sy'n gysylltiedig \u00e2'r frech wen) fel arfer yn cael y frech wen. Roedd yn credu bod cael y frech y fuwch yn amddiffyn pobl rhag y frech wen.I brofi'r syniad hwn, rhoddodd Jenner frech y fuwch i fachgen o'r enw James Phipps. Yna heintiodd y bachgen \u00e2'r frech wen. Ni aeth y bachgen yn s\u00e2l oherwydd ei fod eisoes wedi cael brech y fuwch. Roedd Jenner yn iawn: roedd cael y frech y fuwch yn amddiffyn pobl rhag y frech wen. Oherwydd bod brechiad y frech y fuwch wedi gwneud llai o bobl yn s\u00e2l na brechiad y frech wen, gwnaeth Lloegr frechiad y frech wen yn anghyfreithlon ym 1840. Ym 1853, gwnaethant gyfraith arall a ddywedodd fod yn rhaid i bob plentyn gael ei frechu rhag y frech wen gan ddefnyddio brechlyn Jenifer.  Yn y 19eg ganrif, gwnaeth Louis Pasteur frechlyn y gynddaredd. Yn yr 20fed ganrif, creodd gwyddonwyr frechlynnau i amddiffyn pobl rhag difftheria, y frech goch, clwy'r pennau, thetanws a rwbela. Yn y 1950au, creodd Jonas Salk y brechlyn polio. Fodd bynnag, nid yw brechlynnau'n bodoli o hyd ar gyfer llawer o afiechydon pwysig, fel malaria a HIV. Mathau o frechlyn Mae yna nifer o fathau o frechlynnau ar gael ar hyn o bryd. Un math cyffredin o frechlyn yw'r \"frechlyn byw.\" Mae'r math hwn o frechlyn yn cynnwys ychydig bach o firws byw neu facteria. Cyn i'r brechlyn gael ei roi, mae gwyddonwyr yn gwanhau'r firws neu'r bacteria fel na all wneud person yn s\u00e2l. Pan fydd person yn cael brechlyn byw, mae ei system imiwnedd yn dysgu, adnabod ac ymladd yn erbyn y firws neu'r bacteria hynny. Yna, os yw'r person yn cael y firws neu'r bacteria yn y dyfodol, bydd ei system imiwnedd eisoes yn \"gwybod\" sut i frwydro yn erbyn. Mae enghreifftiau o frechlynnau byw yn cynnwys brechlynnau ar gyfer y frech goch, clwy'r pennau a brech yr ieir.Math cyffredin arall o frechlyn yw'r \"frechlyn anactif.\" Mae'r brechlynnau hyn yn cynnwys firysau neu facteria marw. Nid yw'r rhain yn achosi i'r system imiwnedd ymateb mor gryf \u00e2 brechlynnau byw. Oherwydd hyn, efallai y bydd angen \"pigiad atgyfnerthu\" ar bobl - dosau ychwanegol o'r brechlyn, a roddir ar adegau penodol, fel y gall eu system imiwnedd \"ddysgu\" sut i ymladd yn erbyn yr haint. Mae enghreifftiau o frechlynnau anactif yn cynnwys brechlynnau ar gyfer y P\u00e2s, y gynddaredd a hepatitis B.Mewn brechlynnau eraill, dim ond moleciwl protein o'r firws neu'r bacteriwm sy'n cael ei chwistrellu i'r claf. Mae'r protein yn ddigon i system imiwnedd y claf gydnabod y germ cyfan.Gyda brechlynnau RNA negesydd, dim ond yr RNA negesydd (mRNA), sy'n gweithredu fel glasbrint neu rys\u00e1it ar gyfer y protein, sy'n cael ei chwistrellu i'r claf. Gwnaed y brechlynnau mRNA cyntaf yn y 1990au, ond ni wnaeth gwyddonwyr nifer fawr ohonynt tan y 2010au. Mae rhai brechlynnau mRNA yn gweithio yn erbyn canser a gallant wneud tiwmorau yn llai. Cafodd brechlyn mRNA COVID-19 Pfizer-BioNTech dod i'r amlwg ar ddiwedd 2020 ar \u00f4l i'r awdurdodau yn y Deyrnas Unedig cymeradwyo fel y brechlyn cyntaf i'w ddefnyddio er mwyn ceisio gwaredu COVID-19 o'r gymdeithas. Brechlyn COVID-19 Rhoddwyd gwaith aruthrol mewn i ddatblygu brechlyn COVID-19 o\u2019r newyddion cyntaf bod yna feirws angheuol newydd yn Wuhan yn datblygu mewn i pandemig ar ddechrau Ionawr 2020.Cyhoeddwyd ddilyniant genetig y feirws ar 11 Ionawr 2020, gan sbarduno ymateb rhyngwladol brys i baratoi ar gyfer achosion a chyflymu datblygiad brechlyn yn erbyn COVID-19.Ers dechrau 2020, mae datblygu brechlyn wedi cael ei gyflymu trwy gydweithrediad digynsail yn y diwydiant fferyllol rhyngwladol a rhwng llywodraethau. Erbyn Mehefin 2020, roedd corfforaethau, llywodraethau, sefydliadau iechyd rhyngwladol, a grwpiau ymchwil prifysgolion wedi buddsoddi degau o biliynau o ddoleri i ddatblygu dwsinau o ymgeiswyr brechlyn a pharatoi ar gyfer rhaglenni brechu byd-eang i imiwneiddio rhag haint COVID-19.Gan ddefnyddio technolegau newydd a gwneud nifer o gamau ar yr un pryd roedd yn bosib cael y brechlyn yn barod erbyn diwedd 2020 i gwledydd cyfoethog y byd. Brechlyn Pfizer (yn math mRNA o frechlyn) oedd y frechlyn cyntaf i'w ddefnyddio yn y byd gorllewinol. Ar 8 Rhagfyr 2020, derbyniodd Margaret Keenan, 90 oed, y brechlyn yn Ysbyty Athrofaol Coventry, gan ddod y person cyntaf i gael ei frechu y tu allan i dreial, wrth i raglen frechu'r DU ddechrau.Cafodd ail frechlyn ei gymerdwyo yw gael ei ddefnyddio yn y Deyrnas Unedig ar y 30 Rhagfyr 2020 sef brechlyn Prifysgol Rhydychen ac AstraZeneca. Un oedd yn bwysig wrth ddatblygu'r brechlyn oedd Emma Bolam sy'n wyddonydd a Phennaeth Cynhyrchu yn Sefydliad Jenner (sefydliad sy'n ymchwilio brechlynnau newydd). Tyfwyd i fyny ym Mhen-y-bont, Sir Gaerfyrddin, a chafwyd ei addysg yn Ysgol Gyfun Gymraeg Bro Myrddin. Mae'n rhugl yn y Gymraeg.Yn y misoedd ar \u00f4l hynny roedd yna yriad i bobl cael y brechlyn gan lywodraethau ac awdurdodau yn y byd er mwyn ceisio adeiladu imiwnedd torfol a gwaredu COVID-19 o'r byd. Er hyn gwelwyd ofn yn rhai cymunedau fel cymuned BAME oherwydd enw gwael brechlyn. Yn ogystal roedd nifer o wledydd tlawd trydydd byd heb frechu llawer ar y dechrau gan arwain at y Cenhedloedd Unedig i ymbil i wledydd cyfoethog i ddosbarthu yn deg, neu bydden arwain at amrywiolion i ddatblygu mewn gwledydd tlawd gydag imiwnedd i'r brechlyn neu ddatblygu'n gryfach ac yn fwy peryglus.  Felly fe wnaeth Sefydliad Iechyd y Byd, y gynghrair brechlynnau GAVI a chlymblaid ar gyfer arloesiadau epidemig o'r enw CEPI sefydlu COVAX. Nod COVAX yw dosbarthu brechlynnau i ardaloedd tlawd y byd. Gweli'r hefyd Brechlyn trifflyg MMR Brechlyn colera Cyfeiriadau","1103":"Mae Brechlyn yn baratoad biolegol y corff i ddarparu imiwnedd gweithredol i glefyd heintus penodol. Mae brechlyn yn feddyginiaeth a roddir gan feddyg neu nyrs ac mae'n gwneud person yn llai tebygol o gael clefyd. Mae'n rhoi imiwnedd i glefyd heintus a achosir gan germ penodol (bacteria neu firws). Er enghraifft, mae'r brechlyn ffliw yn ei gwneud hi'n llai tebygol y bydd person yn cael y ffliw.  Gwneir brechlynnau fel arfer o rywbeth sy'n fyw, neu oedd arfer fod yn fyw. Ym 1796, defnyddiodd Edward Jenner fuchod a oedd wedi'u heintio \u00e2'r frech wen (variolae vacinae) i amddiffyn pobl rhag y frech wen. Gelwir y driniaeth o frechlynnau yn brechu, frechiad neu yn bigiad.  Hanes Creodd Edward Jenner y brechlyn cyntaf yn y 1770au. Ar yr adeg hon, roedd y frech wen yn glefyd marwol. Sylwodd Jenner nad oedd morwynion llaeth lleol, a phobl eraill oedd yn gweithio \u00e2 gwartheg, oedd wedi cael brech y fuwch (clefyd sy'n gysylltiedig \u00e2'r frech wen) fel arfer yn cael y frech wen. Roedd yn credu bod cael y frech y fuwch yn amddiffyn pobl rhag y frech wen.I brofi'r syniad hwn, rhoddodd Jenner frech y fuwch i fachgen o'r enw James Phipps. Yna heintiodd y bachgen \u00e2'r frech wen. Ni aeth y bachgen yn s\u00e2l oherwydd ei fod eisoes wedi cael brech y fuwch. Roedd Jenner yn iawn: roedd cael y frech y fuwch yn amddiffyn pobl rhag y frech wen. Oherwydd bod brechiad y frech y fuwch wedi gwneud llai o bobl yn s\u00e2l na brechiad y frech wen, gwnaeth Lloegr frechiad y frech wen yn anghyfreithlon ym 1840. Ym 1853, gwnaethant gyfraith arall a ddywedodd fod yn rhaid i bob plentyn gael ei frechu rhag y frech wen gan ddefnyddio brechlyn Jenifer.  Yn y 19eg ganrif, gwnaeth Louis Pasteur frechlyn y gynddaredd. Yn yr 20fed ganrif, creodd gwyddonwyr frechlynnau i amddiffyn pobl rhag difftheria, y frech goch, clwy'r pennau, thetanws a rwbela. Yn y 1950au, creodd Jonas Salk y brechlyn polio. Fodd bynnag, nid yw brechlynnau'n bodoli o hyd ar gyfer llawer o afiechydon pwysig, fel malaria a HIV. Mathau o frechlyn Mae yna nifer o fathau o frechlynnau ar gael ar hyn o bryd. Un math cyffredin o frechlyn yw'r \"frechlyn byw.\" Mae'r math hwn o frechlyn yn cynnwys ychydig bach o firws byw neu facteria. Cyn i'r brechlyn gael ei roi, mae gwyddonwyr yn gwanhau'r firws neu'r bacteria fel na all wneud person yn s\u00e2l. Pan fydd person yn cael brechlyn byw, mae ei system imiwnedd yn dysgu, adnabod ac ymladd yn erbyn y firws neu'r bacteria hynny. Yna, os yw'r person yn cael y firws neu'r bacteria yn y dyfodol, bydd ei system imiwnedd eisoes yn \"gwybod\" sut i frwydro yn erbyn. Mae enghreifftiau o frechlynnau byw yn cynnwys brechlynnau ar gyfer y frech goch, clwy'r pennau a brech yr ieir.Math cyffredin arall o frechlyn yw'r \"frechlyn anactif.\" Mae'r brechlynnau hyn yn cynnwys firysau neu facteria marw. Nid yw'r rhain yn achosi i'r system imiwnedd ymateb mor gryf \u00e2 brechlynnau byw. Oherwydd hyn, efallai y bydd angen \"pigiad atgyfnerthu\" ar bobl - dosau ychwanegol o'r brechlyn, a roddir ar adegau penodol, fel y gall eu system imiwnedd \"ddysgu\" sut i ymladd yn erbyn yr haint. Mae enghreifftiau o frechlynnau anactif yn cynnwys brechlynnau ar gyfer y P\u00e2s, y gynddaredd a hepatitis B.Mewn brechlynnau eraill, dim ond moleciwl protein o'r firws neu'r bacteriwm sy'n cael ei chwistrellu i'r claf. Mae'r protein yn ddigon i system imiwnedd y claf gydnabod y germ cyfan.Gyda brechlynnau RNA negesydd, dim ond yr RNA negesydd (mRNA), sy'n gweithredu fel glasbrint neu rys\u00e1it ar gyfer y protein, sy'n cael ei chwistrellu i'r claf. Gwnaed y brechlynnau mRNA cyntaf yn y 1990au, ond ni wnaeth gwyddonwyr nifer fawr ohonynt tan y 2010au. Mae rhai brechlynnau mRNA yn gweithio yn erbyn canser a gallant wneud tiwmorau yn llai. Cafodd brechlyn mRNA COVID-19 Pfizer-BioNTech dod i'r amlwg ar ddiwedd 2020 ar \u00f4l i'r awdurdodau yn y Deyrnas Unedig cymeradwyo fel y brechlyn cyntaf i'w ddefnyddio er mwyn ceisio gwaredu COVID-19 o'r gymdeithas. Brechlyn COVID-19 Rhoddwyd gwaith aruthrol mewn i ddatblygu brechlyn COVID-19 o\u2019r newyddion cyntaf bod yna feirws angheuol newydd yn Wuhan yn datblygu mewn i pandemig ar ddechrau Ionawr 2020.Cyhoeddwyd ddilyniant genetig y feirws ar 11 Ionawr 2020, gan sbarduno ymateb rhyngwladol brys i baratoi ar gyfer achosion a chyflymu datblygiad brechlyn yn erbyn COVID-19.Ers dechrau 2020, mae datblygu brechlyn wedi cael ei gyflymu trwy gydweithrediad digynsail yn y diwydiant fferyllol rhyngwladol a rhwng llywodraethau. Erbyn Mehefin 2020, roedd corfforaethau, llywodraethau, sefydliadau iechyd rhyngwladol, a grwpiau ymchwil prifysgolion wedi buddsoddi degau o biliynau o ddoleri i ddatblygu dwsinau o ymgeiswyr brechlyn a pharatoi ar gyfer rhaglenni brechu byd-eang i imiwneiddio rhag haint COVID-19.Gan ddefnyddio technolegau newydd a gwneud nifer o gamau ar yr un pryd roedd yn bosib cael y brechlyn yn barod erbyn diwedd 2020 i gwledydd cyfoethog y byd. Brechlyn Pfizer (yn math mRNA o frechlyn) oedd y frechlyn cyntaf i'w ddefnyddio yn y byd gorllewinol. Ar 8 Rhagfyr 2020, derbyniodd Margaret Keenan, 90 oed, y brechlyn yn Ysbyty Athrofaol Coventry, gan ddod y person cyntaf i gael ei frechu y tu allan i dreial, wrth i raglen frechu'r DU ddechrau.Cafodd ail frechlyn ei gymerdwyo yw gael ei ddefnyddio yn y Deyrnas Unedig ar y 30 Rhagfyr 2020 sef brechlyn Prifysgol Rhydychen ac AstraZeneca. Un oedd yn bwysig wrth ddatblygu'r brechlyn oedd Emma Bolam sy'n wyddonydd a Phennaeth Cynhyrchu yn Sefydliad Jenner (sefydliad sy'n ymchwilio brechlynnau newydd). Tyfwyd i fyny ym Mhen-y-bont, Sir Gaerfyrddin, a chafwyd ei addysg yn Ysgol Gyfun Gymraeg Bro Myrddin. Mae'n rhugl yn y Gymraeg.Yn y misoedd ar \u00f4l hynny roedd yna yriad i bobl cael y brechlyn gan lywodraethau ac awdurdodau yn y byd er mwyn ceisio adeiladu imiwnedd torfol a gwaredu COVID-19 o'r byd. Er hyn gwelwyd ofn yn rhai cymunedau fel cymuned BAME oherwydd enw gwael brechlyn. Yn ogystal roedd nifer o wledydd tlawd trydydd byd heb frechu llawer ar y dechrau gan arwain at y Cenhedloedd Unedig i ymbil i wledydd cyfoethog i ddosbarthu yn deg, neu bydden arwain at amrywiolion i ddatblygu mewn gwledydd tlawd gydag imiwnedd i'r brechlyn neu ddatblygu'n gryfach ac yn fwy peryglus.  Felly fe wnaeth Sefydliad Iechyd y Byd, y gynghrair brechlynnau GAVI a chlymblaid ar gyfer arloesiadau epidemig o'r enw CEPI sefydlu COVAX. Nod COVAX yw dosbarthu brechlynnau i ardaloedd tlawd y byd. Gweli'r hefyd Brechlyn trifflyg MMR Brechlyn colera Cyfeiriadau","1105":"Castell canoloesol rhestredig gradd 1 yn Harlech, Gwynedd yw Castell Harlech. Fe\u2019i hadeiladwyd gan Edward I yn ystod ei oresgyniad o Gymru rhwng 1282 a 1289 ar gost gymharol gymedrol o \u00a38,190. Mae'n un o\u2019r pedwar castell consentrig, sef Caernarfon, Biwmares a Chonwy a adeiladwyd yn dilyn lladd Llywelyn ap Gruffydd yn 1282. Cryfder cestyll consentrig oedd y ddau fur, sef y mur allanol a'r mur mewnol. Roedd hwn yn gynllun a fabwysiadwyd yn Ewrop wedi iddo gael ei weld yn y Dwyrain Canol adeg y Croesgadau. Chwaraeodd y castell ran bwysig yn hanes Cymru yn y canrifoedd dilynol. Yn 1294 gosododd gwrthryfelwyr Madog ap Llywelyn Gastell Harlech dan warchae. Fodd bynnag, derbyniodd y Saeson gyflenwadau o Iwerddon diolch i fynedfa i'r m\u00f4r yn y castell, a diddymwyd y gwrthryfel. Yn ystod Gwrthryfel Owain Glynd\u0175r roedd y castell wedi syrthio i ddwylo Glyn D\u0175r a daeth yn gartref ac yn bencadlys milwrol iddo am bedair blynedd. Yn 1408 gosododd lluoedd Seisnig, o dan awdurdod y g\u0175r a gafodd ei goroni yn Harri V yn ddiweddarach, warchae ar y castell. Syrthiodd Harlech yn y pen draw ym mis Chwefror 1409. Roedd y castell hefyd yn ased milwrol pwysig yn ystod Rhyfeloedd y Rhosynnau a'r Rhyfel Cartref. Mae'r castell heddiw yng ngofal Cadw. Fe'i cynhwyswyd ar restr Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO yn 1986, fel rhan o safle Cestyll a Muriau Trefi'r Brenin Edward yng Ngwynedd. Hanes Ym Mhedair Cainc y Mabinogi Castell Harlech yw castell Bendigeidfran a'i chwaer Branwen ferch Ll\u0177r, y dduwies y ceir ei hanes yn Ail Gainc y Mabinogi, ond nid oes tystiolaeth archeolegol bod amddiffynfa Gymreig wedi ei hadeiladu ar y safle cyn y castell presennol.Roedd brenhinoedd Lloegr a thywysogion Cymru wedi ymgiprys am reolaeth dros ogledd Cymru ers y 1070au. Ailgychwynnodd y gwrthdaro yn ystod y 13g, gan arwain Edward I i ymyrryd yng ngogledd Cymru yn 1282 am yr ail waith yn ystod ei deyrnasiad. Aeth Edward I ati i adeiladu ac adnewyddu cyfres o gestyll cadarn fel cadarnleoedd grym a diogelwch. Roedd castell Harlech yn un o saith castell a adeiladwyd ar draws gogledd Cymru fel rhan o\u2019i \u2018gylch haearn\u2019 o gestyll. Roedd y rhain yn ganolfannau ar gyfer ei fyddinoedd lle gallai lansio ymosodiadau yn erbyn y Cymry.  Gwarchaeau Yn 1294, dechreuodd Madog ap Llywelyn wrthryfel yn erbyn y Saeson a ymledodd yn gyflym ar draws Cymru. Gosododd y gwrthryfelwyr Gastell Harlech dan warchae y gaeaf hwnnw. O Iwerddon anfonwyd cyflenwadau ffres dros y m\u00f4r, a chawsant eu cludo drwy lifddorau Harlech gan ddod \u00e2\u2019r gwrthryfel i ben. Yn ystod Gwrthryfel Owain Glyn D\u0175r, erbyn 1403, dim ond llond llaw o gestyll, gan gynnwys Harlech, a lwyddodd i ddal eu tir yn erbyn y gwrthryfelwyr. Doedd dim digon o offer na staff yn y castell i wrthsefyll gwarchae ac mae\u2019r cofnodion yn dangos mai dim ond tair tarian, wyth helmed, chwe gwaywffon, deg p\u00e2r o fenig, a phedwar gwn oedd gan y garsiwn. Ar ddiwedd 1404, roedd y castell wedi syrthio i ddwylo Glyn D\u0175r a daeth yn gartref ac yn bencadlys milwrol iddo am bedair blynedd. Yn 1408 gosododd lluoedd Seisnig, o dan awdurdod y g\u0175r a gafodd ei goroni yn Harri V yn ddiweddarach, a\u2019i gadlywydd, Edmund Mortimer, warchae ar y castell. Gwnaed difrod mawr i rannau deheuol a dwyreiniol y waliau allanol gan fagnelau a chanonau. Ar \u00f4l methu \u00e2 chipio\u2019r castell, cafodd John Talbot ei adael gan Harri i fod yn gyfrifol am y gwarchae ac aeth Harri yn ei flaen i Gastell Aberystwyth. Ar \u00f4l i Mortimer a llawer o\u2019i ddynion farw o flinder, syrthiodd Harlech yn y pen draw ym mis Chwefror 1409. Yn y 15g, roedd Harlech yn gysylltiedig \u00e2 chyfres o ryfeloedd cartref, a elwir yn Rhyfeloedd y Rhosynnau, rhwng carfanau gelyniaethus teulu Lancaster a theulu Iorc. Yn 1460, yn dilyn brwydr Northampton, fe wnaeth y Frenhines Marged o Anjou a\u2019i baban, y Tywysog Edward, ffoi i\u2019r castell. Rhwng 1461 ac 1468 roedd yn nwylo cefnogwyr teulu Lancaster, o dan awdurdod Dafydd ap Ieuan. Oherwydd ei amddiffynfeydd naturiol a\u2019r llwybr cyflenwi ar y m\u00f4r, daliodd castell Harlech ei dir unwaith eto ac, wrth i gestyll eraill syrthio, hwn oedd yr olaf o\u2019r prif gadarnleoedd a oedd yn dal i fod o dan reolaeth teulu Lancaster. Mae'r g\u00e2n Rhyfelgyrch Gw\u0177r Harlech yn cyfeirio at warchae'r adeg honno. Daeth y castell yn ganolfan ar gyfer eu hymgyrchoedd ar draws y rhanbarth. Ymosododd Syr Richard Tunstall o Gastell Harlech yn 1466 a glaniodd Siaspar Tudur, ewythr Harri Tudur, yno gyda milwyr ychwanegol o Ffrainc yn 1468. Yn sgil dyfodiad Siaspar Tudur gorchmynnodd Edward IV William Herbert i drefnu byddin, o bosibl hyd at 10,000 o ddynion, er mwyn cipio\u2019r castell unwaith ac am byth. Ar \u00f4l mis, ildiodd y garsiwn ar 14 Awst.  Y Rhyfel Cartref Ar \u00f4l dechrau Rhyfel Cartref Lloegr yn 1642, cipiwyd y castell gan luoedd a oedd yn deyrngar i Siarl I. Nid oedd y castell wedi cael ei drwsio yn dilyn gwarchae 1468 ac roedd wedi mynd \u00e2\u2019i ben iddo, ac eithrio\u2019r porthdy, a oedd yn cael ei ddefnyddio fel y llys lleol. Yn 1644 penododd Rupert, tywysog y Rhein, y Cyrnol William Owen yn gwnstabl y castell, a rhoddwyd y dasg o drwsio\u2019r gaer i\u2019r Cyrnol Owen. Bu gwarchae hir rhwng mis Mehefin 1646 a mis Mawrth 1647 pan ildiodd y garsiwn o 44 dyn i\u2019r Cadfridog Thomas Mytton. Y castell oedd y gaer frenhinol olaf ar y tir i ildio, gan nodi diwedd cam cyntaf y rhyfel. Doedd dim angen y castell bellach i sicrhau diogelwch gogledd Cymru ac, i atal y Brenhinwyr rhag ei ddefnyddio eto, gorchmynnodd y Seneddwyr y dylid ei ddinistrio. Ond dim ond yn rhannol y dilynwyd y gorchmynion hyn. Dinistriwyd grisiau\u2019r porthdy a difrodwyd y castell i\u2019r fath raddau fel na ellid ei ddefnyddio, ond ni chafodd ei ddinistrio\u2019n llwyr. Cafodd cerrig y castell eu defnyddio i godi tai yn y dref. Dyluniad Meistr James o St George yn rhanbarth Safwy (Savoy) oedd yng ngofal y gwaith cynllunio ac adeiladu. Roedd y castell bron \u00e2\u2019i gwblhau erbyn diwedd 1289 am tua \u00a38,190, sef tua 10% o\u2019r \u00a380,000 a wariodd Edward ar adeiladu    cestyll yng Nghymru. Adeiladwyd y castell o garreg leol ac roedd o gynllun consentrig, gan gynnwys porthdy enfawr a oedd unwaith yn llety uchel ei statws i gwnstabl y castell ac ymwelwyr pwysig. Ar y pryd roedd y m\u00f4r yn cyrraedd yn nes o lawer at Harlech ac roedd llifddor \u00e2 grisiau hir yn arwain i lawr o\u2019r castell at y lan, gan olygu bod modd dod \u00e2 chyflenwadau i\u2019r castell o\u2019r m\u00f4r yn ystod gwarchae. Yn wynebu\u2019r m\u00f4r, roedd murfylchau Harlech yn ymestyn o wyneb y graig serth. Byddai unrhyw ymosodwr o\u2019r tir yn gyntaf yn gorfod wynebu\u2019r porthdy enfawr gyda dau d\u0175r. Mae\u2019r m\u00f4r, fel mynyddoedd Eryri, yn allweddol i leoliad Harlech. Mae waliau mewnol a thyrrau enfawr y gaer yn dal i sefyll i\u2019w huchder llawn. Ar \u00f4l Gwrthryfel Madog ap Llywelyn rhwng 1294 a 95, adeiladwyd amddiffynfeydd ychwanegol o amgylch y llwybr i lawr at y m\u00f4r. Gwnaed mwy o waith rhwng 1323 a 24, ar \u00f4l rhyfel Despenser, pan gafodd Edward II ei fygwth yn y rhanbarth gan ddau o arglwyddi\u2019r gororau, Roger a Humphrey de Bohun. Gorchmynnodd ei siryf, Syr Gruffydd Llwyd, i ymestyn yr amddiffynfeydd a oedd yn arwain at y porthdy a chodi tyrau ychwanegol.  Oriel Gelf        Cyfeiriadau Gweler hefyd Ardudwy Rhestr cestyll Cymru Rhyfelgyrch Gw\u0177r Harlech","1108":"Erthygl am bentref yng Ngwynedd yw hon. Gweler hefyd Bethesda (gwahaniaethu).Pentref a chymuned yng Ngwynedd, yn Nyffryn Ogwen, a enwyd ar \u00f4l Capel Bethesda. Mae ei thrigolion yn aml yn cyfeirio ati fel Pesda. Cyfeirnod OS: SH 62262 66779. Mae Caerdydd 193.8 km i ffwrdd o Bethesda ac mae Llundain yn 334.4\u00a0km. Y ddinas agosaf ydy Bangor sy'n 8.6\u00a0km i ffwrdd.  Hanes Bu pobl yn byw yn Nyffryn Ogwen am ganrifoedd cyn i Fethesda ei hun ddyfod, gyda phlwyf Llanllechid yn un o'r mannau mwyaf poblog. Ni dyfodd yr ardal nes agor Chwarel y Penrhyn yn yr 18g, gyda theulu Warburton yn berchen arni. Hyd heddiw, hi yw'r chwarel mwyaf yn y byd a wnaed heb beiriannau, ac yn ei hanterth cyflogai tua 5,000 o weithwyr, ac allforiai llechi o amgylch y byd; roedd Rheilffordd Chwarel y Penrhyn yn cysylltu'r chwarel a dociau Porth Penrhyn, ger Bangor. Er y bu sawl streic yn y chwarel yn yr 1880au a'r 1890au, mae'r dref yn enwog am Y Streic Fawr a fu rhwng 1900-3 wrth i weithwyr gael eu cau allan o'r chwarel wedi ffrae am gyflogau. Ym 1901 gadawyd unrhyw un a hoffai weithio ddychwelyd, gan greu rhwyg chwerw yn y pentref rhwng y streicwyr a'r 'cynffonwyr'. Er y daeth y streic i ben ym 1903 ni adfywiodd y pentref, wrth i'r diwydiant llechi ddirywio ac wrth i tua hanner ei phoblogaeth allfudo.  Pobl Yn \u00f4l cyfrifiad 2001 yr oedd 4,327 o bobl yn byw yng nghymuned Bethesda (sy'n cynnwys pentref Rachub ac ardal Gerlan), gyda 77.0% ohonynt yn medru'r Gymraeg. Ym 1991 roedd y ffigur hwn yn uwch, gydag oddeutu 80% o'r boblogaeth yn ei medru. Mae'r boblogaeth a'r canran sy'n medru'r Gymraeg wedi dirywio dros y ganrif ddiwethaf - ym 1901, yn ystod adeg y Streic Fawr, roedd tua deng mil o bobl yn byw yn yr ardal, gyda 99% ohonynt yn siarad Cymraeg, sef y ffigur uchaf yng Nghymru ar y pryd. Ffugenw pobl Bethesda yw'r How Gets. Mae hyn yn deillio o'r ystrydeb bod pobl Bethesda \u00e2 Saesneg gwael, a byddent wastad yn gofyn i deithwyr di-Gymraeg \"How get you here?\". Yn ddiweddarach mae gan ei phobl enw am fod ag acen \"ymosodol\" a chaletach na gweddill y cyffuniau. Heddiw, mae gan bobl Bethesda ymwybyddiaeth gref am hanes eu pentref, yn enwedig o'r Streic Fawr. Bydd yr enw 'Penrhyn' (yn cyfeirio at deulu Penrhyn) dal yn corddi'r trigolion, a hyd yn oed canrif wedi'r Streic gwrthoda llawer ymweld \u00e2 hen gartref y teulu hwnnw yng Nghastell Penrhyn.  Gwaith Hyd heddiw Chwarel Y Penrhyn yw un o brif gyflogwyr y pentref, gyda thua 300 o weithwyr. Mae ffatri Austin Taylor's hefyd yn gyflogwr pwysig. Serch hyn, nid oes fawr o gyfleon i bobl ifanc yn y pentref, a bydd nifer yn gadael am lefydd fel Caerdydd a Manceinion. Mae llawer o'r boblogaeth yn gorfod comiwtio i'w gwaith, gan fod Bangor yn fan poblogaidd iddynt.  O ddydd i ddydd Cymraeg yw prif iaith y pentref, a fe'i gwelir a'i chlywir ymhobman. Mae Bethesda yn enwog am ddau beth yn benodol, sef y nifer o dafarndai yno a'r nifer o gapeli. Mae gan gymuned Bethesda wyth o dafarndai (chwech ohonynt yn y Stryd Fawr), a mae tri lle arall lle y gellid yfed. Yn wahanol i'r arfer, noson prysuraf Bethesda yw'r nos Sul. Mae nifer rhyfeddol o lefydd yn gwerthu prydau parod. Mae hefyd tair caffi yn y stryd fawr. Mae tair ysgol gynradd yn y gymuned, ac un ysgol uwchradd sef Ysgol Dyffryn Ogwen, sydd \u00e2 thua 400 o ddisgyblion a 30 o athrawon. Llais Ogwan yw'r papur bro lleol, ac mae'n gwerthu tua 2000 o gop\u00efau pob mis.  Enwogion David Ffrangcon Davies (1855-1918), cantor opera. Caradog Prichard - nofelydd a bardd, a enillodd y goron yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru dair gwaith yn olynol. R. Williams Parry - bardd enwog ac addfwyn. Un o'i gerddi enwocaf yw Eifionydd. Mae'r bardd wedi'i gladdu ym mynwent Coetmor. Emrys Edwards - bardd ac offeiriad a enillodd gadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Rhosllannerchrugog 1961 gyda'i Awdl Foliant i Gymru Gruff Rhys - prif leisydd gyda Ffa Coffi Pawb, cyn symud ymlaen at y Super Furry Animals. Mae hefyd wedi rhyddau albwm ei hun. John Ogwen - Un o actorion mwyaf blaenllaw Cymru. Dafydd Orwig - Cynghorydd Plaid Cymru fu'n frwd dros addysg Gymraeg. John Doyle - Gitarydd a cherddor a ddaeth i amlygrwydd fel un o'r deuawd Iwcs a Doyle. Mikael Madeg - awdur Llydewig a fu'n byw ym Methesda am ddwy flynedd fel athro cynorthwyol Ffrangeg yn Ysgol Dyffryn Ogwan rhwng 1971 ac 1974. Ieuan Wyn - bardd cadeiriol Eisteddfod Genedlaethol Cymru, Bro Madog 1987 gyda'i awdl \"Llanw a Thrai.\" Gwynfor ab Ifor - bardd a gipiodd gadair yr Eisteddfod genedlaethol yn Abertawe yn 2006 am ei awdl \"Tonnau\" Dafydd Hedd - canwr \/ chyfansoddwr sy\u2019n gigio yn aml yn yr ardal Trefi eraill o'r un enw Heblaw am y Bethesda wreiddiol yn y Beibl, mae yna un ar hugain o drefi o'r enw \"Bethesda\" yn Unol Daleithiau America a Chanada; y mwyaf enwog ohonynt yw Bethesda, Maryland (gweler Bethesda (gwahaniaethu)).  Cyfrifiad 2011 Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn: Oriel   Cyfeiriadau","1109":"Erthygl am bentref yng Ngwynedd yw hon. Gweler hefyd Bethesda (gwahaniaethu).Pentref a chymuned yng Ngwynedd, yn Nyffryn Ogwen, a enwyd ar \u00f4l Capel Bethesda. Mae ei thrigolion yn aml yn cyfeirio ati fel Pesda. Cyfeirnod OS: SH 62262 66779. Mae Caerdydd 193.8 km i ffwrdd o Bethesda ac mae Llundain yn 334.4\u00a0km. Y ddinas agosaf ydy Bangor sy'n 8.6\u00a0km i ffwrdd.  Hanes Bu pobl yn byw yn Nyffryn Ogwen am ganrifoedd cyn i Fethesda ei hun ddyfod, gyda phlwyf Llanllechid yn un o'r mannau mwyaf poblog. Ni dyfodd yr ardal nes agor Chwarel y Penrhyn yn yr 18g, gyda theulu Warburton yn berchen arni. Hyd heddiw, hi yw'r chwarel mwyaf yn y byd a wnaed heb beiriannau, ac yn ei hanterth cyflogai tua 5,000 o weithwyr, ac allforiai llechi o amgylch y byd; roedd Rheilffordd Chwarel y Penrhyn yn cysylltu'r chwarel a dociau Porth Penrhyn, ger Bangor. Er y bu sawl streic yn y chwarel yn yr 1880au a'r 1890au, mae'r dref yn enwog am Y Streic Fawr a fu rhwng 1900-3 wrth i weithwyr gael eu cau allan o'r chwarel wedi ffrae am gyflogau. Ym 1901 gadawyd unrhyw un a hoffai weithio ddychwelyd, gan greu rhwyg chwerw yn y pentref rhwng y streicwyr a'r 'cynffonwyr'. Er y daeth y streic i ben ym 1903 ni adfywiodd y pentref, wrth i'r diwydiant llechi ddirywio ac wrth i tua hanner ei phoblogaeth allfudo.  Pobl Yn \u00f4l cyfrifiad 2001 yr oedd 4,327 o bobl yn byw yng nghymuned Bethesda (sy'n cynnwys pentref Rachub ac ardal Gerlan), gyda 77.0% ohonynt yn medru'r Gymraeg. Ym 1991 roedd y ffigur hwn yn uwch, gydag oddeutu 80% o'r boblogaeth yn ei medru. Mae'r boblogaeth a'r canran sy'n medru'r Gymraeg wedi dirywio dros y ganrif ddiwethaf - ym 1901, yn ystod adeg y Streic Fawr, roedd tua deng mil o bobl yn byw yn yr ardal, gyda 99% ohonynt yn siarad Cymraeg, sef y ffigur uchaf yng Nghymru ar y pryd. Ffugenw pobl Bethesda yw'r How Gets. Mae hyn yn deillio o'r ystrydeb bod pobl Bethesda \u00e2 Saesneg gwael, a byddent wastad yn gofyn i deithwyr di-Gymraeg \"How get you here?\". Yn ddiweddarach mae gan ei phobl enw am fod ag acen \"ymosodol\" a chaletach na gweddill y cyffuniau. Heddiw, mae gan bobl Bethesda ymwybyddiaeth gref am hanes eu pentref, yn enwedig o'r Streic Fawr. Bydd yr enw 'Penrhyn' (yn cyfeirio at deulu Penrhyn) dal yn corddi'r trigolion, a hyd yn oed canrif wedi'r Streic gwrthoda llawer ymweld \u00e2 hen gartref y teulu hwnnw yng Nghastell Penrhyn.  Gwaith Hyd heddiw Chwarel Y Penrhyn yw un o brif gyflogwyr y pentref, gyda thua 300 o weithwyr. Mae ffatri Austin Taylor's hefyd yn gyflogwr pwysig. Serch hyn, nid oes fawr o gyfleon i bobl ifanc yn y pentref, a bydd nifer yn gadael am lefydd fel Caerdydd a Manceinion. Mae llawer o'r boblogaeth yn gorfod comiwtio i'w gwaith, gan fod Bangor yn fan poblogaidd iddynt.  O ddydd i ddydd Cymraeg yw prif iaith y pentref, a fe'i gwelir a'i chlywir ymhobman. Mae Bethesda yn enwog am ddau beth yn benodol, sef y nifer o dafarndai yno a'r nifer o gapeli. Mae gan gymuned Bethesda wyth o dafarndai (chwech ohonynt yn y Stryd Fawr), a mae tri lle arall lle y gellid yfed. Yn wahanol i'r arfer, noson prysuraf Bethesda yw'r nos Sul. Mae nifer rhyfeddol o lefydd yn gwerthu prydau parod. Mae hefyd tair caffi yn y stryd fawr. Mae tair ysgol gynradd yn y gymuned, ac un ysgol uwchradd sef Ysgol Dyffryn Ogwen, sydd \u00e2 thua 400 o ddisgyblion a 30 o athrawon. Llais Ogwan yw'r papur bro lleol, ac mae'n gwerthu tua 2000 o gop\u00efau pob mis.  Enwogion David Ffrangcon Davies (1855-1918), cantor opera. Caradog Prichard - nofelydd a bardd, a enillodd y goron yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru dair gwaith yn olynol. R. Williams Parry - bardd enwog ac addfwyn. Un o'i gerddi enwocaf yw Eifionydd. Mae'r bardd wedi'i gladdu ym mynwent Coetmor. Emrys Edwards - bardd ac offeiriad a enillodd gadair Eisteddfod Genedlaethol Cymru Rhosllannerchrugog 1961 gyda'i Awdl Foliant i Gymru Gruff Rhys - prif leisydd gyda Ffa Coffi Pawb, cyn symud ymlaen at y Super Furry Animals. Mae hefyd wedi rhyddau albwm ei hun. John Ogwen - Un o actorion mwyaf blaenllaw Cymru. Dafydd Orwig - Cynghorydd Plaid Cymru fu'n frwd dros addysg Gymraeg. John Doyle - Gitarydd a cherddor a ddaeth i amlygrwydd fel un o'r deuawd Iwcs a Doyle. Mikael Madeg - awdur Llydewig a fu'n byw ym Methesda am ddwy flynedd fel athro cynorthwyol Ffrangeg yn Ysgol Dyffryn Ogwan rhwng 1971 ac 1974. Ieuan Wyn - bardd cadeiriol Eisteddfod Genedlaethol Cymru, Bro Madog 1987 gyda'i awdl \"Llanw a Thrai.\" Gwynfor ab Ifor - bardd a gipiodd gadair yr Eisteddfod genedlaethol yn Abertawe yn 2006 am ei awdl \"Tonnau\" Dafydd Hedd - canwr \/ chyfansoddwr sy\u2019n gigio yn aml yn yr ardal Trefi eraill o'r un enw Heblaw am y Bethesda wreiddiol yn y Beibl, mae yna un ar hugain o drefi o'r enw \"Bethesda\" yn Unol Daleithiau America a Chanada; y mwyaf enwog ohonynt yw Bethesda, Maryland (gweler Bethesda (gwahaniaethu)).  Cyfrifiad 2011 Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn: Oriel   Cyfeiriadau","1110":"Y corff llenyddol a ysgrifennir a thraddodir yn yr iaith Fasgeg, unigyn iaith sy'n frodorol i Wlad y Basg ac yn iaith genedlaethol y Basgiaid, yw llenyddiaeth Fasgeg. Mae'n cynnwys traddodiadau llafar a gwerinol a gedwir yn fyw hyd yr 21g yn ogystal \u00e2'r llenyddiaeth grefyddol oedd yn dominyddu o'r 16g i'r 19g, a'r farddoniaeth, ffuglen, a rhyddiaith a gynhyrchwyd ers dechrau'r 20g. Cynhyrchwyd y gweithiau ysgrifenedig cyntaf yn Fasgeg yn yr 16g, a rhyw canrif yn ddiweddarach blodeuai oes aur o farddoniaeth a rhyddiaith grefyddol. Wrth i'r cyfnod modern mynd rhagddi, rhwystrwyd datblygiad llenyddiaeth Fasgeg gan wrthdaro, yn enwedig y Rhyfeloedd Carlaidd yn y 19g a Rhyfel Cartref Sbaen (1936\u201339). Yn ogystal, methiant a fu'r ymdrechion i safoni'r iaith lenyddol, a dioddefai'r Fasgeg o ddiffyg cydnabyddiaeth swyddogol. Gwaharddid yr iaith yn y system addysg a gweinyddiaeth gyhoeddis nes diwedd y 18g. Dechreuodd llenyddiaeth seciwlar ddatblygu yn yr 20g, ond rhwystrwyd hynny yn sgil y rhyfel cartref gan bolis\u00efau iaith gormesol Francisco Franco. Ers ei farwolaeth yn 1975, datblygwyd ffurf safonol ac addysgir yr iaith mewn ysgolion.  Ll\u00ean lafar Y prif ffurfiau yn ll\u00ean lafar y Basgiaid ydy'r penillion ac alawon a drosglwyddir o oes i oes gan y bertsolariak. Maent yn perfformio'r rhain mewn cystadlaethau txapelketak, a ddarlledir ar y radio a'r teledu yn yr oes fodern. Ffurf arall ydy'r phastuala, drama gerdd a berfformir gan actorion amatur o'r pentrefi. Straeon crefyddol a didactig oedd y rhain yn draddodiadol, ond mae gan y fersiynau modern destunau hanesyddol fel arfer.  Yr Oesoedd Canol Dim ond ychydig o enghreifftiau o Fasgeg ysgrifenedig sy'n goroesi o'r Oesoedd Canol, fel arfer glosau mewn llawysgrifau. Mae'n debyg taw'r codecs Lladin Aemilianensis 60 sy'n cynnwys y cofnod hynaf o'r iaith, chwe gair i gyd, sy'n dyddio o'r 10g: j\u00e7ioqui dugu \/ guec ajutu e\u00e7 dugu. Y cyfnod modern cynnar Ni ymddangosodd traddodiad ysgrifenedig yn yr iaith Fasgeg nes canol yr 16g. Llenyddiaeth grefyddol, megis holwyddoregau a phregethau, a ysgrifennwyd gan offeiriaid Catholig yn ystod y Gwrth-Ddiwygiad oedd y rhan fwyaf o'r deunyddiau hyn. Clerigwyr oedd y mwyafrif helaeth o lenorion Basgeg o'r cyfnod hwnnw hyd at y 19g. Y llyfr cyntaf a gyhoeddwyd yn Fasgeg oedd Linguae vasconum primitiae (1545), casgliad o gerddi gan yr offeiriad Bernat Detxepare. Cyfieithwyd y Testament Newydd i'r iaith gan Ioannes Leizarraga yn 1571, ar gais Jeanne d'Albret, Brenhines Navarra. Un o'r gweithiau nodedig o'r 17g yw Gero (1643) gan Pedro de Axular, sy'n annerch y Cristion sy'n esgeuluso'i enaid. Parhaodd gweithiau Basgaidd i ganolbwyntio ar grefydd yn y cyfnod hwn, wrth i nifer o lenorion hefyd manteisio ar y cyfle i brofi harddwch a buddioldeb yr iaith Fasgeg a dangos ei fod cystal ag unrhyw iaith arall.  Llenyddiaeth gyfoes Erbyn yr 20g, datblygai llenyddiaeth seciwlar yn yr iaith Fasgeg. Y nofelydd cyntaf yn yr iaith oedd Txomin Agirre, a gyhoeddodd sawl nofel foesau eidylaidd yn nechrau'r 20g. Ystyrir Kresala (1906), stori am forwyr, yn waith goreuaf a mwyaf realistig yr awdur hwnnw. Datblygodd farddoniaeth ysgrifenedig yn Fasgeg yn y cyfnod cyn Rhyfel Cartref Sbaen. Cyhoeddodd nifer o'r beirdd cynnar eu gwaith yn Sbaeneg hefyd, er mwyn denu nifer fwy o ddarllenwyr, er enghraifft Esteban Urkiaga (Lauaxeta) a Jose Mari Agirre (Lizardi). Dylanwadwyd arnynt gan fudiadau llenyddol Ewropeaidd, megis yr elfennau Symbolaidd a Pharnasaidd yng ngwaith Lauaxeta. Er i Franco orfodi unieithrwydd swyddogol ar Sbaen yng nghanol yr 20g, llwyddodd academi'r Fasgeg, yr Euskaltzaindia, barhau \u00e2'i gwaith o safoni'r amryw dafodieithoedd yn iaith safonol, Euskara Batua. Un gwaith nodedig o'r cyfnod hwn ydy'r arwrgerdd Arantzazu: Euskal-sinismenaren (1949) gan Salbatore Mitxelena. Yn niwedd y 1950au, dechreuodd llenorion Basgaidd unwaith eto gyhoeddi ffuglen a barddoniaeth yn eu mamiaith. Arbrofodd sawl un \u00e2 them\u00e2u dirfodaeth a thechnegau'r nouveau roman, dan ddylanwad llenorion Ffrengig. Ymhlith y genhedlaeth hon o nofelwyr mae Jos\u00e9 Luis Alvarez Enparanza (Txillardegi) a Ram\u00f3n Saizarbitoria. Cafodd ffuglenwyr eraill, megis y llenor toreithiog Anjel Lertxundi, eu hysbrydoli gan arddull newydd-realaidd o'r Eidal a realaeth hudol o America Ladin. Trodd nifer o feirdd yn ail hanner yr 20g yn \u00f4l at draddodiadau'r bertsolariak ac etifeddiaeth lafar y Fasgeg. Cyfansoddodd Nicol\u00e1s Ormaechea (Orixe) arwrgerdd yn yr arddull hon o'r enw Euskaldunak (1950). Cyfunodd Gabriel Aresti elfennau'r traddodiad llafar \u00e2 them\u00e2u sosialaidd, er enghraifft yn ei gyfrol Harri eta herri (1964). Yn sgil marwolaeth Franco a chyfansoddiad newydd i Sbaen yn 1978, ffynnodd y diwydiant cyhoeddi Basgeg yn y 1980au. Daeth nifer o lenorion benywaidd i'r amlwg, gan gynnwys Laura Mintegi, Itxaro Borda, Amaia Lasa, ac Arantxa Iturbe. Y llenorion cyfoes amlycaf yn yr iaith Fasgeg yw Bernardo Atxaga, awdur y nofel Obabakoak (1988), a'r awdures i blant Mariasun Landa, sy'n adnabyddus am ei straeon Txan fantasma (1992) ac Errusika (1988).  Cyfeiriadau","1115":"Mae hanes Affganistan yn ymestyn dros filoedd o flynyddoedd, ond dim ond yn gymharol ddiweddar y daeth y wlad i fodoli yn ei ffurf bresennol. Mae Affganistan wedi chwarae rhan allweddol yn hanes Asia fel croesffordd ddiwyllianol, masnachol a gwleidyddol rhwng Gorllewin Asia, Canolbarth Asia, Tsieina ac India. Bu dylanwad Persia yn drwm arni yn y gorllewin ac i'r gogledd bu'n agored i ddigwyddiadau yn llwyfandiroedd uchel Canolbarth Asia a Mongolia. Ers gwawr hanes mae Bwlch Khyber, yn nwyrain y wlad, wedi bod yn llwybr pwysig i India a ddefnyddid gan fyddinoedd goresgynwyr a masnachwyr. Ffactor bwysig arall yn hanes y wlad yw'r amrywiaeth fawr o grwpiau ethnig sy'n byw yno. Y pwysicaf o'r rhain yw'r bobl Pathan, Pashto eu hiaith, sy'n dominyddu de a de-ddwyrain y wlad ac sy'n niferus dros y ffin bresennol ym Mhacistan yn ogystal.  Hanes cynnar Symudodd llwythi Iranaidd i'r ardal yn ystod yr ail fileniwm Cyn Crist. Mae rheolaeth ar y wlad wedi newid sawl gwaith ers hynny. Am ganrifoedd roedd yn ganolbwynt i deyrnas Bactria, teyrnas hynafol a oedd yn ymestyn rhwng Persia a Chanolbarth Asia ac India. Am gyfnod hir bu'n rhan o ymerodraeth Persia a feddianodd Bactria, Drangiana, Arachosia a Paropamisus a'u troi'n daleithiau Persiaidd. Hyd heddiw mae'r iaith Berseg yn brif iaith rhannau o orllewin Affganistan.  Rhwng 330 CC-327 CC, goresgynnodd Alecsander Fawr, brenin Macedon, rannau o'r wlad ar ei daith i'r dwyrain ar \u00f4l gorchfygu Darius, ymerawdwr Persia. Sedfydlodd Alecsander sawl dinas yn yr ardal, yn cynnwys Herat (Alexander Arion) a Kandahar (Alexandria Arachoion). Yn ddiweddarach daeth teyrnas Roeg Bactria, a sefydlwyd yn 246 CC, yn rym dylanwadol, yn cael ei rheoli gan ddisgynyddion gwladychwyr o Roegiaid a adawyd yno gan Alecsander. Goresgynodd y Bactriaid Groegaidd rannau o ogledd-orllewin Pacistan. Mewn canlyniad, daeth teyrnas Roegaidd arall, Gandhara, yn ganolfan i ddiwylliant a gyfunai elfennau Groeg ac Indiaidd. Ar ddechrau'r milewniwm cyntaf OC daeth llwyth y Yueh-Chih o Ganolbarth Asia i orchygu'r teyrnasoedd hyn, ond troesant yn Fwdhyddion a daeth eu brenin, Kanishka yn ymerawdwr ar dir a ymestynnai hyd at Benares ar Afon Ganges. Yn hanes cynnar Bwdhiaeth mae Kanishka yn sefyll gyda Ashoka fel noddwr i'r ffydd. Am gyfnod o rai canrifoedd roedd y wlad yn ganolfan Fwdhaidd bwysig. Mae adfeilion Bamiyan yn dyst i hynny, ac yn cysylltu'r wlad \u00e2 diwylliant Bwdhaidd Canolbarth Asia (gwerddon Turfan er enghraifft) a Tibet ar un llaw ac \u00e2 dinasoedd Bwdhaidd Gandhara (gogledd-orllewin Pacistan heddiw) ar y llaw arall. Ymwelodd sawl pererin Bwdhaidd o Tsieina \u00e2'r wlad ar eu ffordd i India, fel Hiuen Tsang (7g) er enghraifft, ac mae eu llyfrau topograffig a dyddiaduron taith yn ffynonellau pwysig i'n dealltwriaeth o'r cyfnod, yn Affganistan ei hun ac yn India.  Yr Oesoedd Canol Fe orchfygodd yr Arabiaid Bersia yn y flwyddyn 642 OC, ym mrwydr Nehawend, a meddiasant gorllewin Affganistan yn ogystal. Tyfodd Herat i fod yn un o ddinasoedd pwysicaf y byd Islamaidd mewn canlyniad a bu'n ganolfan i feirdd Perseg, ysgolheigion ac arlunwyr. Ar ddiwedd y 10g, daeth Mahmud o Ghazni (998-1030) i rym a sefydlodd ymerodraeth a oedd yn cynnwys Affganistan, Trans-Oxiana, rhan fawr o Bersia a gogledd-orllewin India hyd y Punjab. Gorchfygwyd y wlad gan y Mongoliaid yn y 13g, ac am gyfnod, dan reolwyr Ghazni, roedd Affganistan ei hun yn rheoli rhan sylweddol o ogledd-orllewin is-gyfandir India.  Cyfnod modern Sefydlwyd Emiraeth Affganistan yn 1747 ac yn ddiweddarach daeth dan ddylanwad Prydain Fawr. Am ganrif a rhagor roedd Affganistan yn ddarn gwerin gwyddbwyll yn y G\u00eam Fawr am reolaeth yng Nghanolbarth Asia rhwng Prydain a Rwsia. Ar \u00f4l cyfnod dan reolaeth bell Brydeinig enillodd y wlad radd o annibyniaeth yn 1919 dan yr emir Amanullah Khan ac yn gyflawnach yn 1922 pan sefydlwyd Teyrnas Affganistan yn unol \u00e2 Chytundeb Rawalpindi. Yn 1973 datganiwyd gweriniaeth. Cafodd y rhyfel cartref hir rhwng 1979 a 1992 a phresenoldeb byddin Rwsia (hyd at 1989) effaith bellgyrhaeddol ar wleidyddiaeth y wlad. Yn y 1990au tyfodd dylanwad a grym y Taleban ffwndamentalaidd ac o 1994 hyd at 2001 rheolwyd rhan sylweddol o'r wlad ganddynt. Yn 2001 ymosododd lluoedd arfog UDA, gyda chymorth Cynghrair y Gogledd, ar y Taleban ac fe'u disodlwyd. Ers hynny mae llywodraeth ddemocrataidd wedi rheoli y rhan fwyaf o'r wlad, gyda chefnogaeth lluoedd NATO, ond erys y Taleban a'u cefnogwyr yn gryf yn y de a'r dwyrain.","1118":"Pentref ger y Bala yn Sir Feirionnydd yng Nghymru a gafodd ei foddi ym 1965 i greu cronfa dd\u0175r (Llyn Celyn) ar gyfer trigolion Lerpwl oedd Capel Celyn (\u00a0ynganiad\u00a0). Cyn ei foddi roedd yno gymdeithas ddiwylliedig Gymraeg, gan gynnwys capel, ysgol, swyddfa bost a deuddeg o ffermydd a thir a oedd yn perthyn i bedair fferm arall. Roedd 67 o bobl yn byw yno ac roedd yn un o\u2019r cymunedau uniaith Gymraeg olaf yn yr ardal.Cafodd protestiadau gan bobl leol a ffigurau cyhoeddus amlwg yng Nghymru eu hanwybyddu i raddau helaeth a daeth Capel Celyn (Tryweryn) yn symbol pwerus yn yr ymgyrch dros Annibyniaeth Cymru.  Hanes y boddi Yn 1956 gofynnodd Cyngor Dinas Lerpwl i\u2019r Senedd basio cyfraith a fyddai\u2019n caniat\u00e1u iddynt adeiladu cronfa yn y dyffryn i ddarparu d\u0175r ar gyfer y ddinas. I wneud hyn byddai\u2019n rhaid boddi Capel Celyn. Gan eu bod wedi gofyn i\u2019r Senedd am ganiat\u00e2d golygai na fyddent yn gorfod gofyn i awdurdodau lleol yng Nghymru am eu caniat\u00e2d. Roedd hefyd yn golygu bod Lerpwl yn cymryd y d\u0175r o Gymru heb dalu amdano, a byddent yn gallu ei werthu ymlaen heb i Gymru dderbyn unrhyw arian amdano. Codwyd gwrthwynebiadau i'r prosiect ledled Cymru ac roedd nifer o brotestiadau heddychlon a threisgar yn erbyn llifo'r cwm, ond ym mis Gorffennaf 1957 pasiwyd y mesur yn y Senedd ac aeth y prosiect yn ei flaen fel y cynlluniwyd. Pan agorwyd y gronfa dd\u0175r yn 1965 cafodd 800 erw o dir, a oedd yn cynnwys deuddeg o ffermydd yn ogystal \u00e2 thiroedd pedair fferm arall, eu boddi o dan y d\u0175r. Collodd 48 o\u2019r 67 o bobl a oedd yn byw yn y dyffryn eu cartrefi. Pasio\u2019r mesur Ar 20 Rhagfyr 1955, penderfynodd Corfforaeth Dinas Lerpwl greu\u00a0argae\u00a0d\u0175r yng Nghwm\u00a0Tryweryn\u00a0i gyflenwi d\u0175r i drigolion\u00a0Lerpwl. Roedd y prosiect yn werth \u00a320 miliwn. Roedd y gorfforaeth eisoes wedi gwneud hyn yn y 1880au yn nyffryn\u00a0Efyrnwy. Pasiwyd Mesur Boddi Cwm Tryweryn gan y Senedd ar 1 Awst 1957. Mesur preifat ydoedd a noddwyd gan gyngor Dinas Lerpwl ac a basiwyd gan lywodraeth Geidwadol Harold Macmillan a'i Gweinidog dros Faterion Cymreig, Henry Brooke. Roedd y mesur yn cani\u00e1tau pwrcasu'r tir yn orfodol ar gyfer creu cronfa dd\u0175r. Cefnogwyd y mesur yn frwdfrydig gan Henry Brooke, y Gweinidog dros Addysg a Llywodraeth Leol a Gweinidog Materion Cymreig, Harold Wilson, Bessie Braddock a Barbara Castle.  Gwrthwynebu Gwrthwynebwyd y cynllun gan y rhan fwyaf o Aelodau Seneddol Cymru, ond nid oedd ganddynt rym i rwystro'r datblygiad gan fod y llywodraeth am wthio'r mesur drwy'r Senedd. Nid oedd gan awdurdodau lleol chwaith lais yn y penderfyniad ac fe wnaeth hyn achosi anfodlonrwydd mawr. Roedd y pleidiau gwleidyddol yng Nghymru yn gyt\u00fbn yn eu gwrthwynebiad i'r cynllun, oherwydd fe'i gwelwyd fel sarhad ar Gymru am fod ei hadnoddau gwerthfawr yn cael eu dwyn oddi arni. Roedd gwerth amaethyddol y tir yn uchel o'i gymharu \u00e2 darnau eraill o dir y gellid wedi eu hystyried, a theimlwyd nad oedd cynlluniau posibl eraill wedi cael eu trafod yn ddigonol. Yn ogystal, roedd teimlad o dristwch am fod cymuned yn cael ei chwalu a theuluoedd a wreiddiwyd yn yr ardal ers cenedlaethau yn cael eu gorfodi i adael eu cartrefi. Protestio Roedd\u00a0y trigolion lleol yn gadarn yn eu penderfyniad i wrthwynebu i'r pen draw, a bu gwrthdystio a deisebu. Flwyddyn ynghynt ym Mawrth 1956 ffurfiwyd Pwyllgor Amddiffyn Capel Celyn. Roedd ei aelodau\u2019n cynnwys gwleidyddion adnabyddus fel Megan Lloyd George, T.I Ellis, Ifan ab Owen Edwards, yr Aelod Seneddol lleol T. W. Jones a David Rees-Williams, Barwn 1af Ogwr. Roedd arweinydd Plaid Cymru Gwynfor Evans yn flaengar yng ngweithgareddau'r Pwyllgor. Yn fuan anfonwyd llythyron a deisebau at Gorfforaeth Dd\u0175r Lerpwl. Ym mis Tachwedd 1956 gorymdeithiodd tua 70 o drigolion Capel Celyn a\u2019u cefnogwyr drwy Lerpwl yn cario placardiau a baneri i neuadd y dref i ofyn i gyngor y ddinas ail ystyried. Ar eu baneri roedd sloganau fel \u201cYour homes are safe \u2013 why destroy ours\u201d a \u201cPlease Liverpool, be a great city not a big bully\u201d. Gwrthodwyd caniat\u00e1u i Gwynfor Evans siarad dros yr ymgyrch y tro cyntaf, ond er iddo gael ei wahodd, rai wythnosau\u2019n ddiweddarch, i annerch cynghorwyr dinas Lerpwl, pleidleisiodd y cyngor o 95 i 1 o blaid y cynllun. Pleidleisiodd 35 o 36 Aelod Seneddol Cymru yn erbyn mesur Tryweryn gyda\u2019r Aelod Seneddol arall yn ymatal (ddim o blaid nac yn erbyn).  Yng Ngorffennaf 1957 pasiwyd y mesur yn y Senedd gyda 166 o blaid a 117 yn ei erbyn.Er yr arweiniodd Plaid Cymru y gwrthwynebiad I\u2019r cynllun, gyda Gwynfor Evans yn arwain dirprwyaeth i gyfarfod Corfforaeth Lerpwl, teimlai nifer o'r genhedlaeth ifanc yn siomedig nad oedd hynny yn weithredu digon uniongyrchol. Oherwydd hynny penderfynodd nifer o'u haelodau ifanc adael Plaid Cymru gan sefydlu (yn ddiweddarach) fudiad newydd, sef\u00a0Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Yn 2005, 50 mlynedd wedi i'r argae gael ei gwblhau, cafwyd ymddiheuriad swyddogol gan Gyngor Lerpwl, i drigolion y pentref a'r ardal, a Chymru gyfan, am foddi'r pentref.  Yr ymateb yng ngweddill Cymru Nid oddi wrth bobl leol yn unig y daeth gwrthwynebiad. Bu achos Tryweryn yn ysgogiad o bwys i Blaid Cymru ac yn sbardun i ymgyrchu yng ngweddill Cymru. Ym mis Medi 1956 cynhaliwyd Rali 'Cadw Tryweryn' gan Blaid Cymru pan orymdeithiwyd i lawr stryd fawr y Bala. Ym mis Hydref\u00a01956\u00a0galwyd cyfarfod i achub Tryweryn yng Nghaerdydd gan Faer y ddinas, yr Henadur J H Morgan, lle'r oedd dros 300 o gynrychiolwyr awdurdodau lleol, undebau llafur, a deg AS yn bresennol. Penodwyd yr Henadur Huw T Edwards yn gadeirydd a phenderfynwyd anfon dirprwyaeth o'r gynhadledd i gwrdd ag aelodau Corfforaeth Lerpwl i apelio arnynt i newid eu meddyliau. Y rhai a anfonwyd oedd Mr D R Grenfell AS, Arglwydd Faer Caerdydd, Huw T Edwards, y Cynghorydd Emrys Owen a Dr R Robinson. Derbyniodd yr Adran Weinyddiaeth dros Faterion Cymreig 680 o lythyron yn cwyno am y cynlluniau.Nid oedd yr un Aelod Seneddol a bleidleisiodd yn gefnogol, na\u2019r un cyngor yng Nghymru yn cytuno, ond gweithredwyd y penderfyniad er gwaethaf hyn. I nifer ymddangosai fel pe bai Cymru\u2019n hollol ddiymadferth i weithredu ynghylch ei dyfodol ei hun. Cynyddodd cefnogaeth Plaid Cymru ac fe gynyddon nhw\u2019r nifer o seddau roedden nhw\u2019n ymgeisio amdanynt yn etholiad 1959.   Protestio terfysglyd Cyflawnwyd difrod yng Nghwm Tryweryn ar dri achlysur rhwng 1962 a 1963.  Ar Fedi\u2019r 22 1962, difrododd David Pritchard a David Walters offer ar y safle. Cawsant eu harestio a derbyn dirwy o \u00a350 yr un. Ar Chwefror 10, 1963, gosododd Emyr Llywelyn Jones, myfyriwr yn Aberystwyth ac aelod o Fudiad Amddiffyn Cymru, fom 5 pwys wrth waelod trawsffurfiwr trydanol ar y safle adeiladu. Anfonwyd ef i\u2019r carchar am 12 mis. Fel ymateb i\u2019r ddedfryd ffrwydrodd Owain Williams a John Albert Jones beilon trydan yng Ngellilydan. Achosodd y ffrwydrad ddifrod difrifol. Gyrrwyd y ddau i garchar am 12 mis. Er gwaetha'r gwrthwynebiad cyhoeddus aeth y cynllun yn ei flaen ac fe agorwyd Llyn Celyn fel cronfa dd\u0175r yn swyddogol ar Hydref 28, 1965. Roedd hanes boddi\u2019r cwm wedi ymestyn dros gyfnod o ddeng mlynedd ac roedd cymuned gyfan uniaith Gymraeg wedi ei cholli yn y broses. Agor y gronfa Amharwyd ar y seremoni agoriadol ar yr 28in o Hydref 1965 gan brotestiadau. Roedd 400 o wahoddedigion, yn eu plith, Arglwydd Faer Lerpwl, yn bresennol ynghyd \u00e2 500 o brotestwyr. Roedd llawer o fwian a gweiddi. Ceisiodd rywun losgi Baner yr Undeb. Taflwyd cerrig at y platfform. Bu'n rhaid dod ag areithiau i ben wrth i wifren y meicroffon gael ei dorri. Dyma ymddangosiad cyhoeddus cyntaf parafilwyr Byddin Rhyddid Cymru gyda\u2019u lifrau \u00e2 baneri Cymru arnynt.Roedd Llyn Celyn yn dal 71,200 megalitr o dd\u0175r ac yn cynnwys yr argae mwyaf yng Nghymru. Bu\u2019n rhaid hefyd adeiladu hewl newydd rhwng y Bala a Ffestiniog er mwyn mynd heibio'r dyffryn. Mae gardd goffa, lle symudwyd hen gerrig beddi Capel Celyn, a chofeb wrth ymyl y llyn heddiw. Gwaddol Arweiniodd y digwyddiad at gynnydd yn y gefnogaeth i annibyniaeth i Gymru, gyda Phlaid Cymru yn gweld cynnydd mewn poblogrwydd. Yn y tymor byr, arweiniodd hefyd at gynnydd mewn gweithgarwch parafilwrol cenedlaetholgar yng Nghymru, a gyrhaeddodd ei uchafbwynt gyda'r gwrthwynediad i arwisgiad y Tywysog Siarl yng Nghaernarfon ym 1969. I lawer o Gymry gwladgarol daeth boddi Capel Celyn a Chwm Tryweryn yn symbol o'r bygythiad i barhad yr\u00a0iaith Gymraeg\u00a0ei hun fel iaith gymunedol fyw, yn enwedig yn y 1980au wrth i nifer y pentrefi Cymraeg eu hiaith ostwng yn sylweddol diolch i\u00a0Gymry ifanc yn ymfudo\u00a0i gael gwaith a\u00a0mewnfudo\u00a0gan bobl o'r tu allan i Gymru, gan amlaf yn Saeson di-Gymraeg.  Roedd boddi Capel Celyn wedi atgoffa Cymru ei bod wedi colli tir droeon o\u2019r blaen er mwyn darparu d\u0175r dros y ffin i Loegr - er enghraifft, adeiladu Llyn Efyrnwy ym Mhowys yn yr 1880au ar gyfer Lerpwl a boddi Cwm Elan ar ddechrau\u2019r 20g ar gyfer Birmingham.  Ond eto, bu tynged Cwm Tryweryn yn ysgogiad i gymunedau eraill wrthsefyll yr un canlyniad. Ar ddiwedd y 1960au, ceisiodd Awdurdod Afonydd Dyffryn Hafren adeiladu cronfa dd\u0175r yn Tylwch, i\u2019r de o Lanidloes, Powys, er mwyn darparu cyflenwad d\u0175r i Ganolbarth Lloegr. Byddai\u2019r cynllun wedi golygu boddi Cwm Dulaos gyda 600 hectar o dir a 15 o ffermydd. Wedi brwydr gan y trigolion lleol, Archwiliad Cyhoeddus yn 1970 a chefnogaeth yr Aelod Seneddol lleol, sef Emlyn Hooson, ac unigolion eraill, llwyddwyd i ddadlau yn erbyn y cynllun. Yn sgil hynny, ni adeiladwyd y gronfa.Daeth Tryweryn yn symbol o drobwynt yn hanes Cymru\u2019r 20fed ganrif. Cofnodwyd y digwyddiad mewn murlun a beintiwyd ar wal hen adfail gyda\u2019r slogan \u2018Cofiwch Dryweryn\u2019, ar ochr yr A487, ger Llanrhystud, Aberystwyth yn 1991. Daeth y murlun graffiti gyda chefndir coch ac ysgrifen wen yn gofnod eiconig o\u2019r hyn a ddigwyddodd i gymuned Capel Celyn ac am y bennod drist honno yn hanes Cymru. Un o'r rhai a fu'n gyfrifol am y slogan gwreiddiol, a beintiwyd am y tro cyntaf yn 1963, oedd y bardd a'r newyddiadurwr Meic Stephens, a thad DJ Radio 1, Huw Stephens. Cafodd y murlun ei ddifrodi ar sawl achlysur. Ond bob tro mae hynny wedi digwydd, mae gwirfoddolwyr yn adnewyddu\u2019r wal ac yn ail-beintio\u2019r geiriau gwreiddiol. Bu dyfalbarhad y gwirfoddolwyr yn symbol o'r penderfyniad i gofio am y boddi. Ysgogodd hyn gyfres o sloganau \u2018Cofiwch Dryweryn\u2019 a beintiwyd mewn gwahanol leoliadau yng Nghymru. Yn ystod 2019 prynwyd y mur ger Llanrhystud ac mae bellach o dan ofal elusen, Tro\u2019r Trai, er mwyn ei gadw ar gyfer y genedl.Mae wedi dod yn eicon o hunaniaeth Gymraeg ac yn symbol sy'n gysylltiedig ag annibyniaeth Cymru, gan cynnwys ymgyrch diweddar Yes Cymru.  Ymateb y beirdd  Canodd y beirdd lawer am foddi Cwm Tryweryn ac yn eu plith, Dafydd Iwan:  Mae argae ar draws Cwm Tryweryn Yn gofgolofn i'n llyfdra niI lawer o Gymry gwladgarol daeth boddi Capel Celyn a Chwm Tryweryn yn symbol o'r bygythiad i barhad yr iaith Gymraeg ei hun fel iaith gymunedol fyw, yn enwedig yn y 1980au wrth i nifer y pentrefi Cymraeg eu hiaith ostwng yn sylweddol wrth i Gymry ifainc ymfudo i gael gwaith a phobl o'r tu allan i Gymru fewnfudo, gan amlaf yn Saeson di-Gymraeg. Mynegir hyn gan y prifardd Gerallt Lloyd Owen yn ei gerdd adnabyddus Tryweryn, a gyhoeddwyd yn y gyfrol Cilmeri a cherddi eraill yn 1991 ond a gyfansoddwyd yn y 1980au. Dyma'r pennill agoriadol:  Nid oes inni le i ddianc, Nid un Tryweryn ein tranc, Nid un cwm ond ein cymoedd, O blwyf i blwyf heb na bloedd Na ffws y troir yn ffosil Nid un lle ond ein holl hil.Cyfarwydd hefyd yw'r gwpled cofiadwy o'r un gerdd,  Fesul t\u0177 nid fesul ton Y daw'r m\u00f4r dros dir Meirion. Heddiw Mae'r llyn uwch ben Capel Celyn yn dal i gyflenwi d\u0175r i Lerpwl. Mae dyffryn Tryweryn bellach yn gartref i'r Ganolfan D\u0175r Gwyn Genedlaethol.  Llyfryddiaeth Capel Celyn - Deng Mlynedd o Chwalu gan Einion Thomas a Beryl Griffiths Watcyn L. Jones, Cofio Capel Celyn (Y Lolfa, 2008) Owain Williams, Cysgod Tryweryn (1979; argraffiad newydd, Gwasg Carreg Gwalch, 1995) Cyfeiriadau Dolenni allanol Llyfrgell Genedlaethol Cymru: Ymgyrchu! - Y Diwydiant D\u0175r - Tryweryn Archifwyd 2007-03-10 yn y Peiriant Wayback. Casgliad y Werin Cymru- Straeon Cymunedol","1120":"Bu Elisabeth I (7 Medi 1533 - 24 Mawrth 1603) yn frenhines Teyrnas Lloegr a Theyrnas Iwerddon rhwng Tachwedd 1558 hyd at ei marwolaeth ym 1603. Roedd yn ferch i Harri VIII ac Anne Boleyn, sef ail wraig Harri VIII, ac yn hanner chwaer i Edward VI a Mari I. Dienyddiwyd Anne Boleyn pan oedd Elisabeth yn blentyn. Cyhoeddwyd bod Elisabeth yn blentyn anghyfreithlon, ac ar farwolaeth Edward VI ym 1553 trosglwyddwyd y goron i\u2019r Fonesig Jane Grey ac anwybyddwyd hawl ei chwiorydd i\u2019r orsedd, sef Mari ac Elisabeth. Disodlwyd Jane Grey ar \u00f4l naw diwrnod ac esgynnodd Mari I i\u2019r orsedd. Yn ystod teyrnasiad Mari, carcharwyd Elisabeth yn Nh\u0175r Llundain am bron i flwyddyn oherwydd drwgdybiwyd ei bod yn cefnogi gwrthryfelwyr Protestannaidd, ond pan fu farw Mari I enwodd Elisabeth fel ei hetifedd.Daeth Elisabeth yn Frenhines pan oedd hi'n 25 mlwydd oed. Wedi iddi ddod i\u2019r orsedd ailsefydlodd y ffydd Brotestannaidd, ac felly Protestaniaeth oedd crefydd swyddogol y deyrnas. Dibynnai\u2019n drwm ar gyngor cylch mewnol o gynghorwyr a arweiniwyd gan William Cecil, Barwn 1af Burghley. Roedd teyrnasiad Elisabeth, neu Oes Elisabeth fel y'i gelwir, yn gyfnod cythryblus. Roedd cyffro ac anghytuno crefyddol, a llygaid brenin Ffrainc a brenin Sbaen ar deyrnas Lloegr gan fod Elisabeth yn ddibriod ac yn ddietifedd. Ym 1570 esgymunwyd hi gan y Pab, a gyhoeddodd hefyd ei bod yn blentyn anghyfreithlon ac nad oedd yn rhaid i\u2019w deiliaid fod yn ffyddlon iddi fel eu brenhines. Arweiniodd hyn at nifer o gynllwynion i beryglu ei bywyd a ddarganfuwyd gan wasanaeth cudd ei phrif ysb\u00efwr, Syr Francis Walsingham. Yn ystod ei theyrnasiad bu bygythiadau i geisio cipio ei choron yn gyson, adeg ymosodiad yr Armada Sbaenaidd gan Felipe II, brenin Sbaen a bygythiad o\u2019r gogledd gan Mari Brenhines yr Alban. Mae Elisabeth yn enwog am beidio priodi, er bod nifer o ddynion wedi gofyn iddi eu priodi. Roedd yn wleidydd craff a chlyfar, yn annibynnol ei phersonoliaeth ac yn benderfynol o ddangos bod ganddi, fel menyw, y sgiliau i reoli a theyrnasu'n gadarn lawn cystal \u00e2 dyn. Bu farw Elisabeth ym 1603, gan ddod \u00e2 diwedd i oes y Tuduriaid oherwydd ni chafodd Elisabeth blentyn. Daeth Iago I yn Frenin ar \u00f4l Elisabeth. Pan fu Elisabeth I farw ym 1603 hi oedd yr aelod olaf o linach y Tuduriaid i reoli, a daeth Oes y Tuduriaid i ben. Roedd pobl oedd \u00e2 chysylltiadau \u00e2 Chymru ymhlith ei phrif gynghorwyr a\u2019i chylch mewnol o ffrindiau. Daeth William Cecil (un o ddisgynyddion y teulu Seisyllt o Went) yn brif gynghorydd i Elisabeth I. Fe\u2019i olynwyd gan ei fab Robert, a ddarganfu \u201cGynllwyn y Powdr Gwn\u201d yn erbyn Iago I. Prif gydymaith Elisabeth oedd Blanche Parry o Sir Faesyfed. Dyn dylanwadol arall yn y llys oedd John Dee \u2013 mathemategydd, seryddwr, astrolegydd a dewin. Fe gynghorodd y frenhines i sefydlu trefedigaethau Seisnig dramor, a chredir mai ef a fathodd y term \u201cyr Ymerodraeth Brydeinig\u201d.Mewn materion polisi tramor, roedd Elisabeth yn bwyllog ac yn aml yn ceisio cadw\u2019r ddysgl yn wastad rhwng y prif bwerau ar gyfandir Ewrop, sef Ffrainc a Sbaen. Simsan oedd ei hymdrechion i gefnogi\u2019r Protestaniaid yn yr Iseldiroedd gydag adnoddau milwrol. Ond mae ei buddugoliaeth yn erbyn Armada Sbaen ym 1588 yn cael ei chlodfori fel un o\u2019r buddugoliaethau milwrol pwysicaf yn hanes Lloegr. Clodforwyd ei theyrnasiad fel yr Oes Elisabethaidd oherwydd y llewyrch ym marddoniaeth a dram\u00e2u William Shakespeare a Christopher Marlowe a llwyddiannau morwrol Francis Drake a Walter Raleigh. Tuag at ddiwedd ei theyrnasiad, lleihawyd ei phoblogrwydd oherwydd problemau economaidd a milwrol, ond roedd yn bersonoliaeth garismataidd a oedd wedi llwyddo i gadw a chynnal undod ei theyrnas mewn oes pan oedd rhwygiadau mewnol wedi peryglu sefydlogrwydd brenhinoedd mewn gwledydd eraill. Bu ei 44 mlynedd ar yr orsedd yn gyfnod a ddaeth \u00e2 chadernid i\u2019w theyrnas ac a helpodd i ffurfio hunaniaeth genedlaethol. Bywyd cynnar Ganwyd Elisabeth I ym Mhalas Greenwich ac enwyd hi ar \u00f4l ei dwy fam-gu, Elisabeth o Efrog ac Elisabeth Howard. Bedyddiwyd hi ar 10 Medi 1533 ac roedd yr Archesgob Cranmer ymhlith ei rhieni bedydd. Un o'r rhai a gariodd y canopi dros y plentyn tri diwrnod oed adeg y gwasanaeth bedyddio oedd yr Arglwydd Howard o Effingham.Pan oedd Elisabeth yn ddyflwydd ac wyth mis oed dienyddiwyd ei mam ar 19 Mai 1536, a phedwar mis yn flaenorol roedd Catrin o Aragon wedi marw oherwydd afiechyd. Yn syth wedi dienyddiad ei mam, cyhoeddwyd bod Elisabeth yn blentyn gordderch, ac felly collodd ei lle yn yr olyniaeth i\u2019r orsedd. Un ar ddeg diwrnod wedi dienyddiad Anne Boleyn, priododd Harri VIII ei drydedd wraig, sef Jane Seymour, a fu farw\u2019n fuan wedi genedigaeth eu mab Edward ym 1537. Edward oedd etifedd diamheuol yr orsedd bellach. Penodwyd Elisabeth fel aelod o lys Edward a hi gariodd y fantell fedydd yng ngwasanaeth bedydd Edward. Ym 1537 penodwyd Catherine Champernowne yn athrawes gartref Elisabeth, a bu\u2019n un o ffrindiau Elisabeth hyd iddi farw ym 1556. Dysgodd Champernowne bedair iaith i Elisabeth: sef Ffrangeg, Fflemeg, Eidaleg a Sbaeneg.  Erbyn bod William Grindal wedi ei benodi yn diwtor iddi ym 1544 roedd Elisabeth yn medru ysgrifennu yn y Saesneg, Lladin ac Eidaleg. O dan gyfarwyddyd Grindal daeth yn hyddysg mewn Groeg hefyd. Yn ystod ei hieuenctid roedd yn cyfieithu gweithiau o\u2019r Saesneg i Eidaleg, Lladin a Ffrangeg ac yn medru cyfieithu gweithiau mewn Lladin a Groeg gan wahanol awduron clasurol. Yn dilyn marwolaeth Grindal ym 1548, derbyniodd ei haddysg oddi wrth Roger Ascham, a oedd hefyd yn diwtor i\u2019w brawd, Edward. Pan ddaeth ei haddysg ffurfiol i ben ym 1550, roedd Elisabeth yn un o fenywod mwyaf dysgedig ei chenhedlaeth. Ar ddiwedd ei hoes, credwyd hefyd bod Elisabeth yn medru siarad Cymraeg, Cernyweg, Gaeleg a Gwyddeleg yn ogystal \u00e2\u2019r ieithoedd eraill roedd yn rhugl ynddynt yn barod. Dywedodd y cennad Fenetiaidd ym 1603 bod Elisabeth mor rhugl yn yr ieithoedd hyn fel ei bod yn eu siarad gystal \u00e2'i mamiaith. Yn \u00f4l yr hanesydd, Mark Stoyle, mae'n ddigon posib mai William Killigrew, Gwas y Siambr Gyfrin ac yna Canghellor y Trysorlys yn ddiweddarach, oedd wedi dysgu Cernyweg iddi.  Teyrnasiad Mari I Wrth i Mari I orymdeithio i Lundain ar ddiwrnod ei choroniad, roedd Elisabeth, ei chwaer, wrth ei hochr. Ond ni fyddai\u2019r chwaergarwch yn para\u2019n hir oherwydd roedd Mari yn Gatholig pybyr ac yn benderfynol o ddiddymu\u2019r ffydd Brotestannaidd. Roedd Elisabeth wedi ei thrwytho yn y ffydd Brotestannaidd ond gorchmynnodd Mari bawb i fynychu'r offeren Gatholig. Roedd yn rhaid i Elisabeth gydymffurfio\u2019n allanol os oedd am oroesi. Lleihaodd poblogrwydd Mari ym 1554 pan gyhoeddodd ei bod yn priodi Felipe o Sbaen, brenin Catholig brwdfrydig a mab yr Ymerawdwr Rhufeinig Siarl V. Lledaenodd anfodlonrwydd ar draws teyrnas Mari a daeth Elisabeth yn ffocws i\u2019r gwrthwynebiad yn erbyn polis\u00efau crefyddol Mari I. Chwalwyd Gwrthryfel Wyatt rhwng Ionawr a Chwefror 1554 a dygwyd Elisabeth i\u2019r llys oherwydd amheuon ynghylch ei r\u00f4l yn y gwrthryfel. Carcharwyd hi yn Nh\u0175r Llundain ym mis Mawrth 1554 er iddi brotestio\u2019n daer ei bod yn ddieuog. Bu cynghorwyr agosaf Mari yn ceisio ei pherswadio i ddod ag Elisabeth gerbron llys er mwyn ei chwestiynu, ond erbyn 1558 roedd Mari yn s\u00e2l, ac wythnos cyn ei marwolaeth ar 17 Tachwedd 1558, cydnabu mai Elisabeth oedd ei hetifedd. Esgyn i\u2019r orsedd Roedd Elisabeth yn 25 mlwydd oed pan esgynnodd i\u2019r orsedd ym 1558, ac fel cydnabyddiaeth o\u2019i statws newydd daeth ei Chyngor a boneddigion eraill i Hatfield House i dyngu llw o ffyddlondeb iddi. Wrth iddi orymdeithio drwy Lundain ar y noson cyn ei choroniad, rhoddwyd croeso cynnes a thwymgalon iddi gan ddinasyddion y ddinas. Ar y diwrnod canlynol, 15 Ionawr 1559, sef dyddiad a ddewisiwyd gan ei astrolegydd, John Dee, coronwyd ac eneiniwyd Elisabeth yn frenhines gan Owen Oglethorpe, esgob Catholig Caerliwelydd, yn Abaty Westminster. Yna, cyflwynwyd hi ar gyfer cael ei derbyn gan y bobl, yng nghanol ffanffer o drympedi, drymiau, clychau, organau a phibau. Cafodd groeso fel Brenhines Lloegr, ond roedd y deyrnas yn parhau i boeni am y bygythiad honedig oddi wrth y Catholigion ym Mhrydain a thramor, ac roedd y cwestiwn ynghylch pwy fyddai Elisabeth yn ei briodi yn destun trafod blaenllaw ymhlith deiliaid ei theyrnas. Priodi ai peidio O ddechrau ei theyrnasiad roedd pwy fyddai Elisabeth I yn ei briodi yn bwnc llosg a dadleuol. Er ei bod wedi cael sawl cynnig i briodi, ni wnaeth erioed briodi na chael plant. Tra byddai priodi yn golygu y byddai\u2019n colli ei ph\u0175er ac awdurdod, fel y digwyddodd ym mhriodas ei chwaer Mari I gyda Felipe II o Sbaen, roedd priodi yn cynnig y cyfle i gael etifedd. Ymhlith ei charwriaethau mwyaf difrifol roedd Robert Dudley, Iarll 1af Caerl\u0177r, a fu\u2019n ffefryn yn llys Elisabeth am hyd at 30 mlynedd. Bu Elisabeth yn ystyried o ddifri priodi Dudley, ond mynegodd ei chynghorwyr, William Cecil, Nicholas Throckmorton a rhai o\u2019r arglwyddi eraill eu bod yn meddwl y byddai hyn yn gamgymeriad.Roedd y cwestiwn ynghylch priodi yn elfen bwysig ym mholisi tramor Elisabeth. Gwrthododd briodi Felipe o Sbaen ym 1559 a bu\u2019n ystyried cynnig y Brenin Eric XIV o Sweden am sawl blwyddyn. Bu hefyd yn ystyried ymgais cefnder Felipe, sef yr Archddug Siarl o Awstria, am nifer o flynyddoedd, ond erbyn 1569 roedd perthynas Lloegr gyda\u2019r Habsbwrgiaid wedi dirywio cymaint fel bod Elisabeth wedi ystyried priodi dau dywysog o Ffrainc, sef Henry, Dug Anjou, ac yna rhwng 1572 a 1581 ei frawd Francis, Dug Anjou. Roedd y cynnig priodas gan Francis yn gysylltiedig \u00e2 chynllun i gynghreirio yn erbyn rheolaeth Sbaen dros Dde'r Iseldiroedd.Daeth mater priodi yn destun trafod mwy difrifol pan fu Elisabeth bron \u00e2 marw ym 1563 pan gafodd y frech wen. Daeth mater yr olyniaeth yn destun trafod yn y Senedd ac anogwyd y frenhines naill ai i briodi, neu benodi olynydd, er mwyn osgoi rhyfel cartref pan fyddai\u2019n marw. Gwrthododd Elisabeth wneud y naill na'r llall. Erbyn 1570, roedd unigolion blaenllaw yn llywodraeth Elisabeth wedi derbyn na fyddai\u2019r frenhines yn debygol iawn o briodi nac ychwaith yn debygol o enwi olynydd. Roedd William Cecil yn chwilio\u2019n gyson am ddatrysiadau i broblem yr olyniaeth. Cyhuddwyd Elisabeth o fod yn anghyfrifol, ond eto ei distawrwydd oedd cryfder ei sefydlogrwydd gwleidyddol ar yr orsedd. Sylweddolai os byddai\u2019n enwi etifedd y byddai ei choron yn agored i wrthryfel. Roedd yn cofio'n \u00f4l i\u2019r cyfnod pan mai hi oedd olynydd ei chwaer, Mari I. Crefydd Daeth Cymru a Lloegr yn swyddogol Brotestannaidd pan esgynnodd Elisabeth I i orsedd Lloegr ym 1559, ac yn dilyn cyflwyno'r Cytundeb Protestannaidd cadarnhawyd mai Protestaniaeth fyddai crefydd swyddogol teyrnas newydd Elisabeth. Credai Elisabeth a\u2019i chynghorwyr bod y Catholigion yn cynllwynio crws\u00e2d yn erbyn Lloegr, sef gwlad hereticaidd yn eu golwg hwy. Ceisiodd Elisabeth felly chwilio am ddatrysiad Protestannaidd, na fyddai\u2019n digio\u2019r Catholigion yn ormodol tra ar yr un pryd yn plesio dymuniadau Protestaniaid Lloegr. Roedd Elisabeth yn ddiamynedd ei hagwedd gyda Phiwritaniaid radicalaidd, a oedd yn ei golwg hi yn gwthio am ddiwygiadau rhy eithafol.O ganlyniad, dechreuodd y Senedd drafod deddfwriaeth ar gyfer eglwys newydd Elisabeth a fyddai\u2019n seiliedig ar gytundeb Protestannaidd Edward VI, gyda\u2019r brenin\/brenhines yn bennaeth, ond a oedd yn cynnwys elfennau Catholig, fel gwisg offeiriaid. Roedd Eglwys Brotestannaidd Elisabeth yn gyfaddawd cymhedrol, a oedd yn troedio\u2019n ofalus rhwng y ddwy grefydd mewn oes pan oedd crefydd yn achos cynnen a gwrthdaro rhwng gwahanol garfannau yn y gymdeithas. Erbyn y 1560au, roedd Rhyfel Cartref Crefyddol Ffrainc wedi dechrau rhwng yr Hiwgenotiaid a\u2019r Catholigion, ac roedd hwn yn rybudd clir i Elisabeth am yr anhrefn a allai gael ei achosi gan bwnc llosg crefydd.Pasiwyd y Ddeddf Oruchafiaeth ym mis Mai 1559 a oedd yn sefydlu Eglwys Brotestannaidd Elisabeth yn swyddogol. Gyda\u2019r deddfwriaeth hon penodwyd Elisabeth yn Llywodraethwr Goruchaf Eglwys Loegr (Supreme Governor of the Church of England) ac roedd yn rhaid i swyddogion cyhoeddus dyngu llw o ffyddlondeb i\u2019r frenhines fel y llywodraethwr goruchaf neu byddent yn cael eu diswyddo; cafodd y cyfreithiau hereticiaeth eu diddymu, er mwyn osgoi\u2019r erledigaeth erchyll yn erbyn anghydffurfwyr crefyddol, a oedd mor gyffredin adeg teyrnasiad Mari I. Rhan arall o\u2019r ddeddfwriaeth newydd oedd Deddf Unffurfiaeth a wnai hi\u2019n orfodol mynychu\u2019r eglwys, a chyhoeddwyd y byddai\u2019r Beibl, y gwasanaethau a'r llyfrau gweddi yn y Saesneg. Fersiwn ddiwygiedig o Lyfr Gweddi Gyffredin 1552 fyddai\u2019n cael ei defnyddio mewn gwasanaethau, ac roedd hwn yn gyfaddawd rhwng barn y Protestaniaid a Chatholigion ar y Cymundeb.Er hynny, nid oedd y dirwyon neu\u2019r gosb am reciwsantiaeth, neu methu mynychu a chydymffurfio, yn ormodol nac yn eithafol ar y cyfan. Gwrthododd rhai Catholigion blaenllaw gytuno ar y trefniant hwn - er enghraifft, Cardinal William Allen, a wrthododd dyngu llw o ffyddlondeb yn \u00f4l y Ddeddf Oruchafiaeth ac a ffodd i Rufain. Bygythiad y Catholigion Fel ei chyndeidiau, sylweddolai Elisabeth ei bod yn bwysig iddi sefydlu ei hawdurdod o gychwyn cyntaf ei theyrnasiad. Yn wyneb hynny, roedd crefydd yn fygythiad i\u2019w theyrnasiad o\u2019r cychwyn. Mewn cyfnod pan oedd crefydd yn destun a oedd yn creu tensiynau, anghytuno a gwrthdaro gwaedlyd yn aml, daeth Elisabeth yn darged ar gyfer cynllwynion Catholig yn negawd cyntaf ei theyrnasiad. Cafodd ei hesgymuno gan y Pab o\u2019r Eglwys Gatholig ym 1570 ac felly teimlai\u2019r frenhines fwy o dan berygl oddi wrth y bygythiad Catholig oherwydd hynny. Roedd Elisabeth felly'n cosbi ei gelynion Catholig yn llym - er enghraifft, ym 1584 cafodd dau Gymro, Edward Jones a Thomas Salisbury, eu dienyddio am eu rhan yng Nghynllwyn Babington. Mari, Brenhines yr Alban Wynebodd Elisabeth fygythiadau i\u2019w gorsedd oddi wrth ei chyfnither Gatholig, sef Mari, Brenhines yr Alban, ac oddi wrth y Brenin Felipe II o Sbaen pan lansiwyd yr Armada ym 1588. Roedd Mari yn gyfnither i Elisabeth, ond yn ystod teyrnasiad Elisabeth daeth Mari yn fwy o fygythiad i Elisabeth gan ei bod hi'n ffocws cynyddol i nifer o gynllwynion Catholig i ddiorseddu Elisabeth. Daeth Mari yn Frenhines yr Alban yn dilyn marwolaeth ei thad, Iago V, pan oedd hi'n wythnos oed, a magwyd hi yn y ffydd Gatholig yn Ffrainc. Pan oedd hi'n 16 oed priododd frenin ifanc Ffrainc, sef y \u2018dauphin\u2019. Gyda\u2019i g\u0175r yn dod yn frenin Ffrainc, daeth Mari yn Frenhines Ffrainc a\u2019r Alban. Fel cyfnither i Elisabeth roedd ganddi hawl ar goron Lloegr drwy chwaer Harri VIII, sef Margaret, a oedd wedi priodi Iago IV, Brenin yr Alban. Ystyriwyd Mari gan lawer, yn enwedig Catholigion, fel yr etifedd cyfiawn i orsedd coron Lloegr.Ym 1565 priododd Mari \u00e2 Henry Stuart, Arglwydd Darnley, a oedd hefyd yn gallu hawlio gorsedd Lloegr. Roedd Darnley yn unigolyn amhoblogaidd, a llofruddiwyd ef yn Chwefror 1567 gan gynllwynwyr, a oedd yn fwy na thebyg dan arweiniad James Hepburn, 4ydd Iarll Bothwell. Yn fuan wedi\u2019r llofruddiaeth, priododd Mari a Bothwell ar 15 Mai 1567. Oherwydd amheuon bod Mari yn rhan o gynllwyn i lofruddio ei g\u0175r, a oedd hefyd yn gefnder iddi, cafodd ei charcharu yng Nghastell Loch Leven. Roedd y bonedd yn yr Alban yn mynd yn fwy gelyniaethus tuag ati, ac wrth iddi adael yr Alban, gorfodwyd hi i ildio ei hawl ar goron yr Alban, a\u2019i roi i\u2019w mab bach, sef Iago VI, a anwyd ym Mehefin 1566. Aethpwyd ag Iago i Gastell Stirling er mwyn iddo gael ei fagu fel Protestant. Dihangodd Mari o Gastell Loch Leven ym 1568. Ym 1568, wedi iddi ddianc o\u2019r castell, ffodd Mari i Loegr, gan obeithio cael lloches gan Elisabeth I. I ddechrau, bwriad Elisabeth oedd bod Mari, ei chyfnither a\u2019i chyd-frenhines, yn dychwelyd i\u2019r Alban gyda chefnogaeth byddin o Loegr, ac yn adfer ei hawl ar orsedd yr Alban.  Dewis arall oedd ei hanfon i Ffrainc ac i blith gelynion Catholig Lloegr, ond roedd hyn yn ormod o fygythiad i Loegr. Penderfynodd Elisabeth felly ei chadw yn Lloegr. Carcharwyd hi yno am bron i 20 mlynedd, ac yn ystod y blynyddoedd hynny darganfuwyd bod ganddi r\u00f4l ganolog mewn llawer o gynllwynion Catholig i ddiorseddu Elisabeth. Cadwyd llygad barcud ar Mari tra'r oedd hi yn y carchar yn Lloegr gan brif ysb\u00efwr Elisabeth I, sef Syr Francis Walsingham, a oedd yn raddol yn crynhoi tystiolaeth yn ofalus ac yn drylwyr er mwyn medru ei chyhuddo o deyrnfradwriaeth. Chwiliwyd am dystiolaeth o\u2019i r\u00f4l yng Nghynllwyn Ridolfi ym 1571, ac yn y diwedd cafwyd hi\u2019n euog o fod yn rhan o Gynllwyn Babington ym 1587. Cafwyd hi\u2019n euog o deyrnfradwriaeth a dedfrydwyd hi i\u2019r gosb eithaf.  Roedd Elisabeth wedi gorfod plygu yn y diwedd i\u2019r dystiolaeth a\u2019r ohebiaeth ddiamheuol ynghylch cyfraniad Mari at y cynllwyn, ac er ei bod hi'n anfodlon, bu\u2019n rhaid iddi lofnodi gwarant dienyddio ei chyfnither a\u2019i chyd-frenhines, ym 1587.Ar 8 Chwefror 1587, dienyddiwyd Mari yng Nghastell Fotheringay, swydd Northampton. Wedi dienyddiad Mari, honnodd Elisabeth nad oedd hi wedi bwriadu llofnodi\u2019r warant dienyddio, a rhoddodd y bai ar ei Hysgrifennydd, William Davison, am weithredu\u2019r warant heb yn wybod iddi hi. Mae\u2019n amlwg bod penderfyniad mor derfynol yn pwyso ar ei chydwybod a\u2019i bod o bosib wedi difaru canlyniadau ei phenderfyniad. Rhyfeloedd, fforio a masnach Yr Armada, 1588 Yr her fwyaf bygythiol o dramor a wynebodd Elisabeth yn ystod ei theyrnasiad oedd yr Armada. Roedd yr Armada yn fflyd o longau Sbaenaidd a hwyliodd i Loegr ym 1588 o dan arweiniad Medina Sidonia gyda\u2019r bwriad o ddiorseddu'r frenhines Brotestannaidd, Elisabeth I. Ar \u00f4l blynyddoedd o densiwn penderfynodd Felipe II ymosod ar Loegr gyda\u2019i lynges, Yr Armada. Roedd Yr Armada yn llynges bwerus iawn, gyda 122 o longau a thua 30,000 o filwyr a morwyr ar fwrdd y llongau yn barod i ymosod. Ar 12 Gorffennaf 1588 hwyliodd fflyd o longau\u2019r Armada Sbaenaidd ar draws M\u00f4r Udd o Ffrainc tuag at Loegr, a bwriad y Sbaenwyr oedd y byddai fflyd o longau Sbaenaidd, dan arweiniad Dug Parma, yn dod draw o\u2019r Iseldiroedd i gynorthwyo\u2019r Armada gyda\u2019r goresgyniad. Roedd gan Elisabeth nifer o forwyr profiadol - yn eu plith, Francis Drake, Martin Frobisher, John Hawkins a\u2019r Arglwydd Howard o Effingham. Yn ffodus i\u2019r Saeson, penderfynodd y Sbaenwyr ymosod yng nghanol stormydd a gwyntoedd cryfion. Ynghyd \u00e2\u2019r stormydd, roedd tactegau Francis Drake, rheolwr Llynges Lloegr, i anfon \u2018llongau t\u00e2n\u2019 i ganol yr Armada ar 29 Gorffennaf wedi golygu bod y galiynau Sbaenaidd wedi gorfod ffoi mewn braw i F\u00f4r y Gogledd ac wedi cael eu gwasgaru i ganol tywydd garw.  Chwalwyd yr Armada a hwyliodd gweddillion yr Armada yn \u00f4l i Sbaen, gyda llawer o\u2019r llongau yn cael eu colli ar hyd arfordir Iwerddon. Roedd rhai wedi ceisio mynd o gwmpas arfordir Gogledd yr Alban a hwylio drwy F\u00f4r y Gogledd ac yna yn \u00f4l ar hyd arfordir gorllewinol Iwerddon i gyfeiriad y de. Yn ddiarwybod bod yr Armada wedi dioddef y fath anffawd, casglwyd milisia ynghyd yn Lloegr o dan arweiniad Iarll Caerl\u0177r yn barod ar gyfer amddiffyn y deyrnas. Gwahoddodd Elisabeth i arolygu eu lluoedd yn Tilbury yn Essex ar 8 Awst. Gan wisgo brestblad (breastplate) arian dros ffrog felfed wen, traddododd Elisabeth un o\u2019i anerchiadau mwyaf enwog i\u2019r lluoedd oedd wedi crynhoi o\u2019i blaen:Fy mhobl annwyl...Gwn fod gennyf gorff gwan ac eiddil menyw, ond mae gennyf galon a stumog brenin, a hwnnw\u2019n Frenin Lloegr hefyd, ac sy\u2019n wfftio\u2019n ddirmygus at Parma neu Sbaen, neu unrhyw Dywysog yn Ewrop a feiddia oresgyn ffiniau fy nheyrnas.Pan na ddaeth ymosodiad bu llawenydd mawr a gorfoledd ar draws teyrnas Elisabeth. Roedd ysblander gorymdaith fuddugoliaethus Elisabeth I ar ei ffordd draw i wasanaeth o ddiolch yn Eglwys Gadeiriol Sant Pawl, Llundain, yn cyfateb i'r hyn a welwyd ar achlysur ei choroni. Gan hynny, roedd Elisabeth wedi llwyddo i wrthsefyll yr ymosodiad, gydag Armada Sbaen yn colli 44 o\u2019i llongau allan o gyfanswm o 130. Bu trechu'r Armada yn fuddugoliaeth bwysig o ran propaganda i Elisabeth fel brenhines ac i Loegr fel teyrnas Brotestannaidd. Gwelai\u2019r Saeson eu buddugoliaeth fel symbol o ffafr Duw a sancteiddrwydd y deyrnas o dan arweinyddiaeth y frenhines wyryf. Ond er bod y goresgyniad wedi ei ddryllio, roedd y rhyfel ehangach rhwng Lloegr a Sbaen yn parhau. Gan fod y Sbaenwyr yn parhau i reoli taleithiau deheuol yr Iseldiroedd roedd y bygythiad o oresgyniad yn dal i fodoli. Ym 1589, flwyddyn wedi\u2019r Armada Sbaenaidd, anfonodd Elisabeth yr Armada Seisnig neu\u2019r Gwrth-Armada i Sbaen, gyda 23,375 o ddynion a 150 o longau, o dan arweiniad Syr Francis Drake fel llyngesydd a Syr John Norreys fel cadfridog. Cafodd y Saeson golledion enbyd, gyda rhwng 11,000 a 15,000 yn cael eu lladd, eu hanafu neu\u2019n marw oherwydd afiechyd. Suddwyd neu cipiwyd 40 o longau. Collwyd y manteision roedd Lloegr wedi eu hennill drwy ddinistrio'r Armada Sbaenaidd ym 1588 ac roedd buddugoliaeth y Sbaenwyr ym 1589 yn dynodi adferiad ym mh\u0175er milwrol Felipe a wnaeth barhau am y degawd nesaf. Iwerddon Wynebodd Elisabeth wrthwynebiad chwyrn yn Iwerddon i\u2019w Heglwys Brotestannaidd. Roedd y Gwyddelod yn glynu\u2019n dynn wrth eu ffydd Gatholig ac yn herio ei hawdurdod drwy gynllwynio gyda\u2019i gelynion. Ymateb Elisabeth i hyn oedd rhoi tir i\u2019w gw\u0177r llys - er enghraifft, Humphrey Gilbert a Walter Raleigh, yn Iwerddon, o gwmpas ardal Ulster a Munster.  EI bwriad oedd sefydlu trefedigaethau i wladychu\u2019r wlad ac atal y gwrthryfelwyr rhag darparu lleoliad parod i Sbaen er mwyn ymosod ar Loegr. Yn sgil cyfres o wrthryfeloedd, mabwysiadodd coron Lloegr dactegau llosgi tir gan ddinistrio\u2019r tir a lladd y trigolion oedd yn byw arno. Adeg gwrthryfel yn Munster ym 1582 o dan arweinyddiaeth Gerald FitzGerald, 15fed Iarll Desmond, amcangyfrifwyd bod tua 30,000 o Wyddelod wedi newynu i farwolaeth. Cafodd y gyflafan fawr a thorcalonnus ei disgrifio gan y bardd Edmund Spenser. Roedd 1594-1603 yn gyfnod cythryblus yn Iwerddon, a adnabuwyd fel y Rhyfel Naw Mlynedd. Roedd hwn yn wrthryfel a ddigwyddodd pan oedd y tensiynau rhwng Lloegr a Sbaen ar eu hanterth, a phan oedd Sbaen yn gefnogol i arweinydd y gwrthryfel, sef Hugh O\u2019Neill, Iarll Tyrone. Yng ngwanwyn 1559 anfonodd Elisabeth Robert Devereux, 2il Iarll Essex, i chwalu\u2019r gwrthryfel, ond bu hwnnw\u2019n aflwyddiannus a dychwelodd i Loegr er gwaethaf gorchmynion Elisabeth iddo beidio. Penodwyd Charles Blount, Arglwydd Mountjoy, yn ei le, a chymerwyd tair blynedd i chwalu\u2019r gwrthryfel. Ildiodd O\u2019Neill ym 1603, ychydig ddiwrnodau ar \u00f4l marwolaeth Elisabeth, ac yn fuan wedyn llofnodwyd cytundeb heddwch rhwng Lloegr a Sbaen. Oes Fforio Roedd teyrnasiad Elisabeth I yn gyfnod pwysig o ran fforio a masnach ryngwladol. Erbyn cyfnod y Tuduriaid roedd Lloegr, ynghyd \u00e2 Phortiwgal, Sbaen, Ffrainc a\u2019r Iseldiroedd, ymhlith gwledydd morwrol mwyaf pwerus y byd. Ymfalch\u00efai\u2019r gwledydd hyn bod ganddynt forwyr abl oedd yn medru lansio teithiau fforio er mwyn perchnogi a chipio cyfoeth tiroedd ar draws y byd. Roedd lluoedd morwrol oedd yn cynnwys fflyd o longau yn hollbwysig er mwyn dod \u00e2 sbeisys, perlysiau, cotwm a nwyddau gwerthfawr eraill yn \u00f4l o\u2019r tiroedd hynny. Defnyddiodd Elisabeth I chwedloniaeth Gymreig, hyd yn oed, i hyrwyddo ei chefnogaeth i fforio. Dyna a wnaeth pan ddefnyddiodd y chwedl am y tywysog canoloesol Madog ap Owain o Wynedd a\u2019i daith i America ddiwedd y 12g i gyfiawnhau anfon ymsefydlwyr o Brydain i sefydlu trefedigaethau yn America. Defnyddiai John Dee, un o gynghorwyr Elisabeth, stori Madog fel propaganda i sefydlu Ymerodraeth \u2018Brydeinig\u2019 yng ngogledd America.Un o fforwyr a chapteiniaid m\u00f4r enwocaf Elisabeth I oedd Francis Drake. Enillodd Drake enwogrwydd iddo\u2019i hun ac i Loegr fel p\u0175er morwrol wedi iddo fod y cyntaf i hwylio o gwmpas y byd rhwng 1577 a 1580 ar fwrdd y Golden Hind. Roedd Elisabeth yn awyddus i gefnogi mordeithiau Drake a Walter Raleigh fel eu bod yn sefydlu trefedigaethau dramor i Loegr. Yr East India Company Sefydlwyd y cwmni yn ardal M\u00f4r India a Tsieina a rhoddodd Elisabeth I siarter i sefydlu\u2019r cwmni ar 31 Rhagfyr 1600. Rhoddwyd awdurdod a rheolaeth i\u2019r cwmni fasnachu ar ran Lloegr \u00e2 gwledydd i\u2019r Dwyrain o Benrhyn Gobaith Da ac i\u2019r gorllewin o Gulfor Magellan am tua 15 mlynedd. Ar ddechrau\u2019r 17g daeth Thomas Myddleton o Ddinbych yn Arglwydd Faer Llundain. Roedd hefyd oedd un o sylfaenwyr yr East India Company, a oedd yn un o gwmn\u00efau cyfoethocaf y byd yn y 18g. Roedd y Cwmni yn rheoli hanner masnach y byd a thir sylweddol yn India yn ystod y 18fed a\u2019r 19eg ganrif. Llewyrch llenyddiaeth a diwylliant Diwylliant a Llenyddiaeth Gwelodd oes Elisabeth I fri mawr ar bwysigrwydd llenyddiaeth, gyda hwn yn gyfnod cynhyrchiol iawn o ran cerddoriaeth, dram\u00e2u a barddoniaeth. Hwn oedd oes aur dramodwyr fel William Shakespeare, Christopher Marlowe ac Edmund Spenser ac agoriad Theatr y Globe yn Llundain, lle perfformiwyd dram\u00e2u Shakespeare. Bu ei theyrnasiad yn gyfnod pwysig o nawdd i weithgareddau cerddorol, gyda cherddoriaeth eglwys a madrigalau yn cael eu poblogeiddio a cherddorion fel Thomas Tallis, William Byrd a Thomas Morley yn amlygu eu hunain fel cyfansoddwyr cerddoriaeth o\u2019r safon uchaf. Y Beibl Cymraeg 1588 Gydag Elisabeth wedi sefydlu'r grefydd Brotestannaidd yn ei theyrnas ar \u00f4l iddi esgyn i\u2019r orsedd ym 1559, roedd yn awyddus i sicrhau bod cymaint \u00e2 phosib o gefnogaeth i\u2019r grefydd honno drwy ei theyrnas. Er mwyn ceisio gwireddu hynny roedd hi\u2019n bwysig bod y bobl yn deall y gwasanaethau yn eu mamiaith eu hunain, a dyna\u2019r prif reswm pam y pasiwyd Deddf Senedd 1563. Roedd Elisabeth felly'n creu Protestaniaid ufudd na fyddai\u2019n gwrthryfela yn erbyn ei chyfundrefn grefyddol. Roedd y Ddeddf hon yn rhoi gorchymyn i esgobion holl esgobaethau Cymru ac Esgob Henffordd drefnu bod y Beibl a\u2019r Llyfr Gweddi Gyffredin yn cael eu cyfieithu i\u2019r Gymraeg erbyn 1 Mawrth 1567. Cyfieithwyd y rhan fwyaf o\u2019r Testament Newydd a\u2019r Llyfr Gweddi Gyffredin gan William Salesbury. Cyhoeddwyd cyfieithiad cyntaf y Testament Newydd yn y Gymraeg yn Llundain ym 1567, ac ym 1588 cyhoeddwyd llyfr hollbwysig yn hanes yr iaith Gymraeg, sef Beibl Cymraeg William Morgan. Blynyddoedd olaf a marwolaeth Bu\u2019r blynyddoedd ar \u00f4l trechu\u2019r Armada ym 1588 yn gyfnod lle wynebodd Elisabeth broblemau newydd a barhaodd tan ddiwedd ei theyrnasiad. Bu\u2019r gwrthdaro gyda Sbaen ac yn Iwerddon yn achos cynnen gyson ar adeg pan oedd yr economi'n dioddef oherwydd cynaeafau gwael a chostau rhyfel. Cynyddodd prisiau, dirywiodd safon byw a bu cynnydd yn nifer y diwaith a'r digartref.Bu farw prif gynghorydd Elisabeth, sef William Cecil, Barwn 1af Burghley, ar 4 Awst 1598. Olynwyd ef yn ei r\u00f4l wleidyddol gan ei fab, Robert Cecil, a ddaeth yn ddiweddarach yn arweinydd y llywodraeth. Un o\u2019r tasgau a gafodd Robert Cecil oedd sicrhau bod yr olyniaeth ar \u00f4l marwolaeth Elisabeth yn ddidrafferth a diffwdan. Nid oedd Elisabeth am enwi pwy fyddai ei holynydd, ac felly bu'n rhaid i Cecil gynnal trafodaethau cudd gydag Iago VI o\u2019r Alban oedd \u00e2 hawl gref ar yr orsedd. Cynghorodd Cecil Iago i siarad ag Elisabeth a'i diddanu er mwyn ei pherswadio a rhoi cyfle iddi ymgyfarwyddo \u00e2\u2019r syniad mai ef fyddai ei holynydd. Bu iechyd Elisabeth yn weddol dda tan dymor yr hydref ym 1602, pan fu farw nifer o\u2019i ffrindiau, ac achosodd hyn iselder ysbryd yn Elisabeth. Bu marwolaeth Catherine Carey, Iarlles Nottingham, nith i gyfnither Elisabeth, yn Chwefror 1603, yn ergyd drom i Elisabeth. Bu farw Elisabeth ar 24 Mawrth 1603 ym Mhalas Richmond, rhwng dau a thri o\u2019r gloch y bore. Ychydig oriau'n ddiweddarach, cyhoeddwyd gan Robert Cecil a\u2019r Cyngor mai Iago VI o\u2019r Alban, a mab Mari, Brenhines yr Alban, fyddai'n dod yn Iago I, Brenin Lloegr. Gyda hynny, cychwynnodd cyfnod y Stiwartiaid fel rheolwyr Teyrnas Lloegr, a barhaodd rhwng 1603 a 1714. Cludwyd arch Elisabeth mewn bad, wedi ei oleuo gyda thorchau, i lawr yr afon yn ystod y nos tuag at Whitehall. Ar ddiwrnod ei hangladd, ar 28 Ebrill, aethpwyd \u00e2\u2019r arch i Abaty Westminster ar elor a dynnwyd gan bedwar ceffyl wedi eu haddurno \u00e2 melfed du. Claddwyd Elisabeth yn Abaty Westminster, mewn bedd a rannai gyda\u2019i hanner-chwaer, Mari I. Gwaddol Elisabeth I lawer o\u2019i deiliaid, roedd hiraeth am gyfnod Elisabeth I ar yr orsedd, ond roedd eraill yn falch o weld diwedd ar ei theyrnasiad. Roedd disgwyliadau uchel o Iago pan esgynnodd i\u2019r orsedd, ond bu dirywiad yn ei boblogrwydd, ac erbyn y 1620au roedd dyhead sentimental i adfer cwlt Elisabeth. Clodforwyd Elisabeth gan y Protestaniaid ac fel rheolwr oes euraidd, tra bod Iago yn cael ei bortreadu fel cefnogwr i\u2019r Catholigion, a phen ar lys llygredig. Daethpwyd i ystyried teyrnasiad Elisabeth I fel cyfnod pan oedd y goron, yr eglwys a\u2019r Senedd yn cydweithio'n gytbwys.Adferwyd ei delwedd unwaith yn rhagor adeg y Rhyfeloedd Napoleanaidd pan oedd Teyrnas Lloegr ar drothwy goresgyniad arall. Yn ystod oes Fictoria defnyddiwyd y chwedloniaeth Elisabethaidd at bwrpas imperialaidd yr Ymerodraeth Brydeinig, ac yng nghanol yr 20g roedd Elisabeth yn cael ei gweld fel symbol rhamantus o wrthsafiad cenedlaethol pan wynebai\u2019r deyrnas fygythiad o dramor. Mae haneswyr sy'n arbenigo ar y cyfnod, fel J.E. Neale (1934) ac A.L. Rowse (1950), yn dehongli teyrnasiad Elisabeth fel oes euraidd o gynnydd. Mae'r ddau yn delfrydu personoliaeth Elisabeth, gan ei phortreadu fel rhywun oedd wastad yn gywir ac yn ddoeth, tra bod nodweddion mwy annifyr ei phersonoliaeth yn cael eu hanwybyddu ac yn cael eu hesbonio fel arwyddion o straen.Er hynny, mae haneswyr mwy diweddar wedi mabwysiadu barn fwy cymhleth a chywir ohoni. Mae ei theyrnasiad yn enwog am iddi drechu\u2019r Armada ac am gyrchoedd llwyddiannus yn erbyn y Sbaenwyr, fel y rhai ar Cadiz ym 1587 a 1596, ond mae rhai haneswyr yn cyfeirio hefyd at ei methiannau ar y tir a\u2019r m\u00f4r. Roedd y tactegau a ddefnyddiwyd yn Iwerddon wedi dwyn anfri ar ei henw. Ni welwyd hi ychwaith fel amddiffynnydd cadarn y gwledydd Protestannaidd rhag Sbaen a\u2019r Habsbwrgiaid, oherwydd roedd ei pholisi tramor yn bwyllog ac yn ofalus iawn. Ychydig iawn o gymorth a gynigiodd i Brotestaniaid dramor a methodd ddarparu digon o arian i'w harweinyddion i wneud unrhyw wahaniaeth mawr dramor. Ond er bod ei pholisi tramor yn ofalus, llwyddodd yn ystod ei theyrnasiad i godi proffil Lloegr dramor. Yn ystod Oes Elisabeth, cynyddodd hunanhyder ei theyrnas, ac roedd gwledydd fel Ffrainc a Sbaen yn dangos math o barchedig ofn tuag ati.  Cyfeiriadau","1121":"Bu Elisabeth I (7 Medi 1533 - 24 Mawrth 1603) yn frenhines Teyrnas Lloegr a Theyrnas Iwerddon rhwng Tachwedd 1558 hyd at ei marwolaeth ym 1603. Roedd yn ferch i Harri VIII ac Anne Boleyn, sef ail wraig Harri VIII, ac yn hanner chwaer i Edward VI a Mari I. Dienyddiwyd Anne Boleyn pan oedd Elisabeth yn blentyn. Cyhoeddwyd bod Elisabeth yn blentyn anghyfreithlon, ac ar farwolaeth Edward VI ym 1553 trosglwyddwyd y goron i\u2019r Fonesig Jane Grey ac anwybyddwyd hawl ei chwiorydd i\u2019r orsedd, sef Mari ac Elisabeth. Disodlwyd Jane Grey ar \u00f4l naw diwrnod ac esgynnodd Mari I i\u2019r orsedd. Yn ystod teyrnasiad Mari, carcharwyd Elisabeth yn Nh\u0175r Llundain am bron i flwyddyn oherwydd drwgdybiwyd ei bod yn cefnogi gwrthryfelwyr Protestannaidd, ond pan fu farw Mari I enwodd Elisabeth fel ei hetifedd.Daeth Elisabeth yn Frenhines pan oedd hi'n 25 mlwydd oed. Wedi iddi ddod i\u2019r orsedd ailsefydlodd y ffydd Brotestannaidd, ac felly Protestaniaeth oedd crefydd swyddogol y deyrnas. Dibynnai\u2019n drwm ar gyngor cylch mewnol o gynghorwyr a arweiniwyd gan William Cecil, Barwn 1af Burghley. Roedd teyrnasiad Elisabeth, neu Oes Elisabeth fel y'i gelwir, yn gyfnod cythryblus. Roedd cyffro ac anghytuno crefyddol, a llygaid brenin Ffrainc a brenin Sbaen ar deyrnas Lloegr gan fod Elisabeth yn ddibriod ac yn ddietifedd. Ym 1570 esgymunwyd hi gan y Pab, a gyhoeddodd hefyd ei bod yn blentyn anghyfreithlon ac nad oedd yn rhaid i\u2019w deiliaid fod yn ffyddlon iddi fel eu brenhines. Arweiniodd hyn at nifer o gynllwynion i beryglu ei bywyd a ddarganfuwyd gan wasanaeth cudd ei phrif ysb\u00efwr, Syr Francis Walsingham. Yn ystod ei theyrnasiad bu bygythiadau i geisio cipio ei choron yn gyson, adeg ymosodiad yr Armada Sbaenaidd gan Felipe II, brenin Sbaen a bygythiad o\u2019r gogledd gan Mari Brenhines yr Alban. Mae Elisabeth yn enwog am beidio priodi, er bod nifer o ddynion wedi gofyn iddi eu priodi. Roedd yn wleidydd craff a chlyfar, yn annibynnol ei phersonoliaeth ac yn benderfynol o ddangos bod ganddi, fel menyw, y sgiliau i reoli a theyrnasu'n gadarn lawn cystal \u00e2 dyn. Bu farw Elisabeth ym 1603, gan ddod \u00e2 diwedd i oes y Tuduriaid oherwydd ni chafodd Elisabeth blentyn. Daeth Iago I yn Frenin ar \u00f4l Elisabeth. Pan fu Elisabeth I farw ym 1603 hi oedd yr aelod olaf o linach y Tuduriaid i reoli, a daeth Oes y Tuduriaid i ben. Roedd pobl oedd \u00e2 chysylltiadau \u00e2 Chymru ymhlith ei phrif gynghorwyr a\u2019i chylch mewnol o ffrindiau. Daeth William Cecil (un o ddisgynyddion y teulu Seisyllt o Went) yn brif gynghorydd i Elisabeth I. Fe\u2019i olynwyd gan ei fab Robert, a ddarganfu \u201cGynllwyn y Powdr Gwn\u201d yn erbyn Iago I. Prif gydymaith Elisabeth oedd Blanche Parry o Sir Faesyfed. Dyn dylanwadol arall yn y llys oedd John Dee \u2013 mathemategydd, seryddwr, astrolegydd a dewin. Fe gynghorodd y frenhines i sefydlu trefedigaethau Seisnig dramor, a chredir mai ef a fathodd y term \u201cyr Ymerodraeth Brydeinig\u201d.Mewn materion polisi tramor, roedd Elisabeth yn bwyllog ac yn aml yn ceisio cadw\u2019r ddysgl yn wastad rhwng y prif bwerau ar gyfandir Ewrop, sef Ffrainc a Sbaen. Simsan oedd ei hymdrechion i gefnogi\u2019r Protestaniaid yn yr Iseldiroedd gydag adnoddau milwrol. Ond mae ei buddugoliaeth yn erbyn Armada Sbaen ym 1588 yn cael ei chlodfori fel un o\u2019r buddugoliaethau milwrol pwysicaf yn hanes Lloegr. Clodforwyd ei theyrnasiad fel yr Oes Elisabethaidd oherwydd y llewyrch ym marddoniaeth a dram\u00e2u William Shakespeare a Christopher Marlowe a llwyddiannau morwrol Francis Drake a Walter Raleigh. Tuag at ddiwedd ei theyrnasiad, lleihawyd ei phoblogrwydd oherwydd problemau economaidd a milwrol, ond roedd yn bersonoliaeth garismataidd a oedd wedi llwyddo i gadw a chynnal undod ei theyrnas mewn oes pan oedd rhwygiadau mewnol wedi peryglu sefydlogrwydd brenhinoedd mewn gwledydd eraill. Bu ei 44 mlynedd ar yr orsedd yn gyfnod a ddaeth \u00e2 chadernid i\u2019w theyrnas ac a helpodd i ffurfio hunaniaeth genedlaethol. Bywyd cynnar Ganwyd Elisabeth I ym Mhalas Greenwich ac enwyd hi ar \u00f4l ei dwy fam-gu, Elisabeth o Efrog ac Elisabeth Howard. Bedyddiwyd hi ar 10 Medi 1533 ac roedd yr Archesgob Cranmer ymhlith ei rhieni bedydd. Un o'r rhai a gariodd y canopi dros y plentyn tri diwrnod oed adeg y gwasanaeth bedyddio oedd yr Arglwydd Howard o Effingham.Pan oedd Elisabeth yn ddyflwydd ac wyth mis oed dienyddiwyd ei mam ar 19 Mai 1536, a phedwar mis yn flaenorol roedd Catrin o Aragon wedi marw oherwydd afiechyd. Yn syth wedi dienyddiad ei mam, cyhoeddwyd bod Elisabeth yn blentyn gordderch, ac felly collodd ei lle yn yr olyniaeth i\u2019r orsedd. Un ar ddeg diwrnod wedi dienyddiad Anne Boleyn, priododd Harri VIII ei drydedd wraig, sef Jane Seymour, a fu farw\u2019n fuan wedi genedigaeth eu mab Edward ym 1537. Edward oedd etifedd diamheuol yr orsedd bellach. Penodwyd Elisabeth fel aelod o lys Edward a hi gariodd y fantell fedydd yng ngwasanaeth bedydd Edward. Ym 1537 penodwyd Catherine Champernowne yn athrawes gartref Elisabeth, a bu\u2019n un o ffrindiau Elisabeth hyd iddi farw ym 1556. Dysgodd Champernowne bedair iaith i Elisabeth: sef Ffrangeg, Fflemeg, Eidaleg a Sbaeneg.  Erbyn bod William Grindal wedi ei benodi yn diwtor iddi ym 1544 roedd Elisabeth yn medru ysgrifennu yn y Saesneg, Lladin ac Eidaleg. O dan gyfarwyddyd Grindal daeth yn hyddysg mewn Groeg hefyd. Yn ystod ei hieuenctid roedd yn cyfieithu gweithiau o\u2019r Saesneg i Eidaleg, Lladin a Ffrangeg ac yn medru cyfieithu gweithiau mewn Lladin a Groeg gan wahanol awduron clasurol. Yn dilyn marwolaeth Grindal ym 1548, derbyniodd ei haddysg oddi wrth Roger Ascham, a oedd hefyd yn diwtor i\u2019w brawd, Edward. Pan ddaeth ei haddysg ffurfiol i ben ym 1550, roedd Elisabeth yn un o fenywod mwyaf dysgedig ei chenhedlaeth. Ar ddiwedd ei hoes, credwyd hefyd bod Elisabeth yn medru siarad Cymraeg, Cernyweg, Gaeleg a Gwyddeleg yn ogystal \u00e2\u2019r ieithoedd eraill roedd yn rhugl ynddynt yn barod. Dywedodd y cennad Fenetiaidd ym 1603 bod Elisabeth mor rhugl yn yr ieithoedd hyn fel ei bod yn eu siarad gystal \u00e2'i mamiaith. Yn \u00f4l yr hanesydd, Mark Stoyle, mae'n ddigon posib mai William Killigrew, Gwas y Siambr Gyfrin ac yna Canghellor y Trysorlys yn ddiweddarach, oedd wedi dysgu Cernyweg iddi.  Teyrnasiad Mari I Wrth i Mari I orymdeithio i Lundain ar ddiwrnod ei choroniad, roedd Elisabeth, ei chwaer, wrth ei hochr. Ond ni fyddai\u2019r chwaergarwch yn para\u2019n hir oherwydd roedd Mari yn Gatholig pybyr ac yn benderfynol o ddiddymu\u2019r ffydd Brotestannaidd. Roedd Elisabeth wedi ei thrwytho yn y ffydd Brotestannaidd ond gorchmynnodd Mari bawb i fynychu'r offeren Gatholig. Roedd yn rhaid i Elisabeth gydymffurfio\u2019n allanol os oedd am oroesi. Lleihaodd poblogrwydd Mari ym 1554 pan gyhoeddodd ei bod yn priodi Felipe o Sbaen, brenin Catholig brwdfrydig a mab yr Ymerawdwr Rhufeinig Siarl V. Lledaenodd anfodlonrwydd ar draws teyrnas Mari a daeth Elisabeth yn ffocws i\u2019r gwrthwynebiad yn erbyn polis\u00efau crefyddol Mari I. Chwalwyd Gwrthryfel Wyatt rhwng Ionawr a Chwefror 1554 a dygwyd Elisabeth i\u2019r llys oherwydd amheuon ynghylch ei r\u00f4l yn y gwrthryfel. Carcharwyd hi yn Nh\u0175r Llundain ym mis Mawrth 1554 er iddi brotestio\u2019n daer ei bod yn ddieuog. Bu cynghorwyr agosaf Mari yn ceisio ei pherswadio i ddod ag Elisabeth gerbron llys er mwyn ei chwestiynu, ond erbyn 1558 roedd Mari yn s\u00e2l, ac wythnos cyn ei marwolaeth ar 17 Tachwedd 1558, cydnabu mai Elisabeth oedd ei hetifedd. Esgyn i\u2019r orsedd Roedd Elisabeth yn 25 mlwydd oed pan esgynnodd i\u2019r orsedd ym 1558, ac fel cydnabyddiaeth o\u2019i statws newydd daeth ei Chyngor a boneddigion eraill i Hatfield House i dyngu llw o ffyddlondeb iddi. Wrth iddi orymdeithio drwy Lundain ar y noson cyn ei choroniad, rhoddwyd croeso cynnes a thwymgalon iddi gan ddinasyddion y ddinas. Ar y diwrnod canlynol, 15 Ionawr 1559, sef dyddiad a ddewisiwyd gan ei astrolegydd, John Dee, coronwyd ac eneiniwyd Elisabeth yn frenhines gan Owen Oglethorpe, esgob Catholig Caerliwelydd, yn Abaty Westminster. Yna, cyflwynwyd hi ar gyfer cael ei derbyn gan y bobl, yng nghanol ffanffer o drympedi, drymiau, clychau, organau a phibau. Cafodd groeso fel Brenhines Lloegr, ond roedd y deyrnas yn parhau i boeni am y bygythiad honedig oddi wrth y Catholigion ym Mhrydain a thramor, ac roedd y cwestiwn ynghylch pwy fyddai Elisabeth yn ei briodi yn destun trafod blaenllaw ymhlith deiliaid ei theyrnas. Priodi ai peidio O ddechrau ei theyrnasiad roedd pwy fyddai Elisabeth I yn ei briodi yn bwnc llosg a dadleuol. Er ei bod wedi cael sawl cynnig i briodi, ni wnaeth erioed briodi na chael plant. Tra byddai priodi yn golygu y byddai\u2019n colli ei ph\u0175er ac awdurdod, fel y digwyddodd ym mhriodas ei chwaer Mari I gyda Felipe II o Sbaen, roedd priodi yn cynnig y cyfle i gael etifedd. Ymhlith ei charwriaethau mwyaf difrifol roedd Robert Dudley, Iarll 1af Caerl\u0177r, a fu\u2019n ffefryn yn llys Elisabeth am hyd at 30 mlynedd. Bu Elisabeth yn ystyried o ddifri priodi Dudley, ond mynegodd ei chynghorwyr, William Cecil, Nicholas Throckmorton a rhai o\u2019r arglwyddi eraill eu bod yn meddwl y byddai hyn yn gamgymeriad.Roedd y cwestiwn ynghylch priodi yn elfen bwysig ym mholisi tramor Elisabeth. Gwrthododd briodi Felipe o Sbaen ym 1559 a bu\u2019n ystyried cynnig y Brenin Eric XIV o Sweden am sawl blwyddyn. Bu hefyd yn ystyried ymgais cefnder Felipe, sef yr Archddug Siarl o Awstria, am nifer o flynyddoedd, ond erbyn 1569 roedd perthynas Lloegr gyda\u2019r Habsbwrgiaid wedi dirywio cymaint fel bod Elisabeth wedi ystyried priodi dau dywysog o Ffrainc, sef Henry, Dug Anjou, ac yna rhwng 1572 a 1581 ei frawd Francis, Dug Anjou. Roedd y cynnig priodas gan Francis yn gysylltiedig \u00e2 chynllun i gynghreirio yn erbyn rheolaeth Sbaen dros Dde'r Iseldiroedd.Daeth mater priodi yn destun trafod mwy difrifol pan fu Elisabeth bron \u00e2 marw ym 1563 pan gafodd y frech wen. Daeth mater yr olyniaeth yn destun trafod yn y Senedd ac anogwyd y frenhines naill ai i briodi, neu benodi olynydd, er mwyn osgoi rhyfel cartref pan fyddai\u2019n marw. Gwrthododd Elisabeth wneud y naill na'r llall. Erbyn 1570, roedd unigolion blaenllaw yn llywodraeth Elisabeth wedi derbyn na fyddai\u2019r frenhines yn debygol iawn o briodi nac ychwaith yn debygol o enwi olynydd. Roedd William Cecil yn chwilio\u2019n gyson am ddatrysiadau i broblem yr olyniaeth. Cyhuddwyd Elisabeth o fod yn anghyfrifol, ond eto ei distawrwydd oedd cryfder ei sefydlogrwydd gwleidyddol ar yr orsedd. Sylweddolai os byddai\u2019n enwi etifedd y byddai ei choron yn agored i wrthryfel. Roedd yn cofio'n \u00f4l i\u2019r cyfnod pan mai hi oedd olynydd ei chwaer, Mari I. Crefydd Daeth Cymru a Lloegr yn swyddogol Brotestannaidd pan esgynnodd Elisabeth I i orsedd Lloegr ym 1559, ac yn dilyn cyflwyno'r Cytundeb Protestannaidd cadarnhawyd mai Protestaniaeth fyddai crefydd swyddogol teyrnas newydd Elisabeth. Credai Elisabeth a\u2019i chynghorwyr bod y Catholigion yn cynllwynio crws\u00e2d yn erbyn Lloegr, sef gwlad hereticaidd yn eu golwg hwy. Ceisiodd Elisabeth felly chwilio am ddatrysiad Protestannaidd, na fyddai\u2019n digio\u2019r Catholigion yn ormodol tra ar yr un pryd yn plesio dymuniadau Protestaniaid Lloegr. Roedd Elisabeth yn ddiamynedd ei hagwedd gyda Phiwritaniaid radicalaidd, a oedd yn ei golwg hi yn gwthio am ddiwygiadau rhy eithafol.O ganlyniad, dechreuodd y Senedd drafod deddfwriaeth ar gyfer eglwys newydd Elisabeth a fyddai\u2019n seiliedig ar gytundeb Protestannaidd Edward VI, gyda\u2019r brenin\/brenhines yn bennaeth, ond a oedd yn cynnwys elfennau Catholig, fel gwisg offeiriaid. Roedd Eglwys Brotestannaidd Elisabeth yn gyfaddawd cymhedrol, a oedd yn troedio\u2019n ofalus rhwng y ddwy grefydd mewn oes pan oedd crefydd yn achos cynnen a gwrthdaro rhwng gwahanol garfannau yn y gymdeithas. Erbyn y 1560au, roedd Rhyfel Cartref Crefyddol Ffrainc wedi dechrau rhwng yr Hiwgenotiaid a\u2019r Catholigion, ac roedd hwn yn rybudd clir i Elisabeth am yr anhrefn a allai gael ei achosi gan bwnc llosg crefydd.Pasiwyd y Ddeddf Oruchafiaeth ym mis Mai 1559 a oedd yn sefydlu Eglwys Brotestannaidd Elisabeth yn swyddogol. Gyda\u2019r deddfwriaeth hon penodwyd Elisabeth yn Llywodraethwr Goruchaf Eglwys Loegr (Supreme Governor of the Church of England) ac roedd yn rhaid i swyddogion cyhoeddus dyngu llw o ffyddlondeb i\u2019r frenhines fel y llywodraethwr goruchaf neu byddent yn cael eu diswyddo; cafodd y cyfreithiau hereticiaeth eu diddymu, er mwyn osgoi\u2019r erledigaeth erchyll yn erbyn anghydffurfwyr crefyddol, a oedd mor gyffredin adeg teyrnasiad Mari I. Rhan arall o\u2019r ddeddfwriaeth newydd oedd Deddf Unffurfiaeth a wnai hi\u2019n orfodol mynychu\u2019r eglwys, a chyhoeddwyd y byddai\u2019r Beibl, y gwasanaethau a'r llyfrau gweddi yn y Saesneg. Fersiwn ddiwygiedig o Lyfr Gweddi Gyffredin 1552 fyddai\u2019n cael ei defnyddio mewn gwasanaethau, ac roedd hwn yn gyfaddawd rhwng barn y Protestaniaid a Chatholigion ar y Cymundeb.Er hynny, nid oedd y dirwyon neu\u2019r gosb am reciwsantiaeth, neu methu mynychu a chydymffurfio, yn ormodol nac yn eithafol ar y cyfan. Gwrthododd rhai Catholigion blaenllaw gytuno ar y trefniant hwn - er enghraifft, Cardinal William Allen, a wrthododd dyngu llw o ffyddlondeb yn \u00f4l y Ddeddf Oruchafiaeth ac a ffodd i Rufain. Bygythiad y Catholigion Fel ei chyndeidiau, sylweddolai Elisabeth ei bod yn bwysig iddi sefydlu ei hawdurdod o gychwyn cyntaf ei theyrnasiad. Yn wyneb hynny, roedd crefydd yn fygythiad i\u2019w theyrnasiad o\u2019r cychwyn. Mewn cyfnod pan oedd crefydd yn destun a oedd yn creu tensiynau, anghytuno a gwrthdaro gwaedlyd yn aml, daeth Elisabeth yn darged ar gyfer cynllwynion Catholig yn negawd cyntaf ei theyrnasiad. Cafodd ei hesgymuno gan y Pab o\u2019r Eglwys Gatholig ym 1570 ac felly teimlai\u2019r frenhines fwy o dan berygl oddi wrth y bygythiad Catholig oherwydd hynny. Roedd Elisabeth felly'n cosbi ei gelynion Catholig yn llym - er enghraifft, ym 1584 cafodd dau Gymro, Edward Jones a Thomas Salisbury, eu dienyddio am eu rhan yng Nghynllwyn Babington. Mari, Brenhines yr Alban Wynebodd Elisabeth fygythiadau i\u2019w gorsedd oddi wrth ei chyfnither Gatholig, sef Mari, Brenhines yr Alban, ac oddi wrth y Brenin Felipe II o Sbaen pan lansiwyd yr Armada ym 1588. Roedd Mari yn gyfnither i Elisabeth, ond yn ystod teyrnasiad Elisabeth daeth Mari yn fwy o fygythiad i Elisabeth gan ei bod hi'n ffocws cynyddol i nifer o gynllwynion Catholig i ddiorseddu Elisabeth. Daeth Mari yn Frenhines yr Alban yn dilyn marwolaeth ei thad, Iago V, pan oedd hi'n wythnos oed, a magwyd hi yn y ffydd Gatholig yn Ffrainc. Pan oedd hi'n 16 oed priododd frenin ifanc Ffrainc, sef y \u2018dauphin\u2019. Gyda\u2019i g\u0175r yn dod yn frenin Ffrainc, daeth Mari yn Frenhines Ffrainc a\u2019r Alban. Fel cyfnither i Elisabeth roedd ganddi hawl ar goron Lloegr drwy chwaer Harri VIII, sef Margaret, a oedd wedi priodi Iago IV, Brenin yr Alban. Ystyriwyd Mari gan lawer, yn enwedig Catholigion, fel yr etifedd cyfiawn i orsedd coron Lloegr.Ym 1565 priododd Mari \u00e2 Henry Stuart, Arglwydd Darnley, a oedd hefyd yn gallu hawlio gorsedd Lloegr. Roedd Darnley yn unigolyn amhoblogaidd, a llofruddiwyd ef yn Chwefror 1567 gan gynllwynwyr, a oedd yn fwy na thebyg dan arweiniad James Hepburn, 4ydd Iarll Bothwell. Yn fuan wedi\u2019r llofruddiaeth, priododd Mari a Bothwell ar 15 Mai 1567. Oherwydd amheuon bod Mari yn rhan o gynllwyn i lofruddio ei g\u0175r, a oedd hefyd yn gefnder iddi, cafodd ei charcharu yng Nghastell Loch Leven. Roedd y bonedd yn yr Alban yn mynd yn fwy gelyniaethus tuag ati, ac wrth iddi adael yr Alban, gorfodwyd hi i ildio ei hawl ar goron yr Alban, a\u2019i roi i\u2019w mab bach, sef Iago VI, a anwyd ym Mehefin 1566. Aethpwyd ag Iago i Gastell Stirling er mwyn iddo gael ei fagu fel Protestant. Dihangodd Mari o Gastell Loch Leven ym 1568. Ym 1568, wedi iddi ddianc o\u2019r castell, ffodd Mari i Loegr, gan obeithio cael lloches gan Elisabeth I. I ddechrau, bwriad Elisabeth oedd bod Mari, ei chyfnither a\u2019i chyd-frenhines, yn dychwelyd i\u2019r Alban gyda chefnogaeth byddin o Loegr, ac yn adfer ei hawl ar orsedd yr Alban.  Dewis arall oedd ei hanfon i Ffrainc ac i blith gelynion Catholig Lloegr, ond roedd hyn yn ormod o fygythiad i Loegr. Penderfynodd Elisabeth felly ei chadw yn Lloegr. Carcharwyd hi yno am bron i 20 mlynedd, ac yn ystod y blynyddoedd hynny darganfuwyd bod ganddi r\u00f4l ganolog mewn llawer o gynllwynion Catholig i ddiorseddu Elisabeth. Cadwyd llygad barcud ar Mari tra'r oedd hi yn y carchar yn Lloegr gan brif ysb\u00efwr Elisabeth I, sef Syr Francis Walsingham, a oedd yn raddol yn crynhoi tystiolaeth yn ofalus ac yn drylwyr er mwyn medru ei chyhuddo o deyrnfradwriaeth. Chwiliwyd am dystiolaeth o\u2019i r\u00f4l yng Nghynllwyn Ridolfi ym 1571, ac yn y diwedd cafwyd hi\u2019n euog o fod yn rhan o Gynllwyn Babington ym 1587. Cafwyd hi\u2019n euog o deyrnfradwriaeth a dedfrydwyd hi i\u2019r gosb eithaf.  Roedd Elisabeth wedi gorfod plygu yn y diwedd i\u2019r dystiolaeth a\u2019r ohebiaeth ddiamheuol ynghylch cyfraniad Mari at y cynllwyn, ac er ei bod hi'n anfodlon, bu\u2019n rhaid iddi lofnodi gwarant dienyddio ei chyfnither a\u2019i chyd-frenhines, ym 1587.Ar 8 Chwefror 1587, dienyddiwyd Mari yng Nghastell Fotheringay, swydd Northampton. Wedi dienyddiad Mari, honnodd Elisabeth nad oedd hi wedi bwriadu llofnodi\u2019r warant dienyddio, a rhoddodd y bai ar ei Hysgrifennydd, William Davison, am weithredu\u2019r warant heb yn wybod iddi hi. Mae\u2019n amlwg bod penderfyniad mor derfynol yn pwyso ar ei chydwybod a\u2019i bod o bosib wedi difaru canlyniadau ei phenderfyniad. Rhyfeloedd, fforio a masnach Yr Armada, 1588 Yr her fwyaf bygythiol o dramor a wynebodd Elisabeth yn ystod ei theyrnasiad oedd yr Armada. Roedd yr Armada yn fflyd o longau Sbaenaidd a hwyliodd i Loegr ym 1588 o dan arweiniad Medina Sidonia gyda\u2019r bwriad o ddiorseddu'r frenhines Brotestannaidd, Elisabeth I. Ar \u00f4l blynyddoedd o densiwn penderfynodd Felipe II ymosod ar Loegr gyda\u2019i lynges, Yr Armada. Roedd Yr Armada yn llynges bwerus iawn, gyda 122 o longau a thua 30,000 o filwyr a morwyr ar fwrdd y llongau yn barod i ymosod. Ar 12 Gorffennaf 1588 hwyliodd fflyd o longau\u2019r Armada Sbaenaidd ar draws M\u00f4r Udd o Ffrainc tuag at Loegr, a bwriad y Sbaenwyr oedd y byddai fflyd o longau Sbaenaidd, dan arweiniad Dug Parma, yn dod draw o\u2019r Iseldiroedd i gynorthwyo\u2019r Armada gyda\u2019r goresgyniad. Roedd gan Elisabeth nifer o forwyr profiadol - yn eu plith, Francis Drake, Martin Frobisher, John Hawkins a\u2019r Arglwydd Howard o Effingham. Yn ffodus i\u2019r Saeson, penderfynodd y Sbaenwyr ymosod yng nghanol stormydd a gwyntoedd cryfion. Ynghyd \u00e2\u2019r stormydd, roedd tactegau Francis Drake, rheolwr Llynges Lloegr, i anfon \u2018llongau t\u00e2n\u2019 i ganol yr Armada ar 29 Gorffennaf wedi golygu bod y galiynau Sbaenaidd wedi gorfod ffoi mewn braw i F\u00f4r y Gogledd ac wedi cael eu gwasgaru i ganol tywydd garw.  Chwalwyd yr Armada a hwyliodd gweddillion yr Armada yn \u00f4l i Sbaen, gyda llawer o\u2019r llongau yn cael eu colli ar hyd arfordir Iwerddon. Roedd rhai wedi ceisio mynd o gwmpas arfordir Gogledd yr Alban a hwylio drwy F\u00f4r y Gogledd ac yna yn \u00f4l ar hyd arfordir gorllewinol Iwerddon i gyfeiriad y de. Yn ddiarwybod bod yr Armada wedi dioddef y fath anffawd, casglwyd milisia ynghyd yn Lloegr o dan arweiniad Iarll Caerl\u0177r yn barod ar gyfer amddiffyn y deyrnas. Gwahoddodd Elisabeth i arolygu eu lluoedd yn Tilbury yn Essex ar 8 Awst. Gan wisgo brestblad (breastplate) arian dros ffrog felfed wen, traddododd Elisabeth un o\u2019i anerchiadau mwyaf enwog i\u2019r lluoedd oedd wedi crynhoi o\u2019i blaen:Fy mhobl annwyl...Gwn fod gennyf gorff gwan ac eiddil menyw, ond mae gennyf galon a stumog brenin, a hwnnw\u2019n Frenin Lloegr hefyd, ac sy\u2019n wfftio\u2019n ddirmygus at Parma neu Sbaen, neu unrhyw Dywysog yn Ewrop a feiddia oresgyn ffiniau fy nheyrnas.Pan na ddaeth ymosodiad bu llawenydd mawr a gorfoledd ar draws teyrnas Elisabeth. Roedd ysblander gorymdaith fuddugoliaethus Elisabeth I ar ei ffordd draw i wasanaeth o ddiolch yn Eglwys Gadeiriol Sant Pawl, Llundain, yn cyfateb i'r hyn a welwyd ar achlysur ei choroni. Gan hynny, roedd Elisabeth wedi llwyddo i wrthsefyll yr ymosodiad, gydag Armada Sbaen yn colli 44 o\u2019i llongau allan o gyfanswm o 130. Bu trechu'r Armada yn fuddugoliaeth bwysig o ran propaganda i Elisabeth fel brenhines ac i Loegr fel teyrnas Brotestannaidd. Gwelai\u2019r Saeson eu buddugoliaeth fel symbol o ffafr Duw a sancteiddrwydd y deyrnas o dan arweinyddiaeth y frenhines wyryf. Ond er bod y goresgyniad wedi ei ddryllio, roedd y rhyfel ehangach rhwng Lloegr a Sbaen yn parhau. Gan fod y Sbaenwyr yn parhau i reoli taleithiau deheuol yr Iseldiroedd roedd y bygythiad o oresgyniad yn dal i fodoli. Ym 1589, flwyddyn wedi\u2019r Armada Sbaenaidd, anfonodd Elisabeth yr Armada Seisnig neu\u2019r Gwrth-Armada i Sbaen, gyda 23,375 o ddynion a 150 o longau, o dan arweiniad Syr Francis Drake fel llyngesydd a Syr John Norreys fel cadfridog. Cafodd y Saeson golledion enbyd, gyda rhwng 11,000 a 15,000 yn cael eu lladd, eu hanafu neu\u2019n marw oherwydd afiechyd. Suddwyd neu cipiwyd 40 o longau. Collwyd y manteision roedd Lloegr wedi eu hennill drwy ddinistrio'r Armada Sbaenaidd ym 1588 ac roedd buddugoliaeth y Sbaenwyr ym 1589 yn dynodi adferiad ym mh\u0175er milwrol Felipe a wnaeth barhau am y degawd nesaf. Iwerddon Wynebodd Elisabeth wrthwynebiad chwyrn yn Iwerddon i\u2019w Heglwys Brotestannaidd. Roedd y Gwyddelod yn glynu\u2019n dynn wrth eu ffydd Gatholig ac yn herio ei hawdurdod drwy gynllwynio gyda\u2019i gelynion. Ymateb Elisabeth i hyn oedd rhoi tir i\u2019w gw\u0177r llys - er enghraifft, Humphrey Gilbert a Walter Raleigh, yn Iwerddon, o gwmpas ardal Ulster a Munster.  EI bwriad oedd sefydlu trefedigaethau i wladychu\u2019r wlad ac atal y gwrthryfelwyr rhag darparu lleoliad parod i Sbaen er mwyn ymosod ar Loegr. Yn sgil cyfres o wrthryfeloedd, mabwysiadodd coron Lloegr dactegau llosgi tir gan ddinistrio\u2019r tir a lladd y trigolion oedd yn byw arno. Adeg gwrthryfel yn Munster ym 1582 o dan arweinyddiaeth Gerald FitzGerald, 15fed Iarll Desmond, amcangyfrifwyd bod tua 30,000 o Wyddelod wedi newynu i farwolaeth. Cafodd y gyflafan fawr a thorcalonnus ei disgrifio gan y bardd Edmund Spenser. Roedd 1594-1603 yn gyfnod cythryblus yn Iwerddon, a adnabuwyd fel y Rhyfel Naw Mlynedd. Roedd hwn yn wrthryfel a ddigwyddodd pan oedd y tensiynau rhwng Lloegr a Sbaen ar eu hanterth, a phan oedd Sbaen yn gefnogol i arweinydd y gwrthryfel, sef Hugh O\u2019Neill, Iarll Tyrone. Yng ngwanwyn 1559 anfonodd Elisabeth Robert Devereux, 2il Iarll Essex, i chwalu\u2019r gwrthryfel, ond bu hwnnw\u2019n aflwyddiannus a dychwelodd i Loegr er gwaethaf gorchmynion Elisabeth iddo beidio. Penodwyd Charles Blount, Arglwydd Mountjoy, yn ei le, a chymerwyd tair blynedd i chwalu\u2019r gwrthryfel. Ildiodd O\u2019Neill ym 1603, ychydig ddiwrnodau ar \u00f4l marwolaeth Elisabeth, ac yn fuan wedyn llofnodwyd cytundeb heddwch rhwng Lloegr a Sbaen. Oes Fforio Roedd teyrnasiad Elisabeth I yn gyfnod pwysig o ran fforio a masnach ryngwladol. Erbyn cyfnod y Tuduriaid roedd Lloegr, ynghyd \u00e2 Phortiwgal, Sbaen, Ffrainc a\u2019r Iseldiroedd, ymhlith gwledydd morwrol mwyaf pwerus y byd. Ymfalch\u00efai\u2019r gwledydd hyn bod ganddynt forwyr abl oedd yn medru lansio teithiau fforio er mwyn perchnogi a chipio cyfoeth tiroedd ar draws y byd. Roedd lluoedd morwrol oedd yn cynnwys fflyd o longau yn hollbwysig er mwyn dod \u00e2 sbeisys, perlysiau, cotwm a nwyddau gwerthfawr eraill yn \u00f4l o\u2019r tiroedd hynny. Defnyddiodd Elisabeth I chwedloniaeth Gymreig, hyd yn oed, i hyrwyddo ei chefnogaeth i fforio. Dyna a wnaeth pan ddefnyddiodd y chwedl am y tywysog canoloesol Madog ap Owain o Wynedd a\u2019i daith i America ddiwedd y 12g i gyfiawnhau anfon ymsefydlwyr o Brydain i sefydlu trefedigaethau yn America. Defnyddiai John Dee, un o gynghorwyr Elisabeth, stori Madog fel propaganda i sefydlu Ymerodraeth \u2018Brydeinig\u2019 yng ngogledd America.Un o fforwyr a chapteiniaid m\u00f4r enwocaf Elisabeth I oedd Francis Drake. Enillodd Drake enwogrwydd iddo\u2019i hun ac i Loegr fel p\u0175er morwrol wedi iddo fod y cyntaf i hwylio o gwmpas y byd rhwng 1577 a 1580 ar fwrdd y Golden Hind. Roedd Elisabeth yn awyddus i gefnogi mordeithiau Drake a Walter Raleigh fel eu bod yn sefydlu trefedigaethau dramor i Loegr. Yr East India Company Sefydlwyd y cwmni yn ardal M\u00f4r India a Tsieina a rhoddodd Elisabeth I siarter i sefydlu\u2019r cwmni ar 31 Rhagfyr 1600. Rhoddwyd awdurdod a rheolaeth i\u2019r cwmni fasnachu ar ran Lloegr \u00e2 gwledydd i\u2019r Dwyrain o Benrhyn Gobaith Da ac i\u2019r gorllewin o Gulfor Magellan am tua 15 mlynedd. Ar ddechrau\u2019r 17g daeth Thomas Myddleton o Ddinbych yn Arglwydd Faer Llundain. Roedd hefyd oedd un o sylfaenwyr yr East India Company, a oedd yn un o gwmn\u00efau cyfoethocaf y byd yn y 18g. Roedd y Cwmni yn rheoli hanner masnach y byd a thir sylweddol yn India yn ystod y 18fed a\u2019r 19eg ganrif. Llewyrch llenyddiaeth a diwylliant Diwylliant a Llenyddiaeth Gwelodd oes Elisabeth I fri mawr ar bwysigrwydd llenyddiaeth, gyda hwn yn gyfnod cynhyrchiol iawn o ran cerddoriaeth, dram\u00e2u a barddoniaeth. Hwn oedd oes aur dramodwyr fel William Shakespeare, Christopher Marlowe ac Edmund Spenser ac agoriad Theatr y Globe yn Llundain, lle perfformiwyd dram\u00e2u Shakespeare. Bu ei theyrnasiad yn gyfnod pwysig o nawdd i weithgareddau cerddorol, gyda cherddoriaeth eglwys a madrigalau yn cael eu poblogeiddio a cherddorion fel Thomas Tallis, William Byrd a Thomas Morley yn amlygu eu hunain fel cyfansoddwyr cerddoriaeth o\u2019r safon uchaf. Y Beibl Cymraeg 1588 Gydag Elisabeth wedi sefydlu'r grefydd Brotestannaidd yn ei theyrnas ar \u00f4l iddi esgyn i\u2019r orsedd ym 1559, roedd yn awyddus i sicrhau bod cymaint \u00e2 phosib o gefnogaeth i\u2019r grefydd honno drwy ei theyrnas. Er mwyn ceisio gwireddu hynny roedd hi\u2019n bwysig bod y bobl yn deall y gwasanaethau yn eu mamiaith eu hunain, a dyna\u2019r prif reswm pam y pasiwyd Deddf Senedd 1563. Roedd Elisabeth felly'n creu Protestaniaid ufudd na fyddai\u2019n gwrthryfela yn erbyn ei chyfundrefn grefyddol. Roedd y Ddeddf hon yn rhoi gorchymyn i esgobion holl esgobaethau Cymru ac Esgob Henffordd drefnu bod y Beibl a\u2019r Llyfr Gweddi Gyffredin yn cael eu cyfieithu i\u2019r Gymraeg erbyn 1 Mawrth 1567. Cyfieithwyd y rhan fwyaf o\u2019r Testament Newydd a\u2019r Llyfr Gweddi Gyffredin gan William Salesbury. Cyhoeddwyd cyfieithiad cyntaf y Testament Newydd yn y Gymraeg yn Llundain ym 1567, ac ym 1588 cyhoeddwyd llyfr hollbwysig yn hanes yr iaith Gymraeg, sef Beibl Cymraeg William Morgan. Blynyddoedd olaf a marwolaeth Bu\u2019r blynyddoedd ar \u00f4l trechu\u2019r Armada ym 1588 yn gyfnod lle wynebodd Elisabeth broblemau newydd a barhaodd tan ddiwedd ei theyrnasiad. Bu\u2019r gwrthdaro gyda Sbaen ac yn Iwerddon yn achos cynnen gyson ar adeg pan oedd yr economi'n dioddef oherwydd cynaeafau gwael a chostau rhyfel. Cynyddodd prisiau, dirywiodd safon byw a bu cynnydd yn nifer y diwaith a'r digartref.Bu farw prif gynghorydd Elisabeth, sef William Cecil, Barwn 1af Burghley, ar 4 Awst 1598. Olynwyd ef yn ei r\u00f4l wleidyddol gan ei fab, Robert Cecil, a ddaeth yn ddiweddarach yn arweinydd y llywodraeth. Un o\u2019r tasgau a gafodd Robert Cecil oedd sicrhau bod yr olyniaeth ar \u00f4l marwolaeth Elisabeth yn ddidrafferth a diffwdan. Nid oedd Elisabeth am enwi pwy fyddai ei holynydd, ac felly bu'n rhaid i Cecil gynnal trafodaethau cudd gydag Iago VI o\u2019r Alban oedd \u00e2 hawl gref ar yr orsedd. Cynghorodd Cecil Iago i siarad ag Elisabeth a'i diddanu er mwyn ei pherswadio a rhoi cyfle iddi ymgyfarwyddo \u00e2\u2019r syniad mai ef fyddai ei holynydd. Bu iechyd Elisabeth yn weddol dda tan dymor yr hydref ym 1602, pan fu farw nifer o\u2019i ffrindiau, ac achosodd hyn iselder ysbryd yn Elisabeth. Bu marwolaeth Catherine Carey, Iarlles Nottingham, nith i gyfnither Elisabeth, yn Chwefror 1603, yn ergyd drom i Elisabeth. Bu farw Elisabeth ar 24 Mawrth 1603 ym Mhalas Richmond, rhwng dau a thri o\u2019r gloch y bore. Ychydig oriau'n ddiweddarach, cyhoeddwyd gan Robert Cecil a\u2019r Cyngor mai Iago VI o\u2019r Alban, a mab Mari, Brenhines yr Alban, fyddai'n dod yn Iago I, Brenin Lloegr. Gyda hynny, cychwynnodd cyfnod y Stiwartiaid fel rheolwyr Teyrnas Lloegr, a barhaodd rhwng 1603 a 1714. Cludwyd arch Elisabeth mewn bad, wedi ei oleuo gyda thorchau, i lawr yr afon yn ystod y nos tuag at Whitehall. Ar ddiwrnod ei hangladd, ar 28 Ebrill, aethpwyd \u00e2\u2019r arch i Abaty Westminster ar elor a dynnwyd gan bedwar ceffyl wedi eu haddurno \u00e2 melfed du. Claddwyd Elisabeth yn Abaty Westminster, mewn bedd a rannai gyda\u2019i hanner-chwaer, Mari I. Gwaddol Elisabeth I lawer o\u2019i deiliaid, roedd hiraeth am gyfnod Elisabeth I ar yr orsedd, ond roedd eraill yn falch o weld diwedd ar ei theyrnasiad. Roedd disgwyliadau uchel o Iago pan esgynnodd i\u2019r orsedd, ond bu dirywiad yn ei boblogrwydd, ac erbyn y 1620au roedd dyhead sentimental i adfer cwlt Elisabeth. Clodforwyd Elisabeth gan y Protestaniaid ac fel rheolwr oes euraidd, tra bod Iago yn cael ei bortreadu fel cefnogwr i\u2019r Catholigion, a phen ar lys llygredig. Daethpwyd i ystyried teyrnasiad Elisabeth I fel cyfnod pan oedd y goron, yr eglwys a\u2019r Senedd yn cydweithio'n gytbwys.Adferwyd ei delwedd unwaith yn rhagor adeg y Rhyfeloedd Napoleanaidd pan oedd Teyrnas Lloegr ar drothwy goresgyniad arall. Yn ystod oes Fictoria defnyddiwyd y chwedloniaeth Elisabethaidd at bwrpas imperialaidd yr Ymerodraeth Brydeinig, ac yng nghanol yr 20g roedd Elisabeth yn cael ei gweld fel symbol rhamantus o wrthsafiad cenedlaethol pan wynebai\u2019r deyrnas fygythiad o dramor. Mae haneswyr sy'n arbenigo ar y cyfnod, fel J.E. Neale (1934) ac A.L. Rowse (1950), yn dehongli teyrnasiad Elisabeth fel oes euraidd o gynnydd. Mae'r ddau yn delfrydu personoliaeth Elisabeth, gan ei phortreadu fel rhywun oedd wastad yn gywir ac yn ddoeth, tra bod nodweddion mwy annifyr ei phersonoliaeth yn cael eu hanwybyddu ac yn cael eu hesbonio fel arwyddion o straen.Er hynny, mae haneswyr mwy diweddar wedi mabwysiadu barn fwy cymhleth a chywir ohoni. Mae ei theyrnasiad yn enwog am iddi drechu\u2019r Armada ac am gyrchoedd llwyddiannus yn erbyn y Sbaenwyr, fel y rhai ar Cadiz ym 1587 a 1596, ond mae rhai haneswyr yn cyfeirio hefyd at ei methiannau ar y tir a\u2019r m\u00f4r. Roedd y tactegau a ddefnyddiwyd yn Iwerddon wedi dwyn anfri ar ei henw. Ni welwyd hi ychwaith fel amddiffynnydd cadarn y gwledydd Protestannaidd rhag Sbaen a\u2019r Habsbwrgiaid, oherwydd roedd ei pholisi tramor yn bwyllog ac yn ofalus iawn. Ychydig iawn o gymorth a gynigiodd i Brotestaniaid dramor a methodd ddarparu digon o arian i'w harweinyddion i wneud unrhyw wahaniaeth mawr dramor. Ond er bod ei pholisi tramor yn ofalus, llwyddodd yn ystod ei theyrnasiad i godi proffil Lloegr dramor. Yn ystod Oes Elisabeth, cynyddodd hunanhyder ei theyrnas, ac roedd gwledydd fel Ffrainc a Sbaen yn dangos math o barchedig ofn tuag ati.  Cyfeiriadau","1122":"\u2015  Cynhaliwyd trydydd etholiad Cyngor Sir Feirionnydd ar 2 Mawrth 1895. Fe'i rhagflaenwyd gan etholiad 1895 ac fe holynwyd gan etholiad 1898. Rhannwyd y sir yn 42 o wardiau un aelod. Prin iawn oedd y cystadlu am seddi gyda 35 o gynghorwyr yn cael eu dychwelyd yn diwrthwynebiad gydag etholiadau cystadleuol yn cael eu cynnal mewn dim on 7 ward  Llansantffraid \u2014 Edward Jones, Park Shop, Corwen Gwyddelwern \u2014 William. Williams Lloyd, Corwen; Llandrillo \u2014 Edward Jarrett, Plasynfaerdref Llandrillo, Corwen Bala \u2014 John Parry, Glantegid, Bala Llanycil \u2014 David Richard Parry, Rhydyfen, near Bala; Llanfor \u2014 John Lloyd Jones, Defaidty, Cwmtirmynach, near Bala; Llanuwchllyn \u2014 Robert Edward Roberts Shop, Llanuwchllyn, Bala; Dolgellau (gwledig) \u2014 John Roberts, Bryncastell, Dolgellau Mawddwy \u2014 Thomas Breece, Blaenycwm, Aberangell. Diffwys \u2014 John Lloyd Jones, Quarry Bank, Blaenau Ffestiniog; Ystradau \u2015 Cadwalader Roberts, Penygroes, Tanygnsiau, Blaenau Ffestiniog; Dwyrain Trawsfynydd \u2015 Trawsfynydd, William Evans, Rhydfeiin. Trawsfynydd; Penrhyndeudraeth \u2015 Richard Griffith Pritchard, Castle House, Penrhyndeudraeth Tywyn (gwledig), Humphrey Jones, Nantymynach, Tywyn  Diwrthwynebiad (Mae seren * yn dynodi cyn aelod)  De Corwen \u2014 *Robert David Roberts, Bronygraig, Corwen (Rhyddfrydol) Gogledd Corwen \u2014 *William Foulkes Jones, Glaslwyn, Corwen (Rhyddfrydol) Llandderfel \u2014 *Thomas Jones, Brynmelyn, Llanderfel, Corwen (Rhyddfrydol) Llanfachreth, John Vaughan Nannau, Llanfachreth (Ceidwadol) Dyffryn, Robert Prys Owen, Aelybryn, Dyffryn, (Ceidwadol)  Harlech \u2014 Dr Richard Thomas Jones, Penygarth, (Rhyddfrydol) Abermaw \u2014 *John Evans, Brogyntyn, Abermaw, (Rhyddfrydol) Llanaber \u2014 Charles Williams, Hengwm, Dyffryn (Ceidwadol) Abercorris \u2014 Morris Thomas, Bridge\u2014street, Corris (Rhyddfrydol) Tal\u2014y\u2014llyn \u2014 John Pugh Jones, T\u0177'n y ffridd, Corris (Rhyddfrydol) Llwyngwril \u2014 Evan Hughes, Llechlwyd, Towyn (Rhyddfrydol) Llanegryn \u2014 William Robert Maurice Wynne, Peniarth, Towyn (Ceidwadol) Pennal \u2015 Hugh Jones, Graiandy, Pennal. Machynlleth (Rhyddfrydol) Tywyn (trefol) \u2015 Henry Haydn Jones, Pantyneuadd, Tywyn (Rhyddfrydol) Conglywal \u2014 Robert Roberts, Isallt, Blaenau Ffestiniog (Rhyddfrydol) Maenofferen \u2014 John Parry Jones, Bank\u2014place, Blaenau Ffestiniog (Rhyddfrydol) Rhiw \u2015 *David Griffith Jones, Glasgow House, Rhiwbryfdir, Blaenau Ffestiniog (Rhyddfrydol) Bowydd \u2015 *David Griffith Williams, Bryngwyn, Church\u2014street, Blaenau Ffestiniog (Rhyddfrydol) Cwmorthin \u2015 *Humphrey Roberts Dolrhedyn. Tanygrisiau, Blaenau Ffestiniog (Rhyddfrydol) Llanfrothen \u2015 John Jones Ynysfer, Penrhyndeudraeth (Ceidwadol) Talsarnau \u2015 *John Bennett Jones, Brynfelin, Talsarnau (Rhyddfrydol) Cystadleuol Gogledd Dolgellau Er ei fod yn sedd newydd, dyma sedd a gipwyd gan y Rhyddfrydwyr, i bob pwrpas, gan y Ceidwadwyr ym 1892, gan fod dau sedd Dolgellau wedi mynd i'r Rhyddfrydwyr ym 1889. Cipwyd y y sedd yn \u00f4l i'r Rhyddfrydwyr gan Dr John Jones, Caerffynnon, mab yr henadur a chyn gadeirydd y cyngor Dr Edward Jones. De Dolgellau Penderfynodd deiliad y sedd Morris Jones, Plasuchaf i beidio amddiffyn ei le oherwydd salwch (bu farw pythefnos ar \u00f4l yr etholiad ). Dewiswyd William Hughes argraffydd a chyhoeddwr i sefyll dros y Rhyddfrydwyr. Roedd Hughes wedi sefyll yn aflwyddianus yn ward gogleddol y dref ym 1892. T H Roberts, perchenog siop nwyddau haearn oedd yr ymgeisydd dros y Ceidwadwyr am yr ail dro. Y Rhyddfrydwr fu'n buddugol. Aberdyfi Wedi bod yn nwylo'r Ceidwadwyr ym 1889 ac ymgeisydd annibynnol ym 1892, newidiodd Aberdyfi ei g\u00f4t am y trydydd tro gan ethol William Jones o'r Blaid Ryddfrydol. Maentwrog Cafodd W. E. Oakeley, Plas Tanybwlch, buddugoliaeth ysblennydd i'r Ceidwadwyr gan ennill dros 82% o'r bleidlais. Dwyrain Trawsfynydd Roedd yn achos o Dri Cynnig i Gymro i David Tegid Jones, Y Goppa yn yr etholiad hon. Wedi bod yn aflwyddianus fel Rhyddfrydwr ym 1889 ac ymgeisydd annibynnol ym 1892 llwyddodd i gael ei ethol o'r diwedd. Y Parch E. B. Thomas rheithor plwyf Trawsfynydd oedd ei wrthwynebydd Ceidwadol Teigl Llwyddodd Evan Parry Jones, Blaenddol, Ffestiniog i gadw Teigl o drwch y blewyn i'r Rhyddfrydwyr. Cynfal Roedd ward cynfal yn cael ei gynrychioli gan George Henry Ellis fel Unoliaethwr ar \u00f4l etholiad 1892. Cadwodd y sedd fel ymgeisydd annibynnol yn yr etholiad hon. COUNTY ALDERMEN John Hughes, Hafodfawr isa, Ffestiniog; E H, Jonathan, High\u2014street, Blaenau Ffestiniog; Edward Jones Caerffynon, Dolgelley Evan Jones, Mount\u2014place, Bala \u2022' Lewis Lewis, Hillside, Barmouth Andreas Roberts, High\u2014street, Blaenau Festiniog the Hon. C. H. Wynn, Rug, Corwen; Newydd William Parry Evans, 27, High\u2014street, Blaenau Festiniog Edward Griffith, Springfield, Dolgelley; Roger Hughes 41 High\u2014street, Bala; John Hughes Jones, Bodfor terraceV Aberdovev Owen Lloyd, Postfeistr, Corwen. Cafodd Lloyd ei ddiarddel o'r swydd gan nad oedd postfeistr yn cael gwasanaethu fel henadur. Cymerwyd ei le gan: *John Hughes, Corwen Samuel Pope, Q C Hafodybryn, Llanbedr,. Arthur Osmond Williams, Deudraeth, Penrhyndeudraeth.","1123":"Digwyddodd diddymu'r mynachlogydd yng Nghymru a Lloegr yn ystod teyrnasiad y brenin Harri VIII o Loegr. Roedd y mynachlogydd canoloesol yn sefydliadau pwysig iawn yn hanes a diwylliant y ddwy wlad ond erbyn diwedd yr Oesoedd Canol roeddent wedi dirywio'n sylweddol. Ar un adeg roedd mynachlogydd Cymru - yn arbennig y tai Sistersaidd - yn ganolfannau dysg a chrefydd lle ceid nawdd a chroeso i'r beirdd. Dioddefodd y mynachlogydd effeithiau economaidd a chymdeithasol y Pla Du yn y 14g a rhyfeloedd niferus yn y ganrif ddilynol. Roedd yr Eglwys ei hun wedi troi'n fydol ac roedd cyflwr y mynachlogydd yn adlewyrchu hynny. Roedd llawer ohonynt wedi gwerthu eu tiroedd i foneddigion lleol ac roedd nifer y mynachod yn isel. Penderfynodd Harri VIII fod yn rhaid cael gwared \u00e2'r tai crefydd fel rhan o'i ymgais i sefydlu ei hun fel pennaeth Eglwys Loegr. Anfonodd gomisiynwyr i archwilio cyflwr y mynachlogydd, a chafodd adroddiad ar werth y tai dan y teitl Valor Ecclesiasticus; ymhlith y goruchwylwyr yng Nghymru roedd Elis Prys (y Doctor Coch) o Blas Iolyn. O ganlyniad caewyd 48 o dai yng Nghymru (bron y cyfan) yn 1536 ac erbyn diwedd y degawd nid oedd yr un mynachlog ar \u00f4l. Cefndir  Rhwng 1536 ac 1541 caewyd yr holl fynachlogydd a lleiandai yng Nghymru a Lloegr gan y brenin Harri VIII a\u2019i brif gynghorwr Thomas Cromwell. Fe wnaeth Harri hyn drwy basio deddf seneddol yn 1534 a oedd yn ei wneud ef yn bennaeth yr Eglwys, a dwy ddeddf arall yn 1536 ac 1539 oedd yn gorchymyn cau\u2019r mynachlogydd llai yn gyntaf, ac yna\u2019r rhai mwy.  Mae\u2019n debyg bod y mynachod yn dechrau amau yn ystod y 1520au a\u2019r 1530au y byddai rhai o\u2019r mynachlogydd yn cael eu cau neu eu meddiannu. Oherwydd hyn aethant ati i roi tir ar brydles, neu hyd yn oed ei werthu mewn rhai mannau. Roedd nifer o resymau pam roedd Harri VIII eisiau cau\u2019r mynachlogydd. Wedi iddo dorri i ffwrdd oddi wrth Rhufain yn 1529 roedd Harri yn ymwybodol bod angen iddo osod ei awdurdod yn gadarn fel Pennaeth newydd Eglwys Lloegr. Roedd felly yn awyddus i ddod i reoli\u2019r Eglwys yng Nghymru a Lloegr, a chredai y byddai\u2019r mynachlogydd a\u2019r mynachod yn ei rwystro rhag gwneud hynny. Roedd Gorymdaith Pererindod Gras yng ngogledd Lloegr dan arweiniad Robert Aske rhwng 1536-37 wedi dangos bod perygl y byddai gwrthryfel yn y wlad oherwydd gwrthwynebiad pobl nad y Pab oedd arweinydd Eglwys Loegr. Roedd hefyd yn awyddus i gael ei ddwylo ar gyfoeth a thir y mynachlogydd. Roedd angen cronfa a chyflenwad da o arian arno er mwyn ariannu ei ryfeloedd a\u2019i ffordd o fyw moethus, ac roedd cyfoeth a digonedd y mynachlogydd yn diwallu'r angen hwn. Roedd Ystrad Fflur ger Pontrhydfendigaid yng Ngheredigion yn enghraifft dda o fynachlog bwerus a chyfoethog oedd yn berchen ar lawer o dir ac yn chwarae rhan ganolog yn economi, diwylliant a gwleidyddiaeth yr ardal. Yn ogystal \u00e2 ffermio defaid ar y tir mynydd oedd yn eiddo iddi, roedd yn tyfu ceirch a gwenith ar dir yn nyffrynnoedd Aeron a Hafren, yn berchen ar felinau i falu grawn, corsydd i dorri mawn, llynnoedd a thir ger y m\u00f4r i bysgota, a gerddi a pherllannau ar gyfer tyfu llysiau a ffrwythau. Ar ben hyn roedd yn cynhyrchu gwl\u00e2n, yn rhentu tir i denantiaid, ac yn rhoi tir ar brydles.Un o ddadleuon Harri VIII dros ddiddymu\u2019r mynachlogydd oedd nad oedd y mynachod yn ymddwyn fel roedd disgwyl iddyn nhw ei wneud. Roedden nhw i fod i fyw bywyd crefyddol a syml, a chynnig elusen a llety i bobl anghenus. Credai Harri nad oedd hyn yn wir am rai mynachod erbyn yr 16g, a\u2019u bod yn aml yn byw bywydau bras ac anfoesol. Y gwir amdani oedd bod Harri VIII eisiau cael gafael ar gyfoeth a thiroedd y mynachlogydd, a\u2019i fod yn fodlon defnyddio unrhyw esgus dros wneud hynny.  Archwilio\u2019r mynachlogydd Yn Ionawr 1535 penodwyd comisiynau ar hyd a lled Cymru a Lloegr i gynnal arolwg o diroedd ac eiddo\u2019r mynachlogydd a\u2019r eglwys. Gofynnwyd i bobl eglwysig, gan gynnwys abadau, roi tystiolaeth ar lw yngl\u0177n \u00e2\u2019u hincwm a\u2019r tiroedd oedd yn eu gofal, a rhoddwyd yr hawl i\u2019r comisiynwyr archwilio eu llyfrau. Yr enw ar yr arolwg hwn oedd y Valor Ecclesiasticus. Roedd y Valor yn rhoi darlun clir i\u2019r brenin o gyfoeth yr eglwys a\u2019r mynachlogydd. Mae\u2019n rhan allweddol o\u2019r broses a arweiniodd at gau\u2019r mynachlogydd, ac yn ddogfen bwysig i haneswyr sy\u2019n astudio\u2019r cyfnod. Cau\u2019r Mynachlogydd O 1536 ymlaen dechreuwyd cau\u2019r mynachlogydd yng Nghymru. Cafodd y rhan fwyaf eu diddymu bron yn syth, ond llwyddodd Ystrad Fflur, Abaty Nedd a Hendy-gwyn ar Daf i aros yn agored drwy dalu dirwyon trwm i\u2019r brenin. Yn y diwedd bu\u2019n rhaid i bob mynachlog gau, ac ildio eu tiroedd a'u heiddo i\u2019r goron. Mae\u2019n debyg mai bwriad gwreiddiol Harri VIII wedi iddo gau\u2019r mynachlogydd oedd rhentu\u2019r tir i denantiaid a chynyddu incwm y goron. Serch hynny, roedd angen arian ar frys ar y brenin i dalu am ryfeloedd, ac aeth ati i werthu llawer iawn o\u2019r tir. Fel arfer y bonedd lleol fyddai\u2019n prynu\u2019r tir, a daeth llawer o deuluoedd cyfoethog hyd yn oed yn fwy pwerus wedi iddyn nhw brynu tiroedd y mynachlogydd. Cadwyd cofnod gofalus o\u2019r holl diroedd oedd wedi dod i feddiant y brenin, a beth ddigwyddodd i\u2019r tir hyn wedyn. Mae llawysgrif o Gasgliad Cwrtmawr yn y Llyfrgell Genedlaethol yn rhestru eiddo blaenorol Abaty Ystrad Fflur, enwau\u2019r tenantiaid, a\u2019r arian roedd yn rhaid iddyn nhw ei dalu. Mae mapiau ystadau tir cyfagos yn yr ardal hon - er enghraifft, Map Yst\u00e2d Nanteos - yn dangos tiroedd oedd yn arfer bod yn rhan o Abaty Ystrad Fflur. Mae gweithredoedd eraill yn dangos ffermydd a thiroedd eraill oedd ymhellach i ffwrdd a oedd yn eiddo i Ystrad Fflur, er enghraifft, yn ardal Llanfair-ym-Muallt. Canlyniadau cau\u2019r mynachlogydd Gyda chau\u2019r mynachlogydd aeth cyfoeth yr Eglwys i gyd i ddwylo\u2019r Brenin Harri VIII. Gwerthwyd y tiroedd i\u2019r bonedd, gyda llawer ohonynt yn dod yn gyfoethocach, ac mewn amser yn dod yn ddigon cryf i herio p\u0175er y Brenin. Wedi i\u2019r mynachlogydd gau aeth rhai o\u2019r mynachod i weithio fel offeiriaid, derbyniodd rhai bensiwn gan y brenin, tra bod eraill wedi mynd i weithio ar y tir. Bu\u2019n rhaid i lawer hefyd droi at grwydro a chardota ar hyd y wlad gan eu bod wedi colli eu swyddi mewn gwirionedd. Roedd cau\u2019r mynachlogydd yn golled fawr i\u2019r gymuned leol hefyd gan fod y fynachlog yn darparu gwaith i bobl leol, yn gweithredu fel ysbyty ar gyfer cleifion a hefyd yn cynnig llety a bwyd i bererinion a chardotwyr. Yn sgil cau\u2019r mynachlogydd dioddefodd y grwpiau gwahanol hyn o bobl. Collwyd y mynachlogydd fel canolfannau dysg a diwylliant pwysig yng Nghyrmu. Cafodd y llawysgrifau oedd yn llyfrgelloedd y mynachlogydd eu prynu neu eu taflu, ac erbyn heddiw mae llawer wedi cael eu dinistrio neu eu colli.  Cyfeiriadau","1127":"Gwlad yn Ne Asia yw Gweriniaeth yr India neu India. Mae hi'n ffinio \u00e2 Phacistan i'r gorllewin (gan gynnwys rhanbarth Kashmir), Tibet (Tsieina), Nepal a Bhwtan i'r gogledd, a Bangladesh a Myanmar i'r dwyrain. Mae ynys Sri Lanca yn gorwedd dros y d\u0175r o Damil Nadu, penrhyn deheuol India. Er bod poblogaeth Tsieina'n fwy, yr India yw gwlad ddemocrataidd fwya'r byd. Mae mwy na biliwn o bobl yn byw yn y wlad a mae'n nhw'n siarad mwy nag 800 o ieithoedd. Delhi Newydd yw prifddinas y wlad.  Daearyddiaeth Mae India yn wlad anferth sy'n ymestyn o'r Himalaya yn y gogledd i draethau trofannol Cefnfor India yn y de. Yn y gorllewin mae taleithiau Rajasthan a Gujarat yn anial iawn tra bod y taleithiau dwyreiniol a'r de eithaf yn nhiriogaethau is-drofannol. Mae gan y wlad arfordir hir iawn ar F\u00f4r Arabia yn y gorllewin, Cefnfor India yn y de a Bae Bengal yn y dwyrain.  Hanes Prif erthygl Hanes IndiaMae hanes India yn dechrau gyda dechreuad sefydliadau parhaol tua 9,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Yn yr ardal o amgylch Afon Indus, datblygodd rhain i greu Gwareiddiad Dyffryn Indus tua 3300 CC.; un o'r gwareiddiadau cynharaf yn hanes dynoliaeth. Dilynwyd y cyfnod yma gan y Cyfnod Fedig, pan osodwyd seiliau crefydd Hindwaeth. O tua 550 CC. sefydlwyd nifer o deyrnasoedd  a elwid y Mahajanapadas ar draws y wlad. Yn y 3 CC, roedd India a rhannau eraill o dde Asia yn rhan o Ymerodraeth Maurya dan Ashoka Fawr. O tua 180 CC bu nifer o ymosodiadau ac ymfudiadau o'r gogledd. O'r 3g OC sefydlwyd Ymerodraeth y Gupta. O'r 12g ymlaen, daeth gogledd India gan ddylanwad rheolwyr Islamaidd, yn wreiddiol o Ganolbarth Asia; yn gyntaf Swltaniaeth Delhi, ac yn ddiweddarach Ymerodraeth y Mughal. Yn ne India, roedd nifer o deyrnasoedd brodorol, megis Ymerodraeth Vijayanagara. Ganychodd pwer y Mughal yn y 17ed a'r 18g, a daeth Ymerodraeth Maratha yn bwerus. Yn ystod y 18g, dechreuodd nifer o wledydd Ewropeaidd sefydlu tiriogaethau, ac erbyn 1856, roedd y rhan fwyaf o India yng ngafael y British East India Company. Y flwyddyn wedyn bu gwrthryfel ar raddfa fawr, Gwrthryfel India 1857. Cafodd y gwrthryfelwyr gryn lwyddiant at y cychwyn, ond yn y diwedd gorchfygwyd hwy gan y fyddin Brydeinig. Daeth India'n rhan o'r Ymerodraeth Brydeinig. Dechreuodd mudiad cenedlaethol ym mlynyddoedd cynnar yr 20g, ac yn y 1920au a'r 1930au bu cyfres o brotestiadau di-drais dan arweniad Mahatma Gandhi. Ar 15 Awst 1947, daeth India yn wlad annibynnol, ond daeth rhan o'i thiriogaeth yn wlad Pacistan. Dair blynedd yn ddiweddarach, ar 26 Ionawr 1950, daeth India yn weriniaeth. Ers hynny, bu rhyfel a Gweriniaeth Pobl Tsieina yn 1962 ynghylch y ff\u00een yn y gogledd-ddwyrain, a bu tri rhyfel yn erbyn Pacistan, yn 1947, 1965 a 1971. Yn 1974, arbiorfodd India fom atomig, gydag arbrofion pellach yn 1998. Ers newidiadau economaidd yn 1991, mae economi India wedi tyfu'n gyflym, ac o ganlyniad mae dylanwad rhyngwladol y wlad wedi cynyddu.  Iaith a diwylliant Mae mwy nag 800 o ieithoedd yn cael eu siarad yn India (gweler Rhestr o ieithoedd India), rhai ohonynt gyda rhai cannoedd o filynau o siaradwyr ac eraill gyda llai na 100. Mae'r ieithoedd mwyaf yn cynnwys Hindi (337 miliwn \/ 40.0%), Bengaleg (69 miliwn \/ 8.30%), Telugu (69 miliwn \/ 7.87%), Marathi (68 miliwn \/ 7.45%), Tamileg (66 miliwn \/ 6.32%), Wrdw (60 miliwn \/ 5.18%), Gujarati (46 miliwn \/ 4.85%), Kannada (35 miliwn \/ 3.91%), Malayalam (35 miliwn \/ 3.62%), Oriya (32 miliwn \/ 3.35%) a Punjabi (23 miliwn \/ 2.79%). Mae gan India sawl llenyddiaeth felly. Mae'n gartref yn ogystal i lenyddiaeth Sanscrit, un o'r hynaf yn y byd. Hind\u0175aeth yw prif grefydd y wlad, ond ceir yn ogystal lleiafrifoedd sylweddol o ddilynwyr Siciaeth, Jainiaeth ac Islam. Mewn rhai taleithiau, yn arbennig yn Goa a'r Gogledd-ddwyrain (e.e. Khasia), ceir canran sylweddol o Gristnogion. India yw mamwlad Bwdhiaeth ond ni cheir llawer o Fwdyddion yno heddiw, ac eithrio yn Ladakh a Zanskar, a'r ffoaduriaid o Dibet mewn rhannau eraill o'r Himalaya Indiaid.  Llywodraeth Mae India'n wlad ddemocrataidd a reolir gan Senedd India. Rhennir y senedd yn ddau siambr, sef y Lok Sabha etholedig sy'n cynrychioli'r bobl yn uniongyrchol (fel T\u0177'r Cyffredin) a'r Rajya Sabha sy'n cynrychioli'r taleithiau. Mae'r blaid gyda'r mwyafrif o seddau yn y Lok Sabha yn ffurfio'r llywodraeth ac yn dewis prif weinidog. Mae gan India arlywydd yn ogystal. (Am lywodraeth y taleithiau a'r rhanbarthau, gweler isod).  Dinasoedd Unedau gweinyddol Rhennir India yn 29 talaith a saith tiriogaeth undebol a reolir gan y llywodraeth ffederal. Mae gan bob talaith, ynghyd \u00e2 thiriogaethau undebol Delhi a Pondicherry, eu llywodraethau etholedig eu hunain. Mae'r pum tiriogaeth undebol eraill yn cael eu rheoli gan weinyddwyr a apwyntir gan y llywodraeth ganolog. Yn ogystal, rhennir pob talaith a thiriogaeth undebol yn rhanbarthau (District). Weithiau, yn achos taleithiau mawr, unir rhai rhanbarthau i ffurfio division. Rhennir pob rhanbarth yn ei thro yn sawl Tehsil.  Gweler hefyd Rhestr o ieithoedd India Safleoedd Treftadaeth y Byd yn India Cyfeiriadau Dolenni allanol Porth gwe swyddogol Llywodraeth India Cyfeiriadur Llywodraeth India - gwefannau swyddogol pob talaith a thiriogaeth Delweddau o India Encyclop\u00e6dia Britannica, India BBC - Proffeil gwlad ar India Gwybodlenni am India","1131":"Mae Clwb P\u00eal-droed Wrecsam yn glwb p\u00eal-droed yng ngogledd-ddwyrain Cymru sy'n chwarae yng 'Nghynghrair Genedlaethol Lloegr' (neu'r National League) ac a sefydlwyd yn 1864. Cae Ras yw stadiwm a maes y Clwb, maes sydd wedi cynnal gemau rhyngwladol Cymru (p\u00eal-droed a rygbi'r undeb) yn ogystal \u00e2 bod yn gartref i'r 'Dreigiau'; yn hanesyddol adnabyddir y clwb fel y Robins. Dyma stadiwm rhyngwladol hynaf y byd.Yn 2011, yn dilyn trafferthion ariannol, prynwyd Y Cae Ras gan Brifysgol Glynd\u0175r; nid yw'r cytundeb yma'n cynnwys y clwb pel\u00ad-droed na'r clwb rygbi'r cynghrair, ond mae'n caniat\u00e1u iddyn nhw barh\u00e1u i ddefnyddio'r cyfleusterau. \"Ymddiriedolaeth Cefnogwyr Wrecsam\" yw perchnogion y clwb. Erbyn Mai 2015, roedd gan y Clwb 4,129 o aelodau (oedolion a chyd-berchnogion).Mae'r record am y nifer mwyaf o gefnogwyr yn mynd n\u00f4l i 1957 pan chwaraewyd yn erbyn Manchester United F.C. gyda 36,445 o gefnogwyr yn gwylio.Mae gan y clwb nifer o ymrysonau \u00e2 chlybiau Seisnig, gan gynnwys Dinas Caer a'r Amwythig. Ymhlith y gemau mwyaf cofiadwy y mae'r g\u00eam yn erbyn Arsenal F.C. yn 1992, a oedd ar frig Cwpan yr FA ar y pryd. Llwyddodd y Clwb hefyd i drechu FC Porto yn 1984 yng Nghwpan Ewrop.  Hanes Cafodd y clwb ei ffurfio yn 1872 (yn \u00f4l bathodyn y clwb, 1873 oedd y flwyddyn). Cafodd ei groesawu i Gynghrair Lloegr yn 1921. Mae'r clwb wedi cynyrchioli Cymru yn Ewrop sawl gwaith yn sgil ennill Cwpan Cymru. Gwnaethon nhw guro nifer o d\u00eemau enwog, ac yn 1976 wnaethon nhw gyrraedd yr wyth olaf y European Cup Winners' Cup, cyn colli i Anderlecht o Wlad Belg. Yn 2005 cipiwyd yr LDV Vans Trophy gan Wrecsam. Chwaraewyd y g\u00eam yn Stadiwm y Mileniwm yng Nghaerdydd yn erbyn Southend F.C. gyda Darren Ferguson a Juan Ugarte'n sgorio mewn buddigoliaeth o 2-0. Disgynodd y clwb allan o Gynghrair Lloegr yn nhymor 2007\/08 ar \u00f4l treulio 87 mlynedd ynddi. Yn 2013, aeth Wrecsam i chwarae ddwywaith yn Stadiwm Wembley yn Llundain ar \u00f4l ennill yn rownd derfynol Tlws yr FA yn erbyn Grimsby a cholli yn rownd derfynol gemau ail-gyfle'r gynghrair yn erbyn Casnewydd.  Pigion Chwaraewyr Y nifer mwyaf o goliau mewn tymor \u2013 44. Tommy Bamford (1933\u201334) Y nifer mwyaf o goliau'r Gynghrair \u2013 174. Tommy Bamford (1928\u201334) Y nifer fwyaf o Hat Tricks \u2013 16. Tommy Bamford Y nifer mwyaf o goliau a sgoriwyd mewn un g\u00ea \u2013 7. Andy Morrell v C.P.D Merthyr Tudful, (Cwpan yr FAW; 16 Chwefror 2000) Mwyaf o ymddangosiadau\u2013 592 Arfon Griffiths (1959\u201361, 1962\u201379) Mwyaf o gapiau \u2013 Dennis Lawrence, 89 i D\u00eem Cenedlaethol Trinidad & Tobago Mwyaf o gapiau tra yn Wrecsam \u2013 Dennis Lawrence \u2013 49 i Trinidad & Tobago Chwaraewr hynaf \u2013 Billy Lot Jones \u2013 aged 46 v Tranmere Rovers Chwaraewr ieuengaf \u2013 Ken Roberts \u2013 15 blwyddyn a 158 diwrnod v Bradford Park Avenue A.F.C. Rhestr Rheolwyr Ted Robinson (1912-1924) Charlie Hewitt (1924-1929) Jack Baynes (1929-1931) Ernest Blackburn (1932-1937) Jimmy Logan (1937-1938) Tom Morgan (1938-1940) Tom Williams (1940-1949) Les McDowall (1949-1950) Peter Jackson (1950-1954) Cliff Lloyd (1954-1957) John Love (1957-1959) Cliff Lloyd (1959-1960) Billy Morris (1960-1961) Ken Barnes (1961-1965) Billy Morris (1965) Jack Rowley (1966-1967) Alvan Williams (1967-1968) John Neal (1968-1977) Arfon Griffiths (1977-1981) Mel Sutton (1981-1982) Bobby Roberts (1982-1985) Dixie McNeil (1985-1989) Brian Flynn (1989-2001) Denis Smith (2001-20007) Brian Carey (2007) Brian Little (2007-2008) Dean Saunders (2008-2011) Andy Morrell (2011-2014) Kevin Wilkin (2014-2015) Gary Mills (2015-2016) Dean Keates (2016-2018) Andy Davies (dros dro) (2018) Sam Ricketts (2018-) Dolenni allanol (Saesneg) Gwefan swyddogol y clwb Archifwyd 2008-07-20 yn y Peiriant Wayback. (Saesneg) Ymddiriedolaeth Cefnogwyr Wrecsam Archifwyd 2007-05-01 yn y Peiriant Wayback. (Saesneg) Red Passion - Gwefan answyddogol cefnogwyr Wrecsam Cyfeiriadau","1133":"Gwlad yn nwyrain Affrica yw Gweriniaeth Cenia neu Cenia (hefyd Cenya). Mae'n ffinio \u00e2 Somalia i'r gogledd-ddwyrain, Ethiopia i'r gogledd, De Swdan i'r gogledd-orllewin, Iwganda i'r gorllewin, Tansan\u00efa i'r de a Chefnfor India i'r de-ddwyrain. Nairobi yw'r brifddinas.  Diwylliant Mae Cenia yn wlad llawn o rhan ei Ddiwylliant, ac mae ganddo nifer o wahanol ddiwylliannau wedi cael ei magu yno, megis Swahili ar yr arfordir, cymunedau pastoralaidd yn y gogledd, ac nifer o wahanol gymunedau yn bod yn y gorllewin ac yng nghanol y wlad. Heddiw, mae'r ddiwylliant Maasai yn adnabyddus, oherwydd ei fod wedi cael llawer o gyhoeddusrwydd er ei fod yn lwyth lleiafrifol. Maent yn adnabyddus iawn oherwydd y ffordd maen't yn addurno ei cyrff ac am y gemwaith maen't yn gwisgo.  Gwisg cenedlaethol Heblaw am y faner genedlaethol, dal i chwilio am wisg addas mae pobol Cenia. Gan fod o leiaf 42 cymuned ethnig i gael yng Nghenia, a phob un ohonynt a symbolau amrywiol sydd yn gwneud hwy yn unigryw, mae dylunio gwisg a fydd yn iawn i bawb wedi profi i fod yn dasg annodd iawn i bobl yn y gorffennol. Yr ymgais diweddaraf oedd y 'Sunlight quest for Cenia's National Dress', wedi'i noddi gan Unilever. Fe gafodd dyluniad ei ddewis, ac er cafodd ei ddadorchuddio mewn seremoni cyhoeddus gyda pobl enwog yn modelu'r wisg, ni wnaeth y dyluniad afael gyda pobol Cenia. Mae Kitenge, sef defnydd cotwm wedi'i wneud mewn i nifer o wahanol liwiau, yn cael ei ddefnyddio gan nifer o bobol Cenia fel gwisg genedlaethol, ond er ei fod yn cael ei ddefnyddio mewn nifer o wledydd Africanaidd, dydy hi dal ddim yn wisg cenedlaethol eto, gan ei fod yn cael ei wisgo'n amlach mewn seremoniau. Mae'r Maasai yn gwisgo darnau o goch tywyll i ddangos ei cariad am y ddaear ac eu dibyniaeth arno. Mae hefyd yn sefyll am ei gwaed ac am ei gwroldeb. Mae'r Kanga neu Lesso yn ddefnydd arall sy'n cael ei ddefnyddio yn y mwyafrif o gartrefau Cenia. Mae'r Kanga yn wisg rhwng 1.5 ac 1 medr o hyd, gyda dywediadau Kiswahili neu Saesneg arno, sydd yn cael ei wisgo gan ferched yn amlaf o gwmpas ei cyrff. Mae hefyd yn gallu cael ei defnyddio fel ffedog, blanced neu sling i gario plentyn bach.  Cerddoriaeth Mae Cenia yn wlad llawn cerddoriaeth o bob steil, o gerddoriaeth o wlad arall, megis afro-fusion ac benga, i gerddoriaeth gwerin. Y gitar yw'r offeryn mwyaf poblogaidd yng Nghenia, ac mae'n cael ei ddefnyddio mewn nifer o rhythmau. Y gitarydd enwocaf yn yr 20g cynnar oedd Fundi Konde. Rhai cerddorwyr eraill o'r 60au yn cynnwys Fadhili Williams, sef canwr y g\u00e2n 'Malaika' a gafodd ei ail-wneud yn hwyrach gan Miriam Makeba, Boney M. ac Daudi Kabaka. Fe all cerddoriaeth poblogaidd yn yr 80au a'r 90au cael ei rhannu i ddau ffurf, y s\u0175n Swahili a'r s\u0175n Congolese. Mae hefyd steiliau amrywiol yn dibynnu ar ardaloedd gwahanol, ac mae rhai perfformwyr yn gwneud cerddoriaeth i apelio at dwristiaid, ac un enghraifft o hwn yw'r grwp - Them Mushrooms. Yn ddiweddar, mae dau ffurf arall wedi dod i'r golwg - Genge a Kapuka. Mae hwn wedi chwildroi cerddoriaeth poblogaidd Cenia, ac wedi creu math newydd o gerddoriaeth yn fwy at y genhedlaeth ifanc. Mae rhai pobl sy'n enwog am y math yma o gerddoriaeth yn cynnwys Poxi Presha, (Otonglo time) Kalamashaka a K-South. Mae rhai cerddorwyr fel Nameless, Redsan, Necessary Noise, Wawesh, Nonini, Juacali, Kleptomaniax, Longombas, Suzannah Owiyo, Achieng Abura ac nifer eraill yn canu mewn steil Reggae, Pop, Afro-fusion ac Hip-Hop. Mae rhai o'r cerddorwyr hefyd yn ysgrifennu can yn gymysgedd o eiriau Swahili ac Saesneg. Mae'r Kisima Music Awards sydd yn arddangos holl dalentau cerddorol Dwyrain Africa wedi'i leoli yng Nghenia, ac bob blwyddyn, mae nifer o gerddorwyr Ceniaidd yn ennill gwobrau yn y digwyddiad pwysig yma.  Cyfeiriadau","1135":"Gwlad fawr ar orynys Arabia yn ne-orllewin Asia yw Teyrnas Sawdi Arabia neu Sawdi Arabia (Arabeg: \u0627\u0644\u0645\u0645\u0644\u0643\u0629 \u0627\u0644\u0639\u0631\u0628\u064a\u0629 \u0627\u0644\u0633\u0639\u0648\u062f\u064a\u0629; sef Al Mamlaka al \u02bbArabiyya as Su\u02bb\u016bdiyya). Hi yw'r wlad Arabaidd fwyaf yng Ngorllewin Asia gydag oddeutu 2,150,000\u00a0km2 (830,000\u00a0mi\u00a0sgw) a'r ail wlad Arabaidd fwyaf, yn dilyn Algeria. Y gwledydd cyfagos yw Irac a Ciwait i'r gogledd-ddwyrain, Gwlad Iorddonen i'r gogledd-orllewin, Oman, Qatar a'r Emiradau Arabaidd Unedig i'r dwyrain a Iemen i'r de-orllewin. Mae gan Saudi arfordir ar lan Y M\u00f4r Coch i'r gorllewin a Gwlff Persia i'r dwyrain. Anialwch yw'r rhan fwyaf o ganolbarth y wlad. Riyadh yw'r brifddinas. Mae ei phoblogaeth oddeutu 28.7 million, gyda 8 miliwn o'r rheiny o'r tu allan i'r wlad.Cyn i Ibn Saud uno'r wlad yn 1932 roedd pedair ardal: Hejaz, Najd a rhannau o Ddwyrain Arabia (Al-Hasa) a De Arabia (ardal 'Asir). Llwyddodd i wneud hyn drwy gyfres o ymosodiadau milwrol gan gychwyn yn 1902 pan gymerodd Riyadh drwy rym milwrol; Riyadh oedd hen ddinas ei hynafiaid - sef y teulu'r Saud. Brenhiniaeth absoliwt yw'r wlad ers hynny, wedi'i llywodraethu gydag Islamiaeth yn ganllaw gadarn a dylanwad y Wahhabi. Gelwir Sawdi Arabia weithiau'n \"Wlad y Ddau Fosg\", sef Al-Masjid al-Haram (yn Mecca), a Al-Masjid an-Nabawi (ym Medina), y ddau le mwyaf cysegredig yn Islam. Domineiddir y byd olew gan Sawdi Arabia, fel cynhyrchydd a gwerthwr olew ac yno mae'r ail ffynhonnell fwyaf o olew drwy'r byd. Oherwydd yr arian a ddaw o'r diwydiant olew, ystyrir y wald yn wlad gyfoethog iawn a'r economi'n 'incwm uchel'. Hon yw'r unig wlad Arabaidd sy'n aelod o'r gr\u0175p G-20 a rhestrir hi'n 4ydd safle o ran gwariant y wlad ar arfau. Mae'n aelod o Gyngor Gweithredol y Gwlff, Mudiad Cydweithio islamaidd ac OPEC. Daearyddiaeth Hanes Gwleidyddiaeth Mae gwleidyddiaeth y wlad, ers ei sefydlu yn 1932, yn cael ei rheoli gan y frenhiniaeth absoliwt; olynwyd Ibn Saud gan ei feibion: Saud (1953-64), Faisal (1964-75), Khalid (1975-82), Fahd (1982-2005), Abdullah (2005-2015) a Salman (2015 - y presennol).  Mae'r 'Arwydd' neu'r 'Faner' Frenhinol, yn cynnwys geiriau mewn math o Arabeg a elwir yn Thulutheg, cleddyf symbolaidd ac arfbais y teulu brenhinol yn y gornel dde isaf, mewn aur. Ceir arni ddatganiad Islamaidd o'u ffydd (neu'r shahada):  \u0644\u064e\u0627 \u0625\u0650\u0644\u0670\u0647\u064e \u0625\u0650\u0644\u064e\u0651\u0627 \u0627\u0644\u0644\u0647 \u0645\u064f\u062d\u064e\u0645\u064e\u0651\u062f\u064c \u0631\u064e\u0633\u064f\u0648\u0644\u064f \u0627\u0644\u0644\u0647 l\u0101 \u02beil\u0101ha \u02beill\u0101-ll\u0101h, muhammadun ras\u016blu-ll\u0101h Nid oes duw ond Duw; Muhammad yw negesydd (neu broffwyd) Duw.Yn \u00f4l gorchymyn brenhinol 1992, mae'n rhaid i'r brenin gydymffurfio gyda chyfraith Islamaidd Sharia, a'r Coran, ac mae'r Coran a'r Sunnah (Traddodiadau Mohammed) ar y cyd yn cael eu hystyried fel Cyfansoddiad swyddogol y wlad. Ni chaniateir unrhyw bleidiau gwleidyddol. Mae'r 'Economist' yn graddoli'r wlad - allan o gyfanswm o 167 o wledydd - fel y pumed gwlad mwayf awdurdodol a llym; o ran 'damocratiaeth mae'n ei rhestru fel y gwaethaf oll (2013).Gan fod enw'r wlad (\"Saudi\") yn dod o'r gair Arabeg as-Su\u02bb\u016bd\u012byah, sef enw'r teulu \"Saud\" (\u0627\u0644\u0633\u0639\u0648\u062f), fe'i hystyrir yn ansoddair sy'n ddatganiad pwerus mai eiddo'r teulu Saud, mewn gwirionedd, yw'r wlad. Sefydlydd y teulu (o ran cofnodi'r enw) oedd Muhammad bin Saud]]. yn y 18g. Mae'r gwledydd hynny nad ydynt yn cydnabod hawl y teulu Saudi i reoli'r wlad (e.e. Iraq) yn galw'r wlad \"Tir yr Haramayn\" (sef \"Tir y Ddau Le Sanctaidd\" - Mecca a Medinia. Hawliau dynol MerchedGwahaniaethir o ran rhyw yn swyddogol. Ni chaniateir i fenywod yrru car. Heb ganiat\u00e2d dyn ni chaniateir i ferched ychwaith wneud cais am basbort, teithio i unrhyw fan, derbyn addysg uwch na phriodi. Rhyddid i fynegiantRheolir penodiadau i swyddi allweddol y wasg gan y Llywodraeth e.e. golygyddion papurau newydd, cynhyrchwyr teledu. Cosbir unrhyw feirniadaeth o'r Llywodraeth neu'r teulu brenhinol gan ddeng mlynedd o garchar.  Y gosb eithafYn 2013, yn \u00f4l Amnest Rhyngwladol lladdwyd 79 o bobl yn gyhoeddus am dorri'r gyfraith, y rhan fwyaf drwy dorri eu pennau.  Hawliau hoywonMae gweithredoedd hoyw yn cael eu hystyried yn anghyfreithlon, a  chosbir hoywon gyda'r gosb eithaf, neu ysbaddiad cemegol.  Crefyddau eraillNid oes hawl i ddinesydd Shia ddal swyddi mewn rhai meysydd fel dysgu hanes mewn ysgolion. Ychydig iawn o ddinasyddion Shia sy'n cyrraedd y sector uwchradd a nemor dim o fewn system llywodraeth y wlad.  Iaith a diwylliant Arabeg yw iaith y wlad. Mae'r trigolion bron i gyd yn Arabiaid Mwslim ac mae'r wlad yn cynnwys Mecca, dinas sanctaidd Islam.  Economi Gweler hefyd Cyfeiriadau","1136":"Gwlad fawr ar orynys Arabia yn ne-orllewin Asia yw Teyrnas Sawdi Arabia neu Sawdi Arabia (Arabeg: \u0627\u0644\u0645\u0645\u0644\u0643\u0629 \u0627\u0644\u0639\u0631\u0628\u064a\u0629 \u0627\u0644\u0633\u0639\u0648\u062f\u064a\u0629; sef Al Mamlaka al \u02bbArabiyya as Su\u02bb\u016bdiyya). Hi yw'r wlad Arabaidd fwyaf yng Ngorllewin Asia gydag oddeutu 2,150,000\u00a0km2 (830,000\u00a0mi\u00a0sgw) a'r ail wlad Arabaidd fwyaf, yn dilyn Algeria. Y gwledydd cyfagos yw Irac a Ciwait i'r gogledd-ddwyrain, Gwlad Iorddonen i'r gogledd-orllewin, Oman, Qatar a'r Emiradau Arabaidd Unedig i'r dwyrain a Iemen i'r de-orllewin. Mae gan Saudi arfordir ar lan Y M\u00f4r Coch i'r gorllewin a Gwlff Persia i'r dwyrain. Anialwch yw'r rhan fwyaf o ganolbarth y wlad. Riyadh yw'r brifddinas. Mae ei phoblogaeth oddeutu 28.7 million, gyda 8 miliwn o'r rheiny o'r tu allan i'r wlad.Cyn i Ibn Saud uno'r wlad yn 1932 roedd pedair ardal: Hejaz, Najd a rhannau o Ddwyrain Arabia (Al-Hasa) a De Arabia (ardal 'Asir). Llwyddodd i wneud hyn drwy gyfres o ymosodiadau milwrol gan gychwyn yn 1902 pan gymerodd Riyadh drwy rym milwrol; Riyadh oedd hen ddinas ei hynafiaid - sef y teulu'r Saud. Brenhiniaeth absoliwt yw'r wlad ers hynny, wedi'i llywodraethu gydag Islamiaeth yn ganllaw gadarn a dylanwad y Wahhabi. Gelwir Sawdi Arabia weithiau'n \"Wlad y Ddau Fosg\", sef Al-Masjid al-Haram (yn Mecca), a Al-Masjid an-Nabawi (ym Medina), y ddau le mwyaf cysegredig yn Islam. Domineiddir y byd olew gan Sawdi Arabia, fel cynhyrchydd a gwerthwr olew ac yno mae'r ail ffynhonnell fwyaf o olew drwy'r byd. Oherwydd yr arian a ddaw o'r diwydiant olew, ystyrir y wald yn wlad gyfoethog iawn a'r economi'n 'incwm uchel'. Hon yw'r unig wlad Arabaidd sy'n aelod o'r gr\u0175p G-20 a rhestrir hi'n 4ydd safle o ran gwariant y wlad ar arfau. Mae'n aelod o Gyngor Gweithredol y Gwlff, Mudiad Cydweithio islamaidd ac OPEC. Daearyddiaeth Hanes Gwleidyddiaeth Mae gwleidyddiaeth y wlad, ers ei sefydlu yn 1932, yn cael ei rheoli gan y frenhiniaeth absoliwt; olynwyd Ibn Saud gan ei feibion: Saud (1953-64), Faisal (1964-75), Khalid (1975-82), Fahd (1982-2005), Abdullah (2005-2015) a Salman (2015 - y presennol).  Mae'r 'Arwydd' neu'r 'Faner' Frenhinol, yn cynnwys geiriau mewn math o Arabeg a elwir yn Thulutheg, cleddyf symbolaidd ac arfbais y teulu brenhinol yn y gornel dde isaf, mewn aur. Ceir arni ddatganiad Islamaidd o'u ffydd (neu'r shahada):  \u0644\u064e\u0627 \u0625\u0650\u0644\u0670\u0647\u064e \u0625\u0650\u0644\u064e\u0651\u0627 \u0627\u0644\u0644\u0647 \u0645\u064f\u062d\u064e\u0645\u064e\u0651\u062f\u064c \u0631\u064e\u0633\u064f\u0648\u0644\u064f \u0627\u0644\u0644\u0647 l\u0101 \u02beil\u0101ha \u02beill\u0101-ll\u0101h, muhammadun ras\u016blu-ll\u0101h Nid oes duw ond Duw; Muhammad yw negesydd (neu broffwyd) Duw.Yn \u00f4l gorchymyn brenhinol 1992, mae'n rhaid i'r brenin gydymffurfio gyda chyfraith Islamaidd Sharia, a'r Coran, ac mae'r Coran a'r Sunnah (Traddodiadau Mohammed) ar y cyd yn cael eu hystyried fel Cyfansoddiad swyddogol y wlad. Ni chaniateir unrhyw bleidiau gwleidyddol. Mae'r 'Economist' yn graddoli'r wlad - allan o gyfanswm o 167 o wledydd - fel y pumed gwlad mwayf awdurdodol a llym; o ran 'damocratiaeth mae'n ei rhestru fel y gwaethaf oll (2013).Gan fod enw'r wlad (\"Saudi\") yn dod o'r gair Arabeg as-Su\u02bb\u016bd\u012byah, sef enw'r teulu \"Saud\" (\u0627\u0644\u0633\u0639\u0648\u062f), fe'i hystyrir yn ansoddair sy'n ddatganiad pwerus mai eiddo'r teulu Saud, mewn gwirionedd, yw'r wlad. Sefydlydd y teulu (o ran cofnodi'r enw) oedd Muhammad bin Saud]]. yn y 18g. Mae'r gwledydd hynny nad ydynt yn cydnabod hawl y teulu Saudi i reoli'r wlad (e.e. Iraq) yn galw'r wlad \"Tir yr Haramayn\" (sef \"Tir y Ddau Le Sanctaidd\" - Mecca a Medinia. Hawliau dynol MerchedGwahaniaethir o ran rhyw yn swyddogol. Ni chaniateir i fenywod yrru car. Heb ganiat\u00e2d dyn ni chaniateir i ferched ychwaith wneud cais am basbort, teithio i unrhyw fan, derbyn addysg uwch na phriodi. Rhyddid i fynegiantRheolir penodiadau i swyddi allweddol y wasg gan y Llywodraeth e.e. golygyddion papurau newydd, cynhyrchwyr teledu. Cosbir unrhyw feirniadaeth o'r Llywodraeth neu'r teulu brenhinol gan ddeng mlynedd o garchar.  Y gosb eithafYn 2013, yn \u00f4l Amnest Rhyngwladol lladdwyd 79 o bobl yn gyhoeddus am dorri'r gyfraith, y rhan fwyaf drwy dorri eu pennau.  Hawliau hoywonMae gweithredoedd hoyw yn cael eu hystyried yn anghyfreithlon, a  chosbir hoywon gyda'r gosb eithaf, neu ysbaddiad cemegol.  Crefyddau eraillNid oes hawl i ddinesydd Shia ddal swyddi mewn rhai meysydd fel dysgu hanes mewn ysgolion. Ychydig iawn o ddinasyddion Shia sy'n cyrraedd y sector uwchradd a nemor dim o fewn system llywodraeth y wlad.  Iaith a diwylliant Arabeg yw iaith y wlad. Mae'r trigolion bron i gyd yn Arabiaid Mwslim ac mae'r wlad yn cynnwys Mecca, dinas sanctaidd Islam.  Economi Gweler hefyd Cyfeiriadau","1137":"Gwlad fawr ar orynys Arabia yn ne-orllewin Asia yw Teyrnas Sawdi Arabia neu Sawdi Arabia (Arabeg: \u0627\u0644\u0645\u0645\u0644\u0643\u0629 \u0627\u0644\u0639\u0631\u0628\u064a\u0629 \u0627\u0644\u0633\u0639\u0648\u062f\u064a\u0629; sef Al Mamlaka al \u02bbArabiyya as Su\u02bb\u016bdiyya). Hi yw'r wlad Arabaidd fwyaf yng Ngorllewin Asia gydag oddeutu 2,150,000\u00a0km2 (830,000\u00a0mi\u00a0sgw) a'r ail wlad Arabaidd fwyaf, yn dilyn Algeria. Y gwledydd cyfagos yw Irac a Ciwait i'r gogledd-ddwyrain, Gwlad Iorddonen i'r gogledd-orllewin, Oman, Qatar a'r Emiradau Arabaidd Unedig i'r dwyrain a Iemen i'r de-orllewin. Mae gan Saudi arfordir ar lan Y M\u00f4r Coch i'r gorllewin a Gwlff Persia i'r dwyrain. Anialwch yw'r rhan fwyaf o ganolbarth y wlad. Riyadh yw'r brifddinas. Mae ei phoblogaeth oddeutu 28.7 million, gyda 8 miliwn o'r rheiny o'r tu allan i'r wlad.Cyn i Ibn Saud uno'r wlad yn 1932 roedd pedair ardal: Hejaz, Najd a rhannau o Ddwyrain Arabia (Al-Hasa) a De Arabia (ardal 'Asir). Llwyddodd i wneud hyn drwy gyfres o ymosodiadau milwrol gan gychwyn yn 1902 pan gymerodd Riyadh drwy rym milwrol; Riyadh oedd hen ddinas ei hynafiaid - sef y teulu'r Saud. Brenhiniaeth absoliwt yw'r wlad ers hynny, wedi'i llywodraethu gydag Islamiaeth yn ganllaw gadarn a dylanwad y Wahhabi. Gelwir Sawdi Arabia weithiau'n \"Wlad y Ddau Fosg\", sef Al-Masjid al-Haram (yn Mecca), a Al-Masjid an-Nabawi (ym Medina), y ddau le mwyaf cysegredig yn Islam. Domineiddir y byd olew gan Sawdi Arabia, fel cynhyrchydd a gwerthwr olew ac yno mae'r ail ffynhonnell fwyaf o olew drwy'r byd. Oherwydd yr arian a ddaw o'r diwydiant olew, ystyrir y wald yn wlad gyfoethog iawn a'r economi'n 'incwm uchel'. Hon yw'r unig wlad Arabaidd sy'n aelod o'r gr\u0175p G-20 a rhestrir hi'n 4ydd safle o ran gwariant y wlad ar arfau. Mae'n aelod o Gyngor Gweithredol y Gwlff, Mudiad Cydweithio islamaidd ac OPEC. Daearyddiaeth Hanes Gwleidyddiaeth Mae gwleidyddiaeth y wlad, ers ei sefydlu yn 1932, yn cael ei rheoli gan y frenhiniaeth absoliwt; olynwyd Ibn Saud gan ei feibion: Saud (1953-64), Faisal (1964-75), Khalid (1975-82), Fahd (1982-2005), Abdullah (2005-2015) a Salman (2015 - y presennol).  Mae'r 'Arwydd' neu'r 'Faner' Frenhinol, yn cynnwys geiriau mewn math o Arabeg a elwir yn Thulutheg, cleddyf symbolaidd ac arfbais y teulu brenhinol yn y gornel dde isaf, mewn aur. Ceir arni ddatganiad Islamaidd o'u ffydd (neu'r shahada):  \u0644\u064e\u0627 \u0625\u0650\u0644\u0670\u0647\u064e \u0625\u0650\u0644\u064e\u0651\u0627 \u0627\u0644\u0644\u0647 \u0645\u064f\u062d\u064e\u0645\u064e\u0651\u062f\u064c \u0631\u064e\u0633\u064f\u0648\u0644\u064f \u0627\u0644\u0644\u0647 l\u0101 \u02beil\u0101ha \u02beill\u0101-ll\u0101h, muhammadun ras\u016blu-ll\u0101h Nid oes duw ond Duw; Muhammad yw negesydd (neu broffwyd) Duw.Yn \u00f4l gorchymyn brenhinol 1992, mae'n rhaid i'r brenin gydymffurfio gyda chyfraith Islamaidd Sharia, a'r Coran, ac mae'r Coran a'r Sunnah (Traddodiadau Mohammed) ar y cyd yn cael eu hystyried fel Cyfansoddiad swyddogol y wlad. Ni chaniateir unrhyw bleidiau gwleidyddol. Mae'r 'Economist' yn graddoli'r wlad - allan o gyfanswm o 167 o wledydd - fel y pumed gwlad mwayf awdurdodol a llym; o ran 'damocratiaeth mae'n ei rhestru fel y gwaethaf oll (2013).Gan fod enw'r wlad (\"Saudi\") yn dod o'r gair Arabeg as-Su\u02bb\u016bd\u012byah, sef enw'r teulu \"Saud\" (\u0627\u0644\u0633\u0639\u0648\u062f), fe'i hystyrir yn ansoddair sy'n ddatganiad pwerus mai eiddo'r teulu Saud, mewn gwirionedd, yw'r wlad. Sefydlydd y teulu (o ran cofnodi'r enw) oedd Muhammad bin Saud]]. yn y 18g. Mae'r gwledydd hynny nad ydynt yn cydnabod hawl y teulu Saudi i reoli'r wlad (e.e. Iraq) yn galw'r wlad \"Tir yr Haramayn\" (sef \"Tir y Ddau Le Sanctaidd\" - Mecca a Medinia. Hawliau dynol MerchedGwahaniaethir o ran rhyw yn swyddogol. Ni chaniateir i fenywod yrru car. Heb ganiat\u00e2d dyn ni chaniateir i ferched ychwaith wneud cais am basbort, teithio i unrhyw fan, derbyn addysg uwch na phriodi. Rhyddid i fynegiantRheolir penodiadau i swyddi allweddol y wasg gan y Llywodraeth e.e. golygyddion papurau newydd, cynhyrchwyr teledu. Cosbir unrhyw feirniadaeth o'r Llywodraeth neu'r teulu brenhinol gan ddeng mlynedd o garchar.  Y gosb eithafYn 2013, yn \u00f4l Amnest Rhyngwladol lladdwyd 79 o bobl yn gyhoeddus am dorri'r gyfraith, y rhan fwyaf drwy dorri eu pennau.  Hawliau hoywonMae gweithredoedd hoyw yn cael eu hystyried yn anghyfreithlon, a  chosbir hoywon gyda'r gosb eithaf, neu ysbaddiad cemegol.  Crefyddau eraillNid oes hawl i ddinesydd Shia ddal swyddi mewn rhai meysydd fel dysgu hanes mewn ysgolion. Ychydig iawn o ddinasyddion Shia sy'n cyrraedd y sector uwchradd a nemor dim o fewn system llywodraeth y wlad.  Iaith a diwylliant Arabeg yw iaith y wlad. Mae'r trigolion bron i gyd yn Arabiaid Mwslim ac mae'r wlad yn cynnwys Mecca, dinas sanctaidd Islam.  Economi Gweler hefyd Cyfeiriadau","1139":"Gwlad annibynnol yn ne-ddwyrain Asia yw Teyrnas Gwlad Tai neu Gwlad  Tai (hefyd weithiau Gwlad y Thai). Mae hi'n ffinio \u00e2 Laos a Chambodia i'r dwyrain, Laos a Myanmar i'r gogledd, Maleisia a Gwlff Gwlad Tai i'r de a Myanmar a'r M\u00f4r Andaman i'r gorllewin. Mae ei ffiniau morwrol yn cynnwys Fietnam yng Ngwlff Gwlad Tai i'r de-ddwyrain, ac Indonesia a'r India yn y M\u00f4r Andaman i'r de-orllewin. Siam oedd enw'r wlad hyd 11 Mai 1949. Ystyr \"Tai\" yn yr iaith genedlaethol yw \"rhyddid\" a dyna yw enw prif gr\u0175p ethnig y wlad hefyd. Bangkok yw prifddinas a dinas fwyaf y wlad. Bangkok hefyd yw canolfan wleidyddol, fasnachol, diwydiannol a diwylliannol y wlad. Gwlad Tai yw 50fed gwlad fwyaf y byd o ran arwynebedd (er ychydig yn llai na Iemen ac ychydig yn fwy na Sbaen), gydag arwynebedd o tua 513,000 km2 (198,000 milltiroedd sgw\u00e2r). Hyhi yw'r 20fed wlad fwyaf poblog, gydag oddeutu 68 miliwn o bobl. Mae 75% o'r boblogaeth yn bobl gynhenid o Wlad Tai, 14% o gefndir Tsieineaidd, a 3% o dras ethnig Malay; daw'r gweddill o grwpiau ethnig lleiafrifol yn cynnwys Mons, Khmers ac amryw o lwythau mynyddig. Iaith swyddogol y wlad yw Tai. Mae tua 95% o'r boblogaeth yn dilyn Bwdhaeth. Mae Gwlad Tai yn un o'r gwledydd mwyaf defosiynol i Fwdhaeth yn y byd. Crefydd genedlaethol y wlad yw Bwdhaeth Theravada sy'n cael ei ddilyn gan 95% o holl drigolion y wlad. Mae diwylliannau a thraddodiadau Gwlad Tai wedi'u dylanwadu i raddau helaeth gan yr India, Tsieina a gwledydd gorllewinol eraill. Ceir brenhiniaeth gyfansoddiadol yng Ngwlad Tai gyda'r Brenin Bhumibol Adulyadej, y nawfed brenin o D\u0177 Chakri, yn teyrnasu. Mae'r Brenin wedi bod yn teyrnasu am dros hanner canrif, sy'n golygu mai ef yw brenin sydd wedi teyrnasu hiraf yn y byd. Ystyrir y Brenin yn Bennaeth ar y Wladwriaeth, yn Bennaeth ar y Lluoedd Arfog, Cynhaliwr y ffydd Bwdhaeth am Amddiffynnwr y Ffydd. Gwlad Tai yw'r unig wlad yn Ne-ddwyrain Asia na chafodd ei goloneiddio gan wledydd Ewropeaidd. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd fodd bynnag, meddiannwyd y wlad gan Fyddin Imperialaidd Japan. Profodd Wlad Tai dwf economaidd cyflym rhwng 1985 a 1995 ac erbyn heddiw mae'n wlad newydd-ddiwydiannol gyda phwyslais ar allforion a diwydiant twristiaeth lewyrchus, o ganlyniad i gyrchfannau gwyliau byd-enwog fel Pattaya, Bangkok, a Phuket.  Daearyddiaeth Gellir cymharu si\u00e2p Gwlad Tai \u00e2 si\u00e2p eliffant. Mae rhan fwyaf o'r tir mawr i'r gogledd o'r Gwlff Thai \u00e2 rhan gul yn ymestyn i lawr i Maleisia, gan ffinio \u00e2 Myanmar i'r gorllewin am rai cannoedd o gilomedrau. Yn ogystal, mae nifer fawr o ynysoedd ym M\u00f4r Andaman ac yn y Gwlff, gan gynnwys ynysoedd Phi Phi, Samui a Krabi. Gydag arwynebedd o 514,000 km2 (198,000 milltir sgw\u00e2r), Gwlad Tai yw'r 50fed wlad fwyaf yn y byd o ran daearyddiaeth, tra'i bod yr 20fed wlad fwyaf o ran poblogaeth. Gellir cymharu poblogaeth y wlad i wledydd fel Ffrainc a'r Deyrnas Unedig, tra bod arwynebedd ei thir yn debyg i Ffrainc neu Galiffornia yn yr Unol Daleithiau; mae ychydig dros ddwywaith maint y Deyrnas Unedig ac 1.4 gwaith yn fwy na'r Almaen. Mae'r hinsawdd leol yn drofannol a nodweddir hyn gan fonsynau. Ceir mons\u0175n yn y de-orllewin sy'n gymylog a glawog o ganol Mai tan fis Medi, yn ogystal \u00e2 mons\u0175n yn y gogledd-ddwyrain sy'n sychach ac oerach o fis Tachwedd tan ganol mis Mawrth. Mae'r culdir deheuol bob amser yn boeth ac yn glos. Mae Gwlad Tai yn gartref i nifer o ardaloedd daearyddol penodol. Mae gogledd y wlad yn fynyddig, gyda'r man uchaf Doi Inthanon 2,565 medr uwch lefel y m\u00f4r (8,415 troedfedd). Mae'r gogledd-ddwyrain, Isan, yn cynnwys y Llwyfandir Khorat, sy'n ffinio gyda'r Afon Mekong i'r dwyrain. Yn gyffredinol, dominyddir canol y wlad gan ddyffryn llyfn yr afon Chao Phraya sy'n llifo i mewn i Gwlff Gwlad Tai. Mae'r de yn cynnwys Culdir Kra sy'n lledaenu i mewn i Benrhyn Malay. Yn wleidyddol, ceir chwe ardal ddaearyddol sy'n wahanol o ran poblogaeth, adnoddau naturiol, ffurfiannau naturiol a lefel eu datblygiad cymdeithasol ac economaidd. Y gwahaniaeth hwn yn yr ardaloedd sy'n amlygu gwahaniaethau ffisegol Gwlad Tai yn fwyaf amlwg. Mae'r afonydd Chao Phraya a'r Mekong yn adnodd adnewyddadwy yng nghefn gwlad Gwlad Tai. Mae cynhyrchu cnydau ar lefel ddiwydiannol yn dibynnu ar yr afonydd hyn a'r afonydd sy'n eu bwydo. MAe Gwlff Gwlad Tai yn gorchuddio 320,000\u00a0km\u00b2 a chaiff ei fwydo gan yr afonydd Chao Phraya, Mae Klong, Bang Pakong a'r Tapi. Cyfranna hyn at y diwydiant twristiaeth yn sgil eu dyfroedd bas a chlir ar hyd arfordiroedd y De a'r Culdir Kra. Mae Gwlff Gwlad Tai hefyd yn ganolfan ddiwydiannol yng Ngwlad Tai gyda phrif borthladd y deyrnas yn Sattahip yn fan mynediad i Borthladd Morol Mewndirol Bangkok. Ystyrir y M\u00f4r Andaman fel adnodd naturiol mwyaf gwerthfawr Gwlad Tai am mai yno y ceir y mwyafrif o gyrchfannau gwyliau a chyrchfannau mwyaf moethus Asia. Lleolir Phuket, Krabi, Ranong, Phang Nga a Trang a'u traethau godidog ar hyd arfordir y M\u00f4r Andaman ac er gwaethaf Tsunami 2004, parha'r traethau i fod yn gyrchfan i gyfoethogion Asia a thwristiaid eraill ledled y byd.  Hanes Mae pobl wedi bod yn byw yn yr ardal a adwaenir fel Gwlad Tai ers y cyfnod paleolithig, tua 10,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Cyn cwymp yr Ymerodraeth Khmer yn y 13g, mae sawl talaith wedi datblygu yno, megis yr amryw deyrnasoedd Tai, Mon, Khmer a Malay, a gwelir hyn yn y safleoedd archaeolegol amrywiol a'r gwrthrychau sydd i'w darganfod yn y dirwedd Siamese. Cyn y 12g fodd bynnag, yn draddodiadol ystyrir mai'r dalaith Tai neu Siamese cyntaf oedd y deyrnas Fwdhaidd Sukhothai, a gafodd ei sefydlu ym 1238. Ar \u00f4l dirywiad a chwymp y deyrnas Khmer yn y 13eg - 14g, esgynnodd y deyrnas Fwdhaidd Tai - Sukhothai, Lanna a Lan Chang. Fodd bynnag, ganrif yn ddiweddarach, lleihawyd p\u0175er Sukhothai gan deyrnas newydd Ayutthaya, a gafodd ei sefydlu yng nghanol y 14g yn ardal isaf yr Afon Chao Phraya, neu'r ardal Menam. Canolbwyntiai ehangiad Ayutthaya ar yr ardal ar hyn y Menam tra bod Teyrnas Lanna a dinas-daleithiau bychain eraill yn y dyffryn gogleddol yn rheoli'r ardal. Wedi cwymp yr Ayutthaya yn 1767 i Bwrma, symudodd y Brenin Taksin Fawr brifddinas Gwlad Tai i Thonburi am tua 15 mlynedd. Dechreuodd y cyfnod Rattanakosin presennol yn hanes Gwlad Tai ym 1782, wedi i Bangkok gael ei sefydlu fel prifddinas yr ymerodraeth Chakri o dan reolaeth y Brenin Rama Fawr 1. Parhaodd Gwlad Tai ei thraddodiad o fasnachu gyda thaleithiau cyfagos, o Tsieina i'r India, Persia a thiroedd Arabaidd. Datblygodd Ayutthaya yn un o ganolfannau masnachu mwyaf blaenllaw Asia. Cyrhaeddodd masnachwyr Ewropeaidd yn ystod y 16g, gan gychwyn gyda'r Portigeaid, ac yna'r Ffrancod, Iseldirwyr a'r Saeson. Er gwaethaf y dylanwadau Ewropeaidd, Gwlad Tai oedd yr unig genedl yn Ne-ddwyrain Asia nas wladychwyd. Y ddau brif reswm am hynny oedd bod gan Wlad Tai hanes hir o arweinwyr abl iawn yn ystod y 1880au, a llwyddodd y wlad i gymryd mantais o'r tensiwn a'r elfen gystadleuol rhwng Ffrainc a Phrydain. O ganlyniad, parhaodd y wlad yn rhyw fath o dalaith byffer rhwng y rhannau o Dde-ddwyrain Asia a wladychwyd gan y ddwy wlad. Er hyn, arweiniodd dylanwad gwledydd y gorllewin at newidiadau mawr yn ystod y 19g a chyfaddawdau sylweddol ar ran Gwlad Tai, yn fwyaf amlwg drwy golli darn helaeth o dir ar ochr ddwyreiniol y Mekong i Ffrainc ac yna Prydain yn cipio Taleithiau Shan (Thai Yai) States (yn Bwrma bellach) a Phenrhyn Malay. I ddechrau, roedd eu colledion yn cynnwys Penang a Tumasik ac yn y pen draw roedd yn cynnwys colli pedair talaith ddeheuol. Yn ddiweddarach, daeth y taleithiau hyn yn bedair talaith ogleddol Maleisia, o dan Gytundeb Eingl-Siamese 1909.  Diwylliant Thai yw'r iaith swyddogol. Mae mwyafrif y trigolion yn dilyn Bwdhaeth Hinayana.  Economi Mae Gwlad Tai yn economi datblygol ac ystyrir y wlad yn Wlad Newydd Ddiwydiannu. Wedi cyfnod o dwf lle Gwlad Tai oedd y wlad a oedd yn tyfu yn gyflymaf yn y byd o 1985 tan 1996 - ar gyfartaledd o 9.4% yn flynyddol - arweiniodd pwysau ychwanegol ym 1997 ar arian y wlad, y baht i'r economi grebachu o 1.9%. Arweiniodd hyn yn ei dro at argyfwng lle gwelwyd gwendidau yn y sector ariannol a gorfodwyd gweinyddiaeth Chavalit Yongchaiyudh i godi benthyciad ar arian cyfredol y wlad. Gorfodwyd y Prif Weinidog Chavalit Yongchaiyudh i ymddiswyddo pan feirniadwyd ei gabinet am eu hymateb araf i'r argyfwng. Arhosodd y baht ar 25 i'r ddoler Americanaidd o 1978 tan 1997. Fodd bynnag, cyrhaeddodd y baht ei fan isaf o 56 i'r ddoler Americanaidd ym mis Ionawr 1998 a chrebachodd yr economi o 10.8% eleni. Arweiniodd hyn ar argyfwng ariannol Asia. Dechreuodd economi Gwlad Tai gryfhau ym 1999, gan ehangu o 4.2% a 4.4% yn 2000, o ganlyniad i allforion cadarn i raddau helaeth. Lleihawyd twf yr economi gan economi byd-eang gwannach yn 2001, ond tyfodd yn y blynyddoedd olynol yn sgil twf cryf yn Asia, gyda baht cymharol wan yn annog allforion a chynnydd mewn gwariant mewnwladol o ganlyniad i brosiectau mawrion y Prif Weinidog Thaksin Shinwatra, a adwaenir fel Thaksinomics. Yn 2002, 2003 a 2004 gwelwyd twf o 5 -7% yn flynyddol. Arhosodd y twf tua'r un peth o 2005 i 2007. Yn sgil y ddoler Americanaidd yn gwanhau ac arian cyfredol Gwlad Tai yn cryfhau, erbyn mis Mawrth 2008, roedd y ddoler oddeutu 33 baht. Mae'r sector twristiaeth yn bwysig iawn i economi'r wlad, sy'n denu nifer o ymwelwyr, yn bennaf o wledydd Ewrop, Japan ac o Awstralia.","1140":"Erthygl am y bobl yw hon; am y gr\u0175p gwerin, gweler Celt (band). Defnyddir y term y Celtiaid gan haneswyr ac archeolegwyr am bobl a oedd yn byw ar draws ardal eang yn cynnwys canolbarth a gorllewin Ewrop, gyda rhai pobloedd yn ymestyn cyn belled ag Asia Leiaf. Defnyddir y term hefyd am genhedloedd modern sy'n siarad iaith Geltaidd neu a oedd yn siarad iaith Geltaidd hyd yn weddol ddiweddar. Mae tebygrwydd yn dal i'w weld yn ieithoedd Celtaidd a diwylliant Celtaidd y bobloedd hyn heddiw, yn enwedig rhwng y tair iaith Frythoneg (Cymraeg, Llydaweg, a Chernyweg) a rhwng y tair iaith Oideleg (Gaeleg, Gwyddeleg, a Manaweg). Mae'r diffiniad o \"Gelt\" yn bwnc dadleuol iawn, rhywbeth sy'n wir am Geltiaid yr hen-fyd a'r Celtiaid modern. Awgryma llawer o'r cyfeiriadau at Geltiaid yn yr hen-fyd gan awduron Groegaidd eu bod yn byw i'r gogledd o drefedigaeth Roegaidd Massalia (Marseille heddiw) yng Ng\u00e2l, ond mae rhai awduron i bob golwg yn eu lleoli yng nghanolbarth Ewrop. Dywed Herodotus eu bod yn byw o gwmpas tarddle Afon Donaw; ond mae'n eglur ei fod ef yn credu fod Afon Donaw yn tarddu lawer ymhellach i'r gorllewin nag y mae mewn gwirionedd. Lleolir y Celtiaid  yng Ng\u00e2l gan y rhan fwyaf o awduron Rhufeinig; dywed I\u0175l Cesar fod y bobl oedd yn eu galw eu hunain yn \"Geltiaid\" yn eu hiaith eu hunain yn byw yng nghanolbarth G\u00e2l. Dechreuodd y defnydd modern o'r term \"Celtaidd\" yn y 18g pan ddangosodd Edward Lhuyd fod ieithoedd megis Cymraeg, Llydaweg a Gwyddeleg yn perthyn i'w gilydd. Rhoddodd yr enw \"ieithoedd Celtaidd\" arnynt. Yn ddiweddarach, yn gam neu'n gymwys, cysylltwyd y Celtiaid a diwylliannau yn yr ystyr archeolegol sy'n cynnwys y diwylliant Hallstatt a diwylliant La T\u00e8ne. Ystyria'r mwyafrif o ysgolheigion fod y \"byd Celtaidd\" yn yr hen-fyd yn cynnwys Celt-Iberiaid (Portiwgal a Sbaen heddiw, gan gynnwys Galicia), trigolion Prydain ac Iwerddon, y Galiaid yng Ng\u00e2l (Ffrainc, gogledd yr Eidal, y Swistir a'r cylch) a'r Galatiaid (Asia Leiaf: Twrci heddiw). Mae rhai ysgolheigion yn dadlau na ddylid ystyried trigolion Prydain ac Iwerddon fel Celtiaid yn yr ystyr yma. Y gwledydd a ystyrir yn \"wledydd Celtaidd\" heddiw fel rheol yw'r chwe chenedl Geltaidd yng ngogledd-orllewin Ewrop - yr Alban, Cernyw, Cymru, Iwerddon, Ynys Manaw, a Llydaw. Mae nifer o daleithiau neu ardaloedd mewn gwledydd eraill hefyd yn hawlio etifeddiaeth Geltaidd, yn arbennig Galicia ac Asturias yn Sbaen.  Yr enw Ceir llawr o gyfeiriadau gan awduron o'r hen-fyd yn ysgrifennu mewn Groeg a Lladin at y Celti (\u039a\u03b5\u03bb\u03c4\u03cc\u03c2, \u039a\u03b5\u03bb\u03c4\u03bf\u03af) neu'r Celtae am lwythau yng ngogledd yr Eidal ac i'r gogledd o'r Alpau, ac yn ddiweddarach am lwythau yn siarad ieithoedd cyffelyb yn Anatolia.  Mae enw'r Galli' (Galiaid) a Galatae (Galatiaid) yn dod o'r un gwreiddyn. Defnyddid y gair Celtiberi am drigolion canolbarth Sbaen.Nid oes sicrwydd am darddiad yr enw. Gall darddu o hen air Indo-Ewropeaidd; efallai *k'el yn golygu \"cuddio\" (cymharer Cymraeg \"celu\") neu *kel yn golygu \"gyrru ymlaen\".Yn \u00f4l chwedl a adroddir gan Diodorus Siculus, roedd y Galiaid yn ddisgynyddion i Heracles. Dywedir fod Heracles wedi ymweld ag Alesia yng Ng\u00e2l a bod merch y brenin yno wedi syrthio mewn cariad ag ef. Ganwyd mab o'r enw Galates iddynt. Yn \u00f4l y chwedl yma, Celtus oedd cyndad y Celtiaid. Cyfeiriadau gan awduron clasurol Mae'r cyfeiriadau cynnar ar y Celtiaid yn dod gan awduron Groegaidd, ac yn ddiweddarach gan awduron Rhufeinig. Crybwyllwyd y Celtiaid am y tro cyntaf gan y Groegwr Hecataeus o Filetos ym 517 CCC. Fe'i gelwid yn \u039a\u03b5\u03bb\u03c4\u03bf\u03af (keltoi), sydd yn golygu \"pobl gudd\". Dywed Hecataeus fod dinas Roegaidd Massillia (Marseille) wedi ei sefydlu yng ngwlad y Ligwriaid, gerllaw gwlad y Celtiaid. Mae hefyd yn crybwyll tref Geltaidd o'r enw Nyrax, sydd yn \u00f4l pob tebyg yn cyfateb i Noricum yn Awstria. Ceir y cyfeiriad enwocaf atynt gan Roegwr arall, Herodotus, yng nghanol y 5g CCC. Dywed ef:  Mae'r afon Ister (Afon Donaw) yn dechrau gyda'r Keltoi a dinas Pyrene, ac yn llifo fel ei bod yn gwahanu Ewrop trwy'r canol (mae'r Keltoi tu draw i Bileri Ercwlff ac yn ffinio ar y Kynesiaid, sy'n byw pellaf tuag at y machlud o holl drigolion Ewrop).Mae Afon Donaw yn tarddu yng nghanolbarth yr Almaen, ond mae'n ymddangos oddi wrth hyn fod Herodotus yn credu ei bod yn tarddu lawer ymhellach i'r gorllewin, ym mynyddoedd y Pyreneau. Roedd \"Pileri Ercwlff\" yn yr hen fyd yn gyfeiriad at y creigiau bob ochr i Gulfor Gibraltar. Mae'n amlwg fod Herodotus yn meddwl am y Celtiaid fel pobl yn byw yn y gorllewin; de-orllewin Ffrainc neu ogledd-orllewin Sbaen yn \u00f4l pob tebyg.Mae'r daearyddwr Groegaidd Strabo yn y ganrif gyntaf CCC. yn lleoli Celtica yng Ng\u00e2l, a cheir cyfeiriadau at yr ardal yma gan nifer o awduron eraill, er bod rhai'n rhoi lleoliad gwahanol i'r Keltoi. Ceir cyfeiriadau gan awduron megis Polybius, Posidonius, Diodorus Siculus a Plinius yr Hynaf. Ceir yr unig gyfeiriad gan awdur clasurol at bobl oedd yn eu galw eu hunain yn \"Geltiaid\" gan I\u0175l Cesar ym mrawddeg gyntaf enwog ei lyfr De Bello Gallico oedd yn adrodd hanes ei ymgyrchoedd milwrol yng Ng\u00e2l a'i ymweliadau a Phrydain:  Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur.(Mae G\u00e2l gyfan wedi ei rhannu yn dair rhan; yn un mae'r Belgae yn preswylio, yn un arall yr Aquitani, ac yn y drydedd y bobl yr ydym ni yn eu galw'r Galiaid, ond yn eu hiaith hwy eu hunain fe'i gelwir yn Geltiaid.)Dywed Cesar fod trigolion y tri rhanbarth yma yn siarad ieithoedd gwahanol. Cred rhai ysgolheigion mai at dafodieithoedd gwahanol yn hytrach nag ieithoedd y mae'n cyfeirio yma. Treuliodd Cesar flynyddoedd yn ymgyrchu yng Ng\u00e2l, a cheir cryn dipyn o fanylion am arferion y Galiaid yn ei lyfr. Un pwynt a wneir gan awduron megis Simon James yn y blynyddoedd diwethaf yw nad oes unrhyw awdur clasurol yn cyfeirio at drigolion Prydain ac Iwerddon fel Celtiaid. Er hynny, mae Cesar yn De Bello Gallico yn dangos cysylltiadau clos rhwng G\u00e2l a Phrydain mewn diwylliant, iaith a chrefydd. Hanes a thiriogaethau'r Celtiaid Mamwlad y Celtiaid Mae ansicrwydd mawr ymhlith ysgolheigion yngl\u0177n \u00e2 mamwlad wreiddiol y Celtiaid. Un awgrym yw bod yr iaith Gelteg wreiddiol wedi datblygu ymhell i'r dwyrain, efallai o gwmpas y M\u00f4r Du. Nid oes sicrwydd o hyn, ac erbyn i siaradwyr ieithoedd Celtaidd gael eu cofnodi gan haneswyr clasurol, roeddynt yn byw ar draws rhan helaeth o Ewrop. Un anhawster yw diffinio beth yn union a olygir wrth s\u00f4n am \"Geltiaid\". Dywed Myles Dillon er enghraifft:  By Celts I mean people who spoke a Celtic dialect, not people who buried their dead in urnfields, or had leaf-shaped swords or any particular kind of poetry. This is not an infallible statement of known truth, it is merely an agreed use of the term upon which linguists insist, and which has a long history behind it.Tuedd archeolegwr, ar y llaw, arall, yw diffinio \"Celtiaid\" fel pobl ag iddynt fath arbennig o ddiwylliant yn yr ystyr archeolegol. Cred rhai ysgolheigion fod Diwylliant y Meysydd Wrnau yng ngogledd yr Almaen a'r Iseldiroedd yn dynodi presenoldeb Celtiaid. Roedd y diwylliant yma yn amlwg yng nghanolbarth Ewrop rhwng tua 1200 CCC a 700 CCC. Mae'r diwylliant Hallstatt a ddatblygodd yng nghanolbarth Ewrop rhwng tua 700 CCC a 500 CCC hefyd wedi ei gysylltu \u00e2'r Celtiaid. Dilynwyd y diwylliant Hallstatt gan ddiwylliant La T\u00e8ne, hefyd yng nghanolbarth Ewrop. Cysylltir y diwylliant hwn gyda'r Celtiaid gan lawer o ysgolheigion, sy'n nodi bod cryn nifer o enwau Celtaidd ar afonydd o gwmpas rhan uchaf Afon Donaw ac Afon Rhein.  Cred eraill fod y diwylliant La T\u00e8ne yn rhy hwyr i fod yn brawf o leoliad mamwlad y Celtiaid, a'u bod wedi ymledu i'r ardaloedd hyn o rywle arall. Ni ymdaenodd diwylliant La T\u00e8ne i bob ardal Geltaidd ei hiaith; roedd Sbaen a'r rhan fwyaf o Iwerddon tu allan i draddodiad La T\u00e8ne.Syniad arall yw bod mamwlad y Celtiaid fwy tua'r gorllewin. Mae'r haneswyr Diodorus Siculus a Strabo yn awgrymu mai yn ne Ffrainc yr oedd mamwlad y Celtiaid, tra awgrymodd Plinius yr Hynaf fod Celtica, gwlad wreiddiol y Celtiaid, ger aber yr Afon Guadalquivir yn ne Spaen a Portiwgal. Mae ymchwil ddiweddar wedi nodi tebygrwydd genidol rhwng y Cymry a'r Gwyddelod a'r Basgiaid, sy'n awgrymu lledaeniad tua'r gogledd o Sbaen ar hyd yr arfordir, symudiad a ddechreuodd tua 15,000 o flynyddoedd yn \u00f4l.. Dengys astudiaethau o elfennau Celtaidd eu hiaith mewn enwau lleoedd yn Ewrop gan Patrick Sims-Williams fod y ganran uchaf o leoedd gydag enwau o darddiad Celtaidd yng Ng\u00e2l, Prydain a Sbaen, gyda chanran lawer is ymhellach i'r dwyrain. Tiriogaethau'r Celtiaid Erbyn i awduron clasurol ddechrau crybwyll y Celtiaid yn y 6g CCC., roedd pobloedd yn siarad ieithoedd Celtaidd yn ymestyn dros ran helaeth o orllewin a chanolbarth Ewrop, yn cynnwys G\u00e2l, Prydain, rhan helaeth o Benrhyn Iberia a'r rhan o ganolbarth Ewrop i'r gogledd o'r Alpau. Credir fod y Celtiaid ar Benrhyn Iberia yn ffurfio dau ddiwylliant gwahanol, un gr\u0175p yn y gogledd-orllewin yn cynnwys y llwythau Lwsitanaidd yn yr hyn sy'n awr yn wladwriaeth Portiwgal a llwythau yng ngogledd a gorllewin Sbaen megis yn Galicia, Asturias a Cantabria. Yr ail gr\u0175p oedd y Celtiberiaid yng nghanolbarth Sbaen. Credir eu bod hwy yn gymysgedd o Geltiaid oedd wedi ymfudo o G\u00e2l a'r Iberiaid lleol. Mae cofnod archeolegol o Geltiaid yn bresennol yng ngogledd yr Eidal cyn gynhared \u00e2'r 6g CCC. Yn \u00f4l yr hanesydd Diodorus Siculus ymosododd Celtiaid oedd yn byw i'r gogledd o'r Alpau ar ogledd yr Eidal yn 391 CCC. a meddiannu'r ardal o gwmpas dyffryn Afon Po, yr ardal a alwai'r Rhufeiniaid yn Gallia Cisalpina. Y Celtiaid a sefydlodd ddinas Milan.  Ymhellach i'r dwyrain, roedd teyrnas Geltaidd y Scordisci wedi sefydlu eu prifddinas yn Singidunum (Belgrade heddiw) erbyn y 3g CCC. Mae hefyd lawer o olion archeolegol mewn rhannau o Hwngari. Cofnodir fod Galiaid wedi ymsefydlu yn Pannonia yn y 3g CCC. oherwydd gorboblogi yng Ng\u00e2l, ac yn 279 CCC ymosododd byddin o'r Galiaid hyn dan arweiniad Brennus ar y Groegiaid, gan eu gorchfygu yn Thermopylae a cheisio anrheithio cysegr Apollo yn Delphi cyn cael eu gorfodi i encilio. Ymsefydlodd rhai o'r Celtiaid hyn yn Thrace (Bwlgaria), a symudodd un garfan i Anatolia tua 278 CCC, lle gelwid hwy'r Galatiaid. Nododd Sant Sier\u00f4m yn y 4g fod gan y Galatiaid eu hiaith eu hunain, oedd yn debyg i iaith y Treveri yng Ng\u00e2l.. Y farn gyffredinol hyd yn weddol ddiweddar oedd bod yr ieithoedd Celtaidd wedi cyrraedd Prydain ac Iwerddon trwy i nifer fawr o Geltiaid ymfudo yno o'r cyfandir yn ystod Oes yr Haearn a disodli'r boblogaeth flaenorol. Barn llawer o ysgolheigion bellach yw na fu ymfudiad mawr o'r fath. Cred rhai bod yr ieithoedd Celtaidd wedi bod yn bresennol yn yr ynysoedd ers Oes yr Efydd, ac awgrymodd Oppenheimer y gallent fod wedi bod yno ers y cyfnod Neolithig. Gwrthdaro \u00e2 Rhufain Yn 387 CCC ymosododd llwyth Celtaidd y Senones o ogledd yr Eidal ar ddinas Rhufain dan ei harweinydd Brennus (neu Brennos). Gorchfygasant y Rhufeiniad ym Mrwydr yr Allia, a meddiannu'r cyfan o ddinas Rhufain heblaw bryn y Capitol. Bu raid i'r Rhufeiniaid dalu swm mawr o aur i achub y ddinas. Yn \u00f4l y stori enwog, pan oeddynt yn talu'r aur i'r Senones, datblygodd ffrae ynghylch y pwysau oedd yn cael eu defnyddio i fesur yr aur. Ymatebodd Brennus trwy daflu eu cleddyf ar ben y pwysau gyda'r geiriau \"Vae victis\" (\"Gwae'r gorchfygedig\"). Yn ddiweddarach llwyddodd y conswl Furius Camillus i orchfygu Brennus ac arbed y ddinas.Gorchfygwyd byddin Geltaidd gan y Rhufeiniaid ym Mrwydr Telemon yn 225 CCC., ond dim ond yn 192 CCC y gorchfygodd y Rhufeiniaid y teyrnasoedd Celtaidd annibynnol olaf yn yr Eidal. Ymosododd y Rhufeiniaid ar Sbaen yn 218 CCC fel rhan o'u rhyfel yn erbyn y Carthaginiaid oedd wedi meddiannu rhannau o Sbaen. Erbyn tua 200 CCC roedd y Rhufeiniad yn rheoli'r rhan fwyaf o Benrhyn Iberia, er mai dim ond yn 19 CCC y concrwyd pob rhan yn derfynol. Yn 125 CCC ymosododd y Rhufeiniaid ar dde G\u00e2l, yn dilyn cais am gymorth gan drigolion dinas Massilia. Erbyn 121 CCC roeddynt wedi concro rhan dde-ddwyreiniol G\u00e2l; yn ddiweddarach daeth y rhan yma yn dalaith Rufeinig dan yr enw Gallia Narbonensis. Concrwyd gweddill G\u00e2l gan I\u0175l Cesar mewn cyfres o ymgyrchoedd rhwng 58 CCC a 51 CCC. Y frwydr dyngedfennol oedd Brwydr Alesia yn 52 CCC, pan orchfygodd Cesar gynghrair o lwythau Celtaidd dan arweiniad Vercingetorix o lwyth yr Arverni.Roedd I\u0175l Cesar wedi ymosod ar Brydain ddwywaith yn ystod ei ymgyrchoedd yn erbyn y Galiaid, ond dim ond yn 43 CC y gwnaed ymgais benderfynol i ymgorffori Prydain yn yr Ymerodraeth Rufeinig. Dros y blynyddoedd nesaf, ymestynnodd y Rhufeiniaid eu rheolaeth dros yr ynys. Cyrhaeddwyd y penllanw yn tua 83 neu 84 CC pan orchfygodd Agricola y Caledoniaid ym Mrwydr Mons Graupius yn yr hyn sy'n awr yng ngogledd yr Alban. Fodd bynnag, ni allodd y Rhufeiniaid ddal ei gafael ar y rhan fwyaf o'r Alban, ac adeiladwyd Mur Hadrian i amddiffyn y ffin. Yng ngogledd yr Alban ac yn Iwerddon, nas ymosodwyd arni gan y Rhufeiniaid, parhaodd teyrnasoedd Celtaidd annibynnol mewn bodolaeth.  Llywodraeth ac economi Llywodraeth Ni fu erioed, hyd y gwyddir, unrhyw fath ar ymerodraeth Geltaidd. Yn hytrach, roedd cryn nifer o unedau a elwir yn draddodiadol yn \"llwythau\", er bod rhai o'r rhain yn fwy datblygedig na'r diffiniad arferol o \"lwyth\", ac yn hytrach yn wladwriaethau. Daw'r manylion am y llwythau hyn o nifer o ffynonellau, yn arbennig De bello Gallico I\u0175l Cesar yn y ganrif 1af CCC, ac yn ddiweddarach Geographia Ptolemi, sy'n enwi llawer o lwythau a'u prif ddinasoedd. Ymhlith llwythau pwysicaf canolbarth G\u00e2l, roedd yr Arverni, y Carnutes, yr Aedui a'r Allobroges. Yng ngogledd-ddwyrain G\u00e2l, roedd nifer o lwythau a elwid y Belgae, oedd efallai o darddiad Almaenaidd yn wreiddiol, yn cynnwys y Treveri a'r Nervii. Ceid rhai llwythau Belgaidd yn ne-ddwyrain Lloegr hefyd; ymddengys eu bod wedi mudo yno ychydig cyn ymweliad cyntaf I\u0175l Cesar \u00e2'r ynys. Gweler Rhestr o lwythau Celtaidd am restr gyflawn. Rheolid y rhan fwyaf o'r llwythau hyn gan frenhinoedd. Roedd gan ambell lwyth, megis yr Eburones ddau frenin ; efallai rhag ofn i un fynd yn rhy bwerus, megis dau frenin Sparta. Ymysg yr Aedui, yr Helvetii a rhai pobloedd eraill, roedd ynadon etholedig wedi cymryd lle'r brenin erbyn cyfnod Cesar. Gelwid prif ynad yr Aedui yn Vergobret, ac etholid ef am gyfnod o flwyddyn.O dan y brenhinoedd roedd yr uchelwyr; dywed Cesar fod pawb o bwys ymysg y Celtiaid yn perthyn un ai i'r uchelwyr (equites) neu'r Derwyddon. Roedd gan nifer o lwythau senedd yng nghyfnod Cesar; er enghraifft roedd gan y Nervii senedd o 300 . Ychydig o rym oedd gan y bobl gyffredin; gallent ddod yn ddilynwyr uchelwyr a chael eu hamddiffyn ganddo yn gyfnewid am eu teyrngarwch.  Economi Amaethyddiaeth oedd yr elfen bwysicaf yn economi'r rhan fwyaf o'r llwythau, yn cynnwys tyfu cnydau a chadw anifeiliaid. Roedd gwartheg yn arbennig o bwysig, ond cedwid defaid a moch hefyd. Ystyrid y ceffyl o bwysigrwydd mawr ar gyfer dynodi statws ac ar gyfer rhyfel. Roedd mwyngloddio yn bwysig i rai o'r bobloedd Geltaidd hefyd, yn enwedig cloddfeydd halen yng nghanolbarth Ewrop. Dechreuodd rhai pobl Geltaidd fathu eu darnau arian eu hunain tua diwedd y 3edd ganrif CCC, efallai oherwydd dylanwad Groegaidd. Erbyn y ganrif 1af CCC roedd llawer o'r llwythau yn cynhyrchu eu darnau arian eu hunain. Dengys eitemau a gladdwyd gyda'r meirwon fod masnach sylweddol rhwng rhai o'r bobloedd Geltaidd a'r gwledydd o amgylch M\u00f4r y Canoldir. Ymhlith yr eitemau a allforid roedd haearn, tun, gwl\u00e2n a halen, tra mewnforid gwydr, gwin ac eitemau eraill.  Diwylliant, iaith a chrefydd Diwylliant a chelfyddyd Cysylltir y Celtiaid yn aml \u00e2 diwylliant Hallstatt. Mae'r diwylliant yma yn dyddio o ddiwedd yr Oes Efydd a rhan gyntaf yr Oes Haearn yng nghanolbarth Ewrop. Yn sicr cofnodir pobloedd oedd yn siarad ieithoedd Celtiaid mewn llawer o'r ardaloedd lle ceir y diwylliant yma, ond mae'n debyg fod pobloedd oedd yn siarad ieithoedd eraill yn dangos nodweddion y diwylliant yma hefyd.Dilynwyd diwylliant Hallstatt dan Diwylliant La T\u00e8ne yn ddiweddarach yn yr Oes Haearn, eto yng nghanolbarth Ewrop i'r gogledd o'r Alpau. Mae rhywfaint mwy o sail dros gysylltu'r Celtiaid \u00e2'r diwylliant yma, ac mae celfyddyd gwaith metel La T\u00e8ne yn dangos nodweddion celfyddyd Geltaidd. Ymledodd diwylliant La T\u00e8ne cyn belled \u00e2 Phrydain a rhan o Iwerddon; er enghraifft ystyrir y casgliad o eitemau a ddarganfuwyd yn Llyn Cerrig Bach ar Ynys M\u00f4n yn un o'r casgliadau pwysicaf o gelfi La T\u00e8ne yn Ynysoedd Prydain.Credid ar un adeg fod ymddangosiad eitemau yn arddull La T\u00e8ne yn dynodi dyfodiad y Celtiaid i'r ynysoedd hyn, gan ddwyn yr ieithoedd Celtaidd gyda hwy. Erbyn hyn, mae'r rhan fwyaf o ysgolheigion o'r farn na fu symudiad mawr o bobl, dim ond lledaeniad ffasiwn newydd mewn celfyddyd. Nid oes dim llawer o eitemau La T\u00e8ne wedi eu darganfod yn Sbaen, lle'r oedd poblogaeth Geltaidd sylweddol. Nodweddir celfyddyd y Celtiaid gan duedd at batrymau abstract, defnydd o linellau troellog, delweddau anthropomorffig a defnydd o anifeiliaid a phlanhigion. Efallai mai'r esiampl enwocaf o gelfyddyd Geltaidd yw Pair Gundestrup. Mae eu celfyddyd hefyd ar feini ledled Ewrop.  Bywyd y Celtiaid Roedd bywyd y Celtiaid yn amrywio cryn dipyn mewn gwahanol rannau o'r byd Celtaidd. Mewn rhai rhannau adeiledid bryngaerau amddiffynnol, rhai ohonynt o faint sylweddol iawn. Ar y cyfandir o ddiwedd y 3edd ganrif CCC ymlaen, datblygodd trefi a elwir yn Oppida. Mae cloddio archeolegol wedi bod mewn nifer o'r rhain, yn cynnwys Magdalensberg yn Awstria, Manching yn yr Almaen a Bibracte ac Alesia yn Ffrainc. Ceir llawer o gyfeiriadau at fywyd a nodweddion y Celtiaid gan awduron clasurol. Maent yn cytuno fod y Celtiaid yn bobl ryfelgar, ond eu bod yn ymladd fel casgliad o unigolion yn hirach nag fel byddin ddisgybledig yn null y Rhufeiniaid. Dywedir eu bod yn hoff o gasglu pennau eu gelynion a'u harddangos yn eu pentrefi. Ymddengys fod gan y pen dynol arwyddoc\u00e2d neilltuol i'r Celtiaid, ac efallai fod adlewyrchiad o hyn yn chwedl Branwen ferch Ll\u0177r ym Mhedair Cainc y Mabinogi, lle mae Bendigeidfran, wedi ei glwyfo hyd angau, yn gorchymyn torri ei ben a'i gladdu yn Llundain i amddiffyn y deyrnas.  Roedd pedair prif \u0175yl yn y flwyddyn Geltaidd: \"Imbolc\" (G\u0175yl y Canhwyllau) ar 1 Chwefror, yn gysylltiedig \u00e2'r dduwies Brigit (\"Ffraid\" yn Gymraeg); \"Beltain\" (G\u0175yl Galan Mai) ar 1 Mai, yn gysylltiedig \u00e2 ffrwythlondeb ac efallai \u00e2 duw'r haul, Belenos; \"Lughnasa\" (G\u0175yl Galan Awst) ar 1 Awst yn gysylltiedig \u00e2'r cynhaeaf a'r duw Lugh neu Lleu Llaw Gyffes, a \"Samhain\" (G\u0175yl Galan Gaeaf), yr \u0175yl bwysicaf y pedair, ar 31 Hydref. Ar \u0174yl Galan Gaeaf, roedd y ffiniau rhwng y byd daearol a'r arall-fyd yn diflannu, syniad sy'n parhau i raddau yn rhai o arferion dathlu G\u0175yl Galan Gaeaf. Calendr Coligny o Ffrainc, wedi ei ysgrifennu yng Ngaeleg, yw'r brif ffynhonnell ar gyfer y calendr Celtaidd. Dywed I\u0175l Cesar eu bod yn mesur cyfnodau amser yn \u00f4l nosweithiau yn hytrach na dyddiau, rhywbeth sydd efallai wedi goroesi yn y gair Cymraeg \"pythefnos\". Er bod cymdeithasau'r Celtiaid yn un batriarchaidd, mae'n ymddangos fod i ferched safle uwch yn eu plith nag yn y rhan fwyaf o gymdeithasau'r cyfnod. Er enghraifft, un o'r darganfyddiadau mwyaf ysblennydd o'r byd Celtaidd yw bedd yn Vix yn nyffryn Afon Seine sy'n dyddio o tua 500 CCC. Bedd dynes oedd hon; ar un adeg fe'i disgrifid gan ysgolheigion fel \"tywysoges Vix\", ond y farn gyffredinol erbyn hyn yw mai math o offeiriades neu siaman oedd hi. Ceir hanes Buddug (Boudica) yn arwain gwrthryfel yn erbyn Rhufain, ac mae esiamplau eraill megis y breninesau Cartimandua ym Mhrydain a Medb yn Iwerddon, y ddwy i bob golwg a mwy o rym a dylanwad na'u gw\u0177r. Mae'r hanesydd Dio Cassius yn nodi rhyddid rhywiol merched Celtaidd: ...sylw ffraeth a wnaed gan wraig Argentocoxus,  Caledoniad, i Julia Augusta. Pan oedd yr ymerodres yn tynnu ei choes, wedi gwneud y cynghrair, am ryddid ei rhyw gyda dynion ym Mhrydain, atebodd hithau: \"Rydym ni'n cyfarfod ag anghenion natur mewn dull llawer gwell na chi ferched Rhufeinig; oherwydd rydym ni'n cysylltu'n agored a'r dynion gorau, tra'r ydych chi yn gadael i chi'ch hunain gael eich llygru yn y dirgel gan y gwaelaf.\"  Crefydd Roedd crefydd draddodiadol y Celtiaid yn cynnwys nifer fawr o dduwiau. Duwiau lleol oedd llawer o'r rhain, a'u dylanwad wedi ei gyfyngu i lecyn arbennig. Ar y llaw arall roedd rhai duwiau oedd yn cael eu haddoli dros ardal eang iawn. Er enghraifft mae Lleu yng Nghymru yn cyfateb i Lugh yn Iwerddon a Lugos yng Ng\u00e2l. Mae'r \"Dinlle\" yn yr enw Dinas Dinlle yn ei hanfod yr un enw \u00e2 Lugdunum, hen enw dinas Lyon. Ymddengys fod Epona, duwies geffylau'r Galiaid (cymharer y gair \"ebol\" yn Gymraeg) yr un dduwies a Macha yn Iwerddon a  Rhiannon yng Nghymru. Mae nifer o'r cymeriadau ym Mhedair Cainc y Mabinogi, fel Lleu a Rhiannon, i bob golwg yn dduwiau Celtaidd wedi eu troi yn gymeriadau o gig a gwaed. Esiampl arall yw Manawydan fab Ll\u0177r, sy'n cyfateb i dduw'r m\u00f4r, Manann\u00e1n mhac Lir, yn Iwerddon. Uniaethir Mabon fab Modron yn chwedl Culhwch ac Olwen a'r duw Maponos, a enwir ar nifer o arysgrifau yng Ng\u00e2l a Phrydain. Un o'r prif dduwiau oedd y duw corniog, Cernunnos, efallai duw hela ac arglwydd y fforest. Elfen arall oedd yn adnabyddus trwy'r byd Celtaidd oedd y triawd o fam-dduwiesau. Dywed rhai bod yr hen grefydd Geltaidd wedi goroesi mewn ffurf o neo-baganiaeth. Mae awduron Rhufeinig yn cysylltu'r Celtiaid a'r Derwyddon ac yn cyfeirio at seremon\u00efau crefyddol mewn llwyni coed sanctaidd. Ceir cyfeiriad at hyn yn hanes Tacitus am ymosodiad y Rhufeiniad dan Suetonius Paulinus ar Ynys M\u00f4n yn 60 CC. Yn \u00f4l Poseidonius ac awduron eraill roedd tri dosbarth yn gyfrifol am grefydd a diwylliant G\u00e2l, y derwyddon, y beirdd a'r vates. Dywed rhai awduron Rhufeinig, er enghraifft I\u0175l Cesar a Plinius yr Hynaf, fod y Celtiaid yn aberthu bodau dynol i'r duwiau. Yn \u00f4l Cesar, roedd Derwyddiaeth wedi dechrau ym Mhrydain ac wedi lledaenu i G\u00e2l.Cyrhaeddodd Cristnogaeth rannau mwyaf dwyreiniol y byd Celtaidd yn gynnar iawn; er enghraifft ysgrifennodd Yr Apostol Paul ei Epistol at y Galatiaid cyn 64 CC. Roedd Cristnogaeth wedi ei sefydlu yn y rhannau Celtaidd o'r Ymerodraeth Rufeinig erbyn y 4g, a chenhadwyd Iwerddon yn y 5g. Yn Iwerddon, yr Alban, Cymru a Llydaw, datblygodd yr hyn a elwir yn \"Gristionogaeth Geltaidd\". Teithiodd cenhadon o Iwerddon, yn arbennig, ar hyd a lled y cyfandir, a thyfodd celfyddyd nodweddiadol. Yr enghraifft enwocaf o'r gelfyddyd yma yw llawysgrif addurnedig Llyfr Kells, sy'n dyddio o tua 800. Ieithoedd Yn 2009, cyflwynodd yr Athro John Koch, o'r Bwrdd Gwybodau Celtaidd yn Aberystwyth, ddamcaniaeth newydd a chwyldroadol iawn fod bron i gant o gerrig beddau yn ardal Tartessos, de Sbaen wedi'u hysgrifennu yn yr iaith Geltaidd, ac yn dyddio i gychwyn Oes yr Haearn. Fe'i cyhoeddwyd yn wreiddiol fel papur, ac yna fel llyfr. Dywed ymhellach, fod y Tarteseg yn perthyn i deulu'r Ieithoedd Indo-Ewropeaidd, ac yn benodol, yn iaith Geltaidd, gynnar. Er bod anghytundeb ynglyn \u00e2 hyn, mae'r dystiolaeth yn cynyddu. Golyga hyn fod y ddamcaniaeth draddodiadol mai crud y Celtiaid oedd canol Ewrop wedi'i chwalu, a chred llawer o haneswyr, bellach, mai ym Mhortiwgal a de Sbaen yw gwir grud yr iaith Geltaidd. Mae'r ieithoedd Celtaidd yn perthyn i'r teulu ieithyddol Indo-Ewropeaidd. Nid yw ysgolheigion yn cytuno ar eu perthynas ag is-deuluoedd eraill yn y teulu. Mae anghytundeb hefyd ar sut yn union y dylid dosbarthu'r ieithoedd Celtaidd eu hunain. Un dosbarthiad yw eu rhannu yn Gelteg Ynysig a Chelteg y Cyfandir. Roedd Celteg y Cyfandir yn cynnwys sawl iaith a thafodiaith Celteg a siaredid ar gyfandir Ewrop a rhan o Asia Leiaf, yn cynnwys, Galateg (iaith y Galatiaid), Galeg (iaith G\u00e2l, Celtibereg (iaith rhannau o Bortiwgal a Sbaen) a Leponteg (iaith Gallia Cisalpina yng ngogledd Yr Eidal). Nid oes yr un o'r ieithoedd hyn yn fyw heddiw, ond darganfuwyd nifer fawr o arysgrifau o G\u00e2l, gogledd yr Eidal a Sbaen. Sylwer mai iaith Ynysig yw Llydaweg, er mai ar y cyfandir y siaredir hi.Mae'r ieithoedd Celtaidd gorllewinol, neu Ynysig, yn cael eu rhannu yn ddau deulu neu gangen o Gelteg Ynysig: Goideleg, a elwir weithiau'n Gelteg Q, sy'n cynnwys Gwyddeleg, Manaweg a Gaeleg yr Alban, a Brythoneg a elwir weithiau'n Gelteg P, sef Cymraeg, Cernyweg a Llydaweg. Mae rhai ysgolheigion yn anghytuno a'r dosbarthiad yma, ac yn credu fod yr ieithoedd Brythoneg yn perthyn yn nes i ieithoedd megis Galeg tra bod yr ieithoedd Goideleg yn perthyn yn nes i Gelteg Iberiaidd. Cred y rhan fwyaf o ysgolheigion bellach fod Picteg hefyd yn iaith Frythonig.Dywed nifer o'r awduron clasurol fod y Celtiaid yn ymwrthod ag ysgrifennu ac yn trosglwyddo dysg ar dafod leferydd. Cyfeirio at yr offeiriaid neu'r derwyddon y mae hyn yn bennaf fodd bynnag, a cheir llawr o arysgrifau o'r gwledydd Celtaidd eu hiaith. Roedd rhai o'r arysgrifau Galeg cynnar yn defnyddio'r wyddor Roegaidd, ond yn ddiweddarach defnyddid yr wyddor Ladin. Datblygodd gwyddor Ogam yn Iwerddon yn gynnar yn y cyfnod Cristionogol, a cheir nifer fawr o feini gydag arysgrif Ogam yn ne-orllewin Cymru hefyd, yn ogystal ag ambell un mewn mannau eraill. Llenyddiaeth Ni oroesodd dim o lenyddiaeth Geltaidd y cyfandir. Mae'n debyg i G\u00e2l, er enghraifft, cael ei Seisnigeiddio cyn i'r llenyddiaeth lafar gael ei rhoi mewn ysgrifen. Fodd bynnag, mae hen lenyddiaeth o Gymru ac yn arbennig o Iwerddon wedi goroesi, sydd yn rhoi golwg ar fywyd Celtaidd. Ymhlith y pwysicaf o'r rhain mae Cylch Wlster ac yn arbennig y T\u00e1in B\u00f3 C\u00faailnge (\"gyrru ymaith wartheg Cooley\"), cerdd y credir ei bod wedi ei gosod yn y 4g er bod y llawysgrifau yn llawer mwy diweddar. Mae'n rhoi hanes rhyfel rhwng Wlster a Connacht pan mae byddin Medb, brenhines Connacht yn ymosod ar Wlster i geisio dwyn y tarw enwog Donn Cuailnge, ac ymdrechion yr arwr ieuanc C\u00fachulainn i'w hatal. Yn \u00f4l John Davies, \"rhyfeddod yw canfod ynddi gyffelybiaethau \u00e2'r disgrifiadau o'r Celtiaid a geir yng ngweithiau llenorion clasurol megis Posidonius a Cesar\"  Cylch pwysig arall yw Cylch Fionn o tua'r un cyfnod, yn adrodd hanes yr arwr Fionn mhac Cumhaill a'i w\u0177r. Gellir gweld adlais o'r un arferion Celtaidd mewn rhannau o Bedair Cainc y Mabinogi yng Nghymru, ac efallai yn arbennig yn chwedl Culhwch ac Olwen. Mae'n debyg bod y chwedlau hyn wedi eu newid cryn dipyn gan gop\u00efwyr Cristionogol, ond ymddengys fod nifer o'r cymeriadau ar un adeg wedi bod yn dduwiau Celtaidd. Celtiaid modern Yn y cyfnod diweddar, nododd yr hanesydd Albanaidd George Buchanan yn ei lyfr Rerum Scoticarum Historia (1582) fod gr\u0175p o ieithoedd ym Mhrydain ac Iwerddon a hen iaith G\u00e2l oedd ar wah\u00e2n i'r ieithoedd Lladin a'r ieithoedd Germainid, a galwodd hwy'r ieithoedd Galaidd. Ef oedd y cyntaf i ddefnyddio'r gair \"Celt\" am rai o drigolion Prydain ac Iwerddon, gan awgrymu fod Gwyddeleg a Gaeleg yr Alban wedi cyrraedd yno gydag ymfudwyr o dde G\u00e2l. Nid oedd ef yn cynnwys y Brythoniaid yn ei ddefnydd o \"Celt\".Mae'r defnydd o'r geiriau 'Celtiaid' a 'Cheltaidd' yn yr ystyr fodern yn deillio o lyfr a gyhoeddwyd yn 1703 gan y Llydawr Paul-Yves Pezron. Yn Antiquit\u00e9 de la nation, et de langue des celtes dangosodd fod y Llyd\u00e4wyr a'r Cymry yn perthyn i'w gilydd, a dywedodd eu bod yn ddisgynyddion y Celtiaid yr oedd yr awduron clasurol yn cyfeirio atynt.Ym 1707 cyhoeddodd yr ieithydd a hynafiaethydd Edward Lhuyd y gyfrol Glossography, y gyfrol gyntaf o'r Archaeologia Britannica arfaethedig a'r unig un a welodd olau dydd, sy'n astudiaeth o iaith a diwylliant y gwledydd Celtaidd ar seiliau gwyddonol. Dangosodd fod ieithoedd megis Cymraeg, Llydaweg a Gwyddeleg yn perthyn i'w gilydd, a rhoddodd yr enw \"ieithoedd Celtaidd\" arnynt. Roedd y llyfr yn garreg filltir bwysig; man cychwyn yr astudiaeth fodern o'r ieithoedd Celtaidd. Ymddengys mai Lhuyd oedd y person cyntaf i ddefnyddio'r gair \"Celt\" mewn rhywbeth tebyg i'w ystyr fodern, er mai term ieithyddol ydoedd ganddo ef.  Datblygodd diddordeb yn y Celtiaid trwy'r 18g, er enghraifft llyfrau'r hynafiaethydd William Stukeley yn rhoi pwyslais ar y derwyddon. Cyhoeddwyd barddoniaeth oedd wedi ei briodoli i'r bardd Gaeleg Ossian, ond a oedd mewn gwirionedd wedi eu hysgrifennu gan James MacPherson, a chawsant dderbyniad brwd. Cafodd Iolo Morgannwg hefyd ddylanwad mawr; hoerai ef fod beirdd Morgannwg wedi cadw traddodiad o ddoethineb oedd yn mynd yn \u00f4l i gyfnod y derwyddon.Yn y 19g tyfodd cenedlaetholdeb yn Iwerddon yn arbennig, ac arweiniodd hyn at ddiddordeb yn y Celtiaid fel hynafiaid cenedl y Gwyddelod. Datblygwyd cysylltiadau rhwng y gwledydd Celtaidd, er enghraifft yn dilyn ymweliadau'r Llyd\u00e4wr Th\u00e9odore Hersart de la Villemarqu\u00e9, awdur y Barzaz Breiz, a Chymru yn 1838 a 1839. Ymhlith yr astudiaethau ysgolheigaidd dylanwadol gellir nodi Essaie sur la Po\u00e9sie des Races Celtiques (1854) gan Ernest Renan ac On the Study of Celtic Literature (1867) Matthew Arnold.Cynhaliwyd cyngres Ban-geltaidd yn Sant-Brieg yn 1867, wedi ei threfnu gan Charles de Gaulle, ewythr y cadfridog adnabyddus. Cynhaliwyd cyfarfod cyntaf Y Gyngres Geltaidd yn 1917, a sefydlwyd mudiad mwy gwleidyddol, yr Undeb Celtaidd, yn 1961. Y gwledydd Celtaidd yn \u00f4l y ddau sefydliad yma yw yr Alban, Cernyw, Cymru, Iwerddon, Ynys Manaw, a Llydaw. Rhain yw'r gwledydd lle siaredir iaith Geltaidd neu lle siaredid iaith Geltaidd hyd yn gymharol ddiweddar. Mae nifer o daleithiau neu ardaloedd mewn gwledydd eraill hefyd yn hawlio etifeddiaeth Geltaidd, yn arbennig Galicia yn Sbaen, ac mae G\u0175yl Ryng-Geltaidd Lorient yn cydnabod Galicia ac Asturias fel gwledydd Celtaidd. Dadl yngl\u0177n \u00e2 \"Cheltiaid\" ynysig Oddeutu ail hanner y 1990au dadleuodd rhai archeolegwyr, megis John Collis a Simon James, na ddylid cyfeirio at boblogaeth Ynys Prydain ac Iwerddon yn Oes yr Haearn fel \"Celtiaid\". Sail eu dadl yw nad oes cofnod o'r defnydd o'r gair \"Celt\" gan neb o drigolion yr ynysoedd hyn amdanynt eu hunain cyn gwaith Pezron a Lhuyd ar ddechrau'r 18g, ac nad oes unrhyw awdur clasurol yn cyfeirio atynt fel \"Celtiaid\", gyda Strabo yn gwahaniaethu rhwng trigolion Prydain a'r Celti. Maent yn nodi hefyd fod cryn nifer o wahaniaethau rhwng Prydain ac Iwerddon a'r cyfandir, megis y defnydd o dai crwn yn hytrach na sgw\u00e2r. Er bod Simon James, er enghraifft, yn pwysleisio nad yw hyn yn golygu fod y defnydd o'r gair \"Celt\" am drigolion presennol gwledydd megis Iwerddon, Cymru a Llydaw yn annilys, bu beirniadu llym ar y ddadl gan rai ysgolheigion eraill, er enghraifft Ruth a Vincent Megaw. Awgrymwyd mai sail y ddadl oedd gelyniaeth Seisnig tuag at ddatganoli ac integreiddio Ewropeaidd. Barn John Davies ar hyn yw:  O'r braidd fod y fath gyhuddiadau yn deg, yn arbennig o gofio nad yw beirniaid pan-Geltigiaeth archeolegol yn awgrymu fod gan Brydain Oes yr Haearn ddiwylliant unffurf; ple sydd ganddynt o blaid pwysigrwydd amrywiaeth ranbarthol.Ei farn ef yw bod Simon James, yn arbennig, yn colli golwg ar y ffaith fod trigolion yr ynysoedd yn Oes yw Haearn yn siarad iaith Gelteg.  Nodiadau Llyfryddiaeth ddethol Mae nifer fawr o lyfrau ac erthyglau ar y Celtiaid ar gael. Rhoddir yma ddetholiad o lyfrau Cymraeg a rhai o'r llyfrau Saesneg mwyaf safonol. Am y gwledydd Celtaidd, gweler dan y gwledydd unigol.  Cyffredinol Geraint Bowen (gol.), Y Gwareiddiaid Celtaidd (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1987) Barry Cunliffe The Ancient Celts. (Gwasg Prifysgol Rhydychen, 1997) John Davies, Y Celtiaid (Hughes a'i Fab, 2001) M. Dillon a N. K. Chadwick, The Celtic Realms (Llundain, 1967) Philip Freeman The Philosopher and the Druids: A Journey among the Ancient Celts (Souvenir Press, 2006) Miranda J. Green (gol.), The Celtic World (Llundain: Routledge, 1995) Simon James, Exploring the World of the Celts (Llundain: Thames & Hudson, 1993) John T. Koch (gol.) Celtic culture: A Historical Encyclopedia 5 cyfr. (Santa Barbara, Cal., 2006) T. G. E. Powell, The Celts (Llundain: Thames & Hudson, 1958; argraffiad newydd 1987) Crefydd a Mytholeg N. K. Chadwick, The Druids (Caerdydd, 1966) P. Mac Cana, Celtic Mythology (Dulyn, 1983) A. D. a B. Rees, Celtic Heritage (Llundain, 1961) Anne Ross, Pagan Celtic Britain (Llundain, 1967) Gwyn Thomas, Duwiau'r Celtiaid (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 1992) Celfyddyd Lloyd a Jennifer Lang, Art of the Celts (Llundain, 1992) Ruth a Vincent Megaw, Celtic Art (Llundain, 1989) John Meirion Morris, Y Weledigaeth Geltaidd (Y Lolfa, 2002) Iaith a Llenyddiaeth Martin J. Ball a James Fife (gol.), The Celtic Languages (Llundain: Routledge, 1993) John T. Koch a John Carey (gol.), The Celtic Heroic Age: Literary Sources for Ancient Celtic Europe and Early Ireland and Wales (Maldon, Mass., 1995) Dadl yngl\u0177n a \"Cheltiaid\" ynysig John Collis, The Celts: Origins, Myths & Inventions (Stroud: Tempus, 2003) ISBN 0752429132 Simon James, The Atlantic Celts: Ancient People or Modern Invention? (Llundain: Amgueddfa Brydeinig, 1999)","1141":"Erthygl am y bobl yw hon; am y gr\u0175p gwerin, gweler Celt (band). Defnyddir y term y Celtiaid gan haneswyr ac archeolegwyr am bobl a oedd yn byw ar draws ardal eang yn cynnwys canolbarth a gorllewin Ewrop, gyda rhai pobloedd yn ymestyn cyn belled ag Asia Leiaf. Defnyddir y term hefyd am genhedloedd modern sy'n siarad iaith Geltaidd neu a oedd yn siarad iaith Geltaidd hyd yn weddol ddiweddar. Mae tebygrwydd yn dal i'w weld yn ieithoedd Celtaidd a diwylliant Celtaidd y bobloedd hyn heddiw, yn enwedig rhwng y tair iaith Frythoneg (Cymraeg, Llydaweg, a Chernyweg) a rhwng y tair iaith Oideleg (Gaeleg, Gwyddeleg, a Manaweg). Mae'r diffiniad o \"Gelt\" yn bwnc dadleuol iawn, rhywbeth sy'n wir am Geltiaid yr hen-fyd a'r Celtiaid modern. Awgryma llawer o'r cyfeiriadau at Geltiaid yn yr hen-fyd gan awduron Groegaidd eu bod yn byw i'r gogledd o drefedigaeth Roegaidd Massalia (Marseille heddiw) yng Ng\u00e2l, ond mae rhai awduron i bob golwg yn eu lleoli yng nghanolbarth Ewrop. Dywed Herodotus eu bod yn byw o gwmpas tarddle Afon Donaw; ond mae'n eglur ei fod ef yn credu fod Afon Donaw yn tarddu lawer ymhellach i'r gorllewin nag y mae mewn gwirionedd. Lleolir y Celtiaid  yng Ng\u00e2l gan y rhan fwyaf o awduron Rhufeinig; dywed I\u0175l Cesar fod y bobl oedd yn eu galw eu hunain yn \"Geltiaid\" yn eu hiaith eu hunain yn byw yng nghanolbarth G\u00e2l. Dechreuodd y defnydd modern o'r term \"Celtaidd\" yn y 18g pan ddangosodd Edward Lhuyd fod ieithoedd megis Cymraeg, Llydaweg a Gwyddeleg yn perthyn i'w gilydd. Rhoddodd yr enw \"ieithoedd Celtaidd\" arnynt. Yn ddiweddarach, yn gam neu'n gymwys, cysylltwyd y Celtiaid a diwylliannau yn yr ystyr archeolegol sy'n cynnwys y diwylliant Hallstatt a diwylliant La T\u00e8ne. Ystyria'r mwyafrif o ysgolheigion fod y \"byd Celtaidd\" yn yr hen-fyd yn cynnwys Celt-Iberiaid (Portiwgal a Sbaen heddiw, gan gynnwys Galicia), trigolion Prydain ac Iwerddon, y Galiaid yng Ng\u00e2l (Ffrainc, gogledd yr Eidal, y Swistir a'r cylch) a'r Galatiaid (Asia Leiaf: Twrci heddiw). Mae rhai ysgolheigion yn dadlau na ddylid ystyried trigolion Prydain ac Iwerddon fel Celtiaid yn yr ystyr yma. Y gwledydd a ystyrir yn \"wledydd Celtaidd\" heddiw fel rheol yw'r chwe chenedl Geltaidd yng ngogledd-orllewin Ewrop - yr Alban, Cernyw, Cymru, Iwerddon, Ynys Manaw, a Llydaw. Mae nifer o daleithiau neu ardaloedd mewn gwledydd eraill hefyd yn hawlio etifeddiaeth Geltaidd, yn arbennig Galicia ac Asturias yn Sbaen.  Yr enw Ceir llawr o gyfeiriadau gan awduron o'r hen-fyd yn ysgrifennu mewn Groeg a Lladin at y Celti (\u039a\u03b5\u03bb\u03c4\u03cc\u03c2, \u039a\u03b5\u03bb\u03c4\u03bf\u03af) neu'r Celtae am lwythau yng ngogledd yr Eidal ac i'r gogledd o'r Alpau, ac yn ddiweddarach am lwythau yn siarad ieithoedd cyffelyb yn Anatolia.  Mae enw'r Galli' (Galiaid) a Galatae (Galatiaid) yn dod o'r un gwreiddyn. Defnyddid y gair Celtiberi am drigolion canolbarth Sbaen.Nid oes sicrwydd am darddiad yr enw. Gall darddu o hen air Indo-Ewropeaidd; efallai *k'el yn golygu \"cuddio\" (cymharer Cymraeg \"celu\") neu *kel yn golygu \"gyrru ymlaen\".Yn \u00f4l chwedl a adroddir gan Diodorus Siculus, roedd y Galiaid yn ddisgynyddion i Heracles. Dywedir fod Heracles wedi ymweld ag Alesia yng Ng\u00e2l a bod merch y brenin yno wedi syrthio mewn cariad ag ef. Ganwyd mab o'r enw Galates iddynt. Yn \u00f4l y chwedl yma, Celtus oedd cyndad y Celtiaid. Cyfeiriadau gan awduron clasurol Mae'r cyfeiriadau cynnar ar y Celtiaid yn dod gan awduron Groegaidd, ac yn ddiweddarach gan awduron Rhufeinig. Crybwyllwyd y Celtiaid am y tro cyntaf gan y Groegwr Hecataeus o Filetos ym 517 CCC. Fe'i gelwid yn \u039a\u03b5\u03bb\u03c4\u03bf\u03af (keltoi), sydd yn golygu \"pobl gudd\". Dywed Hecataeus fod dinas Roegaidd Massillia (Marseille) wedi ei sefydlu yng ngwlad y Ligwriaid, gerllaw gwlad y Celtiaid. Mae hefyd yn crybwyll tref Geltaidd o'r enw Nyrax, sydd yn \u00f4l pob tebyg yn cyfateb i Noricum yn Awstria. Ceir y cyfeiriad enwocaf atynt gan Roegwr arall, Herodotus, yng nghanol y 5g CCC. Dywed ef:  Mae'r afon Ister (Afon Donaw) yn dechrau gyda'r Keltoi a dinas Pyrene, ac yn llifo fel ei bod yn gwahanu Ewrop trwy'r canol (mae'r Keltoi tu draw i Bileri Ercwlff ac yn ffinio ar y Kynesiaid, sy'n byw pellaf tuag at y machlud o holl drigolion Ewrop).Mae Afon Donaw yn tarddu yng nghanolbarth yr Almaen, ond mae'n ymddangos oddi wrth hyn fod Herodotus yn credu ei bod yn tarddu lawer ymhellach i'r gorllewin, ym mynyddoedd y Pyreneau. Roedd \"Pileri Ercwlff\" yn yr hen fyd yn gyfeiriad at y creigiau bob ochr i Gulfor Gibraltar. Mae'n amlwg fod Herodotus yn meddwl am y Celtiaid fel pobl yn byw yn y gorllewin; de-orllewin Ffrainc neu ogledd-orllewin Sbaen yn \u00f4l pob tebyg.Mae'r daearyddwr Groegaidd Strabo yn y ganrif gyntaf CCC. yn lleoli Celtica yng Ng\u00e2l, a cheir cyfeiriadau at yr ardal yma gan nifer o awduron eraill, er bod rhai'n rhoi lleoliad gwahanol i'r Keltoi. Ceir cyfeiriadau gan awduron megis Polybius, Posidonius, Diodorus Siculus a Plinius yr Hynaf. Ceir yr unig gyfeiriad gan awdur clasurol at bobl oedd yn eu galw eu hunain yn \"Geltiaid\" gan I\u0175l Cesar ym mrawddeg gyntaf enwog ei lyfr De Bello Gallico oedd yn adrodd hanes ei ymgyrchoedd milwrol yng Ng\u00e2l a'i ymweliadau a Phrydain:  Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur.(Mae G\u00e2l gyfan wedi ei rhannu yn dair rhan; yn un mae'r Belgae yn preswylio, yn un arall yr Aquitani, ac yn y drydedd y bobl yr ydym ni yn eu galw'r Galiaid, ond yn eu hiaith hwy eu hunain fe'i gelwir yn Geltiaid.)Dywed Cesar fod trigolion y tri rhanbarth yma yn siarad ieithoedd gwahanol. Cred rhai ysgolheigion mai at dafodieithoedd gwahanol yn hytrach nag ieithoedd y mae'n cyfeirio yma. Treuliodd Cesar flynyddoedd yn ymgyrchu yng Ng\u00e2l, a cheir cryn dipyn o fanylion am arferion y Galiaid yn ei lyfr. Un pwynt a wneir gan awduron megis Simon James yn y blynyddoedd diwethaf yw nad oes unrhyw awdur clasurol yn cyfeirio at drigolion Prydain ac Iwerddon fel Celtiaid. Er hynny, mae Cesar yn De Bello Gallico yn dangos cysylltiadau clos rhwng G\u00e2l a Phrydain mewn diwylliant, iaith a chrefydd. Hanes a thiriogaethau'r Celtiaid Mamwlad y Celtiaid Mae ansicrwydd mawr ymhlith ysgolheigion yngl\u0177n \u00e2 mamwlad wreiddiol y Celtiaid. Un awgrym yw bod yr iaith Gelteg wreiddiol wedi datblygu ymhell i'r dwyrain, efallai o gwmpas y M\u00f4r Du. Nid oes sicrwydd o hyn, ac erbyn i siaradwyr ieithoedd Celtaidd gael eu cofnodi gan haneswyr clasurol, roeddynt yn byw ar draws rhan helaeth o Ewrop. Un anhawster yw diffinio beth yn union a olygir wrth s\u00f4n am \"Geltiaid\". Dywed Myles Dillon er enghraifft:  By Celts I mean people who spoke a Celtic dialect, not people who buried their dead in urnfields, or had leaf-shaped swords or any particular kind of poetry. This is not an infallible statement of known truth, it is merely an agreed use of the term upon which linguists insist, and which has a long history behind it.Tuedd archeolegwr, ar y llaw, arall, yw diffinio \"Celtiaid\" fel pobl ag iddynt fath arbennig o ddiwylliant yn yr ystyr archeolegol. Cred rhai ysgolheigion fod Diwylliant y Meysydd Wrnau yng ngogledd yr Almaen a'r Iseldiroedd yn dynodi presenoldeb Celtiaid. Roedd y diwylliant yma yn amlwg yng nghanolbarth Ewrop rhwng tua 1200 CCC a 700 CCC. Mae'r diwylliant Hallstatt a ddatblygodd yng nghanolbarth Ewrop rhwng tua 700 CCC a 500 CCC hefyd wedi ei gysylltu \u00e2'r Celtiaid. Dilynwyd y diwylliant Hallstatt gan ddiwylliant La T\u00e8ne, hefyd yng nghanolbarth Ewrop. Cysylltir y diwylliant hwn gyda'r Celtiaid gan lawer o ysgolheigion, sy'n nodi bod cryn nifer o enwau Celtaidd ar afonydd o gwmpas rhan uchaf Afon Donaw ac Afon Rhein.  Cred eraill fod y diwylliant La T\u00e8ne yn rhy hwyr i fod yn brawf o leoliad mamwlad y Celtiaid, a'u bod wedi ymledu i'r ardaloedd hyn o rywle arall. Ni ymdaenodd diwylliant La T\u00e8ne i bob ardal Geltaidd ei hiaith; roedd Sbaen a'r rhan fwyaf o Iwerddon tu allan i draddodiad La T\u00e8ne.Syniad arall yw bod mamwlad y Celtiaid fwy tua'r gorllewin. Mae'r haneswyr Diodorus Siculus a Strabo yn awgrymu mai yn ne Ffrainc yr oedd mamwlad y Celtiaid, tra awgrymodd Plinius yr Hynaf fod Celtica, gwlad wreiddiol y Celtiaid, ger aber yr Afon Guadalquivir yn ne Spaen a Portiwgal. Mae ymchwil ddiweddar wedi nodi tebygrwydd genidol rhwng y Cymry a'r Gwyddelod a'r Basgiaid, sy'n awgrymu lledaeniad tua'r gogledd o Sbaen ar hyd yr arfordir, symudiad a ddechreuodd tua 15,000 o flynyddoedd yn \u00f4l.. Dengys astudiaethau o elfennau Celtaidd eu hiaith mewn enwau lleoedd yn Ewrop gan Patrick Sims-Williams fod y ganran uchaf o leoedd gydag enwau o darddiad Celtaidd yng Ng\u00e2l, Prydain a Sbaen, gyda chanran lawer is ymhellach i'r dwyrain. Tiriogaethau'r Celtiaid Erbyn i awduron clasurol ddechrau crybwyll y Celtiaid yn y 6g CCC., roedd pobloedd yn siarad ieithoedd Celtaidd yn ymestyn dros ran helaeth o orllewin a chanolbarth Ewrop, yn cynnwys G\u00e2l, Prydain, rhan helaeth o Benrhyn Iberia a'r rhan o ganolbarth Ewrop i'r gogledd o'r Alpau. Credir fod y Celtiaid ar Benrhyn Iberia yn ffurfio dau ddiwylliant gwahanol, un gr\u0175p yn y gogledd-orllewin yn cynnwys y llwythau Lwsitanaidd yn yr hyn sy'n awr yn wladwriaeth Portiwgal a llwythau yng ngogledd a gorllewin Sbaen megis yn Galicia, Asturias a Cantabria. Yr ail gr\u0175p oedd y Celtiberiaid yng nghanolbarth Sbaen. Credir eu bod hwy yn gymysgedd o Geltiaid oedd wedi ymfudo o G\u00e2l a'r Iberiaid lleol. Mae cofnod archeolegol o Geltiaid yn bresennol yng ngogledd yr Eidal cyn gynhared \u00e2'r 6g CCC. Yn \u00f4l yr hanesydd Diodorus Siculus ymosododd Celtiaid oedd yn byw i'r gogledd o'r Alpau ar ogledd yr Eidal yn 391 CCC. a meddiannu'r ardal o gwmpas dyffryn Afon Po, yr ardal a alwai'r Rhufeiniaid yn Gallia Cisalpina. Y Celtiaid a sefydlodd ddinas Milan.  Ymhellach i'r dwyrain, roedd teyrnas Geltaidd y Scordisci wedi sefydlu eu prifddinas yn Singidunum (Belgrade heddiw) erbyn y 3g CCC. Mae hefyd lawer o olion archeolegol mewn rhannau o Hwngari. Cofnodir fod Galiaid wedi ymsefydlu yn Pannonia yn y 3g CCC. oherwydd gorboblogi yng Ng\u00e2l, ac yn 279 CCC ymosododd byddin o'r Galiaid hyn dan arweiniad Brennus ar y Groegiaid, gan eu gorchfygu yn Thermopylae a cheisio anrheithio cysegr Apollo yn Delphi cyn cael eu gorfodi i encilio. Ymsefydlodd rhai o'r Celtiaid hyn yn Thrace (Bwlgaria), a symudodd un garfan i Anatolia tua 278 CCC, lle gelwid hwy'r Galatiaid. Nododd Sant Sier\u00f4m yn y 4g fod gan y Galatiaid eu hiaith eu hunain, oedd yn debyg i iaith y Treveri yng Ng\u00e2l.. Y farn gyffredinol hyd yn weddol ddiweddar oedd bod yr ieithoedd Celtaidd wedi cyrraedd Prydain ac Iwerddon trwy i nifer fawr o Geltiaid ymfudo yno o'r cyfandir yn ystod Oes yr Haearn a disodli'r boblogaeth flaenorol. Barn llawer o ysgolheigion bellach yw na fu ymfudiad mawr o'r fath. Cred rhai bod yr ieithoedd Celtaidd wedi bod yn bresennol yn yr ynysoedd ers Oes yr Efydd, ac awgrymodd Oppenheimer y gallent fod wedi bod yno ers y cyfnod Neolithig. Gwrthdaro \u00e2 Rhufain Yn 387 CCC ymosododd llwyth Celtaidd y Senones o ogledd yr Eidal ar ddinas Rhufain dan ei harweinydd Brennus (neu Brennos). Gorchfygasant y Rhufeiniad ym Mrwydr yr Allia, a meddiannu'r cyfan o ddinas Rhufain heblaw bryn y Capitol. Bu raid i'r Rhufeiniaid dalu swm mawr o aur i achub y ddinas. Yn \u00f4l y stori enwog, pan oeddynt yn talu'r aur i'r Senones, datblygodd ffrae ynghylch y pwysau oedd yn cael eu defnyddio i fesur yr aur. Ymatebodd Brennus trwy daflu eu cleddyf ar ben y pwysau gyda'r geiriau \"Vae victis\" (\"Gwae'r gorchfygedig\"). Yn ddiweddarach llwyddodd y conswl Furius Camillus i orchfygu Brennus ac arbed y ddinas.Gorchfygwyd byddin Geltaidd gan y Rhufeiniaid ym Mrwydr Telemon yn 225 CCC., ond dim ond yn 192 CCC y gorchfygodd y Rhufeiniaid y teyrnasoedd Celtaidd annibynnol olaf yn yr Eidal. Ymosododd y Rhufeiniaid ar Sbaen yn 218 CCC fel rhan o'u rhyfel yn erbyn y Carthaginiaid oedd wedi meddiannu rhannau o Sbaen. Erbyn tua 200 CCC roedd y Rhufeiniad yn rheoli'r rhan fwyaf o Benrhyn Iberia, er mai dim ond yn 19 CCC y concrwyd pob rhan yn derfynol. Yn 125 CCC ymosododd y Rhufeiniaid ar dde G\u00e2l, yn dilyn cais am gymorth gan drigolion dinas Massilia. Erbyn 121 CCC roeddynt wedi concro rhan dde-ddwyreiniol G\u00e2l; yn ddiweddarach daeth y rhan yma yn dalaith Rufeinig dan yr enw Gallia Narbonensis. Concrwyd gweddill G\u00e2l gan I\u0175l Cesar mewn cyfres o ymgyrchoedd rhwng 58 CCC a 51 CCC. Y frwydr dyngedfennol oedd Brwydr Alesia yn 52 CCC, pan orchfygodd Cesar gynghrair o lwythau Celtaidd dan arweiniad Vercingetorix o lwyth yr Arverni.Roedd I\u0175l Cesar wedi ymosod ar Brydain ddwywaith yn ystod ei ymgyrchoedd yn erbyn y Galiaid, ond dim ond yn 43 CC y gwnaed ymgais benderfynol i ymgorffori Prydain yn yr Ymerodraeth Rufeinig. Dros y blynyddoedd nesaf, ymestynnodd y Rhufeiniaid eu rheolaeth dros yr ynys. Cyrhaeddwyd y penllanw yn tua 83 neu 84 CC pan orchfygodd Agricola y Caledoniaid ym Mrwydr Mons Graupius yn yr hyn sy'n awr yng ngogledd yr Alban. Fodd bynnag, ni allodd y Rhufeiniaid ddal ei gafael ar y rhan fwyaf o'r Alban, ac adeiladwyd Mur Hadrian i amddiffyn y ffin. Yng ngogledd yr Alban ac yn Iwerddon, nas ymosodwyd arni gan y Rhufeiniaid, parhaodd teyrnasoedd Celtaidd annibynnol mewn bodolaeth.  Llywodraeth ac economi Llywodraeth Ni fu erioed, hyd y gwyddir, unrhyw fath ar ymerodraeth Geltaidd. Yn hytrach, roedd cryn nifer o unedau a elwir yn draddodiadol yn \"llwythau\", er bod rhai o'r rhain yn fwy datblygedig na'r diffiniad arferol o \"lwyth\", ac yn hytrach yn wladwriaethau. Daw'r manylion am y llwythau hyn o nifer o ffynonellau, yn arbennig De bello Gallico I\u0175l Cesar yn y ganrif 1af CCC, ac yn ddiweddarach Geographia Ptolemi, sy'n enwi llawer o lwythau a'u prif ddinasoedd. Ymhlith llwythau pwysicaf canolbarth G\u00e2l, roedd yr Arverni, y Carnutes, yr Aedui a'r Allobroges. Yng ngogledd-ddwyrain G\u00e2l, roedd nifer o lwythau a elwid y Belgae, oedd efallai o darddiad Almaenaidd yn wreiddiol, yn cynnwys y Treveri a'r Nervii. Ceid rhai llwythau Belgaidd yn ne-ddwyrain Lloegr hefyd; ymddengys eu bod wedi mudo yno ychydig cyn ymweliad cyntaf I\u0175l Cesar \u00e2'r ynys. Gweler Rhestr o lwythau Celtaidd am restr gyflawn. Rheolid y rhan fwyaf o'r llwythau hyn gan frenhinoedd. Roedd gan ambell lwyth, megis yr Eburones ddau frenin ; efallai rhag ofn i un fynd yn rhy bwerus, megis dau frenin Sparta. Ymysg yr Aedui, yr Helvetii a rhai pobloedd eraill, roedd ynadon etholedig wedi cymryd lle'r brenin erbyn cyfnod Cesar. Gelwid prif ynad yr Aedui yn Vergobret, ac etholid ef am gyfnod o flwyddyn.O dan y brenhinoedd roedd yr uchelwyr; dywed Cesar fod pawb o bwys ymysg y Celtiaid yn perthyn un ai i'r uchelwyr (equites) neu'r Derwyddon. Roedd gan nifer o lwythau senedd yng nghyfnod Cesar; er enghraifft roedd gan y Nervii senedd o 300 . Ychydig o rym oedd gan y bobl gyffredin; gallent ddod yn ddilynwyr uchelwyr a chael eu hamddiffyn ganddo yn gyfnewid am eu teyrngarwch.  Economi Amaethyddiaeth oedd yr elfen bwysicaf yn economi'r rhan fwyaf o'r llwythau, yn cynnwys tyfu cnydau a chadw anifeiliaid. Roedd gwartheg yn arbennig o bwysig, ond cedwid defaid a moch hefyd. Ystyrid y ceffyl o bwysigrwydd mawr ar gyfer dynodi statws ac ar gyfer rhyfel. Roedd mwyngloddio yn bwysig i rai o'r bobloedd Geltaidd hefyd, yn enwedig cloddfeydd halen yng nghanolbarth Ewrop. Dechreuodd rhai pobl Geltaidd fathu eu darnau arian eu hunain tua diwedd y 3edd ganrif CCC, efallai oherwydd dylanwad Groegaidd. Erbyn y ganrif 1af CCC roedd llawer o'r llwythau yn cynhyrchu eu darnau arian eu hunain. Dengys eitemau a gladdwyd gyda'r meirwon fod masnach sylweddol rhwng rhai o'r bobloedd Geltaidd a'r gwledydd o amgylch M\u00f4r y Canoldir. Ymhlith yr eitemau a allforid roedd haearn, tun, gwl\u00e2n a halen, tra mewnforid gwydr, gwin ac eitemau eraill.  Diwylliant, iaith a chrefydd Diwylliant a chelfyddyd Cysylltir y Celtiaid yn aml \u00e2 diwylliant Hallstatt. Mae'r diwylliant yma yn dyddio o ddiwedd yr Oes Efydd a rhan gyntaf yr Oes Haearn yng nghanolbarth Ewrop. Yn sicr cofnodir pobloedd oedd yn siarad ieithoedd Celtiaid mewn llawer o'r ardaloedd lle ceir y diwylliant yma, ond mae'n debyg fod pobloedd oedd yn siarad ieithoedd eraill yn dangos nodweddion y diwylliant yma hefyd.Dilynwyd diwylliant Hallstatt dan Diwylliant La T\u00e8ne yn ddiweddarach yn yr Oes Haearn, eto yng nghanolbarth Ewrop i'r gogledd o'r Alpau. Mae rhywfaint mwy o sail dros gysylltu'r Celtiaid \u00e2'r diwylliant yma, ac mae celfyddyd gwaith metel La T\u00e8ne yn dangos nodweddion celfyddyd Geltaidd. Ymledodd diwylliant La T\u00e8ne cyn belled \u00e2 Phrydain a rhan o Iwerddon; er enghraifft ystyrir y casgliad o eitemau a ddarganfuwyd yn Llyn Cerrig Bach ar Ynys M\u00f4n yn un o'r casgliadau pwysicaf o gelfi La T\u00e8ne yn Ynysoedd Prydain.Credid ar un adeg fod ymddangosiad eitemau yn arddull La T\u00e8ne yn dynodi dyfodiad y Celtiaid i'r ynysoedd hyn, gan ddwyn yr ieithoedd Celtaidd gyda hwy. Erbyn hyn, mae'r rhan fwyaf o ysgolheigion o'r farn na fu symudiad mawr o bobl, dim ond lledaeniad ffasiwn newydd mewn celfyddyd. Nid oes dim llawer o eitemau La T\u00e8ne wedi eu darganfod yn Sbaen, lle'r oedd poblogaeth Geltaidd sylweddol. Nodweddir celfyddyd y Celtiaid gan duedd at batrymau abstract, defnydd o linellau troellog, delweddau anthropomorffig a defnydd o anifeiliaid a phlanhigion. Efallai mai'r esiampl enwocaf o gelfyddyd Geltaidd yw Pair Gundestrup. Mae eu celfyddyd hefyd ar feini ledled Ewrop.  Bywyd y Celtiaid Roedd bywyd y Celtiaid yn amrywio cryn dipyn mewn gwahanol rannau o'r byd Celtaidd. Mewn rhai rhannau adeiledid bryngaerau amddiffynnol, rhai ohonynt o faint sylweddol iawn. Ar y cyfandir o ddiwedd y 3edd ganrif CCC ymlaen, datblygodd trefi a elwir yn Oppida. Mae cloddio archeolegol wedi bod mewn nifer o'r rhain, yn cynnwys Magdalensberg yn Awstria, Manching yn yr Almaen a Bibracte ac Alesia yn Ffrainc. Ceir llawer o gyfeiriadau at fywyd a nodweddion y Celtiaid gan awduron clasurol. Maent yn cytuno fod y Celtiaid yn bobl ryfelgar, ond eu bod yn ymladd fel casgliad o unigolion yn hirach nag fel byddin ddisgybledig yn null y Rhufeiniaid. Dywedir eu bod yn hoff o gasglu pennau eu gelynion a'u harddangos yn eu pentrefi. Ymddengys fod gan y pen dynol arwyddoc\u00e2d neilltuol i'r Celtiaid, ac efallai fod adlewyrchiad o hyn yn chwedl Branwen ferch Ll\u0177r ym Mhedair Cainc y Mabinogi, lle mae Bendigeidfran, wedi ei glwyfo hyd angau, yn gorchymyn torri ei ben a'i gladdu yn Llundain i amddiffyn y deyrnas.  Roedd pedair prif \u0175yl yn y flwyddyn Geltaidd: \"Imbolc\" (G\u0175yl y Canhwyllau) ar 1 Chwefror, yn gysylltiedig \u00e2'r dduwies Brigit (\"Ffraid\" yn Gymraeg); \"Beltain\" (G\u0175yl Galan Mai) ar 1 Mai, yn gysylltiedig \u00e2 ffrwythlondeb ac efallai \u00e2 duw'r haul, Belenos; \"Lughnasa\" (G\u0175yl Galan Awst) ar 1 Awst yn gysylltiedig \u00e2'r cynhaeaf a'r duw Lugh neu Lleu Llaw Gyffes, a \"Samhain\" (G\u0175yl Galan Gaeaf), yr \u0175yl bwysicaf y pedair, ar 31 Hydref. Ar \u0174yl Galan Gaeaf, roedd y ffiniau rhwng y byd daearol a'r arall-fyd yn diflannu, syniad sy'n parhau i raddau yn rhai o arferion dathlu G\u0175yl Galan Gaeaf. Calendr Coligny o Ffrainc, wedi ei ysgrifennu yng Ngaeleg, yw'r brif ffynhonnell ar gyfer y calendr Celtaidd. Dywed I\u0175l Cesar eu bod yn mesur cyfnodau amser yn \u00f4l nosweithiau yn hytrach na dyddiau, rhywbeth sydd efallai wedi goroesi yn y gair Cymraeg \"pythefnos\". Er bod cymdeithasau'r Celtiaid yn un batriarchaidd, mae'n ymddangos fod i ferched safle uwch yn eu plith nag yn y rhan fwyaf o gymdeithasau'r cyfnod. Er enghraifft, un o'r darganfyddiadau mwyaf ysblennydd o'r byd Celtaidd yw bedd yn Vix yn nyffryn Afon Seine sy'n dyddio o tua 500 CCC. Bedd dynes oedd hon; ar un adeg fe'i disgrifid gan ysgolheigion fel \"tywysoges Vix\", ond y farn gyffredinol erbyn hyn yw mai math o offeiriades neu siaman oedd hi. Ceir hanes Buddug (Boudica) yn arwain gwrthryfel yn erbyn Rhufain, ac mae esiamplau eraill megis y breninesau Cartimandua ym Mhrydain a Medb yn Iwerddon, y ddwy i bob golwg a mwy o rym a dylanwad na'u gw\u0177r. Mae'r hanesydd Dio Cassius yn nodi rhyddid rhywiol merched Celtaidd: ...sylw ffraeth a wnaed gan wraig Argentocoxus,  Caledoniad, i Julia Augusta. Pan oedd yr ymerodres yn tynnu ei choes, wedi gwneud y cynghrair, am ryddid ei rhyw gyda dynion ym Mhrydain, atebodd hithau: \"Rydym ni'n cyfarfod ag anghenion natur mewn dull llawer gwell na chi ferched Rhufeinig; oherwydd rydym ni'n cysylltu'n agored a'r dynion gorau, tra'r ydych chi yn gadael i chi'ch hunain gael eich llygru yn y dirgel gan y gwaelaf.\"  Crefydd Roedd crefydd draddodiadol y Celtiaid yn cynnwys nifer fawr o dduwiau. Duwiau lleol oedd llawer o'r rhain, a'u dylanwad wedi ei gyfyngu i lecyn arbennig. Ar y llaw arall roedd rhai duwiau oedd yn cael eu haddoli dros ardal eang iawn. Er enghraifft mae Lleu yng Nghymru yn cyfateb i Lugh yn Iwerddon a Lugos yng Ng\u00e2l. Mae'r \"Dinlle\" yn yr enw Dinas Dinlle yn ei hanfod yr un enw \u00e2 Lugdunum, hen enw dinas Lyon. Ymddengys fod Epona, duwies geffylau'r Galiaid (cymharer y gair \"ebol\" yn Gymraeg) yr un dduwies a Macha yn Iwerddon a  Rhiannon yng Nghymru. Mae nifer o'r cymeriadau ym Mhedair Cainc y Mabinogi, fel Lleu a Rhiannon, i bob golwg yn dduwiau Celtaidd wedi eu troi yn gymeriadau o gig a gwaed. Esiampl arall yw Manawydan fab Ll\u0177r, sy'n cyfateb i dduw'r m\u00f4r, Manann\u00e1n mhac Lir, yn Iwerddon. Uniaethir Mabon fab Modron yn chwedl Culhwch ac Olwen a'r duw Maponos, a enwir ar nifer o arysgrifau yng Ng\u00e2l a Phrydain. Un o'r prif dduwiau oedd y duw corniog, Cernunnos, efallai duw hela ac arglwydd y fforest. Elfen arall oedd yn adnabyddus trwy'r byd Celtaidd oedd y triawd o fam-dduwiesau. Dywed rhai bod yr hen grefydd Geltaidd wedi goroesi mewn ffurf o neo-baganiaeth. Mae awduron Rhufeinig yn cysylltu'r Celtiaid a'r Derwyddon ac yn cyfeirio at seremon\u00efau crefyddol mewn llwyni coed sanctaidd. Ceir cyfeiriad at hyn yn hanes Tacitus am ymosodiad y Rhufeiniad dan Suetonius Paulinus ar Ynys M\u00f4n yn 60 CC. Yn \u00f4l Poseidonius ac awduron eraill roedd tri dosbarth yn gyfrifol am grefydd a diwylliant G\u00e2l, y derwyddon, y beirdd a'r vates. Dywed rhai awduron Rhufeinig, er enghraifft I\u0175l Cesar a Plinius yr Hynaf, fod y Celtiaid yn aberthu bodau dynol i'r duwiau. Yn \u00f4l Cesar, roedd Derwyddiaeth wedi dechrau ym Mhrydain ac wedi lledaenu i G\u00e2l.Cyrhaeddodd Cristnogaeth rannau mwyaf dwyreiniol y byd Celtaidd yn gynnar iawn; er enghraifft ysgrifennodd Yr Apostol Paul ei Epistol at y Galatiaid cyn 64 CC. Roedd Cristnogaeth wedi ei sefydlu yn y rhannau Celtaidd o'r Ymerodraeth Rufeinig erbyn y 4g, a chenhadwyd Iwerddon yn y 5g. Yn Iwerddon, yr Alban, Cymru a Llydaw, datblygodd yr hyn a elwir yn \"Gristionogaeth Geltaidd\". Teithiodd cenhadon o Iwerddon, yn arbennig, ar hyd a lled y cyfandir, a thyfodd celfyddyd nodweddiadol. Yr enghraifft enwocaf o'r gelfyddyd yma yw llawysgrif addurnedig Llyfr Kells, sy'n dyddio o tua 800. Ieithoedd Yn 2009, cyflwynodd yr Athro John Koch, o'r Bwrdd Gwybodau Celtaidd yn Aberystwyth, ddamcaniaeth newydd a chwyldroadol iawn fod bron i gant o gerrig beddau yn ardal Tartessos, de Sbaen wedi'u hysgrifennu yn yr iaith Geltaidd, ac yn dyddio i gychwyn Oes yr Haearn. Fe'i cyhoeddwyd yn wreiddiol fel papur, ac yna fel llyfr. Dywed ymhellach, fod y Tarteseg yn perthyn i deulu'r Ieithoedd Indo-Ewropeaidd, ac yn benodol, yn iaith Geltaidd, gynnar. Er bod anghytundeb ynglyn \u00e2 hyn, mae'r dystiolaeth yn cynyddu. Golyga hyn fod y ddamcaniaeth draddodiadol mai crud y Celtiaid oedd canol Ewrop wedi'i chwalu, a chred llawer o haneswyr, bellach, mai ym Mhortiwgal a de Sbaen yw gwir grud yr iaith Geltaidd. Mae'r ieithoedd Celtaidd yn perthyn i'r teulu ieithyddol Indo-Ewropeaidd. Nid yw ysgolheigion yn cytuno ar eu perthynas ag is-deuluoedd eraill yn y teulu. Mae anghytundeb hefyd ar sut yn union y dylid dosbarthu'r ieithoedd Celtaidd eu hunain. Un dosbarthiad yw eu rhannu yn Gelteg Ynysig a Chelteg y Cyfandir. Roedd Celteg y Cyfandir yn cynnwys sawl iaith a thafodiaith Celteg a siaredid ar gyfandir Ewrop a rhan o Asia Leiaf, yn cynnwys, Galateg (iaith y Galatiaid), Galeg (iaith G\u00e2l, Celtibereg (iaith rhannau o Bortiwgal a Sbaen) a Leponteg (iaith Gallia Cisalpina yng ngogledd Yr Eidal). Nid oes yr un o'r ieithoedd hyn yn fyw heddiw, ond darganfuwyd nifer fawr o arysgrifau o G\u00e2l, gogledd yr Eidal a Sbaen. Sylwer mai iaith Ynysig yw Llydaweg, er mai ar y cyfandir y siaredir hi.Mae'r ieithoedd Celtaidd gorllewinol, neu Ynysig, yn cael eu rhannu yn ddau deulu neu gangen o Gelteg Ynysig: Goideleg, a elwir weithiau'n Gelteg Q, sy'n cynnwys Gwyddeleg, Manaweg a Gaeleg yr Alban, a Brythoneg a elwir weithiau'n Gelteg P, sef Cymraeg, Cernyweg a Llydaweg. Mae rhai ysgolheigion yn anghytuno a'r dosbarthiad yma, ac yn credu fod yr ieithoedd Brythoneg yn perthyn yn nes i ieithoedd megis Galeg tra bod yr ieithoedd Goideleg yn perthyn yn nes i Gelteg Iberiaidd. Cred y rhan fwyaf o ysgolheigion bellach fod Picteg hefyd yn iaith Frythonig.Dywed nifer o'r awduron clasurol fod y Celtiaid yn ymwrthod ag ysgrifennu ac yn trosglwyddo dysg ar dafod leferydd. Cyfeirio at yr offeiriaid neu'r derwyddon y mae hyn yn bennaf fodd bynnag, a cheir llawr o arysgrifau o'r gwledydd Celtaidd eu hiaith. Roedd rhai o'r arysgrifau Galeg cynnar yn defnyddio'r wyddor Roegaidd, ond yn ddiweddarach defnyddid yr wyddor Ladin. Datblygodd gwyddor Ogam yn Iwerddon yn gynnar yn y cyfnod Cristionogol, a cheir nifer fawr o feini gydag arysgrif Ogam yn ne-orllewin Cymru hefyd, yn ogystal ag ambell un mewn mannau eraill. Llenyddiaeth Ni oroesodd dim o lenyddiaeth Geltaidd y cyfandir. Mae'n debyg i G\u00e2l, er enghraifft, cael ei Seisnigeiddio cyn i'r llenyddiaeth lafar gael ei rhoi mewn ysgrifen. Fodd bynnag, mae hen lenyddiaeth o Gymru ac yn arbennig o Iwerddon wedi goroesi, sydd yn rhoi golwg ar fywyd Celtaidd. Ymhlith y pwysicaf o'r rhain mae Cylch Wlster ac yn arbennig y T\u00e1in B\u00f3 C\u00faailnge (\"gyrru ymaith wartheg Cooley\"), cerdd y credir ei bod wedi ei gosod yn y 4g er bod y llawysgrifau yn llawer mwy diweddar. Mae'n rhoi hanes rhyfel rhwng Wlster a Connacht pan mae byddin Medb, brenhines Connacht yn ymosod ar Wlster i geisio dwyn y tarw enwog Donn Cuailnge, ac ymdrechion yr arwr ieuanc C\u00fachulainn i'w hatal. Yn \u00f4l John Davies, \"rhyfeddod yw canfod ynddi gyffelybiaethau \u00e2'r disgrifiadau o'r Celtiaid a geir yng ngweithiau llenorion clasurol megis Posidonius a Cesar\"  Cylch pwysig arall yw Cylch Fionn o tua'r un cyfnod, yn adrodd hanes yr arwr Fionn mhac Cumhaill a'i w\u0177r. Gellir gweld adlais o'r un arferion Celtaidd mewn rhannau o Bedair Cainc y Mabinogi yng Nghymru, ac efallai yn arbennig yn chwedl Culhwch ac Olwen. Mae'n debyg bod y chwedlau hyn wedi eu newid cryn dipyn gan gop\u00efwyr Cristionogol, ond ymddengys fod nifer o'r cymeriadau ar un adeg wedi bod yn dduwiau Celtaidd. Celtiaid modern Yn y cyfnod diweddar, nododd yr hanesydd Albanaidd George Buchanan yn ei lyfr Rerum Scoticarum Historia (1582) fod gr\u0175p o ieithoedd ym Mhrydain ac Iwerddon a hen iaith G\u00e2l oedd ar wah\u00e2n i'r ieithoedd Lladin a'r ieithoedd Germainid, a galwodd hwy'r ieithoedd Galaidd. Ef oedd y cyntaf i ddefnyddio'r gair \"Celt\" am rai o drigolion Prydain ac Iwerddon, gan awgrymu fod Gwyddeleg a Gaeleg yr Alban wedi cyrraedd yno gydag ymfudwyr o dde G\u00e2l. Nid oedd ef yn cynnwys y Brythoniaid yn ei ddefnydd o \"Celt\".Mae'r defnydd o'r geiriau 'Celtiaid' a 'Cheltaidd' yn yr ystyr fodern yn deillio o lyfr a gyhoeddwyd yn 1703 gan y Llydawr Paul-Yves Pezron. Yn Antiquit\u00e9 de la nation, et de langue des celtes dangosodd fod y Llyd\u00e4wyr a'r Cymry yn perthyn i'w gilydd, a dywedodd eu bod yn ddisgynyddion y Celtiaid yr oedd yr awduron clasurol yn cyfeirio atynt.Ym 1707 cyhoeddodd yr ieithydd a hynafiaethydd Edward Lhuyd y gyfrol Glossography, y gyfrol gyntaf o'r Archaeologia Britannica arfaethedig a'r unig un a welodd olau dydd, sy'n astudiaeth o iaith a diwylliant y gwledydd Celtaidd ar seiliau gwyddonol. Dangosodd fod ieithoedd megis Cymraeg, Llydaweg a Gwyddeleg yn perthyn i'w gilydd, a rhoddodd yr enw \"ieithoedd Celtaidd\" arnynt. Roedd y llyfr yn garreg filltir bwysig; man cychwyn yr astudiaeth fodern o'r ieithoedd Celtaidd. Ymddengys mai Lhuyd oedd y person cyntaf i ddefnyddio'r gair \"Celt\" mewn rhywbeth tebyg i'w ystyr fodern, er mai term ieithyddol ydoedd ganddo ef.  Datblygodd diddordeb yn y Celtiaid trwy'r 18g, er enghraifft llyfrau'r hynafiaethydd William Stukeley yn rhoi pwyslais ar y derwyddon. Cyhoeddwyd barddoniaeth oedd wedi ei briodoli i'r bardd Gaeleg Ossian, ond a oedd mewn gwirionedd wedi eu hysgrifennu gan James MacPherson, a chawsant dderbyniad brwd. Cafodd Iolo Morgannwg hefyd ddylanwad mawr; hoerai ef fod beirdd Morgannwg wedi cadw traddodiad o ddoethineb oedd yn mynd yn \u00f4l i gyfnod y derwyddon.Yn y 19g tyfodd cenedlaetholdeb yn Iwerddon yn arbennig, ac arweiniodd hyn at ddiddordeb yn y Celtiaid fel hynafiaid cenedl y Gwyddelod. Datblygwyd cysylltiadau rhwng y gwledydd Celtaidd, er enghraifft yn dilyn ymweliadau'r Llyd\u00e4wr Th\u00e9odore Hersart de la Villemarqu\u00e9, awdur y Barzaz Breiz, a Chymru yn 1838 a 1839. Ymhlith yr astudiaethau ysgolheigaidd dylanwadol gellir nodi Essaie sur la Po\u00e9sie des Races Celtiques (1854) gan Ernest Renan ac On the Study of Celtic Literature (1867) Matthew Arnold.Cynhaliwyd cyngres Ban-geltaidd yn Sant-Brieg yn 1867, wedi ei threfnu gan Charles de Gaulle, ewythr y cadfridog adnabyddus. Cynhaliwyd cyfarfod cyntaf Y Gyngres Geltaidd yn 1917, a sefydlwyd mudiad mwy gwleidyddol, yr Undeb Celtaidd, yn 1961. Y gwledydd Celtaidd yn \u00f4l y ddau sefydliad yma yw yr Alban, Cernyw, Cymru, Iwerddon, Ynys Manaw, a Llydaw. Rhain yw'r gwledydd lle siaredir iaith Geltaidd neu lle siaredid iaith Geltaidd hyd yn gymharol ddiweddar. Mae nifer o daleithiau neu ardaloedd mewn gwledydd eraill hefyd yn hawlio etifeddiaeth Geltaidd, yn arbennig Galicia yn Sbaen, ac mae G\u0175yl Ryng-Geltaidd Lorient yn cydnabod Galicia ac Asturias fel gwledydd Celtaidd. Dadl yngl\u0177n \u00e2 \"Cheltiaid\" ynysig Oddeutu ail hanner y 1990au dadleuodd rhai archeolegwyr, megis John Collis a Simon James, na ddylid cyfeirio at boblogaeth Ynys Prydain ac Iwerddon yn Oes yr Haearn fel \"Celtiaid\". Sail eu dadl yw nad oes cofnod o'r defnydd o'r gair \"Celt\" gan neb o drigolion yr ynysoedd hyn amdanynt eu hunain cyn gwaith Pezron a Lhuyd ar ddechrau'r 18g, ac nad oes unrhyw awdur clasurol yn cyfeirio atynt fel \"Celtiaid\", gyda Strabo yn gwahaniaethu rhwng trigolion Prydain a'r Celti. Maent yn nodi hefyd fod cryn nifer o wahaniaethau rhwng Prydain ac Iwerddon a'r cyfandir, megis y defnydd o dai crwn yn hytrach na sgw\u00e2r. Er bod Simon James, er enghraifft, yn pwysleisio nad yw hyn yn golygu fod y defnydd o'r gair \"Celt\" am drigolion presennol gwledydd megis Iwerddon, Cymru a Llydaw yn annilys, bu beirniadu llym ar y ddadl gan rai ysgolheigion eraill, er enghraifft Ruth a Vincent Megaw. Awgrymwyd mai sail y ddadl oedd gelyniaeth Seisnig tuag at ddatganoli ac integreiddio Ewropeaidd. Barn John Davies ar hyn yw:  O'r braidd fod y fath gyhuddiadau yn deg, yn arbennig o gofio nad yw beirniaid pan-Geltigiaeth archeolegol yn awgrymu fod gan Brydain Oes yr Haearn ddiwylliant unffurf; ple sydd ganddynt o blaid pwysigrwydd amrywiaeth ranbarthol.Ei farn ef yw bod Simon James, yn arbennig, yn colli golwg ar y ffaith fod trigolion yr ynysoedd yn Oes yw Haearn yn siarad iaith Gelteg.  Nodiadau Llyfryddiaeth ddethol Mae nifer fawr o lyfrau ac erthyglau ar y Celtiaid ar gael. Rhoddir yma ddetholiad o lyfrau Cymraeg a rhai o'r llyfrau Saesneg mwyaf safonol. Am y gwledydd Celtaidd, gweler dan y gwledydd unigol.  Cyffredinol Geraint Bowen (gol.), Y Gwareiddiaid Celtaidd (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1987) Barry Cunliffe The Ancient Celts. (Gwasg Prifysgol Rhydychen, 1997) John Davies, Y Celtiaid (Hughes a'i Fab, 2001) M. Dillon a N. K. Chadwick, The Celtic Realms (Llundain, 1967) Philip Freeman The Philosopher and the Druids: A Journey among the Ancient Celts (Souvenir Press, 2006) Miranda J. Green (gol.), The Celtic World (Llundain: Routledge, 1995) Simon James, Exploring the World of the Celts (Llundain: Thames & Hudson, 1993) John T. Koch (gol.) Celtic culture: A Historical Encyclopedia 5 cyfr. (Santa Barbara, Cal., 2006) T. G. E. Powell, The Celts (Llundain: Thames & Hudson, 1958; argraffiad newydd 1987) Crefydd a Mytholeg N. K. Chadwick, The Druids (Caerdydd, 1966) P. Mac Cana, Celtic Mythology (Dulyn, 1983) A. D. a B. Rees, Celtic Heritage (Llundain, 1961) Anne Ross, Pagan Celtic Britain (Llundain, 1967) Gwyn Thomas, Duwiau'r Celtiaid (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 1992) Celfyddyd Lloyd a Jennifer Lang, Art of the Celts (Llundain, 1992) Ruth a Vincent Megaw, Celtic Art (Llundain, 1989) John Meirion Morris, Y Weledigaeth Geltaidd (Y Lolfa, 2002) Iaith a Llenyddiaeth Martin J. Ball a James Fife (gol.), The Celtic Languages (Llundain: Routledge, 1993) John T. Koch a John Carey (gol.), The Celtic Heroic Age: Literary Sources for Ancient Celtic Europe and Early Ireland and Wales (Maldon, Mass., 1995) Dadl yngl\u0177n a \"Cheltiaid\" ynysig John Collis, The Celts: Origins, Myths & Inventions (Stroud: Tempus, 2003) ISBN 0752429132 Simon James, The Atlantic Celts: Ancient People or Modern Invention? (Llundain: Amgueddfa Brydeinig, 1999)","1142":"Erthygl am y bobl yw hon; am y gr\u0175p gwerin, gweler Celt (band). Defnyddir y term y Celtiaid gan haneswyr ac archeolegwyr am bobl a oedd yn byw ar draws ardal eang yn cynnwys canolbarth a gorllewin Ewrop, gyda rhai pobloedd yn ymestyn cyn belled ag Asia Leiaf. Defnyddir y term hefyd am genhedloedd modern sy'n siarad iaith Geltaidd neu a oedd yn siarad iaith Geltaidd hyd yn weddol ddiweddar. Mae tebygrwydd yn dal i'w weld yn ieithoedd Celtaidd a diwylliant Celtaidd y bobloedd hyn heddiw, yn enwedig rhwng y tair iaith Frythoneg (Cymraeg, Llydaweg, a Chernyweg) a rhwng y tair iaith Oideleg (Gaeleg, Gwyddeleg, a Manaweg). Mae'r diffiniad o \"Gelt\" yn bwnc dadleuol iawn, rhywbeth sy'n wir am Geltiaid yr hen-fyd a'r Celtiaid modern. Awgryma llawer o'r cyfeiriadau at Geltiaid yn yr hen-fyd gan awduron Groegaidd eu bod yn byw i'r gogledd o drefedigaeth Roegaidd Massalia (Marseille heddiw) yng Ng\u00e2l, ond mae rhai awduron i bob golwg yn eu lleoli yng nghanolbarth Ewrop. Dywed Herodotus eu bod yn byw o gwmpas tarddle Afon Donaw; ond mae'n eglur ei fod ef yn credu fod Afon Donaw yn tarddu lawer ymhellach i'r gorllewin nag y mae mewn gwirionedd. Lleolir y Celtiaid  yng Ng\u00e2l gan y rhan fwyaf o awduron Rhufeinig; dywed I\u0175l Cesar fod y bobl oedd yn eu galw eu hunain yn \"Geltiaid\" yn eu hiaith eu hunain yn byw yng nghanolbarth G\u00e2l. Dechreuodd y defnydd modern o'r term \"Celtaidd\" yn y 18g pan ddangosodd Edward Lhuyd fod ieithoedd megis Cymraeg, Llydaweg a Gwyddeleg yn perthyn i'w gilydd. Rhoddodd yr enw \"ieithoedd Celtaidd\" arnynt. Yn ddiweddarach, yn gam neu'n gymwys, cysylltwyd y Celtiaid a diwylliannau yn yr ystyr archeolegol sy'n cynnwys y diwylliant Hallstatt a diwylliant La T\u00e8ne. Ystyria'r mwyafrif o ysgolheigion fod y \"byd Celtaidd\" yn yr hen-fyd yn cynnwys Celt-Iberiaid (Portiwgal a Sbaen heddiw, gan gynnwys Galicia), trigolion Prydain ac Iwerddon, y Galiaid yng Ng\u00e2l (Ffrainc, gogledd yr Eidal, y Swistir a'r cylch) a'r Galatiaid (Asia Leiaf: Twrci heddiw). Mae rhai ysgolheigion yn dadlau na ddylid ystyried trigolion Prydain ac Iwerddon fel Celtiaid yn yr ystyr yma. Y gwledydd a ystyrir yn \"wledydd Celtaidd\" heddiw fel rheol yw'r chwe chenedl Geltaidd yng ngogledd-orllewin Ewrop - yr Alban, Cernyw, Cymru, Iwerddon, Ynys Manaw, a Llydaw. Mae nifer o daleithiau neu ardaloedd mewn gwledydd eraill hefyd yn hawlio etifeddiaeth Geltaidd, yn arbennig Galicia ac Asturias yn Sbaen.  Yr enw Ceir llawr o gyfeiriadau gan awduron o'r hen-fyd yn ysgrifennu mewn Groeg a Lladin at y Celti (\u039a\u03b5\u03bb\u03c4\u03cc\u03c2, \u039a\u03b5\u03bb\u03c4\u03bf\u03af) neu'r Celtae am lwythau yng ngogledd yr Eidal ac i'r gogledd o'r Alpau, ac yn ddiweddarach am lwythau yn siarad ieithoedd cyffelyb yn Anatolia.  Mae enw'r Galli' (Galiaid) a Galatae (Galatiaid) yn dod o'r un gwreiddyn. Defnyddid y gair Celtiberi am drigolion canolbarth Sbaen.Nid oes sicrwydd am darddiad yr enw. Gall darddu o hen air Indo-Ewropeaidd; efallai *k'el yn golygu \"cuddio\" (cymharer Cymraeg \"celu\") neu *kel yn golygu \"gyrru ymlaen\".Yn \u00f4l chwedl a adroddir gan Diodorus Siculus, roedd y Galiaid yn ddisgynyddion i Heracles. Dywedir fod Heracles wedi ymweld ag Alesia yng Ng\u00e2l a bod merch y brenin yno wedi syrthio mewn cariad ag ef. Ganwyd mab o'r enw Galates iddynt. Yn \u00f4l y chwedl yma, Celtus oedd cyndad y Celtiaid. Cyfeiriadau gan awduron clasurol Mae'r cyfeiriadau cynnar ar y Celtiaid yn dod gan awduron Groegaidd, ac yn ddiweddarach gan awduron Rhufeinig. Crybwyllwyd y Celtiaid am y tro cyntaf gan y Groegwr Hecataeus o Filetos ym 517 CCC. Fe'i gelwid yn \u039a\u03b5\u03bb\u03c4\u03bf\u03af (keltoi), sydd yn golygu \"pobl gudd\". Dywed Hecataeus fod dinas Roegaidd Massillia (Marseille) wedi ei sefydlu yng ngwlad y Ligwriaid, gerllaw gwlad y Celtiaid. Mae hefyd yn crybwyll tref Geltaidd o'r enw Nyrax, sydd yn \u00f4l pob tebyg yn cyfateb i Noricum yn Awstria. Ceir y cyfeiriad enwocaf atynt gan Roegwr arall, Herodotus, yng nghanol y 5g CCC. Dywed ef:  Mae'r afon Ister (Afon Donaw) yn dechrau gyda'r Keltoi a dinas Pyrene, ac yn llifo fel ei bod yn gwahanu Ewrop trwy'r canol (mae'r Keltoi tu draw i Bileri Ercwlff ac yn ffinio ar y Kynesiaid, sy'n byw pellaf tuag at y machlud o holl drigolion Ewrop).Mae Afon Donaw yn tarddu yng nghanolbarth yr Almaen, ond mae'n ymddangos oddi wrth hyn fod Herodotus yn credu ei bod yn tarddu lawer ymhellach i'r gorllewin, ym mynyddoedd y Pyreneau. Roedd \"Pileri Ercwlff\" yn yr hen fyd yn gyfeiriad at y creigiau bob ochr i Gulfor Gibraltar. Mae'n amlwg fod Herodotus yn meddwl am y Celtiaid fel pobl yn byw yn y gorllewin; de-orllewin Ffrainc neu ogledd-orllewin Sbaen yn \u00f4l pob tebyg.Mae'r daearyddwr Groegaidd Strabo yn y ganrif gyntaf CCC. yn lleoli Celtica yng Ng\u00e2l, a cheir cyfeiriadau at yr ardal yma gan nifer o awduron eraill, er bod rhai'n rhoi lleoliad gwahanol i'r Keltoi. Ceir cyfeiriadau gan awduron megis Polybius, Posidonius, Diodorus Siculus a Plinius yr Hynaf. Ceir yr unig gyfeiriad gan awdur clasurol at bobl oedd yn eu galw eu hunain yn \"Geltiaid\" gan I\u0175l Cesar ym mrawddeg gyntaf enwog ei lyfr De Bello Gallico oedd yn adrodd hanes ei ymgyrchoedd milwrol yng Ng\u00e2l a'i ymweliadau a Phrydain:  Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli appellantur.(Mae G\u00e2l gyfan wedi ei rhannu yn dair rhan; yn un mae'r Belgae yn preswylio, yn un arall yr Aquitani, ac yn y drydedd y bobl yr ydym ni yn eu galw'r Galiaid, ond yn eu hiaith hwy eu hunain fe'i gelwir yn Geltiaid.)Dywed Cesar fod trigolion y tri rhanbarth yma yn siarad ieithoedd gwahanol. Cred rhai ysgolheigion mai at dafodieithoedd gwahanol yn hytrach nag ieithoedd y mae'n cyfeirio yma. Treuliodd Cesar flynyddoedd yn ymgyrchu yng Ng\u00e2l, a cheir cryn dipyn o fanylion am arferion y Galiaid yn ei lyfr. Un pwynt a wneir gan awduron megis Simon James yn y blynyddoedd diwethaf yw nad oes unrhyw awdur clasurol yn cyfeirio at drigolion Prydain ac Iwerddon fel Celtiaid. Er hynny, mae Cesar yn De Bello Gallico yn dangos cysylltiadau clos rhwng G\u00e2l a Phrydain mewn diwylliant, iaith a chrefydd. Hanes a thiriogaethau'r Celtiaid Mamwlad y Celtiaid Mae ansicrwydd mawr ymhlith ysgolheigion yngl\u0177n \u00e2 mamwlad wreiddiol y Celtiaid. Un awgrym yw bod yr iaith Gelteg wreiddiol wedi datblygu ymhell i'r dwyrain, efallai o gwmpas y M\u00f4r Du. Nid oes sicrwydd o hyn, ac erbyn i siaradwyr ieithoedd Celtaidd gael eu cofnodi gan haneswyr clasurol, roeddynt yn byw ar draws rhan helaeth o Ewrop. Un anhawster yw diffinio beth yn union a olygir wrth s\u00f4n am \"Geltiaid\". Dywed Myles Dillon er enghraifft:  By Celts I mean people who spoke a Celtic dialect, not people who buried their dead in urnfields, or had leaf-shaped swords or any particular kind of poetry. This is not an infallible statement of known truth, it is merely an agreed use of the term upon which linguists insist, and which has a long history behind it.Tuedd archeolegwr, ar y llaw, arall, yw diffinio \"Celtiaid\" fel pobl ag iddynt fath arbennig o ddiwylliant yn yr ystyr archeolegol. Cred rhai ysgolheigion fod Diwylliant y Meysydd Wrnau yng ngogledd yr Almaen a'r Iseldiroedd yn dynodi presenoldeb Celtiaid. Roedd y diwylliant yma yn amlwg yng nghanolbarth Ewrop rhwng tua 1200 CCC a 700 CCC. Mae'r diwylliant Hallstatt a ddatblygodd yng nghanolbarth Ewrop rhwng tua 700 CCC a 500 CCC hefyd wedi ei gysylltu \u00e2'r Celtiaid. Dilynwyd y diwylliant Hallstatt gan ddiwylliant La T\u00e8ne, hefyd yng nghanolbarth Ewrop. Cysylltir y diwylliant hwn gyda'r Celtiaid gan lawer o ysgolheigion, sy'n nodi bod cryn nifer o enwau Celtaidd ar afonydd o gwmpas rhan uchaf Afon Donaw ac Afon Rhein.  Cred eraill fod y diwylliant La T\u00e8ne yn rhy hwyr i fod yn brawf o leoliad mamwlad y Celtiaid, a'u bod wedi ymledu i'r ardaloedd hyn o rywle arall. Ni ymdaenodd diwylliant La T\u00e8ne i bob ardal Geltaidd ei hiaith; roedd Sbaen a'r rhan fwyaf o Iwerddon tu allan i draddodiad La T\u00e8ne.Syniad arall yw bod mamwlad y Celtiaid fwy tua'r gorllewin. Mae'r haneswyr Diodorus Siculus a Strabo yn awgrymu mai yn ne Ffrainc yr oedd mamwlad y Celtiaid, tra awgrymodd Plinius yr Hynaf fod Celtica, gwlad wreiddiol y Celtiaid, ger aber yr Afon Guadalquivir yn ne Spaen a Portiwgal. Mae ymchwil ddiweddar wedi nodi tebygrwydd genidol rhwng y Cymry a'r Gwyddelod a'r Basgiaid, sy'n awgrymu lledaeniad tua'r gogledd o Sbaen ar hyd yr arfordir, symudiad a ddechreuodd tua 15,000 o flynyddoedd yn \u00f4l.. Dengys astudiaethau o elfennau Celtaidd eu hiaith mewn enwau lleoedd yn Ewrop gan Patrick Sims-Williams fod y ganran uchaf o leoedd gydag enwau o darddiad Celtaidd yng Ng\u00e2l, Prydain a Sbaen, gyda chanran lawer is ymhellach i'r dwyrain. Tiriogaethau'r Celtiaid Erbyn i awduron clasurol ddechrau crybwyll y Celtiaid yn y 6g CCC., roedd pobloedd yn siarad ieithoedd Celtaidd yn ymestyn dros ran helaeth o orllewin a chanolbarth Ewrop, yn cynnwys G\u00e2l, Prydain, rhan helaeth o Benrhyn Iberia a'r rhan o ganolbarth Ewrop i'r gogledd o'r Alpau. Credir fod y Celtiaid ar Benrhyn Iberia yn ffurfio dau ddiwylliant gwahanol, un gr\u0175p yn y gogledd-orllewin yn cynnwys y llwythau Lwsitanaidd yn yr hyn sy'n awr yn wladwriaeth Portiwgal a llwythau yng ngogledd a gorllewin Sbaen megis yn Galicia, Asturias a Cantabria. Yr ail gr\u0175p oedd y Celtiberiaid yng nghanolbarth Sbaen. Credir eu bod hwy yn gymysgedd o Geltiaid oedd wedi ymfudo o G\u00e2l a'r Iberiaid lleol. Mae cofnod archeolegol o Geltiaid yn bresennol yng ngogledd yr Eidal cyn gynhared \u00e2'r 6g CCC. Yn \u00f4l yr hanesydd Diodorus Siculus ymosododd Celtiaid oedd yn byw i'r gogledd o'r Alpau ar ogledd yr Eidal yn 391 CCC. a meddiannu'r ardal o gwmpas dyffryn Afon Po, yr ardal a alwai'r Rhufeiniaid yn Gallia Cisalpina. Y Celtiaid a sefydlodd ddinas Milan.  Ymhellach i'r dwyrain, roedd teyrnas Geltaidd y Scordisci wedi sefydlu eu prifddinas yn Singidunum (Belgrade heddiw) erbyn y 3g CCC. Mae hefyd lawer o olion archeolegol mewn rhannau o Hwngari. Cofnodir fod Galiaid wedi ymsefydlu yn Pannonia yn y 3g CCC. oherwydd gorboblogi yng Ng\u00e2l, ac yn 279 CCC ymosododd byddin o'r Galiaid hyn dan arweiniad Brennus ar y Groegiaid, gan eu gorchfygu yn Thermopylae a cheisio anrheithio cysegr Apollo yn Delphi cyn cael eu gorfodi i encilio. Ymsefydlodd rhai o'r Celtiaid hyn yn Thrace (Bwlgaria), a symudodd un garfan i Anatolia tua 278 CCC, lle gelwid hwy'r Galatiaid. Nododd Sant Sier\u00f4m yn y 4g fod gan y Galatiaid eu hiaith eu hunain, oedd yn debyg i iaith y Treveri yng Ng\u00e2l.. Y farn gyffredinol hyd yn weddol ddiweddar oedd bod yr ieithoedd Celtaidd wedi cyrraedd Prydain ac Iwerddon trwy i nifer fawr o Geltiaid ymfudo yno o'r cyfandir yn ystod Oes yr Haearn a disodli'r boblogaeth flaenorol. Barn llawer o ysgolheigion bellach yw na fu ymfudiad mawr o'r fath. Cred rhai bod yr ieithoedd Celtaidd wedi bod yn bresennol yn yr ynysoedd ers Oes yr Efydd, ac awgrymodd Oppenheimer y gallent fod wedi bod yno ers y cyfnod Neolithig. Gwrthdaro \u00e2 Rhufain Yn 387 CCC ymosododd llwyth Celtaidd y Senones o ogledd yr Eidal ar ddinas Rhufain dan ei harweinydd Brennus (neu Brennos). Gorchfygasant y Rhufeiniad ym Mrwydr yr Allia, a meddiannu'r cyfan o ddinas Rhufain heblaw bryn y Capitol. Bu raid i'r Rhufeiniaid dalu swm mawr o aur i achub y ddinas. Yn \u00f4l y stori enwog, pan oeddynt yn talu'r aur i'r Senones, datblygodd ffrae ynghylch y pwysau oedd yn cael eu defnyddio i fesur yr aur. Ymatebodd Brennus trwy daflu eu cleddyf ar ben y pwysau gyda'r geiriau \"Vae victis\" (\"Gwae'r gorchfygedig\"). Yn ddiweddarach llwyddodd y conswl Furius Camillus i orchfygu Brennus ac arbed y ddinas.Gorchfygwyd byddin Geltaidd gan y Rhufeiniaid ym Mrwydr Telemon yn 225 CCC., ond dim ond yn 192 CCC y gorchfygodd y Rhufeiniaid y teyrnasoedd Celtaidd annibynnol olaf yn yr Eidal. Ymosododd y Rhufeiniaid ar Sbaen yn 218 CCC fel rhan o'u rhyfel yn erbyn y Carthaginiaid oedd wedi meddiannu rhannau o Sbaen. Erbyn tua 200 CCC roedd y Rhufeiniad yn rheoli'r rhan fwyaf o Benrhyn Iberia, er mai dim ond yn 19 CCC y concrwyd pob rhan yn derfynol. Yn 125 CCC ymosododd y Rhufeiniaid ar dde G\u00e2l, yn dilyn cais am gymorth gan drigolion dinas Massilia. Erbyn 121 CCC roeddynt wedi concro rhan dde-ddwyreiniol G\u00e2l; yn ddiweddarach daeth y rhan yma yn dalaith Rufeinig dan yr enw Gallia Narbonensis. Concrwyd gweddill G\u00e2l gan I\u0175l Cesar mewn cyfres o ymgyrchoedd rhwng 58 CCC a 51 CCC. Y frwydr dyngedfennol oedd Brwydr Alesia yn 52 CCC, pan orchfygodd Cesar gynghrair o lwythau Celtaidd dan arweiniad Vercingetorix o lwyth yr Arverni.Roedd I\u0175l Cesar wedi ymosod ar Brydain ddwywaith yn ystod ei ymgyrchoedd yn erbyn y Galiaid, ond dim ond yn 43 CC y gwnaed ymgais benderfynol i ymgorffori Prydain yn yr Ymerodraeth Rufeinig. Dros y blynyddoedd nesaf, ymestynnodd y Rhufeiniaid eu rheolaeth dros yr ynys. Cyrhaeddwyd y penllanw yn tua 83 neu 84 CC pan orchfygodd Agricola y Caledoniaid ym Mrwydr Mons Graupius yn yr hyn sy'n awr yng ngogledd yr Alban. Fodd bynnag, ni allodd y Rhufeiniaid ddal ei gafael ar y rhan fwyaf o'r Alban, ac adeiladwyd Mur Hadrian i amddiffyn y ffin. Yng ngogledd yr Alban ac yn Iwerddon, nas ymosodwyd arni gan y Rhufeiniaid, parhaodd teyrnasoedd Celtaidd annibynnol mewn bodolaeth.  Llywodraeth ac economi Llywodraeth Ni fu erioed, hyd y gwyddir, unrhyw fath ar ymerodraeth Geltaidd. Yn hytrach, roedd cryn nifer o unedau a elwir yn draddodiadol yn \"llwythau\", er bod rhai o'r rhain yn fwy datblygedig na'r diffiniad arferol o \"lwyth\", ac yn hytrach yn wladwriaethau. Daw'r manylion am y llwythau hyn o nifer o ffynonellau, yn arbennig De bello Gallico I\u0175l Cesar yn y ganrif 1af CCC, ac yn ddiweddarach Geographia Ptolemi, sy'n enwi llawer o lwythau a'u prif ddinasoedd. Ymhlith llwythau pwysicaf canolbarth G\u00e2l, roedd yr Arverni, y Carnutes, yr Aedui a'r Allobroges. Yng ngogledd-ddwyrain G\u00e2l, roedd nifer o lwythau a elwid y Belgae, oedd efallai o darddiad Almaenaidd yn wreiddiol, yn cynnwys y Treveri a'r Nervii. Ceid rhai llwythau Belgaidd yn ne-ddwyrain Lloegr hefyd; ymddengys eu bod wedi mudo yno ychydig cyn ymweliad cyntaf I\u0175l Cesar \u00e2'r ynys. Gweler Rhestr o lwythau Celtaidd am restr gyflawn. Rheolid y rhan fwyaf o'r llwythau hyn gan frenhinoedd. Roedd gan ambell lwyth, megis yr Eburones ddau frenin ; efallai rhag ofn i un fynd yn rhy bwerus, megis dau frenin Sparta. Ymysg yr Aedui, yr Helvetii a rhai pobloedd eraill, roedd ynadon etholedig wedi cymryd lle'r brenin erbyn cyfnod Cesar. Gelwid prif ynad yr Aedui yn Vergobret, ac etholid ef am gyfnod o flwyddyn.O dan y brenhinoedd roedd yr uchelwyr; dywed Cesar fod pawb o bwys ymysg y Celtiaid yn perthyn un ai i'r uchelwyr (equites) neu'r Derwyddon. Roedd gan nifer o lwythau senedd yng nghyfnod Cesar; er enghraifft roedd gan y Nervii senedd o 300 . Ychydig o rym oedd gan y bobl gyffredin; gallent ddod yn ddilynwyr uchelwyr a chael eu hamddiffyn ganddo yn gyfnewid am eu teyrngarwch.  Economi Amaethyddiaeth oedd yr elfen bwysicaf yn economi'r rhan fwyaf o'r llwythau, yn cynnwys tyfu cnydau a chadw anifeiliaid. Roedd gwartheg yn arbennig o bwysig, ond cedwid defaid a moch hefyd. Ystyrid y ceffyl o bwysigrwydd mawr ar gyfer dynodi statws ac ar gyfer rhyfel. Roedd mwyngloddio yn bwysig i rai o'r bobloedd Geltaidd hefyd, yn enwedig cloddfeydd halen yng nghanolbarth Ewrop. Dechreuodd rhai pobl Geltaidd fathu eu darnau arian eu hunain tua diwedd y 3edd ganrif CCC, efallai oherwydd dylanwad Groegaidd. Erbyn y ganrif 1af CCC roedd llawer o'r llwythau yn cynhyrchu eu darnau arian eu hunain. Dengys eitemau a gladdwyd gyda'r meirwon fod masnach sylweddol rhwng rhai o'r bobloedd Geltaidd a'r gwledydd o amgylch M\u00f4r y Canoldir. Ymhlith yr eitemau a allforid roedd haearn, tun, gwl\u00e2n a halen, tra mewnforid gwydr, gwin ac eitemau eraill.  Diwylliant, iaith a chrefydd Diwylliant a chelfyddyd Cysylltir y Celtiaid yn aml \u00e2 diwylliant Hallstatt. Mae'r diwylliant yma yn dyddio o ddiwedd yr Oes Efydd a rhan gyntaf yr Oes Haearn yng nghanolbarth Ewrop. Yn sicr cofnodir pobloedd oedd yn siarad ieithoedd Celtiaid mewn llawer o'r ardaloedd lle ceir y diwylliant yma, ond mae'n debyg fod pobloedd oedd yn siarad ieithoedd eraill yn dangos nodweddion y diwylliant yma hefyd.Dilynwyd diwylliant Hallstatt dan Diwylliant La T\u00e8ne yn ddiweddarach yn yr Oes Haearn, eto yng nghanolbarth Ewrop i'r gogledd o'r Alpau. Mae rhywfaint mwy o sail dros gysylltu'r Celtiaid \u00e2'r diwylliant yma, ac mae celfyddyd gwaith metel La T\u00e8ne yn dangos nodweddion celfyddyd Geltaidd. Ymledodd diwylliant La T\u00e8ne cyn belled \u00e2 Phrydain a rhan o Iwerddon; er enghraifft ystyrir y casgliad o eitemau a ddarganfuwyd yn Llyn Cerrig Bach ar Ynys M\u00f4n yn un o'r casgliadau pwysicaf o gelfi La T\u00e8ne yn Ynysoedd Prydain.Credid ar un adeg fod ymddangosiad eitemau yn arddull La T\u00e8ne yn dynodi dyfodiad y Celtiaid i'r ynysoedd hyn, gan ddwyn yr ieithoedd Celtaidd gyda hwy. Erbyn hyn, mae'r rhan fwyaf o ysgolheigion o'r farn na fu symudiad mawr o bobl, dim ond lledaeniad ffasiwn newydd mewn celfyddyd. Nid oes dim llawer o eitemau La T\u00e8ne wedi eu darganfod yn Sbaen, lle'r oedd poblogaeth Geltaidd sylweddol. Nodweddir celfyddyd y Celtiaid gan duedd at batrymau abstract, defnydd o linellau troellog, delweddau anthropomorffig a defnydd o anifeiliaid a phlanhigion. Efallai mai'r esiampl enwocaf o gelfyddyd Geltaidd yw Pair Gundestrup. Mae eu celfyddyd hefyd ar feini ledled Ewrop.  Bywyd y Celtiaid Roedd bywyd y Celtiaid yn amrywio cryn dipyn mewn gwahanol rannau o'r byd Celtaidd. Mewn rhai rhannau adeiledid bryngaerau amddiffynnol, rhai ohonynt o faint sylweddol iawn. Ar y cyfandir o ddiwedd y 3edd ganrif CCC ymlaen, datblygodd trefi a elwir yn Oppida. Mae cloddio archeolegol wedi bod mewn nifer o'r rhain, yn cynnwys Magdalensberg yn Awstria, Manching yn yr Almaen a Bibracte ac Alesia yn Ffrainc. Ceir llawer o gyfeiriadau at fywyd a nodweddion y Celtiaid gan awduron clasurol. Maent yn cytuno fod y Celtiaid yn bobl ryfelgar, ond eu bod yn ymladd fel casgliad o unigolion yn hirach nag fel byddin ddisgybledig yn null y Rhufeiniaid. Dywedir eu bod yn hoff o gasglu pennau eu gelynion a'u harddangos yn eu pentrefi. Ymddengys fod gan y pen dynol arwyddoc\u00e2d neilltuol i'r Celtiaid, ac efallai fod adlewyrchiad o hyn yn chwedl Branwen ferch Ll\u0177r ym Mhedair Cainc y Mabinogi, lle mae Bendigeidfran, wedi ei glwyfo hyd angau, yn gorchymyn torri ei ben a'i gladdu yn Llundain i amddiffyn y deyrnas.  Roedd pedair prif \u0175yl yn y flwyddyn Geltaidd: \"Imbolc\" (G\u0175yl y Canhwyllau) ar 1 Chwefror, yn gysylltiedig \u00e2'r dduwies Brigit (\"Ffraid\" yn Gymraeg); \"Beltain\" (G\u0175yl Galan Mai) ar 1 Mai, yn gysylltiedig \u00e2 ffrwythlondeb ac efallai \u00e2 duw'r haul, Belenos; \"Lughnasa\" (G\u0175yl Galan Awst) ar 1 Awst yn gysylltiedig \u00e2'r cynhaeaf a'r duw Lugh neu Lleu Llaw Gyffes, a \"Samhain\" (G\u0175yl Galan Gaeaf), yr \u0175yl bwysicaf y pedair, ar 31 Hydref. Ar \u0174yl Galan Gaeaf, roedd y ffiniau rhwng y byd daearol a'r arall-fyd yn diflannu, syniad sy'n parhau i raddau yn rhai o arferion dathlu G\u0175yl Galan Gaeaf. Calendr Coligny o Ffrainc, wedi ei ysgrifennu yng Ngaeleg, yw'r brif ffynhonnell ar gyfer y calendr Celtaidd. Dywed I\u0175l Cesar eu bod yn mesur cyfnodau amser yn \u00f4l nosweithiau yn hytrach na dyddiau, rhywbeth sydd efallai wedi goroesi yn y gair Cymraeg \"pythefnos\". Er bod cymdeithasau'r Celtiaid yn un batriarchaidd, mae'n ymddangos fod i ferched safle uwch yn eu plith nag yn y rhan fwyaf o gymdeithasau'r cyfnod. Er enghraifft, un o'r darganfyddiadau mwyaf ysblennydd o'r byd Celtaidd yw bedd yn Vix yn nyffryn Afon Seine sy'n dyddio o tua 500 CCC. Bedd dynes oedd hon; ar un adeg fe'i disgrifid gan ysgolheigion fel \"tywysoges Vix\", ond y farn gyffredinol erbyn hyn yw mai math o offeiriades neu siaman oedd hi. Ceir hanes Buddug (Boudica) yn arwain gwrthryfel yn erbyn Rhufain, ac mae esiamplau eraill megis y breninesau Cartimandua ym Mhrydain a Medb yn Iwerddon, y ddwy i bob golwg a mwy o rym a dylanwad na'u gw\u0177r. Mae'r hanesydd Dio Cassius yn nodi rhyddid rhywiol merched Celtaidd: ...sylw ffraeth a wnaed gan wraig Argentocoxus,  Caledoniad, i Julia Augusta. Pan oedd yr ymerodres yn tynnu ei choes, wedi gwneud y cynghrair, am ryddid ei rhyw gyda dynion ym Mhrydain, atebodd hithau: \"Rydym ni'n cyfarfod ag anghenion natur mewn dull llawer gwell na chi ferched Rhufeinig; oherwydd rydym ni'n cysylltu'n agored a'r dynion gorau, tra'r ydych chi yn gadael i chi'ch hunain gael eich llygru yn y dirgel gan y gwaelaf.\"  Crefydd Roedd crefydd draddodiadol y Celtiaid yn cynnwys nifer fawr o dduwiau. Duwiau lleol oedd llawer o'r rhain, a'u dylanwad wedi ei gyfyngu i lecyn arbennig. Ar y llaw arall roedd rhai duwiau oedd yn cael eu haddoli dros ardal eang iawn. Er enghraifft mae Lleu yng Nghymru yn cyfateb i Lugh yn Iwerddon a Lugos yng Ng\u00e2l. Mae'r \"Dinlle\" yn yr enw Dinas Dinlle yn ei hanfod yr un enw \u00e2 Lugdunum, hen enw dinas Lyon. Ymddengys fod Epona, duwies geffylau'r Galiaid (cymharer y gair \"ebol\" yn Gymraeg) yr un dduwies a Macha yn Iwerddon a  Rhiannon yng Nghymru. Mae nifer o'r cymeriadau ym Mhedair Cainc y Mabinogi, fel Lleu a Rhiannon, i bob golwg yn dduwiau Celtaidd wedi eu troi yn gymeriadau o gig a gwaed. Esiampl arall yw Manawydan fab Ll\u0177r, sy'n cyfateb i dduw'r m\u00f4r, Manann\u00e1n mhac Lir, yn Iwerddon. Uniaethir Mabon fab Modron yn chwedl Culhwch ac Olwen a'r duw Maponos, a enwir ar nifer o arysgrifau yng Ng\u00e2l a Phrydain. Un o'r prif dduwiau oedd y duw corniog, Cernunnos, efallai duw hela ac arglwydd y fforest. Elfen arall oedd yn adnabyddus trwy'r byd Celtaidd oedd y triawd o fam-dduwiesau. Dywed rhai bod yr hen grefydd Geltaidd wedi goroesi mewn ffurf o neo-baganiaeth. Mae awduron Rhufeinig yn cysylltu'r Celtiaid a'r Derwyddon ac yn cyfeirio at seremon\u00efau crefyddol mewn llwyni coed sanctaidd. Ceir cyfeiriad at hyn yn hanes Tacitus am ymosodiad y Rhufeiniad dan Suetonius Paulinus ar Ynys M\u00f4n yn 60 CC. Yn \u00f4l Poseidonius ac awduron eraill roedd tri dosbarth yn gyfrifol am grefydd a diwylliant G\u00e2l, y derwyddon, y beirdd a'r vates. Dywed rhai awduron Rhufeinig, er enghraifft I\u0175l Cesar a Plinius yr Hynaf, fod y Celtiaid yn aberthu bodau dynol i'r duwiau. Yn \u00f4l Cesar, roedd Derwyddiaeth wedi dechrau ym Mhrydain ac wedi lledaenu i G\u00e2l.Cyrhaeddodd Cristnogaeth rannau mwyaf dwyreiniol y byd Celtaidd yn gynnar iawn; er enghraifft ysgrifennodd Yr Apostol Paul ei Epistol at y Galatiaid cyn 64 CC. Roedd Cristnogaeth wedi ei sefydlu yn y rhannau Celtaidd o'r Ymerodraeth Rufeinig erbyn y 4g, a chenhadwyd Iwerddon yn y 5g. Yn Iwerddon, yr Alban, Cymru a Llydaw, datblygodd yr hyn a elwir yn \"Gristionogaeth Geltaidd\". Teithiodd cenhadon o Iwerddon, yn arbennig, ar hyd a lled y cyfandir, a thyfodd celfyddyd nodweddiadol. Yr enghraifft enwocaf o'r gelfyddyd yma yw llawysgrif addurnedig Llyfr Kells, sy'n dyddio o tua 800. Ieithoedd Yn 2009, cyflwynodd yr Athro John Koch, o'r Bwrdd Gwybodau Celtaidd yn Aberystwyth, ddamcaniaeth newydd a chwyldroadol iawn fod bron i gant o gerrig beddau yn ardal Tartessos, de Sbaen wedi'u hysgrifennu yn yr iaith Geltaidd, ac yn dyddio i gychwyn Oes yr Haearn. Fe'i cyhoeddwyd yn wreiddiol fel papur, ac yna fel llyfr. Dywed ymhellach, fod y Tarteseg yn perthyn i deulu'r Ieithoedd Indo-Ewropeaidd, ac yn benodol, yn iaith Geltaidd, gynnar. Er bod anghytundeb ynglyn \u00e2 hyn, mae'r dystiolaeth yn cynyddu. Golyga hyn fod y ddamcaniaeth draddodiadol mai crud y Celtiaid oedd canol Ewrop wedi'i chwalu, a chred llawer o haneswyr, bellach, mai ym Mhortiwgal a de Sbaen yw gwir grud yr iaith Geltaidd. Mae'r ieithoedd Celtaidd yn perthyn i'r teulu ieithyddol Indo-Ewropeaidd. Nid yw ysgolheigion yn cytuno ar eu perthynas ag is-deuluoedd eraill yn y teulu. Mae anghytundeb hefyd ar sut yn union y dylid dosbarthu'r ieithoedd Celtaidd eu hunain. Un dosbarthiad yw eu rhannu yn Gelteg Ynysig a Chelteg y Cyfandir. Roedd Celteg y Cyfandir yn cynnwys sawl iaith a thafodiaith Celteg a siaredid ar gyfandir Ewrop a rhan o Asia Leiaf, yn cynnwys, Galateg (iaith y Galatiaid), Galeg (iaith G\u00e2l, Celtibereg (iaith rhannau o Bortiwgal a Sbaen) a Leponteg (iaith Gallia Cisalpina yng ngogledd Yr Eidal). Nid oes yr un o'r ieithoedd hyn yn fyw heddiw, ond darganfuwyd nifer fawr o arysgrifau o G\u00e2l, gogledd yr Eidal a Sbaen. Sylwer mai iaith Ynysig yw Llydaweg, er mai ar y cyfandir y siaredir hi.Mae'r ieithoedd Celtaidd gorllewinol, neu Ynysig, yn cael eu rhannu yn ddau deulu neu gangen o Gelteg Ynysig: Goideleg, a elwir weithiau'n Gelteg Q, sy'n cynnwys Gwyddeleg, Manaweg a Gaeleg yr Alban, a Brythoneg a elwir weithiau'n Gelteg P, sef Cymraeg, Cernyweg a Llydaweg. Mae rhai ysgolheigion yn anghytuno a'r dosbarthiad yma, ac yn credu fod yr ieithoedd Brythoneg yn perthyn yn nes i ieithoedd megis Galeg tra bod yr ieithoedd Goideleg yn perthyn yn nes i Gelteg Iberiaidd. Cred y rhan fwyaf o ysgolheigion bellach fod Picteg hefyd yn iaith Frythonig.Dywed nifer o'r awduron clasurol fod y Celtiaid yn ymwrthod ag ysgrifennu ac yn trosglwyddo dysg ar dafod leferydd. Cyfeirio at yr offeiriaid neu'r derwyddon y mae hyn yn bennaf fodd bynnag, a cheir llawr o arysgrifau o'r gwledydd Celtaidd eu hiaith. Roedd rhai o'r arysgrifau Galeg cynnar yn defnyddio'r wyddor Roegaidd, ond yn ddiweddarach defnyddid yr wyddor Ladin. Datblygodd gwyddor Ogam yn Iwerddon yn gynnar yn y cyfnod Cristionogol, a cheir nifer fawr o feini gydag arysgrif Ogam yn ne-orllewin Cymru hefyd, yn ogystal ag ambell un mewn mannau eraill. Llenyddiaeth Ni oroesodd dim o lenyddiaeth Geltaidd y cyfandir. Mae'n debyg i G\u00e2l, er enghraifft, cael ei Seisnigeiddio cyn i'r llenyddiaeth lafar gael ei rhoi mewn ysgrifen. Fodd bynnag, mae hen lenyddiaeth o Gymru ac yn arbennig o Iwerddon wedi goroesi, sydd yn rhoi golwg ar fywyd Celtaidd. Ymhlith y pwysicaf o'r rhain mae Cylch Wlster ac yn arbennig y T\u00e1in B\u00f3 C\u00faailnge (\"gyrru ymaith wartheg Cooley\"), cerdd y credir ei bod wedi ei gosod yn y 4g er bod y llawysgrifau yn llawer mwy diweddar. Mae'n rhoi hanes rhyfel rhwng Wlster a Connacht pan mae byddin Medb, brenhines Connacht yn ymosod ar Wlster i geisio dwyn y tarw enwog Donn Cuailnge, ac ymdrechion yr arwr ieuanc C\u00fachulainn i'w hatal. Yn \u00f4l John Davies, \"rhyfeddod yw canfod ynddi gyffelybiaethau \u00e2'r disgrifiadau o'r Celtiaid a geir yng ngweithiau llenorion clasurol megis Posidonius a Cesar\"  Cylch pwysig arall yw Cylch Fionn o tua'r un cyfnod, yn adrodd hanes yr arwr Fionn mhac Cumhaill a'i w\u0177r. Gellir gweld adlais o'r un arferion Celtaidd mewn rhannau o Bedair Cainc y Mabinogi yng Nghymru, ac efallai yn arbennig yn chwedl Culhwch ac Olwen. Mae'n debyg bod y chwedlau hyn wedi eu newid cryn dipyn gan gop\u00efwyr Cristionogol, ond ymddengys fod nifer o'r cymeriadau ar un adeg wedi bod yn dduwiau Celtaidd. Celtiaid modern Yn y cyfnod diweddar, nododd yr hanesydd Albanaidd George Buchanan yn ei lyfr Rerum Scoticarum Historia (1582) fod gr\u0175p o ieithoedd ym Mhrydain ac Iwerddon a hen iaith G\u00e2l oedd ar wah\u00e2n i'r ieithoedd Lladin a'r ieithoedd Germainid, a galwodd hwy'r ieithoedd Galaidd. Ef oedd y cyntaf i ddefnyddio'r gair \"Celt\" am rai o drigolion Prydain ac Iwerddon, gan awgrymu fod Gwyddeleg a Gaeleg yr Alban wedi cyrraedd yno gydag ymfudwyr o dde G\u00e2l. Nid oedd ef yn cynnwys y Brythoniaid yn ei ddefnydd o \"Celt\".Mae'r defnydd o'r geiriau 'Celtiaid' a 'Cheltaidd' yn yr ystyr fodern yn deillio o lyfr a gyhoeddwyd yn 1703 gan y Llydawr Paul-Yves Pezron. Yn Antiquit\u00e9 de la nation, et de langue des celtes dangosodd fod y Llyd\u00e4wyr a'r Cymry yn perthyn i'w gilydd, a dywedodd eu bod yn ddisgynyddion y Celtiaid yr oedd yr awduron clasurol yn cyfeirio atynt.Ym 1707 cyhoeddodd yr ieithydd a hynafiaethydd Edward Lhuyd y gyfrol Glossography, y gyfrol gyntaf o'r Archaeologia Britannica arfaethedig a'r unig un a welodd olau dydd, sy'n astudiaeth o iaith a diwylliant y gwledydd Celtaidd ar seiliau gwyddonol. Dangosodd fod ieithoedd megis Cymraeg, Llydaweg a Gwyddeleg yn perthyn i'w gilydd, a rhoddodd yr enw \"ieithoedd Celtaidd\" arnynt. Roedd y llyfr yn garreg filltir bwysig; man cychwyn yr astudiaeth fodern o'r ieithoedd Celtaidd. Ymddengys mai Lhuyd oedd y person cyntaf i ddefnyddio'r gair \"Celt\" mewn rhywbeth tebyg i'w ystyr fodern, er mai term ieithyddol ydoedd ganddo ef.  Datblygodd diddordeb yn y Celtiaid trwy'r 18g, er enghraifft llyfrau'r hynafiaethydd William Stukeley yn rhoi pwyslais ar y derwyddon. Cyhoeddwyd barddoniaeth oedd wedi ei briodoli i'r bardd Gaeleg Ossian, ond a oedd mewn gwirionedd wedi eu hysgrifennu gan James MacPherson, a chawsant dderbyniad brwd. Cafodd Iolo Morgannwg hefyd ddylanwad mawr; hoerai ef fod beirdd Morgannwg wedi cadw traddodiad o ddoethineb oedd yn mynd yn \u00f4l i gyfnod y derwyddon.Yn y 19g tyfodd cenedlaetholdeb yn Iwerddon yn arbennig, ac arweiniodd hyn at ddiddordeb yn y Celtiaid fel hynafiaid cenedl y Gwyddelod. Datblygwyd cysylltiadau rhwng y gwledydd Celtaidd, er enghraifft yn dilyn ymweliadau'r Llyd\u00e4wr Th\u00e9odore Hersart de la Villemarqu\u00e9, awdur y Barzaz Breiz, a Chymru yn 1838 a 1839. Ymhlith yr astudiaethau ysgolheigaidd dylanwadol gellir nodi Essaie sur la Po\u00e9sie des Races Celtiques (1854) gan Ernest Renan ac On the Study of Celtic Literature (1867) Matthew Arnold.Cynhaliwyd cyngres Ban-geltaidd yn Sant-Brieg yn 1867, wedi ei threfnu gan Charles de Gaulle, ewythr y cadfridog adnabyddus. Cynhaliwyd cyfarfod cyntaf Y Gyngres Geltaidd yn 1917, a sefydlwyd mudiad mwy gwleidyddol, yr Undeb Celtaidd, yn 1961. Y gwledydd Celtaidd yn \u00f4l y ddau sefydliad yma yw yr Alban, Cernyw, Cymru, Iwerddon, Ynys Manaw, a Llydaw. Rhain yw'r gwledydd lle siaredir iaith Geltaidd neu lle siaredid iaith Geltaidd hyd yn gymharol ddiweddar. Mae nifer o daleithiau neu ardaloedd mewn gwledydd eraill hefyd yn hawlio etifeddiaeth Geltaidd, yn arbennig Galicia yn Sbaen, ac mae G\u0175yl Ryng-Geltaidd Lorient yn cydnabod Galicia ac Asturias fel gwledydd Celtaidd. Dadl yngl\u0177n \u00e2 \"Cheltiaid\" ynysig Oddeutu ail hanner y 1990au dadleuodd rhai archeolegwyr, megis John Collis a Simon James, na ddylid cyfeirio at boblogaeth Ynys Prydain ac Iwerddon yn Oes yr Haearn fel \"Celtiaid\". Sail eu dadl yw nad oes cofnod o'r defnydd o'r gair \"Celt\" gan neb o drigolion yr ynysoedd hyn amdanynt eu hunain cyn gwaith Pezron a Lhuyd ar ddechrau'r 18g, ac nad oes unrhyw awdur clasurol yn cyfeirio atynt fel \"Celtiaid\", gyda Strabo yn gwahaniaethu rhwng trigolion Prydain a'r Celti. Maent yn nodi hefyd fod cryn nifer o wahaniaethau rhwng Prydain ac Iwerddon a'r cyfandir, megis y defnydd o dai crwn yn hytrach na sgw\u00e2r. Er bod Simon James, er enghraifft, yn pwysleisio nad yw hyn yn golygu fod y defnydd o'r gair \"Celt\" am drigolion presennol gwledydd megis Iwerddon, Cymru a Llydaw yn annilys, bu beirniadu llym ar y ddadl gan rai ysgolheigion eraill, er enghraifft Ruth a Vincent Megaw. Awgrymwyd mai sail y ddadl oedd gelyniaeth Seisnig tuag at ddatganoli ac integreiddio Ewropeaidd. Barn John Davies ar hyn yw:  O'r braidd fod y fath gyhuddiadau yn deg, yn arbennig o gofio nad yw beirniaid pan-Geltigiaeth archeolegol yn awgrymu fod gan Brydain Oes yr Haearn ddiwylliant unffurf; ple sydd ganddynt o blaid pwysigrwydd amrywiaeth ranbarthol.Ei farn ef yw bod Simon James, yn arbennig, yn colli golwg ar y ffaith fod trigolion yr ynysoedd yn Oes yw Haearn yn siarad iaith Gelteg.  Nodiadau Llyfryddiaeth ddethol Mae nifer fawr o lyfrau ac erthyglau ar y Celtiaid ar gael. Rhoddir yma ddetholiad o lyfrau Cymraeg a rhai o'r llyfrau Saesneg mwyaf safonol. Am y gwledydd Celtaidd, gweler dan y gwledydd unigol.  Cyffredinol Geraint Bowen (gol.), Y Gwareiddiaid Celtaidd (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1987) Barry Cunliffe The Ancient Celts. (Gwasg Prifysgol Rhydychen, 1997) John Davies, Y Celtiaid (Hughes a'i Fab, 2001) M. Dillon a N. K. Chadwick, The Celtic Realms (Llundain, 1967) Philip Freeman The Philosopher and the Druids: A Journey among the Ancient Celts (Souvenir Press, 2006) Miranda J. Green (gol.), The Celtic World (Llundain: Routledge, 1995) Simon James, Exploring the World of the Celts (Llundain: Thames & Hudson, 1993) John T. Koch (gol.) Celtic culture: A Historical Encyclopedia 5 cyfr. (Santa Barbara, Cal., 2006) T. G. E. Powell, The Celts (Llundain: Thames & Hudson, 1958; argraffiad newydd 1987) Crefydd a Mytholeg N. K. Chadwick, The Druids (Caerdydd, 1966) P. Mac Cana, Celtic Mythology (Dulyn, 1983) A. D. a B. Rees, Celtic Heritage (Llundain, 1961) Anne Ross, Pagan Celtic Britain (Llundain, 1967) Gwyn Thomas, Duwiau'r Celtiaid (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 1992) Celfyddyd Lloyd a Jennifer Lang, Art of the Celts (Llundain, 1992) Ruth a Vincent Megaw, Celtic Art (Llundain, 1989) John Meirion Morris, Y Weledigaeth Geltaidd (Y Lolfa, 2002) Iaith a Llenyddiaeth Martin J. Ball a James Fife (gol.), The Celtic Languages (Llundain: Routledge, 1993) John T. Koch a John Carey (gol.), The Celtic Heroic Age: Literary Sources for Ancient Celtic Europe and Early Ireland and Wales (Maldon, Mass., 1995) Dadl yngl\u0177n a \"Cheltiaid\" ynysig John Collis, The Celts: Origins, Myths & Inventions (Stroud: Tempus, 2003) ISBN 0752429132 Simon James, The Atlantic Celts: Ancient People or Modern Invention? (Llundain: Amgueddfa Brydeinig, 1999)","1143":"Mae Gwlad Iorddonen neu'n syml yr Iorddonen (Arabeg \u0644\u0645\u0645\u0644\u0643\u0629 \u0627\u0644\u0623\u0631\u062f\u0646\u0651\u064a\u0651\u0629 \u0627\u0644\u0647\u0627\u0634\u0645\u064a\u0651\u0629 Al-Mamlakah al-Urdunniyyah al-H\u0101\u0161imiyyah) yn wlad Arabaidd sy'n ffinio ag Israel i'r gorllewin, Syria i'r gogledd, Irac i'r dwyrain a Sawdi Arabia i'r de-orllewin. Amman yw prifddinas y wlad. Mae'r wlad ar groesffordd bwysig rhwng Asia, Affrica ac Ewrop. Ei henw swyddogol yw \"Teyrnas Hasimaidd Iorddonen\". Cafodd sofraniaeth y wlad ei chreu yn 1946 o ran o Balesteina Brydeinig. Amgylchynir Gwlad yr Iorddonen gan wledydd eraill; mae ganddi arwynebedd o 89,342 km2 (34,495 sq mi) a phoblogaeth o 10,428,241 (19 Mehefin 2019). Hi, felly, yw'r 11eg gwlad mwyaf poblog allan o'r holl wledydd Arabaidd. Islam Sunni sy'n cael ei harfer gan 95% o'r boblogaeth, gyda lleiafrif bach iawn yn Gristnogion. Gelwir y wlad yn aml yn \"Werddon o Sefydlogrwydd\" oherwydd yr ansicrwydd a'r rhyfela yn y gwledydd o'i chwmpas a gododd yn dilyn y Gwanwyn Arabaidd.Ers 1948, mae'r Iorddonen wedi derbyn ffoaduriaid o wledydd cyfagos, o ganlyniad i wrthdaro a rhyfel. Yn 2015 amcangyfrifwyd fod 2.1 miliwn o Balesteiniaid ac 1.4 miliwn o Syriaid wedi ymgartrefu yn y wlad. Mae yma hefyd filoedd o  ffoaduriaid Cristnogol o Irac. Mae hyn i gyd yn rhoi wysau trwm iawn ar isadeiledd ac economi'r wlad. Hanes Ceir cofnod o bobl yn byw yma ers Hen Oes y Cerrig ac yn niwedd yr Oes Efydd fe'i rheolwyd gan dair brenhiniaeth wahanol: Ammon, Moab ac Edom. Yna daeth Brenhiniaeth y Nabatea, cyfnod gyda'r Rhufeiniaid yn ei rheoli ac yna Ymerodraeth yr Otomaniaid. Ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd yn 1921 daeth 'Emiradau Trawsiorddonen' (Emirate of Transjorda) i fodolaeth, dan brotectoriaeth Prydain, wedi'i ffurfio allan o'r o Balesteina Brydeinig. Cafod Trawsiorddonen ei chydnabod gan Gynghrair y Cenhedloedd yn yr un flwyddyn. Yn 1946 cyhoeddodd ei hannibyniaeth oddi wrth Prydain a dethlir y diwrnod hwn yn flynyddol ar 25 Mai. Ei henw swyddogol oedd \"Teyrnas Hasimaidd Trawsiorddonen\". Yn y Rhyfel rhwng Arabia ac Israel yn 1948, meddiannodd diroedd Y Lan Orllewinol a newidiwyd enw'r wladwriaeth yn \"Frenhiniaeth Hasimaidd Iorddonen\" ar 1 Rhagfyr 1948. Gwadodd yr Iorddonen mai hi oedd berchen y tiroedd yn 1988, cam diplomyddol, a esgorodd ar gytundeb hanesyddol rhwng Gwlad yr Iorddonen ac Israel, a arwyddwyd yn 1994.Mae Gwlad yr Iorddonen yn un o'r gwledydd a sefydlodd y Cynghrair Arabaidd a'r Sefydliad dros Gydweithio Islamaidd. Mae'n wladwriaeth sofran, yn frenhiniaeth gyfansoddiadol gyda'r brenin yn dal pwerau gweithredol a deddfwriaethol.  Economi Ystyrir yr Iorddonen yn wlad o \"ddatblygiad dynol uchel\" gydag economi \"incwm canol-uwch\". Mae'n un o'r econom\u00efau lleiaf yn y dwyrain canol, ond yn ddeniadol i fuddsoddwyr tramor oherwydd ei gweithlu medrus, ysgilgar. Oherwydd mannau fel Petra a'r M\u00f4r Marw mae'r wlad yn gyrchfan bwysig i dwristiaid, ac mae hefyd yn denu twristiaeth feddygol oherwydd ei sector iechyd arbennig o safonol. Serch hynny, mae diffyg adnoddau naturiol, llif mawr o ffoaduriaid a chythrwfl rhanbarthol wedi llesteirio'r twf economaidd. Yn 2016 roedd 14.4% o'r boblogaeth yn byw mewn tlodi. Mae GDP (neu 'gynnyrch mewnwladol crynswth'; CMC) cyfoes y wlad yn . Ar gyfartaledd tyfodd y CMC 8% yn flynyddol rhwng 2004 a2008, ac yna ar gyfartaledd o 2.6%, yn dilyn y mewnlifiad anferthol o ffoaduriaid Syriaid i'r wlad.Mae economi Jordan yn gymharol amrywiol, gyda masnach a chyllid yn cyfrif am bron i draean o CMC; mae cludiant a chyfathrebu, gwasanaethau cyhoeddus, ac adeiladu yn cyfrif am un rhan o bump, ac mae mwyngloddio a gweithgynhyrchu yn cyfateb i bron i bumed arall. Er gwaethaf cynlluniau i ehangu'r sector preifat, mae'r wladwriaeth yn parhau i fod y prif rym yn economi Jordan.  Dinasoedd mwyaf Y pedwar ddinas fwyaf yn y wlad yw: Amman (y brifddinas), Zarqa, Irbid ac Acaba (unig borthladd y wlad) a Rwseiffa.  Ardaloedd Llywodraethol Gwlad Iorddonen Mae Gwlad Iorddonen wedi'i rannu'n ddeuddeg o ardaloedd llywodraethol (muhafazah ), sy'n cael eu penu gan y Weinyddiaeth Fewnol. Rhennir llywodraeth leol ymhellach i ardaloedd (liwa) ac yn aml yn is-ardaloedd (qda).Yn ddaearyddol, mae Ardaloedd Llywodraethol Gwlad Iorddonen wedi'u lleoli mewn un o dri rhanbarth: Rhanbarth y Gogledd, y Rhanbarth Canolog a Rhanbarth y De. Nid yw'r tri rhanbarth daearyddol yn cael eu dosbarthu yn \u00f4l ardal neu boblogaethau ond yn hytrach gan gysylltedd daearyddol a phellter ymhlith y canolfannau poblogaeth. Mae Mynyddoedd Moab yn Ardal Lywodraethol Karak yn gwahanu Rhanbarth y De o'r Rhanbarth Canolog. Mae canolfannau poblogaeth Rhanbarth y Canolbarth a'r Gogledd yn cael eu gwahanu'n ddaearyddol gan fynyddoedd Ardal Lywodraethol Jerash. Yn gymdeithasol, mae canolfannau poblogaeth Amman, Salt, Zarqa a Madaba yn ffurfio un ardal fetropolitan fawr le mae rhyngweithiadau busnes yn y dinasoedd hyn o dan ddylanwad Amman tra bod dinasoedd Jerash, Ajloun, a Mafraq yn bennaf o dan ddylanwad dinas Irbid.  Gweler hefyd Y M\u00f4r Marw Hasimiaid Cyfeiriadau","1145":"Mae'r ieithoedd Celtaidd yn tarddu o Broto-Gelteg, neu \"Gelteg Cyffredin\", cangen o'r teulu ieithyddol Indo-Ewropeaidd. Defnyddiwyd y term \"Celteg\" gyntaf i ddisgrifio'r gr\u0175p hwn o ieithoedd gan Edward Lhuyd ym 1707.Siaredir yr ieithoedd Celtaidd yn bennaf ar ymylon gorllewin Ewrop, yn enwedig yng Nghymru, yr Alban, Iwerddon, Llydaw, Cernyw ac Ynys Manaw, ac fe'u ceir ar Ynys Cape Breton yng Nghanada ac yng Ngwladfa Patagonia yn yr Ariannin. Gellir cael hyd i rai sy'n siarad yr ieithoedd mewn ardaloedd y bu siaradwyr ieithoedd Celtaidd yn ymfudo iddynt hefyd, fel yr Unol Daleithiau, Canada, Awstralia, a Seland Newydd. Yn yr ardaloedd hyn i gyd, gan leiafrif o bobl y siaredir yr ieithoedd Celtaidd, er bod ymdrechion i'w hadfywio. Y Gymraeg yw'r unig iaith nad yw UNESCO yn ei dosbarthu'n iaith mewn perygl. Yn ystod y mileniwm cyntaf CC, fe siaredid yr ieithoedd Celtaidd ar draws Ewrop, ar yr Orynys Iberaidd, o lannau M\u00f4r Iwerydd a M\u00f4r y Gogledd, drwy ddyffrynnoedd Rhein a Donwy hyd at y M\u00f4r Du, Gorynys Uchaf y Balcanau ac yng Ngalatia yn Asia Leiaf. Aeth Gaeleg yr Alban i Ynys Cape Breton a'r Gymraeg i Batagonia yn ystod y cyfnodau modern. C\u00e2i ieithoedd Celtaidd, yn enwedig yr Wyddeleg, eu siarad yn Awstralia cyn y cyfuno ym 1901 ac maent yn cael eu defnyddio yna o hyd i ryw raddau.  Ieithoedd byw Rhestra Ethnologue chwe iaith Geltaidd \"fyw\", lle mae pedair ohonynt wedi dal gafael ar nifer sylweddol o siaradwyr brodorol, sef: y Gymraeg a'r Lydaweg (a darddodd o'r Frythoneg) a'r Wyddeleg a Gaeleg yr Alban a darddodd o Aeleg cyffredin, a elwir yn Wyddeleg Fodern Gynnar (neu Wyddeleg Clasurol). Siaradwyd y ddwy iaith arall, y Gernyweg a'r Fanaweg, hyd at y cyfnodau cynnar ond buont farw yn iaith gymunedol. Ond bu mudiadau adfywiol i'r ddwy iaith sydd wedi dilyn i oedolion ddysgu'r iaith a hefyd siaradwyr plant brodorol.Ar y cyfan, roedd tua miliwn o siaradwyr brodorol o'r ieithoedd Celtaidd ers y 2000au. Demograffeg Ieithoedd cymysg Shelteg, cymysg o'r Wyddeleg, y Saesneg a'r Romaneg (tua 86,000 o siaradwyr yn 2009). Bungi creol, a cymysg M\u00e9tisiaid o Aeleg yr Alban, y Gree ac ieithoedd eraill (bron wedi marw). Ambell i ffurf o Romani Cymru neu K\u00e5\u00e5le wedi'i chyfuno \u00e2 Romani'i hun a'r Gymraeg a'r Saesneg (marw). Celteg Ynysig Rhennir yr ieithoedd Celtaidd gorllewinol, neu Ynysig, yn ddau deulu neu gangen o Gelteg Ynysig:  Goideleg Mae tair iaith yn deillio o'r Goideleg, a elwir weithiau'n Gelteg Q, sef:  Gwyddeleg Manaweg Gaeleg yr Alban Brythoneg Mae tair iaith yn deillio o'r Frythoneg, a elwir weithiau'n Gelteg P, sef:  Cymraeg Cernyweg LlydawegGweler hefyd:  Cymbreg, tafodiaith gynnar o'r Frythoneg yn ardal Cumbria a'r Hen Ogledd. Mae ei statws ieithyddol - fel iaith neu dafodiaith - yn ddadleuol. Celteg y Cyfandir Roedd Celteg y Cyfandir neu Gelteg Gyfandirol yn cynnwys sawl iaith a thafodiaith Celteg a siaredid ar gyfandir Ewrop a rhan o Asia Leiaf, yn cynnwys,  Galateg* (iaith y Galatiaid) Galeg* (iaith G\u00e2l) Celtibereg* (iaith rhannau o Bortiwgal a Sbaen) Leponteg* (iaith Gallia Cisalpina yng ngogledd Yr Eidal) Geiriau a fenthyciwyd o'r Gelteg drwy'r Lladin i'r Saesneg Benthyciwyd:  Rhai Geiriau Celtaidd Rhifau  Lliwiau  Anifeiliaid  Rhagenwau  Cyfeiriadau","1146":"Mae'r ieithoedd Celtaidd yn tarddu o Broto-Gelteg, neu \"Gelteg Cyffredin\", cangen o'r teulu ieithyddol Indo-Ewropeaidd. Defnyddiwyd y term \"Celteg\" gyntaf i ddisgrifio'r gr\u0175p hwn o ieithoedd gan Edward Lhuyd ym 1707.Siaredir yr ieithoedd Celtaidd yn bennaf ar ymylon gorllewin Ewrop, yn enwedig yng Nghymru, yr Alban, Iwerddon, Llydaw, Cernyw ac Ynys Manaw, ac fe'u ceir ar Ynys Cape Breton yng Nghanada ac yng Ngwladfa Patagonia yn yr Ariannin. Gellir cael hyd i rai sy'n siarad yr ieithoedd mewn ardaloedd y bu siaradwyr ieithoedd Celtaidd yn ymfudo iddynt hefyd, fel yr Unol Daleithiau, Canada, Awstralia, a Seland Newydd. Yn yr ardaloedd hyn i gyd, gan leiafrif o bobl y siaredir yr ieithoedd Celtaidd, er bod ymdrechion i'w hadfywio. Y Gymraeg yw'r unig iaith nad yw UNESCO yn ei dosbarthu'n iaith mewn perygl. Yn ystod y mileniwm cyntaf CC, fe siaredid yr ieithoedd Celtaidd ar draws Ewrop, ar yr Orynys Iberaidd, o lannau M\u00f4r Iwerydd a M\u00f4r y Gogledd, drwy ddyffrynnoedd Rhein a Donwy hyd at y M\u00f4r Du, Gorynys Uchaf y Balcanau ac yng Ngalatia yn Asia Leiaf. Aeth Gaeleg yr Alban i Ynys Cape Breton a'r Gymraeg i Batagonia yn ystod y cyfnodau modern. C\u00e2i ieithoedd Celtaidd, yn enwedig yr Wyddeleg, eu siarad yn Awstralia cyn y cyfuno ym 1901 ac maent yn cael eu defnyddio yna o hyd i ryw raddau.  Ieithoedd byw Rhestra Ethnologue chwe iaith Geltaidd \"fyw\", lle mae pedair ohonynt wedi dal gafael ar nifer sylweddol o siaradwyr brodorol, sef: y Gymraeg a'r Lydaweg (a darddodd o'r Frythoneg) a'r Wyddeleg a Gaeleg yr Alban a darddodd o Aeleg cyffredin, a elwir yn Wyddeleg Fodern Gynnar (neu Wyddeleg Clasurol). Siaradwyd y ddwy iaith arall, y Gernyweg a'r Fanaweg, hyd at y cyfnodau cynnar ond buont farw yn iaith gymunedol. Ond bu mudiadau adfywiol i'r ddwy iaith sydd wedi dilyn i oedolion ddysgu'r iaith a hefyd siaradwyr plant brodorol.Ar y cyfan, roedd tua miliwn o siaradwyr brodorol o'r ieithoedd Celtaidd ers y 2000au. Demograffeg Ieithoedd cymysg Shelteg, cymysg o'r Wyddeleg, y Saesneg a'r Romaneg (tua 86,000 o siaradwyr yn 2009). Bungi creol, a cymysg M\u00e9tisiaid o Aeleg yr Alban, y Gree ac ieithoedd eraill (bron wedi marw). Ambell i ffurf o Romani Cymru neu K\u00e5\u00e5le wedi'i chyfuno \u00e2 Romani'i hun a'r Gymraeg a'r Saesneg (marw). Celteg Ynysig Rhennir yr ieithoedd Celtaidd gorllewinol, neu Ynysig, yn ddau deulu neu gangen o Gelteg Ynysig:  Goideleg Mae tair iaith yn deillio o'r Goideleg, a elwir weithiau'n Gelteg Q, sef:  Gwyddeleg Manaweg Gaeleg yr Alban Brythoneg Mae tair iaith yn deillio o'r Frythoneg, a elwir weithiau'n Gelteg P, sef:  Cymraeg Cernyweg LlydawegGweler hefyd:  Cymbreg, tafodiaith gynnar o'r Frythoneg yn ardal Cumbria a'r Hen Ogledd. Mae ei statws ieithyddol - fel iaith neu dafodiaith - yn ddadleuol. Celteg y Cyfandir Roedd Celteg y Cyfandir neu Gelteg Gyfandirol yn cynnwys sawl iaith a thafodiaith Celteg a siaredid ar gyfandir Ewrop a rhan o Asia Leiaf, yn cynnwys,  Galateg* (iaith y Galatiaid) Galeg* (iaith G\u00e2l) Celtibereg* (iaith rhannau o Bortiwgal a Sbaen) Leponteg* (iaith Gallia Cisalpina yng ngogledd Yr Eidal) Geiriau a fenthyciwyd o'r Gelteg drwy'r Lladin i'r Saesneg Benthyciwyd:  Rhai Geiriau Celtaidd Rhifau  Lliwiau  Anifeiliaid  Rhagenwau  Cyfeiriadau","1149":"Halio (neu'n ar lafar: wancio; hefyd cilddyrnu neu mwdwlwasgu) yw'r weithred o gyffroi'r organau rhywiol, fel arfer i bwynt orgasm a hynny gan y person ei hun neu arall. Mae'n rhan o set ehangach o weithredoedd a adnabyddir fel awtoserchyddiaeth, sydd hefyd yn cynnwys defnyddio tegannau rhyw a symbylu an-genhedlol. Mae yna hefyd beiriannau halio sy'n cael eu defnyddio i efelychu cyfathrach rywiol er mwyn pleser. Pan fo'r weithred hwn yn digwydd gan fwy nag un person fe ddywedir eu bod yn cyd-halio (Saesneg: Mutual masturbation). Hunan leddfu a chyfathrach rywiol yw'r arferion rhywiol mwyaf cyffredin, ond nid ydynt yn cyd-anghynhwysol (er enghraifft, mae nifer o bobl yn gweld golwg eu partner yn hunan leddfu yn hynod o nwydol). Gall rhai bobl gyrraedd orgasm dim ond drwy hunan leddfu. Yn nheyrnas yr anifeiliaid, mae hunan leddfu i'w weld mewn sawl rhywogaeth mamal, yn yr anial ac mewn caethiwed.  Benywaidd Prif organ rhywiol benywaidd yw'r clitoris, ac mae rhan o hunan leddfu benywaidd ynymwneud \u00e2 chosi neu rwbio'r clitoris fel arfer. Mae rhai merched yn rhoi cala goeg yn eu gweiniau, cryno ddic neu'n defnyddio eu bysedd i greu'r pleser hwn. Ar yr un pryd mae rhai'n hoffi cael eu brestiau neu anws wedi'u rhwbio, yn aml efo olew. Mae erill yn medru croesi eu coesau a gwasgu cyhyrau eu cluniau at eu gilydd er mwyn cael cyffro. Weithiau maen nhw'n gwneud hyn yn gyhoeddus, heb i neb wybod. Gwrywaidd Mae bechgyn yn gafael yn eu codiad ac yn ei rwbio er mwyn cael yr un effaith.  Pechod Onan Ceir hanes Onan yn Llyfr Genesis yn y Beibl: Gen 38:8  Yna dywedodd Jwda wrth Onan, \"Dos at wraig dy frawd, ac fel brawd ei g\u0175r cod deulu i'th frawd\". Gen 38:9  Ond gwyddai Onan nad ei eiddo ef fyddai'r teulu; ac felly, pan \u00e2i at wraig ei frawd, collai ei had ar lawr, rhag rhoi plant i'w frawd. Gen 38:10  Yr oedd yr hyn a wnaeth yn ffiaidd gan yr ARGLWYDD, a pharodd iddo yntau farw. Gan hynny ystyrid colli had ar lawr neu Onaniaeth (trwy hunan leddfu, er enghraifft) yn bechod gan yr Eglwys. Credwyd gan rai bod y bechod o hunan leddfu yn gallu arwain at afiechydon megis dallineb neu orffwylltra. Gan fod hunan leddfu yn bechod cyffredinol ymysg gwyr ifanc dyfeisiwyd teclynnau i'w rhwystro rhag wancio, a'u hamddiffyn rhag ddallineb a \/ neu orffwlldra, megis y Jugum Penis Ring. Teclyn dur i'w osod ar y bidlan llipa cyn mynd i'r gwely, efo dannedd dur byddai'n brathu'r pidlan o gael codiad. Defnyddiwyd y fath modrwyau yn gyffredinol mewn ysbytai meddwl hyd y 1920au ac mewn rhai cartrefi crefyddol hyd y 1960au. Mae nifer o eiriaduron Cymraeg o'r 19g yn defnyddio'r gair Llathryd ar gyfer treisio merch yn rhywiol (rape) a Llaw Lathryd,  ar gyfer wancio; gan roi'r argraff bod hunan leddfu yn cael ei hystyried ganddynt fel hunan ymosodiad mor ddifrifol ag ymosodiad treisiol ar fenyw diniwed. Deddf Gwlad Yn y Ddeyrnas Unedig, mae mastyrbio yn gyhoeddus yn anghyfreithlon o dan Adran 28 o Ddeddf Cymalau Dref yr Heddlu 1847. Gall y gosb fod hyd at 14 diwrnod yn y carchar. Yn gyffredinol \u00a0mae'r ddeddf yn cael ei ddefnyddio i erlyn y sawl sy'n hunan leddfu'n gyhoeddus, ond mewn theori y mae'n parhau'n anghyfreithiol i \u0175r hunan leddfu yng ng\u0175ydd ei briod \/ partner sifil.  Nodiadau","1151":"Halio (neu'n ar lafar: wancio; hefyd cilddyrnu neu mwdwlwasgu) yw'r weithred o gyffroi'r organau rhywiol, fel arfer i bwynt orgasm a hynny gan y person ei hun neu arall. Mae'n rhan o set ehangach o weithredoedd a adnabyddir fel awtoserchyddiaeth, sydd hefyd yn cynnwys defnyddio tegannau rhyw a symbylu an-genhedlol. Mae yna hefyd beiriannau halio sy'n cael eu defnyddio i efelychu cyfathrach rywiol er mwyn pleser. Pan fo'r weithred hwn yn digwydd gan fwy nag un person fe ddywedir eu bod yn cyd-halio (Saesneg: Mutual masturbation). Hunan leddfu a chyfathrach rywiol yw'r arferion rhywiol mwyaf cyffredin, ond nid ydynt yn cyd-anghynhwysol (er enghraifft, mae nifer o bobl yn gweld golwg eu partner yn hunan leddfu yn hynod o nwydol). Gall rhai bobl gyrraedd orgasm dim ond drwy hunan leddfu. Yn nheyrnas yr anifeiliaid, mae hunan leddfu i'w weld mewn sawl rhywogaeth mamal, yn yr anial ac mewn caethiwed.  Benywaidd Prif organ rhywiol benywaidd yw'r clitoris, ac mae rhan o hunan leddfu benywaidd ynymwneud \u00e2 chosi neu rwbio'r clitoris fel arfer. Mae rhai merched yn rhoi cala goeg yn eu gweiniau, cryno ddic neu'n defnyddio eu bysedd i greu'r pleser hwn. Ar yr un pryd mae rhai'n hoffi cael eu brestiau neu anws wedi'u rhwbio, yn aml efo olew. Mae erill yn medru croesi eu coesau a gwasgu cyhyrau eu cluniau at eu gilydd er mwyn cael cyffro. Weithiau maen nhw'n gwneud hyn yn gyhoeddus, heb i neb wybod. Gwrywaidd Mae bechgyn yn gafael yn eu codiad ac yn ei rwbio er mwyn cael yr un effaith.  Pechod Onan Ceir hanes Onan yn Llyfr Genesis yn y Beibl: Gen 38:8  Yna dywedodd Jwda wrth Onan, \"Dos at wraig dy frawd, ac fel brawd ei g\u0175r cod deulu i'th frawd\". Gen 38:9  Ond gwyddai Onan nad ei eiddo ef fyddai'r teulu; ac felly, pan \u00e2i at wraig ei frawd, collai ei had ar lawr, rhag rhoi plant i'w frawd. Gen 38:10  Yr oedd yr hyn a wnaeth yn ffiaidd gan yr ARGLWYDD, a pharodd iddo yntau farw. Gan hynny ystyrid colli had ar lawr neu Onaniaeth (trwy hunan leddfu, er enghraifft) yn bechod gan yr Eglwys. Credwyd gan rai bod y bechod o hunan leddfu yn gallu arwain at afiechydon megis dallineb neu orffwylltra. Gan fod hunan leddfu yn bechod cyffredinol ymysg gwyr ifanc dyfeisiwyd teclynnau i'w rhwystro rhag wancio, a'u hamddiffyn rhag ddallineb a \/ neu orffwlldra, megis y Jugum Penis Ring. Teclyn dur i'w osod ar y bidlan llipa cyn mynd i'r gwely, efo dannedd dur byddai'n brathu'r pidlan o gael codiad. Defnyddiwyd y fath modrwyau yn gyffredinol mewn ysbytai meddwl hyd y 1920au ac mewn rhai cartrefi crefyddol hyd y 1960au. Mae nifer o eiriaduron Cymraeg o'r 19g yn defnyddio'r gair Llathryd ar gyfer treisio merch yn rhywiol (rape) a Llaw Lathryd,  ar gyfer wancio; gan roi'r argraff bod hunan leddfu yn cael ei hystyried ganddynt fel hunan ymosodiad mor ddifrifol ag ymosodiad treisiol ar fenyw diniwed. Deddf Gwlad Yn y Ddeyrnas Unedig, mae mastyrbio yn gyhoeddus yn anghyfreithlon o dan Adran 28 o Ddeddf Cymalau Dref yr Heddlu 1847. Gall y gosb fod hyd at 14 diwrnod yn y carchar. Yn gyffredinol \u00a0mae'r ddeddf yn cael ei ddefnyddio i erlyn y sawl sy'n hunan leddfu'n gyhoeddus, ond mewn theori y mae'n parhau'n anghyfreithiol i \u0175r hunan leddfu yng ng\u0175ydd ei briod \/ partner sifil.  Nodiadau","1152":"Erthygl am yr haint a achoswyd gan SARS-CoV-2 yw hon. Am y firws penodol a achosodd yr epidemig, gweler SARS-CoV-2. Am y gr\u0175p o erthyglau mae'r firws yn perthyn iddo, gweler: Coronafirysau Am y pandemig cyfoes, gweler yr erthygl Pandemig COVID-19.Clefyd heintus a ddaeth i'r amlwg yn Rhagfyr 2019 yw COVID-19 sy'n fyr am \"coronavirus disease 2019\"; bathiad Cymraeg - y Gofid Mawr. Gellir olrhain yr achos cyntaf n\u00f4l i 17 Tachwedd 2019 yn Hubei. Y firws sydd wrth wraidd yr haint yw'r SARS-CoV-2, ac wrth i'r clefyd yma ymledu drwy'r byd, esgorodd ar bandemig coronafeirws 2019\u201320. Erbyn 30 Mehefin 2020 roedd dros 1,500 wedi marw yng Nghymru, dros 43,500 drwy wledydd Prydain a thros 505,000 yn fyd-eang..  Canfuwyd y clefyd yn gyntaf yn 2019 yn Wuhan, Tsieina, ac ers hynny mae wedi lledaenu\u2019n fyd-eang, gan arwain at bandemig. Mae symptomau cyffredin yn cynnwys twymyn (gorboethi, peswch ac anhawster anadlu, gyda phoen yn y cyhyrau, fflem ac fel arfer, dolur gwddf. Er bod mwyafrif yr achosion yn arwain at symptomau ysgafn, mewn rhai achosion ceir niwmonia difrifol ac organau'r corff yn methu.Mae cyfradd y marwolaethau allan o'r holl achosion a ddiagnosiwyd ar gyfartaledd yn 3.4%. Ceir cryn amrywiaeth, gyda 0.2% yn y rhai iau nag 20 oed, i oddeutu 15% yn y rhai dros 80 oed. Fel arfer, mae'r haint yn cael ei ledaenu o un person i'r llall trwy ddefnynnau heintus yn cael eu hanadlu, ee drwy besychu neu disian. Mae'r amser rhwng dod i gysylltiad \u00e2 symptomau a'r symptomau yn ymddangos, yn gyffredinol, rhwng dau a 14 diwrnod, gyda phum diwrnod ar gyfartaledd. Symptomau Mae llawer yn datblygu symptomau tebyg i ffliw gan gynnwys twymyn, peswch, a diffyg anadl. Yn llai cyffredin, gellir gweld symptomau anadlu fel tisian, trwyn yn rhedeg, neu ddolur gwddf. Gwelir symptomau fel cyfog, chwydu a dolur rhydd mewn nifer bychan o achosion,  ac yn rhai o'r achosion cychwynnol yn Tsieina gwelwyd symptomau cardiaidd yn unig, fel tyndra'r frest a chrychguriadau (palpitations). Mewn rhai achosion eithafol, gall y clefyd ddatblygu i niwmonia, methiant aml-organau, a hyd yn oed marwolaeth.  Fel sy'n gyffredin \u00e2 heintiau, ceir cyfnod o oedi rhwng yr adeg pan fo'r  person wedi'i heintio \u00e2'r firws a'r adeg pan fyddant yn datblygu symptomau; gelwir y cyfnod hwn yn \"gyfnod deori\". Y cyfnod deori ar gyfer COVID-19 fel arfer yw pump i chwe diwrnod ond gall amrywio o ddau i 14 diwrnod. Gellir cymharu'r cyfnod dear hwn gyda chyfnod deor firysau eraill: Mae symptomau plant yn llawer mwynnach. Dangosodd adroddiad gan Ganolfan Tsieineaidd ar gyfer Rheoli ac Atal Clefydau, fod un o bob pedwar plentyn a brofodd yn bositif yn parhau heb unrhyw symptom, ar wah\u00e2n i symptomau mwyn, megis peswch, 'erythema ffaryngeall' a thwymyn. Atal yr haint Ymhlith y mesurau a argymhellir i atal haint mae golchi dwylo'n aml, cadw pellter oddi wrth eraill, a pheidio \u00e2 chyffwrdd yr wyneb. Argymhellir defnyddio masgiau ar gyfer y rhai sy'n amau bod y firws arnynt a'r rhai sy'n rhoi gofal, ond nid y cyhoedd. Nid oes brechlyn na thriniaeth gwrthfeirysol benodol ar gyfer COVID-19. Mae rheolaeth yn cynnwys trin symptomau, gofal, ynysu a mesurau arbrofol. Gweler hefyd Y Gofid Mawr (COVID-19) yng Nghymru Gwyntiedydd meddygol Pla Du Cyfeiriadau","1154":"Erthygl am yr haint a achoswyd gan SARS-CoV-2 yw hon. Am y firws penodol a achosodd yr epidemig, gweler SARS-CoV-2. Am y gr\u0175p o erthyglau mae'r firws yn perthyn iddo, gweler: Coronafirysau Am y pandemig cyfoes, gweler yr erthygl Pandemig COVID-19.Clefyd heintus a ddaeth i'r amlwg yn Rhagfyr 2019 yw COVID-19 sy'n fyr am \"coronavirus disease 2019\"; bathiad Cymraeg - y Gofid Mawr. Gellir olrhain yr achos cyntaf n\u00f4l i 17 Tachwedd 2019 yn Hubei. Y firws sydd wrth wraidd yr haint yw'r SARS-CoV-2, ac wrth i'r clefyd yma ymledu drwy'r byd, esgorodd ar bandemig coronafeirws 2019\u201320. Erbyn 30 Mehefin 2020 roedd dros 1,500 wedi marw yng Nghymru, dros 43,500 drwy wledydd Prydain a thros 505,000 yn fyd-eang..  Canfuwyd y clefyd yn gyntaf yn 2019 yn Wuhan, Tsieina, ac ers hynny mae wedi lledaenu\u2019n fyd-eang, gan arwain at bandemig. Mae symptomau cyffredin yn cynnwys twymyn (gorboethi, peswch ac anhawster anadlu, gyda phoen yn y cyhyrau, fflem ac fel arfer, dolur gwddf. Er bod mwyafrif yr achosion yn arwain at symptomau ysgafn, mewn rhai achosion ceir niwmonia difrifol ac organau'r corff yn methu.Mae cyfradd y marwolaethau allan o'r holl achosion a ddiagnosiwyd ar gyfartaledd yn 3.4%. Ceir cryn amrywiaeth, gyda 0.2% yn y rhai iau nag 20 oed, i oddeutu 15% yn y rhai dros 80 oed. Fel arfer, mae'r haint yn cael ei ledaenu o un person i'r llall trwy ddefnynnau heintus yn cael eu hanadlu, ee drwy besychu neu disian. Mae'r amser rhwng dod i gysylltiad \u00e2 symptomau a'r symptomau yn ymddangos, yn gyffredinol, rhwng dau a 14 diwrnod, gyda phum diwrnod ar gyfartaledd. Symptomau Mae llawer yn datblygu symptomau tebyg i ffliw gan gynnwys twymyn, peswch, a diffyg anadl. Yn llai cyffredin, gellir gweld symptomau anadlu fel tisian, trwyn yn rhedeg, neu ddolur gwddf. Gwelir symptomau fel cyfog, chwydu a dolur rhydd mewn nifer bychan o achosion,  ac yn rhai o'r achosion cychwynnol yn Tsieina gwelwyd symptomau cardiaidd yn unig, fel tyndra'r frest a chrychguriadau (palpitations). Mewn rhai achosion eithafol, gall y clefyd ddatblygu i niwmonia, methiant aml-organau, a hyd yn oed marwolaeth.  Fel sy'n gyffredin \u00e2 heintiau, ceir cyfnod o oedi rhwng yr adeg pan fo'r  person wedi'i heintio \u00e2'r firws a'r adeg pan fyddant yn datblygu symptomau; gelwir y cyfnod hwn yn \"gyfnod deori\". Y cyfnod deori ar gyfer COVID-19 fel arfer yw pump i chwe diwrnod ond gall amrywio o ddau i 14 diwrnod. Gellir cymharu'r cyfnod dear hwn gyda chyfnod deor firysau eraill: Mae symptomau plant yn llawer mwynnach. Dangosodd adroddiad gan Ganolfan Tsieineaidd ar gyfer Rheoli ac Atal Clefydau, fod un o bob pedwar plentyn a brofodd yn bositif yn parhau heb unrhyw symptom, ar wah\u00e2n i symptomau mwyn, megis peswch, 'erythema ffaryngeall' a thwymyn. Atal yr haint Ymhlith y mesurau a argymhellir i atal haint mae golchi dwylo'n aml, cadw pellter oddi wrth eraill, a pheidio \u00e2 chyffwrdd yr wyneb. Argymhellir defnyddio masgiau ar gyfer y rhai sy'n amau bod y firws arnynt a'r rhai sy'n rhoi gofal, ond nid y cyhoedd. Nid oes brechlyn na thriniaeth gwrthfeirysol benodol ar gyfer COVID-19. Mae rheolaeth yn cynnwys trin symptomau, gofal, ynysu a mesurau arbrofol. Gweler hefyd Y Gofid Mawr (COVID-19) yng Nghymru Gwyntiedydd meddygol Pla Du Cyfeiriadau","1155":"Dinas yn Nhalaith Efrog Newydd yw Dinas Efrog Newydd (Saesneg: New York City; enw brodorol: Lenapehoking). Hi yw'r ddinas fwyaf poblog yn Unol Daleithiau America ac fe'i lleolir ar arfordir Gogledd-ddwyreiniol yr Unol Daleithiau ar lannau M\u00f4r Iwerydd. Ers 1898, pan ffurfiwyd y ddinas, ceir yma bum bwrdeisdref: Y Bronx, Brooklyn, Manhattan, Queens, ac Ynys Staten. Poblogaeth y ddinas ei hun yw 8,398,748 (1 Gorffennaf 2018) o fewn arwynebedd ychydig yn llai na 305 milltir sgw\u00e2r (790 km\u00b2), sy'n ei gwneud y ddinas gyda'r dwysedd poblogaeth mwyaf yn yr unol Daleithiau. Mae poblogaeth yr ardal ehangach, sef yr ardal fetropolitan tua 23,632,722 (2013) o bobl dros ardal o 6,720 milltir sgw\u00e2r (17,400 km\u00b2).Mae'n ddinas ryngwladol flaenllaw, gyda dylanwad sylweddol yn fyd-eang ar fasnach, economi, diwylliant, ffasiwn ac adloniant. Yma hefyd ceir pencadlys y Cenhedloedd Unedig, ac felly mae'n ganolfan bwysig o safbwynt materion rhyngwladol. Fe'i disgrifir gan rai fel \"prifddinas arian a diwylliant y Ddaear\". Mae Efrog Newydd fwyaf adnabyddus ymysg dinasoedd yr Unol Daleithiau am ei thrafnidaeth 24 awr, am ddwysedd ei phoblogaeth a'r amrywiaeth o bobl sy'n trigo yno. Yn 2005, roedd bron 170 o ieithoedd yn cael eu siarad yn y ddinas a ganwyd 36% o'i phoblogaeth y tu allan i'r Unol Daleithiau. Weithiau cyfeirir at y ddinas fel \"Y Ddinas sydd Byth yn Cysgu\", tra bod ei ffugenwau eraill yn cynnwys \"Gotham\" a'r \"Big Apple\". Ym 1609, fe wnaeth y fforiwr-archwiliwr o Loegr Henry Hudson ailddarganfod Harbwr Efrog Newydd wrth chwilio am y Northwest Passage i'r Dwyrain, tra'n gweithio i Gwmni Dwyrain India yr Iseldiroedd (neu'r Dutch East India Company). Erbyn 1624 roedd y ddinas wedi'i sefydu fel canolfan fasnachu'r cwmni. Galwyd y lleoliad newydd yn \"Amsterdam Newydd\" tan 1664 pan ddaeth y drefedigaeth o dan reolaeth Lloegr. Newidiwyd yr enw gan Frenin Lloegr pan drosglwyddodd y tiroedd yma i'w frawd y Duke of York ('Dug Efrog'). Bu Efrog Newydd yn brifddinas yr Unol Daleithiau o 1785 tan 1790, ac ers hynny dyma ddinas fwyaf y genedl.Erbyn heddiw, mae gan y ddinas nifer o gymdogaethau a chofadeiladau byd enwog. Cyfarchodd y y  Statue of Liberty filiynau o fewnlifwyr wrth iddynt ddod i'r Amerig ar ddiwedd y 19g a dechrau'r 20g. Mae Wall St. ym Manhattan Isaf wedi bod yn ganolfan ariannol byd-eang ers yr Ail Ryfel Byd ac yno y lleolir Cyfnewidfa Stoc Efrog Newydd. Mae'r ddinas hefyd wedi bod yn gartref i nifer o adeiladau talaf y byd, gan gynnwys Adeilad Empire State a'r ddau d\u0175r yng Nghanolfan Fasnach y Byd.  Hanes Cynhanes Am ganrifoedd cyn y trefedigaeth gan yr Ewropead, roedd Americanwyr Brodorol Algonquian a'r Lenape yn byw yn yr ardal lle saif Dinas Efrog Newydd heddiw. Roedd eu mamwlad, o'r enw Lenapehoking, yn cynnwys Ynys Staten, Manhattan, y Bronx, rhan orllewinol Long Island (gan gynnwys yr ardaloedd a fyddai wedyn yn dod yn fwrdeistrefi Brooklyn a Queens), a Dyffryn Hudson Isaf. Mae gan y Lenape system hanesyddol lle'r oeddent yn wreig-gynefinol hy roedd y teulu newydd yn byw gyda mam y ferch; ac felly ceid tair cenhedlaeth yn byw gyda'i gilydd yn aml iawn. Cafodd y brodorion hyn eu hel o'r ardal o dan polisi ffurfiol o'u symud a'u rhoi mewn tiriogaeth neilltuol, i'r dwyrain o'r ddinas. Y goresgyniad Ewropeaidd Dechreuodd gwladychiad Ewropeaidd cyntaf o'r ardal yn 1614 a sefydlodd yr Iseldirwyr Amsterdam Newydd ym 1626, ar ran deheuol Manhattan. Ymsefydlodd nifer o Huguenotiaid yno hefyd, yn chwilio am ryddid crefyddol. Cipwyd y ddinas gan y Saeson yn 1664, a'i hail-enwi'n \"Efrog Newydd\" ar \u00f4l Dug Caerfrog. Datblygodd pwysigrwydd Dinas Efrog Newydd fel porthladd masnachol tra'r oedd o dan reolaeth Brydeinig. Cynhaliodd y ddinas achos llys arloesol John Peter Zenger ym 1735, a geisiodd sefydlu rhyddid y wasg yng Ngogledd America. Ym 1754, sefydlwyd Prifysgol Columbia gan siarter George II o'r DU fel Coleg y Brenin ym Manhattan Isaf. Cyfarfu Cynghrair y Ddeddf Stamp yn Efrog Newydd ym mis Hydref 1765. Daeth y ddinas yn ganolbwynt ar gyfer cyfres o frwydrau mawrion a adwaenid fel Ymgyrch Efrog Newydd yn ystod Rhyfel Annibyniaeth America. Ar \u00f4l Brwydr Ffort Washington ym Manhattan Uchaf ym 1776, daeth yn ddinas yn ganolbwynt gwleidyddol a milwrol Prydain yng Ngogledd America tan ddaeth y meddianaeth milwrol i ben ym 1783. Yn fuan ar \u00f4l hyn, gwnaed Dinas Efrog Newydd yn brifddinas cenedlaethol gan Gynghrair y Conffederasiwn; cadarnhawyd Cyfansoddiad yr Unol Daleithiau ac ym 1789, urddwyd George Washington yn Arlywydd cyntaf yr Unol Daleithiau yno; cyfarfu Cynghrair cyntaf yr Unol Daleithiau yno am y tro cyntaf ym 1789, a draffiwyd Mesur Hawliau a hyn oll yn y Neuadd Ffederal ar Wall St. Erbyn 1790, roedd Dinas Efrog Newydd wedi goddiweddyd Philadelphia fel dinas fwyaf yr Unol Daleithiau. Yn ystod y 19g gweddnewidwyd y ddinas gan fewnlifiad a datblygiad. Ehangwyd y grid strydoedd i gynnwys holl ardaloedd Manhattan gan Gynllun y Comisiynnydd ym 1811, a phan agorodd Camlas Erie, cysylltodd porthladd M\u00f4r Iwerddon gyda marchnadoedd amaethyddol eang mewndirol Gogledd America. Aeth gwleidyddiaeth lleol o dan ddylanwad Neuadd Tammany, peiriant gwleidyddol a gefnogwyd gan fewnfudwyr Gwyddelig. Ymgyrchoedd hen aristocratiaid morol am sefydlu parc ganolog, \"Central Park\", a ddatblygodd i fod y parc tir-luniedig cyntaf mewn dinas Americanaidd ym 1857. Roedd poblogaeth o dduon-rhydd hefyd yn bodoli ym Manhattan, yn ogystal ag yn Brooklyn. Daliwyd caethweision yn Efrog Newydd tan 1827, ond yn ystod y 1830au daeth yn ganolbwynt yr ymgyrch i ddiweddu caethwasiaeth aml-hil yn y Gogledd.  Arweiniodd ddicter at orfodaeth milwrol yn ystod Rhyfel Annibyniaeth America (1861\u20131865) at Derfysgoedd Drafftio 1863, un o ddigwyddiadau mwyaf cythryblus yn hanes America. Ym 1898, ffurfiwyd dinas fodern Efrog Newydd drwy gyfuno \u00e2 Brooklyn (a oedd yn ddinas annibynnol cyn hyn), Swydd Efrog Newydd (a oedd yn cynnwys rhannau o'r Bronx), Swydd Richmond a rhan orllewinol o Swydd Queens. Pan agorodd rheilffordd danddaearol Dinas Efrog Newydd ym 1904, llwyddodd hyn i ddod a'r ddinas newydd at ei gilydd. Trwy gydol hanner gyntaf yr 20g, roedd y ddinas yn ganolbwynt y byd o ran diwydiant, masnach a chyfathrebu. Fodd bynnag, roedd pris i'w dalu am y datblygiad hwn. Ym 1904, bu t\u00e2n ar long-st\u00eam y General Slocum yn yr Afon Ddwyreiniol, gan ladd 1,021 o bobl a oedd ar fwrdd y llong. Ym 1911, bu farw 146 o weithwyr dillad yn nhrychineb diwydiannol gwaethaf y ddinas, pan fu t\u00e2n yn Ffatri Triangle Shirtwaist. Arweiniodd hyn at sefydlu Undeb Rhyngwladol y Gweithwragedd Dillad a gwnaed gwelliannau mewn safonau diogelwch ffatr\u00efoedd.  Yn ystod y 1920au, roedd Dinas Efrog Newydd yn gyrchfan boblogaidd i Americanwyr-Affricanaidd yn ystod yr Ymfudo Mawr o Dde America. Erbyn 1916, roedd Dinas Efrog Newydd yn gartref i'r boblogaeth fwyaf o Affricaniaid dinesig yng Ngogledd America. Blodeuodd Dadeni Harlem yn ystod cyfnod y Gwaharddiad, yngh\u0177d \u00e2 th\u0175f economaidd a welodd y ddinas yn cystadlu i adeiladu'r wybren-grafwyr uchaf. Erbyn dechrau'r 1920au, Dinas Efrog Newydd oedd yr ardal ddinesig fwyaf poblog yn y byd, gydag ardal fetropolitanaidd o dros 10 miliwn o drigolion erbyn dechrau'r 1930au. Yn sg\u00eel yr amodau byw caled a ddaeth ar \u00f4l y Dirwasgiad Mawr, etholwyd y diwygiwr Fiorello LaGuardia yn faer y ddinas. Ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd, dychwelodd y milwyr a mewnfudwyr o Ewrop ac arweiniodd hyn yn ei dro at d\u0175f economaidd arall a datblygiadau enfawr o dai yn nwyrain Queens. Prin iawn oedd effaith y rhyfel ar Efrog Newydd a chyda Wall Street yn arwain y wlad at ddominyddiaeth economaidd, pencadlys y Cenhedloedd Unedig (a gwblhawyd ym 1950), yn pwysleisio dylanwad gwleidyddol y ddinas, a th\u0175f celf mynegiannol yn y ddinas, dadleolwyd Paris fel canolbwynt y byd celfyddydol. Yn ystod y 1960au, dioddefodd Efrog Newydd o broblemau economaidd, cynnydd mewn trais a gwrthdaro hiliol, a gyrhaeddodd uchafbwynt yn y 1970au. Gwellodd sefyllfa economaidd y ddinas yn y 1980au wrth i'r diwydiant ariannol ail-sefydlu ei hun. Erbyn y 1990au roedd gwrthdaro hiliol wedi lleihau, cyfradd troseddau wedi gostwng yn sylweddol a thon newydd o fewnfudwyr wedi cyrraedd o Asia ac America Ladin. Ymddangosodd sectorau newydd, megis Dyffryn Silicon, yn economi'r ddinas a chyrhaeddodd poblogaeth y ddinas record newydd yng nghyfrifiad 2000.  Ar 11 Medi 2001 bu ymosodiad terfysgol ar y ddinas pan drawodd dwy awyren Ganolfan Fasnach y Byd. Bu farw bron i 3,000 o bobl yn yr ymosodiad. Bwriedir adeiladu Canolfan Fasnach y Byd newydd (a adwaenid yn flaenorol fel y T\u0175r Rhyddid), yngh\u0177d \u00e2 chofeb a thri t\u0175r newydd o swyddfeydd ar y safle, a dylai fod yn gyflawn erbyn 2013. Ar y 19eg o Ragfyr, 2006, gosodwyd y colofnau dur cyntaf yn sylfeini'r adeilad. Mae tri adeilad uchel arall wedi'u cynllunio ar gyfer y safle ar hyd Stryd Greenwich, a byddant yn amgylchynu Cofeb Canolfan Fasnach y Byd, sydd yn cael ei adeiladu ar hyn o bryd. Bydd y safle hefyd yn gartref i amgueddfa a fydd yn olrhain hanes y safle.  Daearyddiaeth Lleolir Dinas Efrog Newydd yng ngogledd-ddwyrain yr Unol Daleithiau, yn ne-ddwyrain Talaith Efrog Newydd, oddeutu hanner ffordd rhwng Washington, D.C. a Boston. Saif y ddinas ger aber yr Afon Hudson, sy'n bwydo harbwr cysgodol ac yna Mor Iwerddon, ac mae'r lleoliad hwn wedi cynorthwyo'r ddinas i dyfu fel tref masnachol. Adeiladwyd rhannau helaeth o Efrog Newydd ar dair ynys Manhattan, Ynys Staten a Long Island a achosodd prinder tir a dwysedd poblogaeth uchel. Llifa'r Afon Hudson drwy Ddyffryn Hudson ac i mewn i Fae Efrog Newydd. Rhwng Dinas Efrog Newydd a Troy, Efrog Newydd, mae'r afon yn aber. Gwahana'r Hudson y ddinas o New Jersey. Mae Afon y Dwyrain yn llifo o Long Island Sound ac yn gwahanu'r Bronx a Manhattan o Long Island. Mae'r Afon Harlem yn gwahanu Manhattan o'r Bronx. Mae tir y ddinas wedi newid yn sylweddol oherwydd ymyrraeth dynol, gyda rhannau helaeth o dir wedi'u had-ennill ar hyd y glannau ers cyfnod y trefidigaethau Iseldireg. Gwelwyd yr enghraifft amlycaf o ad-ennill tir ym Manhattan Isaf, gyda datblygiadau fel Dinas Battery Park yn ystod y 1970au a'r 1980au. Mae rhai o amrywiadau naturiol topograffeg wedi cael eu llyfnhau, yn enwedig ym Manhattan. Amcangyfrifir fod arwynebedd y ddinas yn mesur 304.8 milltir sgw\u00e2r (789\u00a0km\u00b2). Cyfanswm arwynebedd Dinas Efrog Newydd yw 468.9 milltir sgw\u00e2r (1,214\u00a0km\u00b2). Mae 164.1 milltir sgw\u00e2r (425\u00a0km\u00b2) o hyn yn ddwr a 304.8 milltir sgw\u00e2r (789\u00a0km\u00b2) yn dir. Man uchaf y ddinas yw Todt Hill ar Ynys Staten, sydd 409.8 troedfedd (124.9 m) uwchlaw lefel y mor a dyma yw'r man uchaf ar y glannau dwyreiniol, i'r de o Maine. Mae copa'r mynydd wedi'i orchuddio gan goedwig fel rhan o dir gwyrdd Ynys Staten.  Hinsawdd Mae gan Ddinas Efrog Newydd hinsawdd is-drofannol llaith ac ar gyfartaledd ceir yno 234 o ddiwrnodau o heulwen yn flynyddol.Yn gyffredinol, mae'r hafau yn boeth ac yn glos gyda thymheredd cyfartalog o 79\u201384\u00a0\u00b0F (26\u201329\u00a0\u00b0C) a thymheredd isaf o 63\u201369\u00a0\u00b0F (17\u201321\u00a0\u00b0C). Fodd bynnag, mae'r tymheredd yn pasio 90\u00a0\u00b0F (32\u00a0\u00b0C) am tua 16-19 diwrnod bob haf.Tuedda'r gaeafau i fod yn oer, gyda'r lleoliadau arfordirol ychydig yn gynhesach, gyda thymheredd uchaf cyfartalog o 38\u201343\u00a0\u00b0F (3\u20136\u00a0\u00b0C) a thymheredd isaf o 26\u201332\u00a0\u00b0F (\u22123 i 0\u00a0\u00b0C), ond gall y tymheredd ostwng cymaint a'r 10au i'r 20au \u00b0F (\u221212 i \u22126\u00a0\u00b0C) am rai dyddiau. Weithiau gall y tymheredd godi i hyd at y 50au neu 60au \u00b0F (~10 i 15\u00a0\u00b0C) yn ystod y gaeaf. Cyfnewidiol yw'r tywydd yn y Gwanwyn a'r Hydref, a gall fod yn oer neu'n gynnes, er fod y cyfnodau hyn yn bleserus gan amlaf oherwydd y lleithder isel.    Amgylchedd Y defnydd o drafnidiaeth yn Ninas Efrog Newydd yw'r uchaf yn yr Unol Daleithiau ac mae'r defnydd o danwydd yno yn gyfatebol i'r cyfartaledd cenedlaethol yn ystod y 1920au. Mae allyriannau nwyon sy'n achosi'r effaith t\u0177 gwydr yn Ninas Efrog Newydd yn 7.1 tunnell metrig i bob person o'i gymharu \u00e2 chyfartaledd cenedlaethol o 24.5 tunnell metrig.  Mae holl drigolion Efrog Newydd yn gyfrifol am 1% o holl allyriannau nwyon effaith t\u0177 gwydr er mai 2.7% o holl boblogaeth y wlad maent yn cynrychioli. Mae person cyffredin sy'n trigo yn Efrog Newydd yn defnyddio hanner y trydan a ddefnyddir gan drigolion San Francisco a bron i chwarter o'r trydan a ddefnyddir gan berson o Dallas, Texas.Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae'r ddinas wedi bod yn canolbwyntio ar leihau ei heffaith ar yr amgylchedd. Arweiniodd llygredd y ddinas at lefelau uchel o asma a chyflyrrau resbiradol eraill ymysg trigolion y ddinas. Rhaid i lywodraeth y ddinas brynu'r offer mwyaf effeithiol o ran ynni yn unig ar gyfer swyddfeydd a thai cyhoeddus yn y ddinas. Mae gan Efrog Newydd y fflyd mwyaf o fysiau awyr lan hybrid-diesel yn y wlad, a rhai tacsis hybrid cyntaf.  Dinaswedd Pensaern\u00efaeth Y math o adeilad a gysylltir \u00e2 Dinas Efrog Newydd gan amlaf yw'r wybrengrafwr, a gwelwyd adeiladau'r ddinas yn newid o adeiladau llai o faint, Ewropeaidd yr olwg, i dyrrau enfawr yr ardaloedd busnes. Erbyn mis Awst 2008, roedd gan Ddinas Efrog Newydd 5,538 o adeiladau tal, gyda 50 o wybregrafwyr a oedd yn dalach na 656 troedfedd (200m). Mae hyn yn fwy nag unrhyw ddinas arall yn yr Unol Daleithiau, ac yn ail y byd ar \u00f4l Hong Kong. Am fod y ddinas wedi'i hamgylchynu i raddau helaeth gan dd\u0175r, dwysedd poblogaeth uchel y ddinas a phrisiau uchel ar adeiladau yn yr ardaloedd masnachol, gwelodd y ddinas y casgliad mwyaf o dyrrau unigol o swyddfeydd a chartrefi yn y byd. Mae gan Efrog Newydd adeiladau nodedig o safbwynt pensaern\u00efol ac mae eu harddulliau'n amrywio. Mae'r adeiladau hyn yn cynnwys yr Adeilad Woolworth (1913), gwybrengrafwr gothig cynnar a adeiladwyd gyda nodweddion gothig y gellir eu gweld o'r stryd sawl can troedfedd yn \u00ees. Mae cynllun art deco yr Adeilad Chrysler (1930), gyda'i th\u0175r dur yn adlewyrchu'r cyfyngiadau a gyflwynwyd er mwyn sicrhau fod digon o oleuni naturiol yn cyrraedd y strydoedd. Ystyria nifer o haneswyr a phenseiri y t\u0175r hwn fel adeilad mwyaf godidog Efrog Newydd, gyda'i addurniadau cywrain. Mae'r Adeilad Cond\u00e9 Nast (2000) yn enghraifft bwysig o'r cynllunio amgylcheddol a gyflwynwyd yn ddiweddarach i wybrengrafwyr Americanaidd.  Adeiladau a chofadeiladau Adeilad Cond\u00e9 Nast (2000) Adeilad Chrysler (1930) Adeilad Empire State (1931) Adeilad Seagram (1957) Adeilad Woolworth (1913) Amgueddfa Guggenheim Canolfan Masnach y Byd (1972) Canolfan Rockefeller (1939) Cerflun Rhyddid Eglwys Gadeiriol Sant Padrig (1878) Pont Brooklyn Pont Manhattan Yr Amgueddfa Gelf Fetropolitan Chwaer ddinasoedd Cysylltiadau allanol (Saesneg) Cyngor y Ddinas Cyfeiriadau","1156":"Cyfres deledu plant o Ganada sy'n seiledig ar y llyfrau gan K.A. Applegate yw Animorphs (1998\u20132000).  Prif Gymeriadau Jake - Shawn Ashmore Rachel - Brooke Nevin Tobias - Christopher Ralph Cassie - Nadia Nascimento Marco - Boris Cabrera Ax - Paulo Costanzo (penodau 6-26) Cymeriadau Eraill Tom, brawd Jake - Josh Peace Visser 3\/ Victor Trent, y dihiryn - Eugene Lipinski Principal Chapman - Richard Sali Melissa Chapman - Terra Vanessa Kowalyk Elfangor, tywysog andalite -Diego Matamoros Eva \/ Visser 1 - Allegra Fullton Erek - Dov Tiefenbach Rhestr Penodau 1. My Name Is Jake (\"Fy enw i yw Jake\") (15 Medi 1998) Adroddwr: Jake yn seiliedig ar y llyfr: The Invasion (\"Y Goresgyniad\") Llyfr # 1 2. My Name Is Jake, Part 2 (\"Fy enw i yw Jake, Rhan 2\") (15 Medi 1998) Adroddwr: Jake yn seiliedig ar y llyfr: The Invasion (\"Y Goresgyniad\") Llyfr #1 \/ Stori Wreiddiol 3. Underground (\"Tanddaear\") (22 Medi 1998) Adroddwr: Marco yn seiliedig ar y llyfr: The Invasion (\"Y Goresgyniad\") Llyfr # 1 4. On the Run (\"Ar Ffo\") (29 Medi 1998) Adroddwr: Jake yn seiliedig ar y llyfr: Stori Wreiddiol 5. Between Friends (\"Rhwng Ffrindiau\") (6 Hydref 1998) Adroddwr: Rachel yn seiliedig ar y llyfr: The Visitor (\"Yr Ymwelydd\") Llyfr # 2 6. The Message (\"Y Neges\") (13 Hydref 1998) Adroddwr: Cassie yn seiliedig ar y llyfr: The Message (\"Y Neges\") Llyfr # 4 7. The Escape (\"Y Ddihangfa\") (20 Hydref 1998) Adroddwr: Rachel yn seiliedig ar y llyfr: The Underground (\"Y Tanddaear\") Llyfr # 17 8. The Alien (27 Hydref 1998) Adroddwr: Ax yn seiliedig ar y llyfr: The Alien Llyfr # 8 9. The Capture, Part 1 (\"Y Daliad, Rhan 1\") (3 Tachwedd 1998) Adroddwr: Jake yn seiliedig ar y llyfr: The Capture (\"Y Daliad\") Llyfr # 6 10.The Capture, Part 2 (\"Y Daliad, Rhan 2\") (10 Tachwedd 1998) Adroddwr: Ax yn seiliedig ar y llyfr: The Capture (\"Y Daliad\") Llyfr # 6 11. The Reaction (\"Yr Ymwaith\") (17 Tachwedd 1998) Adroddwr: Cassie (Rachel, yn y llyfr gwreddiol) yn seiliedig ar y llyfr: The Reaction (\"Yr Ymwaith\") Llyfr # 12 12. The Stranger (\"Y Dieithryn\") (24 Tachwedd 1998) Adroddwr: Rachel yn seiliedig ar y llyfr: The Stranger (\"Y Dieithryn\") Llyfr # 7 13. The Forgotten (1 Rhagfyr 1998) Adroddwr: Rachel yn seiliedig ar y llyfr: Megamorphs  # 1: The Andalite's Gift (\"Anrheg yr Andalite\") 14. The Leader, Part 1 (\"Yr Arweinydd, Rhan 1\") (5 Ionawr 1999) Adroddwr: Marco yn seiliedig ar y llyfr: The Predator (\"Yr Ysglyfaethyn\") Llyfr # 5 15. The Leader, Part 2 (Yr Arweinydd, Rhan 2\") (12 Ionawr 1999) Adroddwr: Marco yn seiliedig ar y llyfr: The Predator (\"Yr Ysglyfaethyn\") Llyfr # 5 16. Tobias (19 Ionawr 1999) Adroddwr: Tobias \/ Ax yn seiliedig ar y llyfr: Stori Wreiddiol, Mae Tobias ac Ax yn rhannu eu cofion. 17. Not My Problem (\"Dim fy mhroblem\") (26 Ionawr 1999) Adroddwr: Jake yn seiliedig ar y llyfr: 18. The Release (\"Y Rhyddhad\") (2 Chwefror 1999) Adroddwr: Jake yn seiliedig ar y llyfr: 19. Face Off (1) (9 Chwefror 1999) Adroddwr: yn seiliedig ar y llyfr: Stori Wreiddiol \/ The Change (\"Y Newid\") Llyfr # 13 20. Face Off (2) (16 Chwefror 1999) Adroddwr: yn seiliedig ar y llyfr: Stori Wreiddiol \/ The Change (\"Y Newid\") Llyfr # 13 21. Face Off (3) (3 Medi 1999) Adroddwr: yn seiliedig ar y llyfr: Stori Wreiddiol \/ The Change (\"Y Newid\") Llyfr # 13 22. My Name is Erek (\"Erek ydw i\") (10 Medi 1999) Adroddwr: Marco yn seiliedig ar y llyfr: The Android (\"Yr Android\") Llyfr # 10 23. Changes (1) (\"Newidiadau (1)\") (17 Medi 1999) Adroddwr: Cassie (prif gymeriad) yn seiliedig ar y llyfr: 24. Changes (2) (\"Newidiadau (2)\") (24 Medi 1999) Adroddwr: Rachel (prif gymeriad) yn seiliedig ar y llyfr: 25. Changes (3) (\"Newidiadau (3)\") (1 Hydref 1999) Adroddwr: Tobias yn seiliedig ar y llyfr: Stori Wreiddiol \/ The Pretender (\"Yr Ymhonnwr\") Llyfr # 23 26. The Front (8 Hydref 1999) Adroddwr: Ax yn seiliedig ar y llyfr:","1158":"Cyfres deledu plant o Ganada sy'n seiledig ar y llyfrau gan K.A. Applegate yw Animorphs (1998\u20132000).  Prif Gymeriadau Jake - Shawn Ashmore Rachel - Brooke Nevin Tobias - Christopher Ralph Cassie - Nadia Nascimento Marco - Boris Cabrera Ax - Paulo Costanzo (penodau 6-26) Cymeriadau Eraill Tom, brawd Jake - Josh Peace Visser 3\/ Victor Trent, y dihiryn - Eugene Lipinski Principal Chapman - Richard Sali Melissa Chapman - Terra Vanessa Kowalyk Elfangor, tywysog andalite -Diego Matamoros Eva \/ Visser 1 - Allegra Fullton Erek - Dov Tiefenbach Rhestr Penodau 1. My Name Is Jake (\"Fy enw i yw Jake\") (15 Medi 1998) Adroddwr: Jake yn seiliedig ar y llyfr: The Invasion (\"Y Goresgyniad\") Llyfr # 1 2. My Name Is Jake, Part 2 (\"Fy enw i yw Jake, Rhan 2\") (15 Medi 1998) Adroddwr: Jake yn seiliedig ar y llyfr: The Invasion (\"Y Goresgyniad\") Llyfr #1 \/ Stori Wreiddiol 3. Underground (\"Tanddaear\") (22 Medi 1998) Adroddwr: Marco yn seiliedig ar y llyfr: The Invasion (\"Y Goresgyniad\") Llyfr # 1 4. On the Run (\"Ar Ffo\") (29 Medi 1998) Adroddwr: Jake yn seiliedig ar y llyfr: Stori Wreiddiol 5. Between Friends (\"Rhwng Ffrindiau\") (6 Hydref 1998) Adroddwr: Rachel yn seiliedig ar y llyfr: The Visitor (\"Yr Ymwelydd\") Llyfr # 2 6. The Message (\"Y Neges\") (13 Hydref 1998) Adroddwr: Cassie yn seiliedig ar y llyfr: The Message (\"Y Neges\") Llyfr # 4 7. The Escape (\"Y Ddihangfa\") (20 Hydref 1998) Adroddwr: Rachel yn seiliedig ar y llyfr: The Underground (\"Y Tanddaear\") Llyfr # 17 8. The Alien (27 Hydref 1998) Adroddwr: Ax yn seiliedig ar y llyfr: The Alien Llyfr # 8 9. The Capture, Part 1 (\"Y Daliad, Rhan 1\") (3 Tachwedd 1998) Adroddwr: Jake yn seiliedig ar y llyfr: The Capture (\"Y Daliad\") Llyfr # 6 10.The Capture, Part 2 (\"Y Daliad, Rhan 2\") (10 Tachwedd 1998) Adroddwr: Ax yn seiliedig ar y llyfr: The Capture (\"Y Daliad\") Llyfr # 6 11. The Reaction (\"Yr Ymwaith\") (17 Tachwedd 1998) Adroddwr: Cassie (Rachel, yn y llyfr gwreddiol) yn seiliedig ar y llyfr: The Reaction (\"Yr Ymwaith\") Llyfr # 12 12. The Stranger (\"Y Dieithryn\") (24 Tachwedd 1998) Adroddwr: Rachel yn seiliedig ar y llyfr: The Stranger (\"Y Dieithryn\") Llyfr # 7 13. The Forgotten (1 Rhagfyr 1998) Adroddwr: Rachel yn seiliedig ar y llyfr: Megamorphs  # 1: The Andalite's Gift (\"Anrheg yr Andalite\") 14. The Leader, Part 1 (\"Yr Arweinydd, Rhan 1\") (5 Ionawr 1999) Adroddwr: Marco yn seiliedig ar y llyfr: The Predator (\"Yr Ysglyfaethyn\") Llyfr # 5 15. The Leader, Part 2 (Yr Arweinydd, Rhan 2\") (12 Ionawr 1999) Adroddwr: Marco yn seiliedig ar y llyfr: The Predator (\"Yr Ysglyfaethyn\") Llyfr # 5 16. Tobias (19 Ionawr 1999) Adroddwr: Tobias \/ Ax yn seiliedig ar y llyfr: Stori Wreiddiol, Mae Tobias ac Ax yn rhannu eu cofion. 17. Not My Problem (\"Dim fy mhroblem\") (26 Ionawr 1999) Adroddwr: Jake yn seiliedig ar y llyfr: 18. The Release (\"Y Rhyddhad\") (2 Chwefror 1999) Adroddwr: Jake yn seiliedig ar y llyfr: 19. Face Off (1) (9 Chwefror 1999) Adroddwr: yn seiliedig ar y llyfr: Stori Wreiddiol \/ The Change (\"Y Newid\") Llyfr # 13 20. Face Off (2) (16 Chwefror 1999) Adroddwr: yn seiliedig ar y llyfr: Stori Wreiddiol \/ The Change (\"Y Newid\") Llyfr # 13 21. Face Off (3) (3 Medi 1999) Adroddwr: yn seiliedig ar y llyfr: Stori Wreiddiol \/ The Change (\"Y Newid\") Llyfr # 13 22. My Name is Erek (\"Erek ydw i\") (10 Medi 1999) Adroddwr: Marco yn seiliedig ar y llyfr: The Android (\"Yr Android\") Llyfr # 10 23. Changes (1) (\"Newidiadau (1)\") (17 Medi 1999) Adroddwr: Cassie (prif gymeriad) yn seiliedig ar y llyfr: 24. Changes (2) (\"Newidiadau (2)\") (24 Medi 1999) Adroddwr: Rachel (prif gymeriad) yn seiliedig ar y llyfr: 25. Changes (3) (\"Newidiadau (3)\") (1 Hydref 1999) Adroddwr: Tobias yn seiliedig ar y llyfr: Stori Wreiddiol \/ The Pretender (\"Yr Ymhonnwr\") Llyfr # 23 26. The Front (8 Hydref 1999) Adroddwr: Ax yn seiliedig ar y llyfr:","1161":"Gweinidog a phrifathro Coleg y Bala, arloeswr a chenedlaetholwr Cymreig o'r Bala oedd Michael Daniel Jones (2 Mawrth 1822 \u2013 2 Rhagfyr 1898). Mae'n cael ei adnabod yn bennaf am ei gyfraniad i sefydlu'r Wladfa ym Mhatagonia ym 1865. Cymerodd ran mewn ymgyrchoedd gwleidyddol a chymdeithasol, ac roedd ymhlith y cyntaf yn y cyfnod modern i alw am hunanlywodraeth i Gymru.  Bywgraffiad Cafodd Jones ei eni yn nh\u0177 Yr Hen Gapel yn Llanuwchllyn, yn fab i Michael Jones a Mary Hughes, ble mae cofeb iddo heddiw. Cafodd ei eni ar 2 Mawrth 1822 a'i fedyddio yn yr Hen Gapel ar 1 Ebrill.Wedi cyfnod yn gweithio fel prentis i ddilledydd yn Wrecsam, aeth i astudio yng Ngholeg Presbyteraidd Caerfyrddin ac yn ddiweddarach yng Ngholeg Highbury yn Llundain. Teithiodd i'r Unol Daleithiau America ym 1848 i astudio gwerinlywodraeth, caethwasiaeth a phrofiadau'r Cymry a oedd wedi ymgartrefu yno. Roedd ei chwaer hynaf, Mary Ann, hefyd wedi byw yn nhalaith Ohio ers diwedd 1830au. Cafodd ei ordeinio i'r weinidogaeth yng Nghapel Lawrence Street, Cincinnati, Ohio ym mis Rhagfyr 1848. Bu'n weithgar gyda Chymdeithas y Brython, cymdeithas a sefydlwyd i gynorthwyo ymfudwyr o Gymru. Daeth yn ymwybodol iawn o effaith ymfudo ar iaith, arferion a chrefydd y Cymry ac yn ystod y cyfnod hwnnw y rhoddodd gefnogaeth am y tro cyntaf i'r syniad o sefydlu gwladychfa Gymreig. Dychwelodd i Gymru yn 1849 a daeth yn weinidog ar Eglwysi Annibynnol Bwlchnewydd a Gibeon yn Sir Gaerfyrddin ym 1850. Penodwyd ef yn brifathro Coleg yr Annibynwyr yn y Bala ym 1855, a hynny fel olynydd i'w dad, Michael Jones. Bu yn y swydd honno hyd nes iddo ymddeol ym 1892. Bu farw ym Modiwan, ei gartref ar gyrion Y Bala, ar 2 Rhagfyr 1898.  Y Wladfa Cafodd Michael D. Jones ei adnabod yn bennaf am ei gyfraniad i sefydlu'r Wladfa ym Mhatagonia. Mynegodd ei gefnogaeth i'r syniad o sefydlu gwladychfa Gymreig am y tro cyntaf pan oedd yn yr Unol Daleithiau yn 1848-49 wedi iddo sylweddoli bod ymfudwyr o Gymru a'u disgynyddion yn mabwysiadu iaith a diwylliant newydd ar draul eu mamiaith a'u traddodiadau Cymreig. Gwelai gysylltiad rhwng hynny ac amddifadu crefydd, ac roedd hynny'n destun pryder iddo. Credai y gellid gwarchod nodweddion diwylliannol y Cymry pe bai rhywle iddynt ymfudo gyda'i gilydd, ond bod hefyd angen i holl agweddau o fywyd cyhoeddus y Wladychfa gael eu cynnal trwy gyfrwng yr iaith Gymraeg. Awgrymodd nifer o leoliadau posibl ar gyfer y Wladfa, gan gynnwys Oregon, Ynys Vancouver a Phalesteina, cyn troi ei sylw at Dde America, cyn cefnogi Patagonia fel lleoliad posibl iddi. Bu ei gyfraniad yn allweddol i sefydlu'r Wladfa yn 1865, a byddai'r fenter yn siwr o fod wedi methu oni bai am gefnogaeth ariannol ei wraig Anne ac yntau. Arweiniodd yn y pen draw at gyhoeddi Michael D. Jones yn fethdalwr yn 1871. Er iddo hyrwyddo'r Wladfa yn y wasg Gymraeg am bum mlynedd ar hugain ar \u00f4l ei sefydlu, unwaith yn unig y bu yno. Ymfudodd ei feibion Llwyd ap Iwan a Mihangel ap Iwan i Batagonia, a daeth Llwyd yn ffigwr amlwg yn y Wladfa.  Syniadaeth Michael D. Jones Rhagdybiaeth crefyddol Er mwyn ceisio gwerthfawrogi arbenigrwydd Michael D. Jones fel meddyliwr gwleidyddol, mae'n rhaid edrych ar y cysylltiadau rhwng gwahanol gymalau ei ddysgeidiaeth. Ni fynegodd ei olygiadau trwy gyfrwng llyfr, ond cymhwysodd hwy at wahanol gwestiynau'r dydd fel yr oeddent yn codi; mae'r Celt, cylchgrawn a fu dan olygyddiaeth Jones, yn ffynhonnell anhepgor i rai sy'n dymuno ymgydnabod \u00e2'i athroniaeth. Bu Jones yn gweld ei hunan ym mhopeth a ysgrifennodd fel lladmerydd y weledigaeth Gristnogol, safbwynt y gellid ei ddisgwyl gan brifathro coleg diwinyddol. Credai yn yr hyn a elwir heddiw yn \u201csafbwynt Efengylaidd\u201d. Roedd yn llythrenolwr yn ei agwedd at y Beibl, a chredai fod geiriau'r Beibl, yn yr Hen Destament a'r Newydd i'w cymhwyso'n uniongyrchol at amgylchiadau cyfoes. Er cymaint a ysgrifennodd ar bynciau gwleidyddol, ni choleddodd yr \u201cEfengyl Gymdeithasol\u201d. Nid oedd ganddo gydymdeimlad \u00e2'r safbwynt y gellid uniaethu Cristnogaeth yn ddi-amod \u00e2 gwelliannau moesol neu ddiwygiadau cymdeithasol. Y flaenoriaeth iddo ef oedd achubiaeth bersonol. Wrth i Jones geisio dadansoddi hanfodion bywyd cymdeithasol, aeth yn syth at benodau cyntaf Llyfr Genesis. Ond llawer amlycach yw ei gred fod ffurflywodraeth yr Eglwys yn rhyw fath o batrwm i strwythur cymdeithasol yn gyffredinol. Daliai Jones athrawiaeth yr Annibynwyr am yr Eglwys ac mae dwy wedd, arwyddocaol iddo ef ar honno: a) sofraniaeth y gynulleidfa unigol tan Grist a'r gred ei bod yn rhydd iddi wrth ymyrraeth gan unrhyw gorff arall, a b) fod yr awdurdod yn gorffwys yng nghorff aelodau'r eglwys, nid mewn unrhyw swyddogion y tu mewn neu'r tu allan iddi. O gymhwyso hyn at y genedl, daliai fod pob cenedl wedi ei bwriadu i fwynhau annibyniaeth a bod yr awdurdod yn gorffwys yng nghorff y dinasyddion. Roedd JOnes yn naturiol yn rhoi pwyslais ar natur eglwys, oherwydd yn y pwnc hwnnw roedd gwreiddyn chwerwder rhyngddo a Dr. John Thomas. Er hynny, nid cysylltiad damweiniol yn ei achos ef oedd hwnnw rhwng trefn eglwys a threfn cymdeithas. Meddai, \u201cMae cysylltiad glos rhwng ein syniadau ar drefn eglwysig a'n credo wleidyddol...\u201d  Y Ddeddf Foesol Tant y mae'n ei daro'n gyson trwy'r blynyddoedd yw mai un ddeddf foesol sydd. Gwrthodai'r ddysgeidiaeth fod un rheol ar gyfer unigolion yn eu bywyd preifat, a rheol wahanol iddynt yn eu bywyd cyhoeddus. Yr un safonau moesol sy'n clymu unigolion a chenhedloedd. Wrth iddo ddatblygu'r thema hon yn ei ysgrifau y gwelir gliriaf ei ddibyniaeth ar oraclau proffwydi'r Hen Destament yn erbyn Israel. Un o ganlyniadau cymryd y safbwynt hwn oedd condemnio deddfau seneddol nad oeddent yn parchu'r deddf foesol \u2013 fel deddfau gorfodaeth Iwerddon. \u201cNid cyfraith\u201d, meddai, \u201cyw sylfaen moesoldeb, ond dylai moesau pawb fod wedi eu sylfaenu ar foesoldeb tragwyddol a digyfnewid, ac nid ar gyfreithiau y gellir eu newid yn \u00f4l mympwyon dynion.\u201d Canlyniad arall yr argyhoeddiad hwn oedd ei ymosodiadau niferus ar y rhagrith oedd yn gwreiddiol yn y gred fod moesoldeb cyhoeddus yn wahanol i foesoldeb preifat. \u201cMae gan y Seison ddwy reol bywyd, un i bersonau unigol, ac un arall hollol wahanol i'r Llywodraeth.\u201d ... Yr un ymateb sydd ganddo i'r cynnwrf poblogaidd ynglyn ag erchyllterau Sion y Rhwygwr (Jack the Ripper) ym 1888. Beth yw'r gwahaniaeth moesol rhwng erchyllterau Sion y Rhwygwr yn Llundain a thrais y llywodraeth yn Iwerddon? ... Na! - i Jones yn y Beibl \u201cun rheol o foesoldeb\u201d sydd i genhedloedd ac unigolion ac y mae'r Deg Gorchymyn i'w cymhwyso at genhedloedd hefyd.  Ymreolaeth o'r pwysigrwydd mwyaf Mae Cymru'n genedl. Treuliodd Jones ei oes i geisio dyfnhau ymwybyddiaeth genedlaethol ymhlith y Cymry. Dyma'r hyn a ysgogai ei lafur mawr gyda'r Wladfa yn Ariannin. A dyma hefyd y gwahaniaeth mawr rhyngddo a radicaliaid o ysgol David Rees, Lanelli, S.R., a J.R. Daw'r pwynt yn amlwg yn oerfelgarwch Jones at Henry Richard. Yn wir, cyn gynhared \u00e2 1884 roedd yn dal mai dysgeidiaeth Richard oedd y dylai'r Cymry \u201cdaflu ymaith bob gwahaniaeth\u201d, ac \u201cymdoddi i John Bull\u201d am \u201cnad oes gan y Cymro yn awr ddim achos cwyno.\u201d' Ei gyfraniad personol arbennig i'r drafodaeth wleidyddol yng Nghymru oedd mynnu rhoi ymreolaeth yn gyntaf. Yn wir, roedd ysgrifenwyr Y Celt yn brolio'r papur am roi lle amlwg i ymreolaeth. Fel y dywedodd Jones \u201cMae y Celt o'r dechrau wedi gosod lle amlwg i faner Ymreolaeth, ac yn neilltuol ymreolaeth i Gymru\u201d. Y gwir yw, nad oes bron s\u00f4n o gwbl am y pwnc yng nghyfnod S.R. fel y golygydd oherwydd nid oedd y mater o ddiddordeb iddo ef. Ond pan ddaeth Pan Jones, awdur cofiant enwog Jones, yn olygydd ym 1881, esboniwyd polisi'r Celt mewn datganiad sy'n \u201cllawenychu fod y Sais balch teyrngarol o'r diwedd wedi cydnabod yn gyhoeddus y priodoldeb o ganiat\u00e1u deddfwriaeth neilltuol i Gymry\u201d ac ychwanega, \u201cNid oes ond un sefyllfa a all fod yn well na hyn, sef cael llywodraeth Gartrefol i Gymru \u2013 eu Deddfwrfa eu hunain i'r Cymry, yn yr Undeb Prydeinig.\u201d ' Pwyslais arbennig Jones oedd fod yn rhaid rhoi ymreolaeth i Gymru ar frig y rhaglen wleidyddol. Wrth ddadlau tros yr argyhoeddiad hwn ym 1887, awgrymodd Jones pa ddylanwadau a'i creodd... \u201cAthrawiaeth Kossuth, cenedlgarwr mawr Hwngari, oedd, hawl pob cenedl i reoli ei hunan.\u201d Wrth i'r 1880au fynd ymlaen, ai Jones yn fwy diamynedd gyda'r dadlau yng Nghymru yngl\u0177n \u00e2 pha fesurau y dylid eu rhoi ar flaen y rhaglen wleidyddol. Iddo ef, roedd rhaid mynd at wreiddyn y mater, credai mai ffolineb oedd cynnal ymgyrchoedd yn galw am deddfau unigol ar y Tir, y Ddirwest, y Ddegwm, neu Addysg, heb herio cynsail gwaelodol y drefn wleidyddol; sef fod gan Loegr hawl foesol i ddeddf tros Gymru. Roedd yn bur bigog yngl\u0177n \u00e2'r ffordd roedd datgysylltiad yn cael ei wneud yn brif bwnc. Ymosododd yn chwyrn ar y Rhyddfrydwyr a gyfarfu yn y Rhyl yn nechrau 1887 a chynllunio i roi blaenoriaeth i'r pwnc hwnnw.  Iaith yn hanfodol i genedligrwydd Roedd y frwydr am Ymreolaeth yn llawer mwy i Jones na moddion i hwyluso llywodraeth neu i leddfu cwynion pobl un gornel o Brydain. Roedd a wnelo hi \u00e2 bywyd, diwylliant, a grymuster moesol cymdeithas hanesyddol. Roedd yn ymwneud hefyd \u00e2 gwareiddio a disgyblu grym oherwydd roedd gan Jones ymwybod byw iawn \u00e2'r llanast a'r tristwch y mae'r byd wedi eu ddioddef trwy'r canrifoedd o ganlyniad i gamddefnyddio grym. Mae'n ofalus iawn i ymwrthod ag unrhyw awgrym mai endid hilyddol yw cenedl. Mae gwreiddiol llawer Cymro yn Lloegr ac y mae'r elfen Geltaidd yn rhan nid dibwys o waddol Lloegr hithau. Ynghanol yr holl bethau llymion a ddywedodd am Saeson, y mae'n ofalus iawn i esbonio at bwy'n union y mae'n anelu \u2013 fel arfer, at y \u201cpendefigion\u201d, y dosbarth llywodraethol. Un o brif gynheiliaid cenedligrwydd yn ei olwg yw iaith. Ysgrifennodd lawer ar y pwnc, ac y mae'n ddiddorol gynifer o'i sylwadau sy'n cael eu datblygu gan Emrys ap Iwan. Ac felly ni flinai bwyso ar ei ddilynwyr ddefnyddio'r Gymraeg ymhob man posibl \u2013 yn eu cartrefi, yn eu siopau, ar arwyddion cyhoeddus, yn yr ysgolion ac yn y Cynghorau Sir. A'i'n neilltuol flin wrth weld pobl yn bradychu'r iaith. Er edmygu'r gweithgarwch mawr oedd yngl\u0177n \u00e2'r Eisteddfod Genedlaethol, teimlai fod Eisteddfod Bangor \u201cyn eithafol o Seisnig a bod Sais a bonedd-addoliad cyfoglyd yn yr hyrwyddwyr.\u201d Roedd yn ddig iawn wrth Gymdeithas yr Iaith [nid yr un mudiad a sefydlwyd yn yr 1960au] am ddadlau y gellid dysgu Saesneg yn gynt trwy gyfrwng y Gymraeg. Roedd am i'r Gymdeithas yn hytrach ymroi ati i sicrhau statws cyflawn i'r iaith ymhob cylch. Ac, wrth gwrs, roedd y bobl ymhlith y Methodistiaid Calfinaidd a'r Annibynwyr, a oedd wrthi'n codi capeli Saesneg yn dod yn drwm o dan yr ordd. A chyhuddai Weinidogion o alltudio'r iaith oddi ar eu haelwydydd a'u gwragedd yn cychwyn dosbarthiadau Saesneg yn yr Ysgol Sul.  Dadansoddiad o Imperialaeth Agwedd arall ar genedlaetholdeb radical Jones oedd ei feirniadu llym ar imperialaeth a'r effaith a gafodd ar genhedloedd gorchfygedig. Wrth drafod y pynciau hyn mae ar ei fwyaf llym a digymrodedd. Ac roedd gofyn cryn ddewrder i gyhoeddi golygiadau mor feirniadol pan oedd imperialaeth Lloegr yn cyrraedd ei phenllanw a'r Cymry hwythau'n penfeddwi ar ogoniannau'r ymerodraeth na fentrau'r haul fachludo arni. Bu'n draddodiad ymhlith Protestaniaid i ddeall y cyfeiriadur Beiblaidd at \u201cBabilon Fawr\u201d fel proffwydoliaethau yn erbyn Eglwys Rufain. Gwrthododd Jones yr esboniad hwn. \u201cWrth Babilon Fawr y deallaf fi, llywodraeth unbenaethol a phendefigol yn ei gwahanol agweddau, wedi ei seilio ar drais a gormes y drefn filwrol.\u201d O gymryd y safbwynt hwn, gw\u00eal y datganiadau ffyrnig yn y Beibl yn erbyn Babilon, fel geiriau i'w cymhwyso at y frwydr fodern yn erbyn imperialaeth. Roedd Jones yn pwysleisio fod yn rhaid i wlad rydd ddefnyddio \u201cgrym i osod troseddau i law\u201d. Mae'n amhosib i gymdeithas ffynnu mewn anhrefn a dylai dinasyddion cyfrifol fod yn deyrngar i'w llywodraeth oherwydd y \u201cgormeswyr gwaethaf o bawb yw dynion dilywodraeth\u201d. Y drychineb yw fod awenau llywodraeth yn disgyn i ddwylo pobl ormesol. Roedd yn arwyddocaol fod y Diafol wedi ceisio temtio Iesu Grist trwy gynnig teyrnasoedd y ddaear iddo oherwydd y \u201cDiafol bia bob llywodraeth ag sydd wedi ei seilio ar ormes a thywallt gwaed.\u201d A gwrthododd Iesu ddefnyddio trais a rhyfel i sefydlu ei deyrnas. O ganlyniad, mae polisi'r Ellmyn yr Affrica am y pegwn \u00e2 dysgeidiaeth Iesu, yn ymestyn eu dylanwad trwy'r \u201cfwled a'r Beibl\u201d gan honni eu bod yn lledaenu Cristnogaeth. Ac nid yw gweithredoedd llywodraeth Lloegr yn Affrica fymryn gwell chwaith. Credai fod imperialaeth yn ei hanfod yn anfoesol ac nid yw'n rhyfedd ei bod yn esgor ar bob math o ddrygioni, oherwydd, \u201cos yw ymreolaeth yn dda i Loegr, gellid meddwl fod yr un peth yn llesol i bob gwlad.\u201d Mae Jones yn glir yn ei feddwl beth yw'r egwyddor foesol sylfaenol yn y cyswllt hon: \u201cCredaf finnau fod gwirionedd yn ddigyfnewid fel y Duwdod, ym mhob lle ac amser, ac mai cyfiawnder yw i bob cenedl gael llywodraethu ei hunan. Mae gwneud caethion darostyngedig o genhedloedd yn drosedd yn erbyn dynoliaeth, fel gwneud caethion o bersonau, a chredaf mai llywodraeth oresgynnol yw Babilon Fawr y Beibl, gyda'r hon y puteiniodd holl frenhinoedd y ddaear...\u201d Felly, yn enw moesoldeb, dynoliaeth ac addysg y Beibl, nid oes gan y Cymry ddewis ond gwrthwynebu imperialaeth hyd eithaf eu gallu; dyna oedd cri Jones.  Llyfryddiaeth Evan Pan Jones, Cofiant Michael D. Jones (1903). Dafydd Tudur, 'The Life, Thought and Work of Michael Daniel Jones (1822-1898)', Traethawd PhD Prifysgol Cymru, Bangor, 2006. E. Wyn James a Bill Jones (gol.) Michael D. Jones a'i Wladfa Gymreig (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 2009). Ysgrifau. E. Wyn James, \u2018Michael D. Jones and His Visit to Patagonia in 1882\u2019, yn Los Galeses en la Patagonia V, gol. Fernando Coronato & Marcelo Gavirati (Porth Madryn, Chubut, Ariannin: Asociaci\u00f3n Punta Cuevas, Asociaci\u00f3n Cultural Galesa de Puerto Madryn & Centro de Estudios Hist\u00f3ricos y Sociales de Puerto Madryn, 2012). ISBN 978-987-24577-3-0. Yn Sbaeneg ac yn Saesneg. E. Wyn James, \u2018Breuddwyd Patagonaidd Michael D. Jones a'i Ymweliad \u00e2'r Wladfa yn 1882\u2019, https:\/\/www.youtube.com\/watch?v=j5dFUyYOicY&feature=youtu.be Papur yng nghynhadledd \u2018Cymru a Phatagonia: 150 o Flynyddoedd o Etifeddiaeth\u2019 ym Mhrifysgol Aberystwyth, 6 Mehefin 2015. Gweler hefyd Patagonia Y Wladfa Cyfeiriadau"},"human_summary":{"000":"Roedd Andy Warhol (6 Awst 1928 \u0096 22 Chwefror 1987) yn arlunydd Americanaidd ac ef oedd y ffigwr amlycaf yn y mudiad celfyddyd gweledol Pop. Ar \u00f4l cyfnod fel arlunydd masnachol, daeth yn arlunydd avant-garde. Roedd yn arloeswr ym maes celfyddyd ddigidol, ac mae ei waith ymhlith y drytaf yn y farchnad gelf. Cafodd ei eni yn Pittsburgh, Pennsylvania i rieni dosbarth gweithiol a ddaeth o Ymerodraeth Awstria-Hwngari yn wreiddiol. Yn yr 1950au, daeth yn adnabyddus am ei ddarluniau inc ar gyfer hysbysebion esgidiau a chloriau recordiau mewn steil rhydd. Ar ddechrau\u0092r 60au, aeth ati i gynhyrchu printiau mawr o ddelweddau enwogion ac iconau Americanaidd, gan ddarparu cofnod o hiwmor, parodi ac eironi\u0092r gymdeithas o\u0092i amgylch, ynghyd \u00e2 natur arXXXebol cyfalafiaeth America\u0092r 60au. Yn 1962, sefydlodd stiwdio The Factory yng nghanol Efrog Newydd \u0096 a ddaeth yn fan cyfarfod ar gyfer pobl bohemaidd. Rhwng 1963 ac 1968 cynhyrchodd dros 60 o ffilmiau a thua 500 o ffilmiau byrion du a gXXX. Ar 3 Mehefin, 1968, ceisiodd yr ysgrifenwraig radicalaidd ffeministaidd Valerie Solanas saethu Warhol yn y Factory. Roedd yr 1970au yn gyfnod llawer mwy sefydlog i Warhol wrth iddo droi yn ddyn busnes craff, ond arweiniodd hyn at bobl yn ei feirniadu yn yr wythdegau am fod yn \u0091artist busnes\u0092. Erbyn hyn mae beirniaid celf yn edrych ar gwaith Warhol fel adlewyrchiad a hunan-barodi o\u0092r modd mae gweithiau celf wedi dod yn eitemau masnachol i gyfoethogion di-chwaeth. Bu farw Warhol yn ei gwsg yn dilyn llawdriniaeth ar 22 Chwefror, 1987. ","001":"Prifddinas a dinas fwyaf Gweriniaeth Iwerddon yw Dulyn.  Mae Dulyn wedi\u0092i lleoli ar arfordir dwyreiniol Iwerddon ar aber Afon Life ac yng nghanol Rhanbarth Dulyn. Mae enw\u0092r ddinas yn deillio o\u0092r enw Wyddeleg \u0093dubh linn\u0094. Cafodd Dulyn ei sefydlu fel dinas yn 988 gan y Llychlynwyr a chafodd ei enwi\u0092n brifddinas Iwerddon yn yr Oesoedd Canol. Yn \u00f4l cyfrifiad 2006, poblogaeth y ddinas weinyddol oedd 505,739 a phoblogaeth yr ardal drefol gyfan, yn cynnwys y maestrefi cyfagos, oedd 1,186,159.\n\nMae gan Ddulyn hanes llenyddol enwog. Mae\u0092r ddinas wedi cynhyrchu nifer o lenorion blaenllaw yn cynnwys, William Butler Yeats, George Bernard Shaw a Samuel Beckett. Mae\u0092r ddinas hefyd wedi cynhyrchu nifer o ddramodwyr enwog, megis Oscar Wilde, Jonathan Swift a Bram Stoker.\n\nMae Dulyn yn gartref i lyfrgelloedd ac amgueddfeydd mwyaf Iwerddon, yn cynnwys Amgueddfa Argraffu Genedlaethol Iwerddon, Llyfrgell Genedlaethol Iwerddon a thair gangen Amgueddfa Genedlaethol Iwerddon.\n\nMae gan y ddinas llawer o theatrau. Daeth nifer o actorion byd enwog o fyd theatr Dulyn, gan gynnwys Noel Purcell, Brendon Gleeson, Colin Farrell.\n\nMae Temple Bar wedi\u0092i leoli ar lan deheuol yr Afon Life. Mae\u0092r ardal yn gartref i amrywiaeth o ganolfannau diwylliannol y ddinas. Gyda\u0092r nos mae tafarndai Temple Bar yn denu twristiaid gyda chanu gwerin. Mae G?yl Werin Tradfest yn cael ei gynnal yna bob mis Ionawr.\n\nMae Stadiwm yr RDS yn Nulyn yn gartref i d\u00eem rygbi Leinster, sydd yn chwarae yn y Pro14. Mae\u0092r ddinas hefyd yn gartref i sawl t\u00eem p\u00eal-droed Uwch Gynghrair Iwerddon.\n","004":"Yn ystod dechrau'r 5ed ganrif, fe wnaeth y cenhadon Cristnogol cyntaf gyrraedd Iwerddon ac erbyn 800, ymsefydlodd llawer o Lychlynwyr yn Nwyrain Iwerddon. Yn ystod yr Oesoedd Canol, symbolaidd bennaf yr ynys oedd Swyddogaeth Uchel Frenin Iwerddon, ond yn 1014, cychwynnodd Brwydr Clontarf rhwng Brian Boru a byddin Brenin Leinster dros reolaeth Iwerddon. Laddwyd Brian Boru, felly rhannodd Iwerddon mewn nifer o deyrnasoedd annibynnol eto.\n\nYn 1690, enillodd William III\/II Brwydr Y Boyne yn erbyn cyn-frenin Iago II. Roedd hyn yn drobwynt yn Hanes Iwerddon oherwydd roedd William III\/II yn Brotestant gyda chefnogaeth yr ymsefydlwyr yn y Gogledd. Canlyniad hirdymor hyn oedd bod pobl Catholig yn Iwerddon yn cael eu trin fel dinasyddion ail ddosbarth. Yr ymateb oedd ffurfio Cymdeithas y Gwyddelod Unedig yn 1971 ac erbyn 1798 dechreuodd gwrthryfel, ond cafodd ei orchfygu.\n\nO ganlyniad i\u0092r Ddeddf Uno 1800, roedd Iwerddon bellach yn rhan o lywodraeth y Deyrnas Unedig. Yn ystod 1845- 1849 roedd Iwerddon yn ddioddef effeithiau \u0091Y Newyn Mawr\u0092. O ganlyniad, fe wnaeth poblogaeth Iwerddon bron haneru erbyn 1911. Fe wnaeth hyn arwain at sawl wrthryfel yn y 19g gydag ymdrechion aflwyddiannus  ar gyfer hunanlywodraeth Iwerddon. \n\nYn 1916, cychwynnodd Gwrthryfel y Pasg, ond cafodd ei gorchfygu gan y Fyddin Brydeinig. Trodd llawer o boblogaeth Iwerddon o blaid annibyniaeth llwyr. Datblygodd Rhyfel Annibyniaeth Iwerddon rhwng yr I.R.A a\u0092r fyddin Brydeinig. Yn 1922, cytunodd y ddwy ochr ar Weriniaeth Iwerddon annibynnol a Gogledd Iwerddon i barhau fel rhan o Brydain.\n","006":"CR9_10_Hanes Iwerddon \n\nMae Hanes Iwerddon yn dechrau \u00e2 dyfodiad pobloedd gynnar pan nad oedd Iwerddon yn ynys, gan fod tir yn ei chysylltu ag Ynys Prydain ac Ewrop. Mae'r olion cyntaf yn dyddio i tua 8000 CC. \n\nCyrhaeddodd y cenhadon Cristionogol cyntaf yr ynys tua dechrau neu ganol y 5g, gan gynnwys Sant Padrig. Erbyn tua 600, roedd yr hen grefydd wedi diflannu. Roedd cysylltiadau cryf rhwng \"Gw?r Dulyn\" a brenhinoedd Gwynedd erbyn yr Oesoedd Canol.  \n\nRoedd Iwerddon wedi\u0092i rhannu yn nifer o deyrnasoedd annibynnol; a symbolaidd oedd swyddogaeth yr Uchel Frenin yn bennaf.  \n\nRoedd cyfres o ymgyrchoedd milwrol rhwng 1534 a 1691. Yn yr un cyfnod, cafodd miloedd o ymfudwyr o Loegr a'r Alban eu trawsblannu i Iwerddon. Roedd Brwydr y Boyne yn 1690, ar lan Afon Boyne i'r gogledd o Ddulyn, sef brwydr rhwng dau frenin a hawliai goron Lloegr. Y canlyniad hirdymor oedd Goruchafiaeth y Protestaniaid a darostwng y Catholigion brodorol.  \n\nRhwng 1845-1849, cafodd yr ynys ei effeithio gan \"Y Newyn Mawr\", a bu farw tua miliwn o bobl, a chafodd pobl eu gorfodi i ymfudo o Iwerddon i geisio bywoliaeth. Lleihaodd y boblogaeth o 8 miliwn i 4.4 miliwn yn 1911. Lleihaodd ganran y siaradwyr Wyddeleg, a diflannodd o rai ardaloedd. \n\nYn ystod hanner cyntaf y 19g, roedd ymgyrchoedd am hunanlywodraeth trwy ddulliau seneddol. \n\nYn 1916, roedd Gwrthryfel y Pasg. Trodd hyn lawer o boblogaeth Iwerddon at annibyniaeth lwyr. Roedd cytundeb oedd yn rhoi annibyniaeth i 26 o siroedd Iwerddon, gan greu Gweriniaeth Iwerddon. ","007":"Yn \u00f4l Thomas Parry yn ei lyfr \u0091Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900\u0092 (1944), mae\u0092r 19G yn cynrychioli\u0092r \u0091cyfnod mwyaf cynhyrchiol\u0092 ar gyfer llenyddiaeth Gymraeg, yn ogystal \u00e2\u0092r \u0091cyfnod a welodd gyfnewidiadau mawr ym mhob agwedd ar fywyd y genedl - yn grefyddol, yn addysgol, yn gymdeithasol, yn wleidyddol. Ni fu mewn unrhyw ganrif arall gynifer o w?r ymroddgar ac o arweinyddion tanbaid, ac y mae gweithgarwch llawer ohonynt... bron yn syfrdanol\u0092. Yn y cyfnod hwn, roedd llenorion fel Daniel Owen, Ceiriog, Islwyn a Gwilym Hiraethog. Dechreuodd y cyfnod gyda Twm o\u0092r Nant, Iolo Morgannwg a mudiad y Gwyneddigion, a gorffennodd y cyfnod gydag Owen Morgan Edwards, Emrys ap Iwan, a gyda Syr John Morris-Jones yn gosod sylfeini ysgolheictod cyfoes. Cafodd nifer fawr o lyfrau, papurau newydd, cylchgronau a gweithiau cyfeiriadol eu sefydlu, ac roedd amlder darllenwyr Cymraeg yn golygu bod y wasg Gymraeg yn ffynnu fel na fu erioed cyn hynny, ac wedyn ar \u00f4l hynny hyd heddiw. Er hynny, mae rhai yn dal i farnu\u0092r cyfnod fel cyfnod nac oedd wedi cynhyrchu cyfradd uchel o waith oedd yn wir safonol. Er hynny, oherwydd y nifer helaeth o gynyrchiadau, mae llawer o weithiau sydd o werth parhaol gan eu bod o ddiddordeb hanesyddol, neu fel drych i gymdeithas Gymraeg y Chymreig y cyfnod. ","011":"Hiroshima ydy prifddinas talaith Hiroshima yn Japan. Hiroshima oedd y ddinas gyntaf erioed i brofi arfau niwclear pan gafodd ei bomio gan yr Unol Daleithiau ar y 6ed o Awst 1945 yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Cafodd Hiroshima ei sefydlu ar arfordir mewnforol M\u00f4r Seto ym 1589 gan Mori Terumoto ac erbyn 1598 cafodd Castell Hiroshima ei adeiladu a symudodd Terumoto yno i fyw. Roedd Hiroshima yn brifddinas ardal Hiroshima yn ystod cyfnod Edo. Erbyn 1871, daeth yn brifddinas Talaith Hiroshima. Roedd Hiroshima yn borthladd pwysig, yn enwedig ar \u00f4l i Harbwr Ujina gael ei adeiladu yn yr 1880au. Cafodd rheilffyrdd eu hadeiladu hefyd er mwyn symud offer milwrol i ac o\u0092r harbwr. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, roedd Hiroshima yn storio llawer iawn o adnoddau milwrol ac roedd pencadlys yr Ail Fyddin a Byddin Ranbarthol Chugoku yn Hiroshima. Cafodd ddwy ddinas yn Japan eu bomio ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd, sef Hiroshima a Nagasaki. Cafodd y bom niwclear ei greu gan wyddonwyr o\u0092r UDA, gyda chefnogaeth Prydain a Chanada oherwydd roedden nhw\u0092n ofn bod yr Almaen yn cynllunio i greu bom atomig. Cafodd y bomiau eu gollwng yn Hiroshima a Nagaski ym mis Awst 1945 fel ffordd o drio cael Japan i roi'r gorau i frwydro. Bu farw llawer iawn o bobl oherwydd y bomiau atomig, ond mae rhai yn credu bod tua 150,000 o bobl wedi marw yn Hiroshima. Arwynebedd y ddinas ydy 905.08km2 ac roedd poblogaeth y ddinas yn 2007 yn 1,159,391.","012":"Mae gan gerddoriaeth Gwlad Pwyl draddodiad gwerin gyfoethog a cherddoriaeth glasurol nodedig. Mae roc a hip hop yn dominyddu cerddoriaeth boblogaidd yn y wlad, sy\u0092n unigryw yn Ewrop. Mae cerddoriaeth yng Ngwlad Pwyl yn dyddio\u0092n \u00f4l i'r 13g. Roedd llawysgrifau yn Stary S?cz yn cynnwys cyfansoddiadau polyffonig \u00e2 naws tebyg i waith ysgol Notre Dame. Mae'n bosib fod alaw Bogurodzica hefyd yn dod o'r cyfnod hwn. Y cyfansoddwr Pwyleg nodedig cyntaf oedd Miko?aj z Radomia yn y 15g. Datblygodd cerddoriaeth y wlad yn gyflym yn Krak\u00f3w yn y 16g. roedd nifer o gyfansoddwyr Eidaleg yn gweithio yn y wlad a ddylanwadodd arddulliau de Ewrop gyda cherddoriaeth werin Bwyleg. Dechreuodd traddodiad operatig yn Warsaw ym 1628. Bu dirywiad yng ngherddoriaeth y wlad yn sgil dirywiad y wlad yn y 17g a\u0092r 18g. Er hyn datblygodd y polonez yn y cyfnod.  Roedd Fryderyk Chopin yn nodedig am gyfansoddiadau ar gyfer y piano. Ym 1956, yn dilyn y chwalfa wleidyddol daeth yn sg\u00eel marwolaeth Stalin, sefydlwyd g?yl Hydref Warsaw. Datblygodd arddull Pwyleg o gyfansoddi cyfoes, yn seiliedig ar soniaredd a dodecaffonedd. Casglodd Oskar Kolberg gerddoriaeth werin y wlad yn y 19g. Yng nghyfnod y comiwnyddion, cyfyngwyd cerddoriaeth werin i grwpiau a gymeradwywyd. Er bod y traddodiad werin wedi dod i ben, cadwodd Podhale y traddodiad. Mae grwpiau lleol yn canu yn y modd lydiaidd ar y ffidil a'r soddgrwth. arwyr fel Janosik yn destun i lawer o ganeuon. Mae gan Wlad Pwyl ddigwyddiadau cerddorol fel Jarocin, ?ary, Kostrzyn nad Odr?, G?yl Open'er a G?yl Off. Mae gan Wlad Pwyl hefyd gerddoriaeth poblogaidd megis roc, cerddoriaeth fetel drwm, jas, cerddoriaeth electronig a New Wave.","016":"Yr iaith Iddew-Almaeneg oedd iaith frodorol y mwyafrif helaeth o\u0092r Iddewon Ashcenasi a ymfudodd tua dwy filiwn ohonynt o ddwyrain a chanolbarth Ewrop i\u0092r UDA rhwng y 1880au a\u0092r Rhyfel Byd Cyntaf, rhwng diwedd y 19g a dechrau\u0092r 20g. Ymfudodd y rhan fwyaf o\u0092r Iddewon hyn i ddinasoedd mawr, ac yn enwedig Efrog Newydd. Enillodd yr iaith le yn y gymuned Iddewig am sawl cenhedlaeth. Yn ystod y ganrif ddiwethaf, mae defnydd yr Iddew-Almaeneg fel iaith aelwyd wedi lleihau, gyda\u0092r mwyafrif o Iddewon yr UDA bellach wedi troi at ddefnyddio Saesneg, heblaw am ambell gr?p sy\u0092n perthyn i\u0092r enwad Hasidig. Erbyn diwedd yr 19g roedd sawl agwedd o gymdeithas Americanaidd a diwylliannau mewnfudwyr eraill wedi dylanwadu ar ddiwylliant Iddew-Almaeneg, gan gynnwys rhyddid mynegiant, prynwriaeth, cabare, caffis, neuaddau dawns, y sinema, a llyfrgelloedd cyhoeddus. Cafodd yr iaith ei defnyddio mewn sawl maes diwylliannol, gan gynnwys llenyddiaeth, cerddoriaeth, ffilm, y theatr, y sinema a\u0092r radio.Yn y cyfnod wedi diwedd yr Ail Ryfel Byd, roedd yr iaith Iddew-Almaeneg yn ganolbwynt i nifer o ymdrechion gan athronwyr, anthropolegwyr, a ffotograffwyr i goff\u00e1u gwareiddiad diflanedig yr Aschenasim yn Ewrop, a chafodd cyfieithiadau a blodeugerddi Saesneg o lenyddiaeth Iddew-Almaeneg eu cyhoeddi. Yr enghraifft amlycaf o'r diwylliant coffaol hwn oedd y sioe gerdd Fiddler on the Roof. Cafodd ei berfformio gyntaf ar Broadway yn 1964, ac mae\u0092n seiliedig ar stori Sholem Aleichem - Iddew o'r Wcr\u00e1in a dreuliodd ddeng mlynedd olaf ei oes yn Efrog Newydd.","017":"Iddew-Almaeneg oedd iaith frodorol y mwyafrif o\u0092r Iddewon Ashcenasi oedd wedi ymfudo o Ddwyrain a Chanolbarth Ewrop i\u0092r UDA ar ddiwedd yr 19eg ganrif a dechrau\u0092r 20fed ganrif. Roedd tua dwy filiwn o Iddewon Ewropeaidd yn yr Unol Daleithiau wedi ymsefydlu yn y cyfnod hwn, yn bennaf yn y dinasoedd mawr (yn enwedig Efrog Newydd). Roedd yr iaith wedi ennill ei lle yn y gymuned Iddewig am sawl cenhedlaeth drwy ddod yn amlwg yn y cyfryngau, y wasg a\u0092r theatr. Yn y ganrif ddiwethaf, mae defnydd o\u0092r Iddew-Almaeneg wedi lleihau wrth i\u0092r mwyafrif o Iddewon droi at y Saesneg yn eu cartrefi a\u0092u cymunedau. Ond, mae\u0092r iaith dal yn cael ei hetifeddu ac yn symbol diwylliannol ymhlith Iddewon Ashcenasi yn yr Unol Daleithiau. \n\nYn 1914, roedd pum papur newydd dyddiol wedi cael eu cyhoeddi yn Efrog Newydd yn yr Iddew-Almaeneg. Roedd y wasg hefyd yn cyhoeddi barddoniaeth, straeon difyr, llythyrau at y golygydd, ryseitiau a chyngor y cartref, croeseiriau a chartwnau yn yr Iddew-Almaeneg. Roedd cerddoriaeth draddodiadol Iddewon dwyrain Ewrop (klezmer) wedi cael ei hadfywio yn yr 1970au yn yr Iddew-Almaeneg. Roedd yna hefyd ganu gwleidyddol Iddew-Almaeneg yn yr Unol Daleithiau. Roedd theatr wedi blodeuo gyda gweithiau gwreiddiol gan ddramodwyr Iddewig, yn ogystal \u00e2 pherfformiadau Iddew-Almaeneg o glasuron y theatr Ewropeaidd. Rhwng 1911 ac 1940, roedd tua 130 o fflimiau llaw a thua 30 o rai byr wedi cael eu cynhyrchu yn yr Iddew Almaeneg. Mewn dinasoedd gyda chymunedau Iddewig, death rhaglenni radio Iddew-Almaeneg yn boblogaidd ar ddiwedd yr 1920au. \n","020":"CR9_104_Meningitis \n\nMae meningitis yn llid ar y meninges, sef y pilennau sy'n gorchuddio'r ymennydd a llinyn yr asgwrn cefn. Gall yr haint yn cael ei achosi gan firws neu gan facteria, sy'n arwain at gyflwr mwy dwys a difrifol. \n\nMae meningitis bacteriol yn cael ei achosi gan ermau sy'n byw'n naturiol yng nghefn y trwyn a'r gwddf ac mae\u0092n bosib eu lledaenu trwy gyswllt agos. Mae\u0092n bosib i Hib, twbercwlosis, E. coli, bacteria streptococol Gr?p B, bacteria meningococaidd neu niwmococol achosi\u0092r haint. \n\nMae meningitis firaol yn cael ei achosi gan firysau megis coxsackie, herpes simplecs, clwy'r pennau, firws faricela soster, a poliofirws. Gall ledaenu hylendid gwael neu dd?r sydd wedi'i lygru \u00e2 charthion. \n\nMae nifer o symptomau mewn oedolion, gan gynnwys cur pen, dryswch, twymyn, chwydu, poen stumog, a mwy. Gall symptomau mewn babanod gynnwys yr uchod, yn ogystal \u00e2 gwrthod bwyd, griddfan uchel, croen gwelw a choslyd, cas\u00e1u cael eu cyffwrdd, ac anodd eu dihuno. \n\nGall y symptomau ymddangos o fewn 1\u00962 ddiwrnod, neu ychydig oriau o ddatblygu meningitis bacteriol. Gall marwolaeth ddigwydd ymhen ychydig oriau os na chaiff babanod eu trin yn syth. Mae\u0092n bosib iddo arwain at niwed difrifol i'r ymennydd. \n\nMae meningitis firaol yn gallu datblygu i fod yn goma dwfn, parlys, colled rannol i'r golwg, a ffitiau epileptig mewn achosion difrifol. Mae'n gwella o fewn wythnos i bythefnos. \n\nMae gwddf anystwyth yn arwydd pwysig i wneud diagnosis. \n\nYn y DU os yw meningitis yn cael ei amau mae'n rhaid rhoi gwrthfiotigau ar unwaith i'r claf. ","021":"begin text\u00a0\nMae rhannau corfforol e.e. coes a braich, ac ymenyddol i\u0092r corff. Rydym yn enwi rhannau\u0092r corff ac yn ei ddosbarthu i wahanol gategor\u00efau e.e. y galon a'r ysgyfaint. Mae nifer o gelloedd yn y corff. Mae\u0092r celloedd hyn yn gweithio gyda\u0092i gilydd i greu system o organau \u0096 dyna sy\u0092n ein cadw\u0092n fyw. Mae\u0092r corff wedi\u0092i wneud o gasgliad o wahanol organau. Mae\u0092r organau wedi\u0092u cysylltu \u00e2\u0092i gilydd, yn sgwrsio a\u0092i gilydd ac yn dibynnu ar ei gilydd.\u00a0\u00a0\nY cyhyrau sy\u0092n symud yr esgyrn \u0096 felly mae\u0092r ddau yn gweithio gyda\u0092i gilydd i lunio cymal. Y rhan o'r cyhyr sy'n cydio'n dynn yn yr asgwrn yw'r gewynnau a\u0092u pwrpas yw symud y corff. \nAr gyfartaledd mae menywod yn fyrrach na dynion. Ond, diet a genynnau yw\u0092r pethau pwysig sy\u0092n penderfynu taldra person.\u00a0\u00a0\nPrif bwrpas system y galon ydy pwmpio gwaed o amgylch y corff a thrwy hynny, mae ocsigen a mwynau angenrheidiol yn cael eu gyrru i'r meinweoedd a\u0092r organau. Y rhan chwith sy\u0092n pwmpio\u0092r gwaed o amgylch y corff a\u0092r ochr dde sy\u0092n pwmpio\u0092r gwaed i'r ysgyfaint. Mae tair haen i'r galon.\u00a0\nMae atgenhedlu yn creu organebau unigol newydd. Gall atgenhedlu fod yn rhywiol, lle mae\u0092n rhaid i ddau unigolyn gymryd rhan, un o bob rhyw gan amlaf, neu\u0092n anrhywiol lle mae\u0092n bosib i unigolyn atgenhedlu heb angen aelod arall o\u0092r un rhyw.\u00a0\u00a0\nMae tua 200 o esgyrn mewn ysgerbwd oedolyn. Mae\u0092r rhan fwyaf yn ein breichiau a\u0092n dwylo sef 64! \nend text\u00a0\n","022":"Mae\u0092r corff dynol yn cynnwys rhannau corfforol ac ymenyddol o fodau dynol, sef dyn. Mae\u0092n cynnwys pen, torso, dwy fraich a dwy goes. Mewn anatomeg ddynol, mae\u0092r corff yn cael ei enwi i fwy o gategor\u00efau gan gynnwys organau dynol. Mae gan oedolyn tua 10 triliwn o gelloedd. Mae organau wedi\u0092u ffurfio o gelloedd yn cydweithio i greu meinweoedd. Cyfartaledd taldra oedolyn gwrywaidd yw 1.8 metr a rhwng 1.6 ac 1.7 metr yw cyfartaledd menyw. Mae taldra dyn yn dibynnu ar ddeiet a genynau. \nCasgliad o systemau o organau ydy\u0092r corff dynol, sydd yn cysylltu ac yn dibynnu ar ei gilydd. Mae hyn yn cynnwys system atgenhedlol, system nerfol, system cyhyrau gan enwi ond ychydig. Prif bwrpas y galon ydy pwmpio gwaed o amgylch y corff, gan gynnwys ocisgen a mwynau angenrheidiol. Mae system y galon yn cynnwys gwythiennau, rhydweliau a\u0092r capilariau. Mae\u0092r rhan chwith yn pwmpio\u0092r gwaed o amgylch y corff ac ochr dde\u0092r galon yn pwmpio\u0092r gwaed i\u0092r ysgyfaint. \nMae atgenhedlu yn broses fiolegol lle caiff organebau unigol newydd eu creu. Hyd y gwyddom, mae pob organeb yn ganlyniad i atgenhedlu. Gall atgenhedlu fod yn rhywiol neu\u0092n an-rhywiol. Er mwyn atgenhedlu\u0092n an-rhywiol, gall unigolyn atgenhedlu heb fod angen aelod arall o\u0092r un rhywogaeth. Mae\u0092r rhan fwyaf o blanhigion yn gallu atgenhedlu\u0092n an-rhywiol. Mewn atgenhedliad rhywiol, mae angen i ddau unigolyn gymryd rhan, un o bob rhyw gan amlaf. Mae atgenhedlu dynol yn rhywiol. \nMae gan y corff tua 200 o esgyrn gan gynnwys yr asgwrn cefn, coesau a thraed a\u0092r craniwm. \n","023":"Mae'r corff dynol yn cynnwys y rhannau corfforol ac ymenyddol o fodau dynol. Mae\u0092n cynnwys y pen, torso, dwy fraich a dwy goes. Mewn anatomeg ddynol, mae'r corff yn cael ei enwi i lawer mwy o gategoriau gan gynnwys yr organau dynol. Mae oedolion gyda tua 10 triliwn o gelloedd. Mae grwpiau o gelloedd yn cydweithio i ffurfio meinweoedd ac yna mae rheiny'n uno i greu organau. Mae rheiny\u0092n cydweithio i greu system o organau a'r cwbwl yn gweithio er lles a pharhad yr unigolyn.O ran maint, cyfartaledd taldra oedolyn gwrywaidd yw 1.8 metr, gyda menyw yn 1.65 metr. Mae\u0092n dibynnu ar ddeiet y person a genynau.\nCasgliad o systemau o organau ydy'r corff dynol, sy\u0092n cynnwys: system atgenhedlol, system cyhyrau, system gylchredol, system endocrinaidd, system nerfol, system respiradu, system ysgerbwd, system iwrein a\u0092r system dreulio. Cyhyrau sy\u0092n symyd yr esgyrn ac felly, maent yn gweithio gyda'i gilydd i lunio cymal. Y rhan o'r cyhyr sy'n cydio'n dynn yn yr asgwrn yw'r gewynnau. Mae system y galon yn cynnwys gwythienau, rhydweliau a'r capilariau. Prif bwrpas y galon ydy pwmpio gwaed rownd y corff a thrwy hynny, mae ocsigen a mwynau angenrheidiol yn cael ei yrru i'r meinweoedd a'r organau. Yn y thoracs mae'r galon ac mae tair haen iddo: yr endocardiwm, y meiocardiwm a'r epicardiwm. Y broses fiolegol sy'n creu organebau unigol newydd yw atgenhedlu. Mae atgenhedlu yn rhinwedd greiddiol o fywyd ac mae pob organeb yn ganlyniad i atgenhedlu. Gall fod yn rhywiol neu'n an-rhywiol. Mae tua 200 o esgyrn mewn ysgerbwd oedolyn. \n","025":"Brodor o Ynys M\u00f4n oedd John Williams, Brynsiencyn. Cafodd ei eni ar noswyl Nadolig 1854, a bu farw ar Dachwedd y 1af 1921. Roedd Williams yn weinidog gyda\u0092r Methodistiaid Calfinaidd ar yr Ynys. Daeth yn adnabyddus oherwydd ei gefnogaeth frwdfrydig i ymgyrch recriwtio\u0092r llywodraeth yn ystod y rhyfel byd cyntaf. Roedd Williams yn gymorth wrth sefydlu adran Gymreig ym myddin Prydain ac yn y pendraw daeth yn gaplan anrhydeddus ar y milwyr hynny. Cafodd y llysenw \u0091Caplan David Lloyd George\u0092 oherwydd ei recriwtio yn ystod adeg y rhyfel. \n\nCafodd Williams ei eni yng Nghae\u0092r Gors, Llandyfrydog ger Mynydd Parys. Pan oedd Williams yn 9 oed, symudodd ei deulu i Fiwmares, lle mynychodd yr ysgol leol, ac yn ddiweddarach, yr ysgol uwchradd ym Mhorthaethwy. Erbyn 1873, roedd wedi dechrau pregethu ac roedd yn fyfyriwr yng Ngholeg Methodistiaid Calfinaidd y Bala. Cyfarfuodd ei wraig, Edith Mary Hughes yn Lerpwl, ac ym Mai 1899, priododd y ddau yng Nghapel Cemaes, Ynys M\u00f4n wedi gwneud ei ffortiwn yn y gwaith adeiladu yn Lerpwl. Adeiladodd \u0091Wylva Manor\u0092 gyda 180 erw o dir, ar safle atomfa niwclear Wylfa heddiw. \n\nRoedd Williams yn cael ei ddisgrifio fel areithiwr pwerus, a pan gafodd alwad i ofalaeth ym Mrynsiencyn ym 1878, buodd yno wedyn am ran fwyaf o\u0092i oes, a dyna pam roedd yn cael ei adnabod fel \u0091John Williams, Brynsiencyn\u0092. Dychwelodd i Frynsiencyn o Lerpwl wedi 11 mlynedd yn Lerpwl ym 1906, cyn ei farwolaeth yn 1921, cafodd ei gladdu yn Llanfaes, Ynys M\u00f4n. ","027":"Owain Glyn D?r (1354 - tua 1416) oedd y Cymro olaf i fod yn Dywysog Cymru. Mae\u0092n cael ei adnabod fel Owain Glyn D?r, ond roedd hefyd yn cael ei adnabod fel \u0091Y Mab Darogan\u0092. Cafodd ei eni ym 1359 yng Nglyndyfrdwy ac fe dderbyniodd tir arglwydd Glyndyfrdwy a Chynllaith. Fe astudiodd y gyfraith yn Llundain. Ym 1400, roedd trwbl ynghylch y tir rhwng Owain Glyn D?r a\u0092r Arglwydd Grey o Ruthun, barnwr o Loegr, ac fe ymosododd Glyn D?r ar dref Rhuthun a threfi eraill oedd yn agos i\u0092r ffin \u00e2 Lloegr. Arweiniodd hyn at wrthryfel dros Gymru gyfan a datblygodd y gwrthryfel i fod yn un dros annibyniaeth i Gymru. Er mwyn ennill y Saeson, cafodd senedd ei chynnal ym Machynlleth a dyma oedd y senedd gyntaf o\u0092r fath yng Nghymru. Erbyn 1405, roedd Glyn D?r yn rheoli bron y cyfan o Gymru ond ar \u00f4l hynny dechreuodd byddinoedd Glyn D?r gael eu concro gan y Saeson. Daeth y gwrthryfel i ben ym 1415 ac roedd llawer o lanast a difrod wedi digwydd a llawer o bobl wedi cael eu lladd. Diflannodd Glyn D?r tua 1412 a does dim cofnod sicr amdano ar \u00f4l 1412. Mae Owain Glyn D?r yn unigolyn pwysig yn hanes Cymru ac yn symbol o genedlaetholdeb Cymreig. Roedd llawer o feirdd canoloesol (a beirdd y cyfnod diweddar) yn ysgrifennu llawer o gerddi amdano. Erbyn heddiw, mae 16 o Fedi bob blwyddyn yn ddiwrnod answyddogol i ddathlu Owain Glyn D?r, sef yr union ddyddiad ym 1400 y cafodd ei wneud yn Dywysog Cymru.","029":"Mae modd dadlau bod yr 20fed ganrif yng Nghymru yn gyfnod oedd wedi gweld mwy o newid yn y wlad nag yn ystod unrhyw gyfnod arall yn ei hanes. \n\nErbyn 1911, roedd 86,000 o bobl yn gweithio ar y rheilffyrdd ac yn nociau mawr y de. Ar ddechrau\u0092r 20fed ganrif, roedd haearn wedi cael ei ddisodli gan ddur fel y prif fetel oedd yn cael ei allforio o\u0092r wlad. Roedd 3,700 yn gweithio mewn gwaith copr yn 1911 ac 21,000 mewn gwaith tun. Roedden nhw\u0092n cynhyrchu 848,000 tunnell o blat tun mewn blwyddyn. Roedd 56.8 miliwn tunnell o lo wedi cael ei gynhyrchu yn 1913. Roedd Cymru yn allforio traean o holl allforion glo\u0092r byd gan gyflogi 250,000 o ddynion ym meysydd glo\u0092r de a\u0092r gogledd-ddwyrain.\n\nRoedd yna ddirywiad difrifol mewn nifer o\u0092r diwydiannau traddodiadol ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd, yn enwedig yn y meysydd glo. Yn 1913, roedd 232,000 o ddynion wedi cael eu cyflogi yn y gwaith glo. Erbyn 1960, dim ond 106,000 o ddynion oedd wedi cael eu cyflogi gan syrthio i 30,000 erbyn 1979. Dim ond un pwll glo oedd ar \u00f4l yng Nghymru erbyn yr 1990au. \n\nRoedd dirywiad tebyg yn y diwydiant dur ac economi Cymru yn gyffredinol. Roedd Cymru fel nifer o wledydd eraill y gorllewin yn fwy dibynnol ar y sector gwasanaeth. Roedd esgeuluso diogelwch y tipiau glo wedi arwain at drychineb Aberfan, oedd wedi lladd 144 o blant ac athrawon. \n","035":"Mae o leiaf 35 o ieithoedd yn y teulu Ieithoedd Tyrcaidd ac mae pobl Tyrcig yn siarad yr ieithoedd yn Ewrasia, yn Nwyrain Ewrop, y Cawcasws, Canolbarth Asia, Gorllewin Asia, Gogledd Asia, a Dwyrain Asia. Tarddodd yr ieithoedd Tyrcaidd ar ffurf y broto-Dyrceg, yng ngorllewin Tsieina a Mongolia, a lledaenodd i'r gorllewin. Mae tua 170 miliwn o bobl yn siarad iaith Tyrcaidd yn frodorol, a 200 miliwn gyda'r siaradwyr ail iaith. Tyrceg ydy'r iaith Dyrcaidd gyda\u0092r nifer mwyaf o siaradwyr, a hynny\u0092n tua 40% o'r holl siaradwyr Tyrcaidd yn y byd. O fewn y teulu Ieithoedd Tyrcaidd mae dwy gangen-yr ieithoedd Oghur a'r ieithoedd Tyrcaidd Cyffredin \u0096 a chwech neu saith is-gangen. Chuvash yw\u0092r unig iaith fyw sy\u0092n aelod o\u0092r gangen Oghur ac mae pob iaith fyw arall yn perthyn i\u0092r gangen Dyrcaidd Cyffredin. Mae nodweddion penodol yng ngramadeg yr ieithoedd Tyrcaidd: cytgord llafariaid, cyflyniad, a diffyg cenedl enwau. Mae ieithoedd yr is gangen Oghuz yn rhannu llawer o gyd-eglurder tra bod ieithoedd yr is gangen Kipchak yn rhannu cyd-eglurder. Gellir gwahaniaethu rhyngddynt yn seinegol tra bo'r eirfa a'r gramadeg yn debyg iawn. Mae\u0092r ieithoedd Tyrcaidd yn debyg i'r ieithoedd Mongolaidd, Twngwsaidd, Coreaidd, a Japonaidd ond er awgrymiadau, nid ydynt yn perthyn i\u0092r un teulu; yn hytrach cysylltir cyd-nodweddion yr ieithoedd hynny i gyswllt iaith cynhanesyddol.","039":"Capten m\u00f4r o Gymru oedd y Capten Thomas James. Ceisiodd ddarganfod Tramwyfa\u0092r Gogledd Orllewin a\u0092r llwybr cefnforol, ac roedd yn gobeithio oedd yn mynd o amgylch copa Gogledd America i Asia. Roedd ef ymhlith nifer o anturwyr o Gymru a fu\u0092n fforio a darganfod. Wedi iddo ddarganfod llefydd, byddai\u0092n enwi\u0092r mannau hynny ar \u00f4l rhannau o Gymru. \nMae\u0092n debyg bod Thomas James wedi\u0092i eni ger y Fenni yn Sir Fynwy. Ond, mae rhai wedi awgrymu ei fod wedi\u0092i eni ym Mryste, er bod hynny\u0092n annhebygol iawn. Mae rhai o\u0092r enwau a roddodd i\u0092r mannau ddaeth ar eu traws yn awgrymu\u0092n gryf ei fod yn dod o Gymru nid Bryste e.e. New Principality of South Wales a Cape Monmouth.\nCafodd y Capten ei dderbyn i\u0092r Deml Fewnol ym 1612 a daeth yn fargyfreithiwr. Er hyn, does dim cofnod ei fod wedi ymarfer y gyfraith erioed. Rhywbryd rhwng 1612 a 1628, rhoddodd y gorau i weithio ym myd y gyfraith a throdd at fywyd y m\u00f4r. Erbyn 1628, roedd yn Gapten ar herwlong o\u0092r enw Dragon of Bristol.\nBu ei yrfa gyfreithiol o fantais fawr iddo ar y m\u00f4r oherwydd byddai'n gallu creu cytundeb cyfreithiol oedd yn dal d?r yn llys y brenin. Byddai ei gefndir cyfreithiol hefyd yn sicrhau bod Foxe yn cadw at y cytundeb ar \u00f4l ymadael a thraethau Prydain ar eu taith.\nCyn iddo gael ei ddyrchafu, bu farw James ym 1635. Yn \u00f4l pob s\u00f4n, mae gweddillion y capten wedi\u0092u claddu ym Mryste ond ni ellir fod yn si?r am hyn. ","045":"Roedd Mudiad y Siartwyr neu Siartiaeth yn fudiad a oedd yn ymgyrchu dros amodau byw a hawliau dinesig gweithwyr cyffredin rhwng 1838 a 1858. Roedd Siartaeth yn un o\u0092r mudiadau dosbarth gweithiol torfol cyntaf mewn hanes. Roedd y mudiad yn ymgyrchu yng Nghymru a Lloegr. Cafodd ei sefydlu drwy 'Siarter y Bobl' a gyhoeddwyd ym Mai 1838. Roedd y siarter yn galw am:\n1.\tBleidlais i bob dyn yn 21 oed.\n2.\tPleidlais gudd er mwyn gwarchod yr etholwr.\n3.\tDim cymwysterau eiddo i Aelodau Seneddol fel y gallai etholwyr ethol dyn o'u dewis, boed hwnnw'n ddyn cyfoethog neu\u0092n ddyn tlawd.\n4.\tTalu Aelodau Seneddol fel y gallai gweithwyr cyffredin fforddio cynrychioli eu hetholaeth.\n5.\tEtholaethau cyfartal er mwyn sicrhau\u0092r un gynrychiolaeth i'r un nifer o etholwyr.\n6.\tEtholiadau blynyddol.  Credai\u0092r Siartwyr y byddai hyn yn atal llwgrwobrwyo a llygredd yn ystod y broses etholiadol yn ogystal \u00e2 gwneud Aelodau Seneddol yn fwy atebol i\u0092r bobl.\nOherwydd nad oedd y dosbarth gweithiol yn gallu pleidleisio, doedden nhw ddim yn gallu lleisio eu barn wleidyddol. Cynyddodd hyn boblogrwydd Siartaeth yng Nghymru, yn enwedig yn ardaloedd diwydiannol newydd y wlad. Roedd y mudiad yn ei anterth yn 1839, 1842, a 1848. Ar y cyfan, defnyddiwyd dulliau cwbl ddi-drais fel cyfarfodydd a deisebau. Roedd y mudiad yn weithredol iawn yn ardaloedd glofaol De Cymru, Gogledd Lloegr, Dwyrain Canolbarth Lloegr, Ardal y Crochendai yn Swydd Stafford a'r Black Country, yn Dudley, Sandwell a Walsall.\n","047":"Roedd rheilffordd Caerfyrddin-Aberystwyth yn rheilffordd i adran Great Western Railway oedd yn cysylltu trefi Caerfyrddin ac Aberystwyth. Fe agorodd y rheilffordd ym 1867 ond roedd yn rhaid iddo gau i deithwyr ym 1965 oherwydd llifogydd yn agos i Lanilar. Erbyn heddiw, mae\u0092n rheilffordd arfaethedig o orsaf reilffordd Caerfyrddin i orsaf reilffordd Aberystwyth, gyda phum gorsaf newydd yn Llanilar, Tregaron, Llanbedr Pont Steffan, a Phencader. Dechreuodd y gwaith o adeiladu\u0092r rheilffordd fesul cam o\u0092r de, gyda Rheilffordd De Cymru i\u0092r gorllewin o Aberystwyth yn cael ei hadeiladu ym 1852 a chafodd y rheilffordd ei estynnu i gyrraedd Caerfyrddin erbyn 1859. Erbyn mis Mawrth 1864, roedd y rheilffordd wedi ymestyn i Bencader a thri mis yn ddiweddarach roedd wedi cyrraedd Llandysul. Hefyd ym 1864, roedd Rheilffordd y Cambrian yn cysylltu Aberystwyth \u00e2 Lloegr. Pan roedd y rheilffordd ar ei mwyaf poblogaidd, roedd ffermwyr yn ei ddefnyddio i gludo anifeiliaid, cynhyrchu llefrith a chaws a chludo peiriannau fferm. Roedd y rheilffyrdd yn galluogi pobl i drafeilio yn bell, yn enwedig i fynd i siopa yn Aberystwyth neu Gaerfyrddin. Roedd darlithwyr ym Mhrifysgol Cymru, Llanbedr Pont Steffan hefyd yn defnyddio\u0092r rheilffordd yn aml er mwyn trafeilio i\u0092r campws i ddarlithio. Cafodd y rheilffordd ei gau fesul ychydig a daeth y gwasanaeth deithio i ben i deithwyr ym mis Rhagfyr 1964 oherwydd llifogydd Afon Ystwyth yn ymyl Llanilar. Ni chafodd rhan yma\u0092r rheilffordd ei drwsio ac yn lle cafodd gwasanaeth bws ei gyflwyno i orffen rhan olaf y daith. Cafodd lein gyfan y rheilffordd ei gau ym 1973.","051":"Roedd Alfred Matthews (1864 \u0096 1946) yn offeiriad Anglicanaidd Cymreig o\u0092r Rhymni, Sir Fynwy. Roedd hefyd yn nodedig fel chwaraewr rygbi\u0092r undeb, yn cynrychioli Clwb Rygbi Llanbedr Pont Steffan a chwaraeodd un g\u00eam ryngwladol dros Gymru. Cafodd mab a phum merch gyda\u0092i wraig, Ethel, a daeth ei fab hefyd yn offeiriad, a\u0092i ferch ieuengaf yn Farwnes.\n\nCafodd ei ordeinio yn giwrad gan Esgob Tyddewi mewn oedfa yn Eglwys y Plwyf, Abergwili ym Mawrth 1887. Cafodd ei benodi yn giwrad ar Eglwys y Drindod Sanctaidd, Abertawe. Cafodd ei ddyrchafu yn Ficer y plwyf yn 1893 ar \u00f4l i\u0092r Ficer blaenorol adael; roedd y gynulleidfa eisiau i\u0092r Esgob benodi Matthews gan oedd yn gurad gweithgar a phoblogaidd. Ar \u00f4l pedair blynedd, aeth Matthews ymlaen i weithio fel Ficer ym Mlaenafon ac wedyn Casnewydd. Derbyniodd bywoliaeth Caerwent ym 1933, ac arhosodd tan ei farwolaeth.\n\nRoedd Matthews wedi chwarae rygbi ers yn fachgen ysgol yng Ngholeg Llanymddyfri. Parhaodd i chwarae yn y coleg, ac aeth ymlaen i chwarae i d\u00eem tref Llanbedr. Chwaraeodd un g\u00eam i Gymru, yn erbyn yr Alban ym Mhencampwriaeth y Pedair Gwlad 1886. Chwaraeodd safle\u0092r hanerwr, gyda\u0092r g\u00eam yn cael ei chynnal ar Barc yr Arfau, Caerdydd. Dyma\u0092r g\u00eam ryngwladol gyntaf i ddefnyddio\u0092r system pedwar trichwarterwr, ond rhoddon nhw\u0092r gorau i\u0092r system yng nghanol y g\u00eam. Achosodd hyn ddryswch pellach, ac fe enillodd yr Alban. Yn dilyn ei yrfa ryngwladol fyr, ymunodd \u00e2 Chlwb Rygbi haen uchaf Abertawe, ac roedd ar y t\u00eem a wynebodd Seland Newydd ym 1888.","053":"Roedd Cyfres y Werin yn gyfres o lyfrau oedd wedi cael ei chyhoeddi yn yr 1920au. Roedd y gyfres wedi cael ei sefydlu yn wreiddiol gydag Ifor L Evans a Henry Lewis yn olygyddion. Roedd y llyfrau\u0092n gyfieithiadau i Gymraeg o waith llenyddol clasurol fel Descartes, Ibsen, Moli\u00e8re, Schiller a Goethe gan ysgolheigion mawr y cyfnod, fel T.H. Parry-Williams, T Gwyn Jones, WM. Ambrose Bebb a Saunders Lewis. Roedd yna gyfieithiadau awduron o Iwerddon a Tsiecoslofacia. Dyma ddwy wlad oedd newydd ennill eu hannibyniaeth wleidyddol ac yn ceisio ail-adfer eu hieithoedd a llenyddiaeth. Roedd hyn o ddiddordeb mawr i fyd llenyddol Cymraeg y cyfnod.\n\nMae yna sicrwydd bod o leiaf 15 cyfres yn bodoli. Ym mlwyddyn gyntaf cyhoeddiad y cyfresi, roedd tair cyfres wedi cael eu cyhoeddi. Rhain oedd \u0091Blodeuglwm o Englynion\u0092, \u0091Dychweledigion\u0092 ac \u0091Y Marchog\u0092. Mae rhai o\u0092r cyfresi eraill yn cynnwys \u0091Y Wers Olaf\u0092, \u0091Brenin yr Ellyllon\u0092, \u0091Ystor\u00efau Bohemia\u0092, \u0091Geiriau Credadyn\u0092, \u0091Y Cybydd\u0092, \u0091Awen y Gwyddyl\u0092, \u0091Traethawd ar y Drefn Wyddonol\u0092, \u0091Faust\u0092, \u0091Gwilym Tel\u0092, \u0091Doctor ar ei Waethaf\u0092, \u0091Traethodau\u0092r Digwyddiad, 1520\u0092, \u0091Blodau o Hen Ardd- Epigramau Groeg a Lladin\u0092, \u0091Y Briodas Orfod\u0092 a \u0091Pysgotwr Ynys yr I\u00e2\u0092.\n\nMae yna ddwy gyfres sydd yn cael ei hystyried fel o bosib yn rhan o Gyfres y Werin, er does dim sicrwydd yngl?n \u00e2 hyn. Rhain yw \u0091Detholion o\u0092r Decameron\u0092 a \u0091Romeo a Jiwlia\u0092r Pentref\u0092 oedd wedi cael eu rhyddhau yn yr 1950au.  \n","054":"Roedd Cyfres y Werin yn gyfres o lyfrau a gafodd ei chyhoeddi yn yr 1920au. Golygyddion y gyfres oedd Ifor L Evans a Henry Lewis, Cwmni Cyhoeddi Addysgol, Caerdydd. Roedd llyfrau\u0092r gyfres yn gyfieithiadau i\u0092r Gymraeg o weithiau llenyddol clasurol meddylwyr fel Descartes, Ibsen, Moli\u00e8re, Schiller a Goethe gan ysgolheigion mawr y cyfnod \u0096 sef T.H. Parry-Williams, T Gwyn Jones, W.M. Ambrose Bebb a Saunders Lewis. Roedd y gyfres hefyd yn cynnwys cyfieithiadau o waith awduron o Iwerddon a Tsiecoslofacia. Ymysg llyfrau\u0092r gyfres oedd: Blodeuglwm o Englynion - W. J. Gruffydd, Cyfres y Werin 1, 1920; Dychweledigion (Gjengangere), Cyfres y Werin 2, 1920; Y Marchog (Straeon byrion de Maupassant), Cyfres y Werin 3, 1920; Y Wers Olaf (La Derni\u00e8re Classe), Cyfres y Werin 4, 1921; Brenin yr Ellyllon, Cyfres y Werin 5, 1921; Ystor\u00efau Bohemia, Cyfres y Werin 6, 1922; Geiriau Credadyn (Paroles d'un Croyant), Cyfres y Werin 7, 1923; Y Cybydd (L'avare), Cyfres y Werin 8, 1921; Awen y Gwyddyl, Cyfres y Werin 9, 1923; Traethawd ar y Drefn Wyddonol (Discours de la M\u00e9thode), Cyfres y Werin 10, 1923; Faust, Cyfres y Werin 11, 1923; Gwilym Tel (Wilhelm Tell), Cyfres y Werin 12, 1924; Doctor ar ei Waethaf (Le M\u00e9decin malgre lui), Cyfres y Werin 13, 1924; Traethodau\u0092r Digwydddiad, 1520 (Luther), Cyfres y Werin 14, 1923; Blodau o Hen Ardd - Epigramau Greog a Lladin., Cyfres y Werin 15; Y Briodas Orfod (Le Mariage forc\u00e9), Cyfres y Werin, 1926;  Pysgotwr Ynys yr I\u00e2 (P\u00eacheur d'Islande), Cyfres y Werin, 1927.","055":"CR9_115_Cyfres \n\nRoedd Cyfres y Werin yn gyfres o lyfrau a gyhoeddwyd yn y 1920au. Sefydlwyd y gyfres yn wreiddiol o dan Gwmni Cyhoeddi Addysgol, Caerdydd. Roedd y llyfrau\u0092n gyfieithiadau i Gymraeg o waith llenyddol clasurol fel Descartes, Ibsen, Moli\u00e8re, Schiller a Goethe. \n\nRoedd hefyd cyfieithiadau awduron o Iwerddon a Tsiecoslofacia, sef dwy wlad a oedd newydd ennill eu hannibyniaeth wleidyddol ac yn ceisio ail-adfer eu hieithoedd a llenyddiaeth. Roedd hyn o ddiddordeb mawr i fyd llenyddol Cymraeg y cyfnod. \n\nUn o lyfrau Cyfres y Werin oedd Blodeuglwm o Englynion, sef englynion a oedd wedi\u0092u dethol a golygu gan W. J. Gruffydd yn 1920. Yng Nghyfres y Werin 2 oedd Dychweledigion, sef drama Norwyeg yn wreiddiol. Yn yr agoriad, mae\u0092n nodi mai 'At werin Cymru', i ddysgu, helpu, diddanu trigolion Cymru y mae. Mae\u0092r gyfres yn cyfieithu rhai o brif glasuron Ewrop.  \n\nY Marchog oedd Cyfres y Werin 3, a Ffrangeg oedd ei iaith wreiddiol. Yn 1921 oedd cyfres y Werin 4, sef Y Wers Olaf, a daeth hi o\u0092r Ffrangeg hefyd. Brenin yr Ellyllon oedd Cyfres y Werin 5, a daeth o\u0092r Rwsieg.  \n\nRoedd Traethawd ar y Drefn Wyddonol o Gyfres y Werin 10, 1923? yn ddarn gan Descartes ac yn wreiddiol o\u0092r Ffrangeg. Nid traethawd trefnus mewn athroniaeth oedd y llyfr hwn, ond math o hunangofiant meddyliol. Mae\u0092n gofnod o dwf meddwl a phrofiad yr awdur, wrth iddo ddarganfod seiliau i'r gwirionedd am y byd, am ddyn ac am Dduw. ","059":"Mae\u0092r Welsh Whisperer yn ddiddanwr canu gwlad \u00e2 chomedi ac yn gyflwynydd radio a theledu. Mae\u0092n dod o bentref Cwmfelin Mynach, Sir Gaerfyrddin. Diddandwr ydyw sydd yn adnabyddus am ei ganeuon canu gwlad gwerinol, ond sydd hefyd yn arbrofi gyda chaneuon gwerin a phop. \nEnw\u0092r Welsh Whisperer yw Andrew Walton, a mynychodd Ysgol Gynradd Cwmbach yna Ysgol Gyfun Bro Myrddin. Dechreuodd ei yrfa perfformio yn 2014 pan welodd y cynhyrchydd Gruff Meredith fideo ohono ar YouTube. Cynigiodd Gruff gytundeb recordio albwm ar label Tarw Du. Cafodd yr albwm \u0091Plannu Hedyn Cariad\u0092 ei ryddhau yn 2014. \n\nDaeth yn boblogaidd yng nghefn gwlad Cymru gyda\u0092i sioeau byw yn cynnwys caneuon doniol am bethau fel peiriannau, lor\u00efau, cwrw, bara brith a bywyd amaeth. Yn 2016, recordiodd y Welsh Whisperer gyda band llawn yn stiwdio Fflach, Aberteifi. Yn dilyn hyn, dechreuodd ei yrfa radio yn 2017 a bellach mae wedi cyflwyno sawl cyfres ar BBC Radio Cymru. Perfformiodd 54 sioe yn 2017, gan hefyd wneud ymddangosiadau ar raglenni teledu fel \u0091Heno,\u0092 \u0091Noson Lawen,\u0092 a \u0091Ffermio.\u0092 Cynyddodd y nifer o sioeau i 75 yn 2018, gan ddefnyddio lleoliadau fel gwestai a neuaddau cefn gwlad oedd heb gael defnydd ers amser hir. Rhyddhaodd albwm arall ar labeli Fflach a Tarw Du yn 2017 ym Mhontrhydfendigaid o\u0092r enw \u0091Dyn y Diesel Coch.\u0092 Curodd y CD yma record gwerthiant unrhyw artist ar label Fflach mewn un noson erioed. Yn 2019, sefydlodd cwmni recordio a chyhoeddi sef \u0091Recordiadau Hambon Records.\u0092 Erbyn heddiw, mae\u0092n un o artistiaid prysuraf y s\u00een cerddoriaeth Cymraeg.\n","060":"Diddanwr canu gwlad \u00e2 chomedi a chyflwynydd radio a theledu o Cwmfelin Mynach, Sir Gaerfyrddin ydy'r Welsh Whisperer. Ganwyd Andrew Walton yn ysbyty Glangwili, a mynychodd Ysgol Gynradd Cwmbach ac Ysgol Gyfun Bro Myrddin. Aeth i fyw yn Sheffield yn 2006 ond daeth yn \u00f4l i Gymru yn 2014 i fyw\u0092n Bethesda. Dechreuodd ei yrfa perfformio yn 2014 pan welodd y cynhyrchydd Gruff Meredith fideo ohono ar youtube. Dechreuodd ei yrfa radio yn 2017 pan lawnsiwyd BBC Radio Cymru MWY. Perfformiodd 54 sioe yn 2017 yn cynnwys ar raglenni teledu fel Heno, Noson Lawen a Ffermio. Mae hefyd wedi cyflwyno cyfres 'tafarn yr wythnos' ar Heno lle mae'n ymweld \u00e2 thafarn gwhanol i gyfarfod bobl leol a pherfformio c\u00e2n. Curodd ei albwm \u0091Dyn y Diesel Coch\u0092 (2017) record gwerthiant ar label Fflach mewn un noson. Yn 2019 sefydlwyd cwmni recordio a chyhoeddi'r Welsh Whisperer 'Recordiau Hambon Records' er mwyn cael reolaeth lawn o ochr masnachol y Welsh Whisperer. Mae Recordiau Hambon yn cydweithio gyda labeli a dosbarthwyr yn Iwerddon i geisio pontio rhwng y ddwy s\u00een adloniant canu gwlad yna. Mae gyrfa teledu wedi datblygu yn raddol ers 2016 ac mae o bellach wedi ymddangos ar sawl eitem Hansh, wedi cystadlu ar Fferm Ffactor a chael ei alw'n 'Calvin Harris ffermwyr Cymru', ac wedi cyflwyno cyfres 'Tafarn yr Wythnos ar raglen Heno ar S4C. Ymddangosodd ar bennod Pobol y Cwm yn 2018. Erbyn heddiw mae'r Welsh Whisperer yn cael ei adnabod fel un o artistiaid prysuraf yn y s\u00een cerddoriaeth Cymraeg.","061":"Y Welsh Whisperer yw diddanwr adnabyddus sy\u0092n dod o Sir Gaerfyrddin. Mae\u0092n canu a chyflwyno gydag elfennau o gomedi yn ei waith. \n\nCafodd y cymeriad ei fagu gan rieni a symudodd o Loegr i Gymru. Dysgodd ei fam i siarad Cymraeg yn rhugl ac mae ei Dad bellach yn dysgu\u0092r iaith. \n\nAeth i\u0092r ysgol Sul ym mhentref Cwmfelin Mynach, dan ofal Capel Ramoth. \n\nSymudodd yn \u00f4l i Gymru yn 2014, 8 mlynedd ar \u00f4l symud i fyw yn Sheffield. \n\nYn yr un flwyddyn a ddychwelwyd i Gymru, dechreuodd ei yrfa perfformio. Yn dilyn derbyn cynnig cytundeb recordio albwm gan gynhyrchydd, cynyddodd poblogrwydd ei waith. \n\nWedyn, yn dilyn lansiad BBC Radio Cymru MWY yn 2017, dechreuodd ei yrfa cyflwyno ar y radio. \n\nYn yr un flwyddyn, perfformiodd 54 sioe, yn cynnwys ymddangosiadau ar lawer o raglenni teledu ar S4C. Cyflwynodd cyfres ei hun ar Heno lle'r oedd yn cwrdd \u00e2 phobl mewn tafarnau ac yn perfformio c\u00e2n. Cynyddodd y nifer o sioeau i 75 erbyn 2018. \n\nLlwyddodd ei albwm 'Dyn y Diesel Coch' i guro record gwerthiant unrhyw artist ar yr un label mewn un noson, yn 2017. \n\nPenderfynodd sefydlu cwmni recordio a chyhoeddi ei hun yn 2019 er mwyn cael hollol reolaeth dros fasnachu ei gymeriad. Enw\u0092r cwmni yw \u0091Recordiau Hambon Records\u0092. \n\nHeddiw, mae\u0092r Welsh Whisperer yn cael ei adnabod fel artist a chymeriad prysur yn y s\u00een cerddoriaeth Cymraeg. ","062":"Mae\u0092r Coleg Cymraeg Cenedlaethol wedi ei sefydlu er mwyn darparu addysg uwch trwy gyfrwng y Gymraeg i fyfyrwyr yng Nghymru. Nod y coleg yw cynyddu nifer y myfyrwyr sy\u0092n astudio cyrsiau cyfrwng Cymraeg a sicrhau bod cefnogaeth ar gael i\u0092r myfyrwyr hynny, ansawdd yr addysg, a phrofiadau astudio\u0092r myfyrwyr, o\u0092r safon uchaf. Cafodd y Coleg ei sefydlu yn 2011 i weithio gyda phrifysgolion Cymru er mwyn datblygu cyrsiau ac adnoddau cyfrwng Cymraeg i fyfyrwyr. Does dim campws gan y Coleg, yn hytrach maen nhw\u0092n gweithio trwy nifer o ganghennau mewn prifysgolion yng Nghymru. Mae\u0092r canghennau hyn yn cefnogi gwaith y Coleg a gweithredu fel pwynt cyswllt lleol i fyfyrwyr.\n\nErbyn Tachwedd 2015, roedd y Coleg yn cyflogi 115 o ddarlithwyr. Mae dewis eang o gyrsiau erbyn hyn yn cynnig cyrsiau Cymraeg. Erbyn hyn mae dros 500 o wahanol raddau ar gael i fyfyrwyr cyfrwng Cymraeg, yn ogystal \u00e2 150 o ysgoloriaethau israddedig yn cael eu dosbarthu yn flynyddol. Dros y blynyddoedd diwethaf, mae modiwlau sy\u0092n cael eu cynnig ar yr un pryd mewn mwy nag un brifysgol wedi dod yn fwy amlwg, gyda nifer o enghreifftiau ym meysydd y gwyddorau amgylcheddol, y gyfraith, cerddoriaeth ac ati. Dyma\u0092r tro cyntaf i gorff fynd ati i gynllunio cyrsiau gradd cyfrwng Cymraeg yn genedlaethol ar gyfer myfyrwyr addysg uwch.","063":"Mae\u0092r Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn bartneriaeth rhwng prifysgolion Cymru sy\u0092n darparu addysg uwch cyfrwng Cymraeg. Mae\u0092n goleg ffederal sydd \u00e2\u0092r nod o sicrhau bod cefnogaeth i bob myfyriwr astudio drwy gyfrwng y Gymraeg, ac yn 2015, roedd y Coleg yn cyflogi 115 o ddarlithwyr. Y prif Weithredwr ydy Dr Ioan Matthews.\nCafodd ei sefydlu yn 2011 i ddatblygu cyrsiau ac adnoddau cyfrwng Cymraeg, ac mae\u0092n gweithredu drwy ganghennau mewn prifysgolion amrywiol sy\u0092n gweithredu fel pwynt cyswllt i\u0092r myfyrwyr.  Mae dros 500 o raddau cyfrwng Cymraeg ar gael i fyfyrwyr bellach, a 150 o ysgoloriaethau yn cael eu dyfarnu i fyfyrwyr bob blwyddyn, mewn nifer o feysydd astudio amrywiol.\nMae\u0092r Porth yn llwyfan e-ddysgu sy\u0092n hwyluso rhannu adnoddau cyfrwng Cymraeg ar draws Cymru. Mae\u0092r adnoddau ar y Porth yn cynnwys geiriaduron pynciol agored, cyrsiau a modiwlau perthnasol i faes Bioleg, gwefannau perthnasol i fyfyrwyr a fideo am feysydd penodol. Cafodd yr holl adnoddau eu datblygu gan ddarlithwyr prifysgolion Cymru.\nMae\u0092r Coleg yn cynnig Prif Ysgoloriaeth gwerth \u00a33,000 dros dair blynedd ar gyfer myfyrwyr sy\u0092n astudio o leiaf dwy ran o dair o\u0092u cwrs gradd trwy gyfrwng y Gymraeg. Mae\u0092r Ysgoloriaethau Cymhelliant yn cynnig \u00a31,500 dros dair blynedd am astudio o leiaf traean o\u0092u cwrs gradd trwy gyfrwng y Gymraeg.  \n Mae Gwerddon yn gyfnodolyn academaidd Cymraeg ar draws y Celfyddydau, y Dyniaethau a\u0092r Gwyddorau i hybu\u0092r defnydd o\u0092r Gymraeg fel cyfrwng ymchwil.\nMae Cymrodorion er Anrhydedd y Coleg yn cynnwys Dr Cen Williams a Heini Gruffudd.\n","064":"Cafodd y Coleg Cymraeg Cenedlaethol ei sefydlu yn 2011 i weithio gyda phrifysgolion Cymru, er mwyn datblygu cyrsiau ac adnoddau cyfrwng Cymraeg i fyfyrwyr. Nid oes gan y Coleg ei gampws ei hun, ond mae\u0092n gweithio trwy nifer o 'ganghennau' ar draws prifysgolion Cymru.\n\nNod y Coleg yw cynyddu nifer y myfyrwyr sy'n astudio cyrsiau cyfrwng Cymraeg a sicrhau bod y gefnogaeth ar gyfer y myfyrwyr hynny, ansawdd yr addysg, a phrofiadau astudio\u0092r myfyrwyr, o\u0092r safon uchaf. Mae hefyd yn gweithio i hyfforddi darlithwyr cyfrwng Cymraeg newydd.\n\nPrif Weithredwr y Coleg yw Dr Ioan Matthews ac erbyn Tachwedd 2015 roedd y Coleg yn cyflogi 115 o ddarlithwyr.\n\nErbyn hyn mae dros 500 o wahanol raddau ar gael i fyfyrwyr cyfrwng Cymraeg, ynghyd \u00e2 150 o ysgoloriaethau israddedig sy\u0092n cael eu dyfarnu i fyfyrwyr bob blwyddyn. Mae\u0092r Prif Ysgoloriaethau i fyfyrwyr sy\u0092n astudio o leiaf ddwy ran o dair o\u0092u cwrs gradd trwy gyfrwng y Gymraeg ac maent werth \u00a33,000 dros dair blynedd. Mae bron i 300 o wahanol gyrsiau gradd bellach yn cynnwys digon o fodiwlau cyfrwng Cymraeg i fod yn gymwys ar gyfer y Prif Ysgoloriaethau.\n \nMae\u0092r Ysgoloriaethau Cymhelliant, sydd werth \u00a31,500 dros dair blynedd ar gyfer myfyrwyr sy\u0092n astudio traean o\u0092u cwrs yn Gymraeg.\n\nMae gan y Coleg lwyfan e-ddysgu, sef Y Porth. Gall prifysgolion rannu adnoddau cyfrwng Cymraeg ar draws Cymru drwy\u0092r Porth. Mae\u0092r ystod eang o'r meysydd ar y Porth yn adlewyrchiad o'r datblygiadau sylweddol sydd wedi bod yn y sector.\n","067":"Treiglad ydy pan mae cytseiniaid ar ddechrau geiriau yn newid oherwydd eu lle mewn brawddeg. Mae treigladau yn digwydd ym mhob un o\u0092r ieithoedd Celtaidd ac maen nhw\u0092n digwydd mewn rhai ieithoedd eraill, fel Fula, iaith yng ngorllewin Affrica. Mae gan yr ieithoedd Goedelaidd (Gaeleg yr Alban, Manaweg a Gwyddeleg) dau dreiglad gwahanol, mae gan y Gymraeg a Chernyweg dri threiglad gwahanol, ac mae gan y Llydaweg a\u0092r Frythoneg bedwar treiglad gwahanol. Mae treiglo geiriau yn helpu pobl i ddeall beth yw rhyw'r person y mae rhywun yn cyfeirio ato. Mae rhai geiriau yn treiglo yn y Gymraeg os maen nhw\u0092n dilyn rhai geiriau penodol, fel \u0091i\u0092, \u0091yn\u0092, ac \u0091a\u0092, neu bydd gair yn treiglo oherwydd cyd-destun y gair mewn brawddeg. Y tri phrif dreiglad yn y Gymraeg ydy\u0092r treiglad meddal, treiglad trwynol a\u0092r treiglad llaes. Mae geiriau bron bob tro yn treiglo os yn eiriau benywaidd neu os ydy\u0092r gair yn s\u00f4n am ferch. Y treiglad meddal ydy\u0092r treiglad sydd yn digwydd fwyaf aml. Un enghraifft ydy ar \u00f4l y gair \u0091i\u0092, e.e. \u0091i Fangor\u0092. Mae \u0091Bangor\u0092 yma wedi troi i \u0091Fangor\u0092 oherwydd y treiglad meddal. Wedyn, mae\u0092r treiglad trwynol. Un enghraifft ydy ar \u00f4l y gair \u0091yn\u0092, e.e. \u0091yng Nghaerdydd\u0092. Mae \u0091Caerdydd\u0092 yma wedi troi i \u0091yng Nghaerdydd\u0092 oherwydd y treiglad trwynol. Wedyn, mae\u0092r treiglad llaes. Un enghraifft ydy ar \u00f4l y gair \u0091ei\u0092, e.e. \u0091ei char\u0092. Mae\u0092r gair \u0091car\u0092 yma wedi treiglo ac felly mae\u0092n ein helpu i ddeall mai merch sydd biau\u0092r car.  ","068":"Mae Cernyw yn wlad Geltaidd yn ne-orllewin Prydain ac yn sir hanesyddol a seremon\u00efol yn Lloegr. Mae\u0092n rhannu ffin efo Dyfnaint, M\u00f4r Iwerddon a\u0092r M\u00f4r Udd. Truro yw\u0092r brifddinas a\u0092r unig ddinas yng Nghernyw. \nMae Cernyw yn enwog am y tywydd cynnes, syrffio, pasteiod cig a Senedd y Stanorion. Piran yw nawddsant Cernyw, ac mae\u0092r faner yn groes wen ar gefndir du. Mae Gorseth Kernow (Gorsedd Cernyw) yn cael ei gynnal yn flynyddol i hyrwyddo\u0092r iaith a\u0092r diwylliant Cernyweg.\nPwynt uchaf Cernyw yw Bron Wennyly (419m), a Pedn an Wlas (Land\u0092s End) yw pwynt mwyaf deheuol Cernyw a Phrydain. Mae\u0092r arfordir yn nodweddiadol am faeau creigiog a thraethau braf.\nMae 543,300 o bobl yn byw yng Nghernyw.\nOherwydd ei mwynfeydd tun a\u0092i chysylltiadau efo marsiandwyr Mor y Canoldir, datblygodd Cernyw fel gwlad fasnach. \nAr \u00f4l ymadawiad y Rhufeiniaid daeth Cernyw yn rhan o deyrnas Dyfnaint, wedyn cafodd ei goresgyn gan yr Eingl-sacsonaidd. Erbyn 1066 daeth yn rhan o Deyrnas Lloegr, er bod ganddi rywfaint o annibyniaeth o hyd. Cafodd brenin olaf Cernyw, Cadog, ei ddiorseddu gan y Normaniaid. Mewn gwrthryfel yn 1497 dros drethi, bu farw ugain y cant o boblogaeth Cernyw. Yn dilyn daeargryn yn Lisbon 1755, cafodd arfordir Cernyw ei tharo gan tsunami. \nYn 1951 cafodd plaid genedlaethol ei ffurfio i geisio ennill hunanlywodraeth dros Gernyw.\nMae gwahanol fathau o\u0092r iaith Gernyweg yn bodoli ac mae tua mil o bobl yn siarad yr iaith. Mae ymdrechion ar y gweill i adfer yr iaith.","069":"Mae Cernyw yn un o\u0092r gwledydd Celtaidd ac mae 534,300 o bobl yn byw yno. Truro yw\u0092r brifddinas a Piran yw nawddsant Cernyw.\n\nPenrhyn yw Cernyw yn ne-orllewin Prydain. Pedn an Wlas neu Land\u0092s End yw pwynt mwyaf deheuol Cernyw a Phrydain. Bron Wennyly yw pwynt uchaf Cernyw sy\u0092n 419m. Mae Ynysoedd Syllan hefyd yn rhan o Gernyw.\n\nMae Cernyw yn lle poblogaidd i fynd ar wyliau oherwydd, ar y cyfan, mae\u0092r tywydd yn well nag unrhyw le arall ym Mhrydain ac mae\u0092n le da i syrffio. Mae Cernyw hefyd yn enwog am ei phastai cig a\u0092i mwynfeydd alcam.\n\nErs yr Oes Efydd, roedd Cernyw yn enwog am ei mwynfeydd tun, ond erbyn cyfnod y Rhufeiniaid roedd hi\u0092n haws cael tun o benrhyn Iberia. Cadog oedd brenin olaf Cernyw ac fe\u0092i diorseddwyd gan y Normaniaid. Dechreuodd y mwynwyr tun wrthryfel yn 1497, a chafodd ugain y cant o\u0092r boblogaeth eu lladd yn y gwrthryfel. Bu tsunami yng Nghernyw yn 1755 yn sgil daeargryn mawr Lisbon.\n\nMae tua mil o bobl yn siarad Cernyweg heddiw ac mae yna ymdrechion i gynyddu nifer y siaradwyr. Cynhelir Gorseth Kernow yn flynyddol i hyrwyddo'r iaith Gernyweg a diwylliant Cernyw. Mae nifer o amrywiadau ar yr iaith, ond mae\u0092r rhan fwyaf yn siarad Kernewek Kemmyn, sydd wedi'i seilio ar lenyddiaeth Cernyweg Canol. Mae rhai siaradwyr yn defnyddio Cernyweg Diweddar. Yn \u00f4l y chwedl, bu farw siaradwr uniaith olaf y Gernyweg, Dolly Pentreath yn 1777.","070":"Mae Cernyw yn wlad Geltaidd yn ne-orllewin Prydain ac yn sir hanesyddol Lloegr, gydag arwynebedd o 3,563 km2 a phoblogaeth o tua 534,300.  Truro yw\u0092r brifddinas.  Mae Ynysoedd Syllan hefyd yn rhan o Gernyw.  Mae\u0092n enwog am dwristiaeth a hefyd am basteiod cig, mwynfeydd alcam a Senedd y Stanorion.  Piran yw\u0092r nawddsant.  Mae Gorseth Kernow yn gefn i\u0092r iaith a\u0092r diwylliant ac yn cwrdd yn flynyddol.  Mae\u0092r Tywysog Siarl \u00e2\u0092r teitl Dug Cernyw.  Mae pentir Cernyw yn cynnwys pwynt mwyaf deheuol Prydain, sef Pedn an Wlas (Land\u0092s End).  Mae yno faeau creigiog a thraethau braf.  Bron Wennyly yw\u0092r pwynt uchaf yn 419m.  Roedd Cernyw yn bwysig am allforio tun yn Oes yr Efydd, er bod hynny\u0092n gwanhau yn oes y Rhufeiniaid.  Daeth yn rhan o deyrnas Eingl-sacsonaidd Wessex yn yr 8g ac roedd yn rhan o deyrnas Lloegr erbyn 1066.  Bu gwrthryfel ym 1497 yn erbyn cynnydd yn y trethu lle lladdwyd tua ugain y cant o\u0092r trigolion a dioddefodd dsunami yn 1755 ar \u00f4l daeargryn Lisbon.  Mae mudiad Meibion Cernyw yn ceisio hunanlywodraeth ers 1951, ond heb lawer o lwyddiant.  Mae Cernyw heddiw yn awdurdod lleol gyda chwe etholaeth seneddol yn San Steffan.  Mae tua mil o bobl yn siarad yr iaith Cernyweg, gyda sawl tafodiaith yn bodoli.  Er i rai honni bod siaradwraig olaf y Gernyweg farw ym 1777, mae tystiolaeth bod yr iaith wedi goroesi tan ddechrau\u0092r 19g, ac mae rhywfaint o adferiad ar hyn o bryd.  Mae Cernyweg yn debyg i\u0092r Gymraeg a\u0092r Llydaweg.","073":"Cymraeg Canol yw\u0092r enw ar yr iaith Gymraeg a fodolai rhwng y 12g i\u0092r 14g. Ymysg y llawysgrifau o\u0092r cyfnod hwnnw mae Llyfr Coch Hergest, Llyfr Gwyn Rhydderch, Llyfr Du Caerfyrddin a thestunau Cyfraith Hywel Dda. Roedd y rhain yn cynnwys ll\u00ean draddodiadol, yn ogystal \u00e2 chyfieithiadau o ieithoedd eraill fel y Ffrangeg a\u0092r Lladin. Cafodd Pedair Cainc y Mabinogi a chwedlau eraill fel Y Tair Rhamant, Culhwch ac Olwen, Breuddwyd Macsen a Cyfranc Lludd a Llefelys eu hysgrifennu mewn Cymraeg Canol. Yng nghyfnod Cymraeg Canol, nid oedd orgraff safonol fel sy\u0092n bodoli yn yr iaith gyfoes, ac mae nifer o nodweddion orgraff Cymraeg Canol nad ydynt yn bresennol heddiw \u0096 er enghraifft k a c  am y sain [k] (dim ond c sydd mewn Cymraeg Diweddar). Mae seiniau Cymraeg Canol yn debyg i seiniau Cymraeg Diweddar ar y cyfan, ac mewn rhai testunau Cymraeg Canol, mae nodweddion tafodieithol sy\u0092n debyg i\u0092r rheiny sydd i\u0092w cael heddiw. Mae Cymraeg Canol yn agosach at yr hen ieithoedd Celtaidd eraill -  e.e. yr Hen Wyddeleg \u0096 o safbwynt ei morffoleg, ac yn cynnwys rhagor o ffurfiau lluosog i\u0092r ansoddeiriau nag yn yr iaith gyfoes. Roedd terfyniad lluosog enwol -awr yn gyffredin iawn mewn Cymraeg Canol, ond disodlwyd hyn gan y terfyniad -au. Tra bod rhai gwahaniaethau o ran cystrawennau mewn Cymraeg Canol a Chymraeg Diweddar, yn debyg i Gymraeg cyfoes ysgrifenedig, roedd y drefn \u0093berf-goddrych-gwrthrych\u0094 yn ogystal \u00e2\u0092r drefn afreolaidd a\u0092r drefn gymysg yn cael ei defnyddio mewn Cymraeg Canol. ","075":"CR9_121_Pencampwriaeth y Pum Gwlad 1911 \n\n\nPencampwriaeth Rygbi'r Pum Gwlad 1911 oedd yr ail yn y gyfres o ornestau rygbi'r undeb ym Mhencampwriaeth Rygbi'r Pum Gwlad yn dilyn cynnwys Ffrainc ym Mhencampwriaeth y Pedair Gwlad. Gan gynnwys Pencampwriaethau blaenorol y Pedair Gwlad, hon oedd yr 29ain ornest yn y gyfres o bencampwriaeth rygbi'r undeb hemisffer gogleddol blynyddol. Chwaraewyd deg g\u00eam rhwng 2 Ionawr a 25 Mawrth. Ymladdwyd hi gan Loegr, Ffrainc, Iwerddon, yr Alban a Chymru. \n\nEnillodd Cymru'r bencampwriaeth yn llwyr am y seithfed tro. Wrth guro'r pedair gwlad arall fe wnaethant gwblhau'r Gamp Lawn am y trydydd tro mewn pedwar tymor a'r Goron Driphlyg am y seithfed tro. \n\nRoedd y gemau yn cynnwys un Ffrainc v Yr Alban, Cymru v Lloegr, Yr Alban v Cymru, Iwerddon v Lloegr, Yr Alban v Iwerddon, Ffrainc v Cymru, Lloegr v Yr Alban, ac Iwerddon v Ffrainc \n\nYn y gem Cymru v Lloegr, chwaraewyr Cymru oedd Jack Bancroft (Abertawe), Johnny Williams (Caerdydd), Billy Spiller (Caerdydd), Fred Birt (Casnewydd), Reggie Gibbs (Caerdydd), Billy Trew Capt. (Abertawe), Dicky Owen (Abertawe), Bill Perry (Castell-nedd), Joe Pugsley (Caerdydd), Harry Jarman (Pont-y-p?l), Jim Webb (Abertyleri), Percy Coldrick (Casnewydd), Tom Evans (Llanelli), Ivor Morgan (Abertawe), David Thomas (Abertawe). \n\n ","077":"T\u00f4n yw\u0092r defnydd o draw mewn iaith er mwyn gwahaniaethu ystyr gramadegol neu eiriol. Yr ieithydd A-G Haudricourt ddarganfyddodd tonau am y tro cyntaf yn Nwyrain a De-ddwyrain Asia. Mae pob iaith yn defnyddio traw i fynegi gwybodaeth fel emosiwn, ac i gyfleu pwyslais a chyferbyniad. Ond nid yw pob iaith yn defnyddio t\u00f4n i wahaniaethu geiriau. Caiff rhain eu galw yn donemau.  Er bod dros 50% o ieithoedd y byd yn donyddol, nid yw hyn yn wir am y rhan fwyaf o\u0092r ieithoedd Indo-Ewropeaidd. Rhain yw\u0092r ieithoedd a siaredir y fwyaf yn y byd. Yn Tseinieeg, mae rhai geiriau\u0092n cael eu gwahaniaethu drwy d\u00f4n yn unig. \n\nYn nifer o\u0092r ieithoedd tonyddol Affricanaidd, gan gynnwys rhai o\u0092r ieithoedd Bantw, mae gwybodaeth ramadegol megis \u0091fi\u0092 yn erbyn \u0091chi\u0092 yn aml yn cael ei gyfleu drwy d\u00f4n yn unig. Mae ieithoedd eraill megis Somali yn defnyddio t\u00f4n mewn ffordd fwy cyfyngedig. Mae gan yr iaith honno ond un t\u00f4n i bob gair. \n\nYn Ewrop, mae gan Norwyeg, Swedeg a Lithwaneg elfennau tonyddol, ac mae\u0092r manion tonyddol hyn yn cael eu galw\u0092n acen traw. Mae\u0092r rhan fwyaf o ieithoedd Affrica is-Sahara gan eithrio Swahili, Wolof a Fulani yn donyddol. Er bod Hausa yn perthyn i\u0092r ieithoedd Semitaidd nad sy\u0092n donyddol, mae Hausa yn iaith donyddol. \n\nYn Mandarin, maen nhw\u0092n gwahaniaethu rhwng gwahanol ystyron y gair \u0091ma\u0092 drwy d\u00f4n yn unig, i gyfleu \u0091mam\u0092, \u0091cywarch\u0092, \u0091ceffyl\u0092, \u0091tafodi\u0092 a geiryn cwestiwn. Felly mae\u0092n hollbwysig eu bod yn cael y t\u00f4n yn gywir i gyfleu eu neges! \n","078":"T\u00f4n yw'r defnydd o draw mewn iaith i wahaniaethu ystyr gramadegol neu eiriol. Mae pob iaith yn defnyddio traw i fynegi gwybodaeth bara-ieithyddol fel emosiwn, ac i gyfleu pwyslais a chyferbyniad. Ond, nid yw pob iaith yn defnyddio t\u00f4n i wahaniaethu geiriau neu eu ffurfdroadau. Mae dros 50% o ieithoedd y byd yn donyddol ond nid yw'r rhan fwyaf o'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd yn donyddol, sef rhai o'r ieithoedd a siaredir y fwyaf yn y byd. Mae'r rhan fwyaf o sillafau yn cario eu t\u00f4n eu hunain ac fe wahaniaethir rhwng nifer o eiriau drwy d\u00f4n yn unig. Mae nifer o ieithoedd yn defnyddio t\u00f4n mewn ffordd cyfyngedig. Mae gan Somali er enghraifft ond un t\u00f4n i bob gair. Weithiau fe elwir systemau cyfyngedig o'r math hwn yn acen traw er nad oes gan y gair hwn ddiffiniad cydlynol. Mae tonau yn newid dros amser ond yn cadw eu sillafu gwreiddiol. Cafodd tarddiad tonau eu darganfod yn Nwyrain a De-ddwyrain Asia gan yr ieithydd A.-G. Haudricourt. Fe elwir tarddiad hanesyddol tonau yn tonogenesis. Yn aml mae t\u00f4n yn nodwedd awyrol yn hytrach na genetig. Mewn achosion eraill, cwyd t\u00f4n yn wirfoddol ac yn gyflym. Yn aml oherwydd colled cytseiniaid. Mewn iaith ddidonyddol mae cytseiniaid lleisiol yn achosi'r llafariad sy'n dilyn i gael eu hyngangu ar draw is. Fel arfer dim ond manylyn bach ffonetig yw hyn. Ond, os bydd y lleisio'n cael ei golli, byddai'r gwahaniaeth mewn traw yn aros ar \u00f4l i gario'r gwahaniaeth a gariodd y lleisio coll, ac fe ddaw'r traw is yn ystyrlon. ","080":"Mae Japan yn wlad sy\u0092n cynnwys 6,852 o ynysoedd sydd yn nwyrain Asia. Y pedair ynys fwyaf yw Honshu, Hokkaido, Kyushu a Shikoku. Mae Japan wedi ei ffurfio o 47 talaith, a Japaneg yw\u0092r iaith swyddogol. Mae Japan wedi ei hamgylchynu gan y cefnfor tawel, setonaikai a m\u00f4r Japan. Mae wedi ei leoli i\u0092r de-ddwyrain o Rwsia, i\u0092r dwyrain o Tseina a Chorea, ac i\u0092r gogledd-ddwyrain o Taiwan. Mae\u0092r gair Japan yn deillio o Fandarin neu Wu Tsein\u00efaidd gynnar o\u0092r gair gwreiddiol Japaneg. Nihon yw\u0092r enw Japaneg am y wlad. Mae Nihon yn golygu \u0091tarddiad yr haul\u0092. Tokyo yw prifddinas a chanolbwynt gwleidyddol ac economaidd y wlad. Mae Yokohama a thaleithiau cyfagos yn ffurfio ardal Tokyo fwyaf, un o ardaloedd dinesig mwyaf poblog y byd gyda phoblogaeth o tua 36 miliwn. Mae gan Japan ddinasoedd mawr eraill ynddi hefyd, fel Osaka, Nagoya a Sapporo. Mae Japan yn wlad fynyddig, gydag ychydig o wastadeddau sy\u0092n addas i fyw arnynt. Dyma\u0092r rheswm dros y dwysedd poblogaeth uchaf. Y mynydd uchaf yn Japan yw mynydd Fuji, sydd 3776 metr o uchder. Mae Japan yn deyrnas seneddol, felly system debyg i\u0092r hyn sydd yng ngwledydd Prydain. Shinzo Abe o\u0092r blaid ddemocrataidd ryddfrydol yw prif weinidog Japan ers 2012. Yn 2009, Japan oedd ail economi fwyaf y byd ar \u00f4l yr Unol Daleithiau. O ran celfyddyd, mae anime a manga yn ddwy enghraifft o geflyddyd gweledol Japan.  ","081":"Mae Japan yn wlad sy\u0092n cynnwys bron i 7000 o ynysoedd yn nwyrain Asia, a\u0092r pedair ynys fwyaf ydy Honshu, Hokkaido, Kyushu a Shikoku.\nMae\u0092r gair Japan yn ecsonym Mandarin neu Tsieineaidd Wu o\u0092r gair gwreiddiol Japaneg, sef Nihon, neu\u0092r enw h?n, sef Nippon sy\u0092n golygu tarddiad yr haul.\nPrifddinas y wlad ydy Tokyo, ac o blith y dinasoedd mawr eraill mae Osaka, Nagoya, Sapporo, Kobe, Kyoto, a Fukuoka. Oherwydd prinder gwastadeddau yn y wlad, mae dwysedd y boblogaeth yn uchel. Mynydd Fuji ydy\u0092r copa uchaf, ac mae llawer o fynyddoedd ac 108 o losgfynyddoedd yn y wlad. Mae daeargryn (sydd yn arwain at tswnamis) yn digwydd sawl gwaith bob canrif, sydd yn gallu bod yn ddinistriol iawn.\nMae\u0092n deyrnas seneddol ac mae\u0092r Prif Weinidog, Shinzo Abe, yn aelod o\u0092r Blaid Ddemocrataidd Ryddfrydol. \nMae\u0092r maes celfyddydau gweledol yn cynnwys y genre anime sydd wedi tarddu o Japan. Mae hen offerynnau cerdd fel y koto sy\u0092n dyddio i\u0092r 9g yn dod o Japan, ac mae canu gwerin yn mynd yn \u00f4l i\u0092r 17g. Heddiw, mae carioci yn rhan amlwg o\u0092r diwylliant cerddorol.\nMae gan Japan economi fawr iawn, ac mae\u0092n cynhyrchu ac yn allforio newyddbethau technoleg ar raddfa fawr. \nIaith swyddogol y wlad yw Japaneg. Mae\u0092r Ainu (pobl wreiddiol ardal ogledd-ddwyrain y wlad) yn byw yn y gogledd o hyd. \nMae 47 o daleithiau yn Japan sy\u0092n meddu ar lywodraethwyr etholedig sy\u0092n rhan o ranbarthau gwahanol. \n","082":"Mae Seland Newydd yn wlad yn y Cefnfor Tawel sydd efo dwy ynys fawr, sef Ynys y Gogledd ac Ynys y De, a llawer o ynysoedd bychain. Yn iaith y Maori, sef pobl frodorol y wlad, Aotearoa ydy\u0092r enw y maen nhw'n ei roi ar Seland Newydd. Mae\u0092n cyfieithu i \u0091ynys dan gwmwl gwyn hir\u0092 oherwydd yn \u00f4l chwedlau, roedd y wlad o dan gwmwl mawr pan ddaeth y bobl gyntaf i fyw yn y wlad. Wellington, sydd ar Ynys y Gogledd, ydy prifddinas Seland Newydd a'r mynydd uchaf (3,750m) ydy Aoraki\/Mynydd Cook, sydd ar Ynys y De. Y chwaraeon sydd fwyaf poblogaidd yn y wlad ydy rygbi, criced, socer a ph\u00eal-droed. Enw t\u00eem rygbi cenedlaethol Seland Newydd ydy\u0092r \u0091Crysau Duon\u0092 ac maen nhw yn enwog am berfformio eu dawns \u0091Haka\u0092 cyn chwarae gemau rygbi. Mae\u0092r aderyn Kiwi yn cael ei weld fel symbol o\u0092r wlad a\u0092i phobl. Mae\u0092r mynyddoedd uchaf yn Ynys y De, ond mae yna losgfynyddoedd ar Ynys y Gogledd, gan gynnwys y llosgfynydd Ruapehu. Mae tua 4.3 miliwn o bobl yn byw yn Seland Newydd efo tua 78% o\u0092r bobl yma yn dweud eu bod nhw o gefndir Ewropeaidd. Mae tua 80% o boblogaeth y wlad yn byw mewn dinasoedd. Mae llawer yn meddwl bod pobl o Ynysoedd Polynesia wedi dechrau cyrraedd Seland Newydd rhwng tua 1000 a 1300. Daeth Seland Newydd yn wladfa Brydeinig ym 1840. Mae gan Seland Newydd economi dda a llwyddiannus.  ","092":"CR9_127_Teyrnas \n\nRoedd Teyrnas Gwynedd yn un o brif deyrnasoedd Cymru yn yr Oesoedd Canol. Mae wastad wedi cynnwys Arfon, Eryri, ac Ynys M\u00f4n. Yn draddodiadol, roedd Gwynedd yn cael ei rhannu'n ddau ranbarth: \"Gwynedd Uwch Conwy\" a \"Gwynedd Is Conwy\", gydag Afon Conwy yn ffin rhwng y ddwy ran. \n\nYn \u00f4l Historia Brittonium, roedd Cunedda Wledig a'i feibion wedi dod i lawr i ogledd-orllewin Cymru o'r Hen Ogledd, gan sefydlu teyrnas Gwynedd. Mae dadlau ynghylch pryd digwyddodd hyn, gyda\u0092r dyddiadau'n amrywio o ddiwedd y 4g i ddechrau\u0092r 5g OC. \n\nDeganwy oedd safle prif lys Gwynedd yn oes Maelgwn Gwynedd. Yn nes ymlaen symudodd y prif lys i Aberffraw. \n\nErbyn tua 1039, roedd Gruffydd ap Llywelyn wedi sefydlu ei hun fel rheolwr Gwynedd a Phowys, ac erbyn 1055 roedd wedi ychwanegu'r Deheubarth. \n\nYn 1258, tyngodd y rhan fwyaf o dywysogion Cymru lw o ffyddlondeb i Llywelyn ap Gruffudd, ?yr Llywelyn Fawr, fel Tywysog Cymru. \n\nAmrywiodd a newidiodd ffiniau Teyrnas Gwynedd dros wahanol gyfnodau, ond yn ei hanfod roedd yn cynnwys cantrefi Aberffraw, Cemais a Chantref Rhosyr ar Ynys M\u00f4n, ac Arllechwedd, Arfon, Dunoding, Dyffryn Clwyd, Ll?n, Rhos, Rhufoniog a Thegeingl a phrif dir mynyddig Eryri. \n\nYn dilyn marwolaeth Llywelyn yn 1282 a dienyddiad Dafydd ap Gruffudd yn 1283, daeth diwedd ar wyth canrif o reolaeth annibynnol gan deyrnas Gwynedd. Bellach roedd Tywysogaeth Cymru o dan awdurdod coron Lloegr.  \n\nYn 1284, chwalwyd teyrnas Gwynedd a\u0092i haildrefnu ar yr un ffurf \u00e2 siroedd Lloegr, sef Ynys M\u00f4n, Caernarfon, Meirionnydd, Dinbych a Sir y Fflint.  ","094":"Mae tref Merthyr Tudful ym Morgannwg, de Cymru, ac mae 23 milltir i\u0092r gogledd o Gaerdydd. Roedd hi\u0092n ardal amaethyddol tan tua diwedd y ddeunawfed ganrif. Yn 1801 roedd dros 7,000 o bobl yn byw yno ond yna erbyn 1831 roedd dros 30,000 yn byw yno a Merthyr oedd y dref fwyaf yng Nghymru. Tyfodd y dref oherwydd ei daeareg gyfoethog, lle cloddiwyd am lo, haearn a chalchfaen. Yn ogystal, roedd glaw trwm yn achosi i\u0092r nentydd lifo\u0092n gryf, gan gynhyrchu ynni i droi peiriannau\u0092r gwaith haearn. Erbyn hyn, mae dros 59,500 yn byw yno. \nMae Merthyr Tudful a Rhymni yn ethol aelod i\u0092r Cynulliad Cenedlaethol ac i Senedd San Steffan yn Llundain. Mae\u0092r ardal hefyd yn rhan o Ranbarth De Ddwyrain Cymru ar gyfer ethol aelodau rhanbarthol y Cynulliad. \nMae Merthyr Tudful yn cael ei hadnabod ar draws y byd fel prifddinas cynhyrchu haearn yn ystod y chwyldro diwydiannol. Roedd pedwar safle gwaith haearn pwysig ym Merthyr. Ond, ym 1831 wedi blynyddoedd o aflonyddwch ymysg y gweithwyr, cafwyd uchafbwynt treisgar iawn. Roedd gweithwyr yn galw am ddiwygio, yn protestio yn erbyn gostwng eu cyflogau a diweithdra cyffredinol. \nYn \u00f4l Cyfrifiad, mae\u0092r nifer sy\u0092n siarad Cymraeg ym Merthyr yn gostwng. Cafodd yr Eisteddfod Genedlaethol ei chynnal ym Merthyr ddwywaith. ","095":"Tref ym mwrdeistref sirol Merthyr Tudful yw Merthyr Tudful. Mae wedi\u0092i leoli ym Morgannwg, de Cymru, sydd 23 milltir i\u0092r gogledd o Gaerdydd. Roedd gan y dref boblogaeth o dros 59,500 yn 2011. Caiff ei adnabod ar draws y byd fel prifddinas cynhyrchu haearn yn ystod y chwyldro diwydiannol. Mae\u0092r dref yn ymestyn o afonydd Taf Fawr a Thaf Fechan i gyfeiriad Pontypridd, rhwng 100 a 400 metr uwchben lefel y m\u00f4r. \n\nTyfodd tref Merthyr Tudful oherwydd ei daeareg gyfoethog, lle\u0092r oedd tri math o garreg yn cael eu cloddio; glo, haearn a chalchfaen. Yn ogystal, roedd glaw trwm yn achosi\u0092r nentydd i lifo\u0092n gryf, gan gynhyrchu ynni i droi peiriannau\u0092r gwaith haearn. \n\nMae olion dynol yn y dref yn mynd n\u00f4l i\u0092r Oes Efydd. Cafodd y Chwyldro Diwydiannol yn y 18g effaith sylweddol ar fywyd pob dydd yn y gymdeithas, ac ar fywyd gwleidyddol pobl Cymru. Newidiodd Merthyr, o fod yn bentrefi bach gwledig i fod yn dref ddiwydiannol mewn cyfnod cymharol fyr, gan achosi straen enfawr. Roedd Merthyr yn cael ei adnabod fel \u0091crud\u0092 y Chwyldro Diwydiannol yng Nghymru. Dyma oedd prif dref haearn Cymru yn ystod y 19g, gyda\u0092r pedwar prif waith haearn yno yn cynhyrchu\u0092r un faint o haearn \u00e2 25% o gynnyrch haearn yr Unol Daleithiau i gyd. \n\nRoedd bywyd yn galed yn y trefi haearn newydd hyn, ac un o\u0092r terfysgau mwyaf difrifol oedd Terfysg Mehefin 1831. Roedd y Terfysg hwn yn drobwynt yn hanes y dosbarth gweithiol. Cymerodd tua 7,000 i 10,000 o weithwyr ran yn y gwrthryfel. \n","096":"Adwaith anffafriol gan y corff i sylwedd penodol yw alergedd. Mae gan rai pobl atopedd, sef rhagdueddiad i gael alergeddau. Caiff ei achosi wrth i system imiwnedd y corff adweithio i alergenau fel petaent yn niweidiol, drwy wneud i'r gwrthgorff Imiwnoglobwlin frwydro yn ei erbyn. Mae\u0092n achosi i gelloedd gwaed eraill ryddhau cemegau sydd yn achosi symptomau adwaith alergaidd. Histamin sy'n achosi'r rhan fwyaf o symptomau nodweddiadol sy\u0092n digwydd mewn adwaith alergaidd, sef cyfangu'r cyhyrau, gan gynnwys y rheiny ym muriau tiwbiau aer yr ysgyfaint. Mae\u0092n rhaid i'r corff ddatblygu sensitifrwydd i rywbeth cyn y gall ddatblygu alergedd iddo. Rhai o symptomau mwyaf cyffredin adweithiau alergaidd yw tisian, gwichian ar y frest, trwyn yn rhedeg a peswch. Mewn achosion prin gall sioc anaffylactig ddigwydd sy\u0092n effeithio\u0092r systemau resbiradu a chylchredol. Mae angen triniaeth frys ar hyn, fel pigiad o adrenalin. Wrth wneud diagnosis o alergedd bydd meddyg yn ystyried hanes teuluol, tybiaeth y claf o unrhyw sbardunau sy'n ymddangos fel petaent yn achosi adwaith neu brofion i wybod beth yw'r union alergen. Yn aml y prawf cyntaf sy'n cael ei gynnal wrth edrych am alergen yw prawf pigo'r croen. Gellir hefyd cynnal prawf alergedd cartref sy\u0092n cael ei anfon mewn tiwb i labordy. Yn syml, y dull mwyaf effeithiol o drin alergeddau yw osgoi pob cyswllt \u00e2\u0092r alergen. Fe ellir drin symptomau cyffredin alergeddau gan ddefnyddio cyffuriau. Mae cyffuriau sy'n trin alergeddau yn cynnwys gwrth-histaminau, cyffuriau llacio, chwistrelliadau trwynol, diferion i'r llygaid, a chyffuriau fel sodiwm cromoglicat a corticosteroidau.","097":"Alergedd yw ymateb anffafriol gan y corff i sylwedd penodol. \n\nMae system imiwnedd y corff yn ymateb i alergeddau fel ei bod nhw yn niweidiol. Beth sydd yn achosi symptomau o alergedd yw\u0092r celloedd gwaed yn rhyddhau cemegau. Mae\u0092r cemegau wedyn, ymhlith adweithiau eraill, yn cyfangu cyhyrau ac yn cynyddu\u0092r mwcws sydd yn leinin y trwyn. \n\nRhai symptomau mwyaf cyffredin wrth i\u0092ch corff ymateb i alergedd yw tisian, poen sinws, peswch, chwyddo, diffyg anadl, chwydu a dolur rhydd. \n\nWeithiau, mae sioc anaffylactig yn digwydd o ganlyniad i\u0092r corff yn ymateb i alergaidd. Mae\u0092n effeithio ar y systemau resbiradu a chylchredol ac mae angen triniaeth yn gyflym. \n\nMae profion yn cael eu cynnal er mwyn gwneud diagnosis o alergedd, yn cynnwys; prawf gwaed a phrawf pigo\u0092r croen. Mae\u0092r profion ar gael i wneud adref gyda phecyn sydd wedyn yn cael ei danfon i labordy. Hefyd, mae meddygon yn ystyried hanes teuluol y claf wrth wneud diagnosis. \n\nOsgoi cysylltiadau gyda\u0092r alergedd sydd yn achosi\u0092r ymateb a\u0092r symptomau yw\u0092r dull mwyaf effeithiol o drin alergeddau. Gyda\u0092r defnydd o gyffuriau gallwch gael dros y cownter, mae rhai symptomau cyffredin fel tisian a chosin yn gallu cael eu trin. Chwistrelliadau trwynol, diferion i\u0092r llygaid, a chyffuriau eraill mewn ffurf tabledi, hylif a chapsiwlau sydd yn aml ar gael. \n\nHyposensiteiddio yw dull arall i drin alergedd. Mae\u0092r dull yma yn annog y corff i greu gwrthgyrff a fydd yn atal ymateb a symptomau. ","098":"Adwaith anffafriol gan y corff i sylwedd penodol, sef alergen, yw alergedd. Mae gan rai pobl atopedd at alergeddau, sef bod ganddynt ragdueddiad i gael alergeddau. Mae alergeddau yn cael eu hachosi gan y system imiwnedd, sy\u0092n adweithio i alergenau fel petaent yn niweidiol, drwy wneud i\u0092r gwrthgorff imiwnoglobwlin E (IgE) frwydro yn erbyn yr alergen. Mae IgE yn achosi celloedd gwaed eraill ryddhau cemegau, megis histamin, sydd yn achosi symptomau adwaith alergaidd. Mae Histamin yn achosi symptomau alergaidd trwy gyfangu\u0092r cyhyrau, chwyddo\u0092r pilennau, a chynyddu cynhyrchiad mwcws. Mae symptomau sy\u0092n dilyn o\u0092r adweithiau hyn yn cynnwys tisian, chwyddo a chosi. Mewn achosion prin o gymhlethdodau, gall sioc anaffylactig ddigwydd o ganlyniad i adwaith alergaidd mewn rheol o fewn munudau o ddod i gyswllt ag alergen. Mae sioc anaffylactig yn effeithio ar y systemau resbiradu a chylchredol ac mae\u0092r symptomau\u0092n cynnwys pwysedd gwaed uchel, chwyddo ac anawsterau anadlu. Mae angen triniaeth frys, gyda phigiad o adrenalin i\u0092w reoli, fel rheol. Mae diagnosis alergeddau yn cynnwys pigo\u0092r croen \u00e2\u0092r alergen, cynnal prawf gwaed i fesur faint o\u0092r gwrthgorff IgE sydd yno, neu braf alergedd cartref gyda phecyn arbennig i wneud diagnosis gartref o\u0092r alergedd. Y dull mwyaf effeithiol o drin alergeddau yw osgoi pob cyswllt \u00e2\u0092r alergen sy\u0092n achosi\u0092r adwaith. Mae cyffuriau dros y cownter, fel gwrth-histaminau, yn gallu trin symptomau cyffredin o alergeddau megis cosi ceg neu disian yn ogystal.","102":"Roedd Doug Mountjoy yn chwaraewr snwcer o Gymru. Cafodd ei eni ym mis Mehefin 1942 yn Nhir-y-Berth, a bu farw ym mis Chwefror 2021. Enillodd bencampwriaeth y Meistri yn 1977, Pencampwriaeth y Deyrnas Unedig ym 1978 a\u0092r Irish Masters ym 1979.  Fe gyrhaeddodd ffeinal Pencampwriaeth y Byd ym 1981, ond fe gollodd y g\u00eam yn erbyn Steve Davis. Cyn iddo ddilyn gyrfa fel chwaraewr snwcer, roedd o\u0092n l\u00f6wr am ychydig o flynyddoedd. Ond, ar \u00f4l iddo ennill llawer o gystadlaethau amatur, daeth yn chwaraewr proffesiynol pan yn 34 oed. Ei dwrnament proffesiynol cyntaf oedd yn y Meistri yn y New London Theatre ym 1977 ble enillodd o Ray Reardon, amddiffynnydd teitl y Meistri, yn y ffeinal. Ar \u00f4l ennill cystadlaethau Cwpan Byd Snwcer ym 1979 a 1980, aeth Mountjoy yn s\u00e2l ac roedd rhan o\u0092i wyneb a\u0092i fys bawd troed chwith wedi eu parlysu. Enillodd sawl deitl Cymraeg ac roedd hyn oherwydd ei dalent i roi sbin ochr i\u0092r ergydion. Ym 1989 enillodd Mountjoy y Classic wrth iddo ennill ei gyd-Gymro Wayne Jones yn y ffeinal. Erbyn 1990, roedd Mountjoy yn rhif 5 yn y byd ac fe arhosodd yn y 16 uchaf tan 1992. Yn 1993, cafodd Mountjoy wybod ei fod yn dioddef o ganser ar yr ysgyfaint oherwydd ei fod wedi bod yn ysmygu\u0092n drwm am flynyddoedd. Cafodd driniaeth i dynnu ei ysgyfaint chwith. Ar \u00f4l y driniaeth fe wnaeth o gario \u0091mlaen i chwarae snwcer tan 1997 ac ar \u00f4l hynny fe ganolbwyntiodd ar hyfforddi.\n","103":"Roedd Doug Mountjoy (1942 \u0096 2021) yn chwaraewr snwcer o Gymru. Fe oedd y pumed yn y byd yn 1990\/1- yr uchaf iddo gyrraedd. Hwyrach yn ei fywyd gwnaeth e hyfforddi yn y gymdeithas snwcer yn yr United Arab Emirates rhwng 1997 a 1999.\nCafodd ei eni ar bwys Caerffili a chafodd ei magu yng Nglynebwy. Pan oedd e\u0092n l\u00f6wr ifanc, enillodd cystadlaethau amatur fel dau deitl Amatur Cymraeg a theitl Amatur y Byd yn 1976. Daeth yn chwaraewr proffesiynol ar \u00f4l ennill fel Amatur Byd yn 34 mlwydd oed.\nCymerodd rhan yn ei gystadleuaeth broffesiynol cyntaf fel eilydd hwyr yn y Meistri (1977) yn y New London Theatre ac enillodd. Rhai misoedd wedyn gwnaeth Doug cystadlu yn bencampwriaeth y byd ond collodd i Dennis Taylor. Collodd Doug ffeinal Pencampwriaeth Snwcer y Deyrnas Unedig yn 1977. Enillodd y teitl flwyddyn yn ddiweddarach ac yn yr un tymor enillodd yr Irish masters. Yn 1980 enillodd Pencampwr y Pencampwyr. Roedd yn rhan o d\u00eem Cymru gwnaeth ennill ddau Gwpan Byd snwcer (1979 a 1980), cyn cael salwch a wnaeth rhwystro symudiad yn rhan o'i wyneb a'i fys bawd troed chwith.\nAr \u00f4l gwella cymerodd rhan mewn ffeinal y Bencampwriaeth Snwcer Byd (1981) yn erbyn Steve Davis. Enillodd Davis o 18-12. Enillodd Doug y Bencampwriaeth Broffesiynol Cymraeg (1982 a 1984) a\u0092r teitl Pot Black am yr eildro yn 1985. Collodd ffeinal twrnament y Meistri (1985). Erbyn 1988 roedd allan o'r 16 uchaf yn Safle'r Byd.\nCysylltodd gyda\u0092r hyfforddwr Frank Callan, ac fe ddefnyddiodd Doug dril newydd ar gyfer y bel. Gwnaeth hyn talu ffordd, gyda Doug yn cyrraedd ffeinal Pencampwriaeth Snwcer y DU (1988) yn erbyn Stephen Hendry. Yn 1989 enillodd y Classic. Aeth e i\u0092r 16 uchaf yn y tymor canlynol, ac erbyn 1990 ef oedd rhif 5 yn y byd. Ar \u00f4l oroesi cancr fe wnaeth hyfforddi tan cymeryd rhan mewn Pencampwriaeth Byd Snwcer yn 2000 a 2002.\n","105":"Cyfres teledu wedi ei hanimeiddio yw SuperTed. Cafodd y rhaglen ei darlledu am y tro cyntaf ar y 1af o Dachwedd 1982. Cafodd SuperTed ei gynhyrchu gan gwmni Siriol ar gyfer y sianel teledu S4C, lle cafodd y rhaglen ei dybio\u0092n Gymraeg. Yn ddiweddarach, cafodd y rhaglen ei darlledu ar BBC1 yn y Saesneg gwreiddiol ac yna ar TG4 wedi ei dybio yn y Wyddeleg.\n\nMae\u0092r gyfres wedi ennill amryw o wobrau, gan gynnwys BAFTA animeiddio gorau yn 1987.\n\nCafodd SuperTed ei greu gan Mike Young. Erbyn hyn mae Mike Young yn gweithio yng Nghaliffornia gyda\u0092i wraig Liz. Cr\u00ebwyd SuperTed gan Young fel stori amser gwely ar gyfer ei lysfab a oedd yn ofni\u0092r tywyllwch.\n\nMae pob pennod o\u0092r gyfres yn dechrau gyda\u0092r hanes o sut daeth SuperTed yn fyw. Y stori ydy, roedd yn arth diffygiol mewn ffatri teganau a chafodd ei daflu i ffwrdd mewn storfa yn y selar. Cafodd ei ddarganfod gan Smotiog a daeth yntau ag ef i fyw yn defnyddio llwch hudol. \n\nMae SuperTed yn ymladd yn erbyn drygioni trwy gydol y gyfres. Mae\u0092r drygioni fel arfer yn dod ar ffurf Dai Texas a\u0092i gang. Mae Dai Texas yn gowboi drwg. \n\nYn y cyfresi gwreiddiol a chafodd ei gynhyrchu rhwng 1982 a 1986, roedd y teitlau a\u0092r stori yn cael eu lleisio gan Dyfan Roberts. \n\nYn 1984, SuperTed oedd y gyfres cart?n gyntaf o Brydain i gael ei ddarlledu ar The Disney Channel yn yr Unol Daleithiau.\n","106":"Mae SuperTed yn gyfres deledu wedi\u0092i hanimeiddio. Wedi\u0092i greu yn Saesneg yn wreiddiol, cafodd ei ddarlledu yn y Gymraeg (am y tro cyntaf yn 1982) a Gwyddeleg. Enillodd sawl gwobr gan gynnwys BAFTA yn 1987. Creodd Mike Young SuperTed fel stori i\u0092w lysfab, a ddaeth yn yrfa iddo pan adroddodd ei lysfab y stor\u00efau i\u0092w ysgol feithrin.  \n\nMae pob pennod yn dechrau gyda hanes SuperTed yn cael ei daflu o ffatri deganau. Caiff ei ddarganfod gan Smotyn, sy\u0092n ei ddod yn fyw gyda \u0093llwch hudol\u0094. Mae Mam Natur wedyn yn rhoi pwerau hudol iddo i ymladd yn erbyn drygioni \u0096 yn bennaf Dai Texas, y cowboi drwg, a\u0092i gang. Mae SuperTed yn sibrwd \u0093gair hud cyfrinachol\u0094 pan mae ef neu eraill mewn trafferth, ac mae\u0092n newid i wisg goch gyda rocedi ar waelod ei esgidiau sy\u0092n ei alluogi i hedfan. \n\nDyfan Roberts oedd yn lleisio\u0092r stori yn y gyfres wreiddiol rhwng 1982 a 1986. Ychwanegon nhw g\u00e2n agoriadol yn y gyfres \u0093Anturiaethau Pellach\u0094 cafodd ei ganu gan Bryn F\u00f4n. \n\nCafodd SuperTed ei ddarlledu yn yr UDA fel y cart?n Prydeinig cyntaf i gael ei ddarlledu ar The Disney Channel. Cafodd ei hadfer yn yr UDA yn 1992 fel \u0091The Further Adventures of SuperTed\u0092 o dan fformat fwy epig gyda cherddoriaeth newydd, mwy dramatig, ond mae\u0092n cael ei ystyried o safon gwael. \n\nRoedd SuperTed yn rhan o Ffilm Gwasanaeth Cyhoeddus gyda Smotyn a\u0092i chwaer o\u0092r enw \u0093Supersafe with SuperTed\u0094. Ynddo, mae Smotyn yn dysgu i groesi\u0092r ffordd yn ddiogel. ","110":"\nRoedd Rhyfel Fietnam yn wrthdaro milwrol yn ystod y Rhyfel Oer. Gwnaeth e ddigwydd yn Fietnam, Laos a Chambodia o 1 Tachwedd 1955 hyd 30 Ebrill 1975. Roedd y rhyfel wedi cael ei ymladd rhwng Gogledd Fietnam, De Fietnam a gwledydd gwrth-gomiwnyddol eraill. Roedd y Fiet Cong yn Ne Fietnam wedi ymladd rhyfel yn erbyn lluoedd gwrth-gomiwnyddol yn yr ardal. Roedd byddin y Gogledd, yn ymladd rhyfel mwy confensiynol gan ddanfon niferoedd mawr i frwydro. \n\nRoedd r\u00f4l y llywodraeth Americanaidd yn y gwrthdaro yn ffordd i atal De Fietnam rhag cwympo i gomiwnyddiaeth. Roedd hyn yn rhan o strategaeth yr UDA o gyfyngu ar ledaeniad Comiwnyddiaeth. Roedd cynghorwyr milwrol Americanaidd wedi cyrraedd ar ddechrau 1950 ac roedd ymyrraeth yr UDA wedi cynyddu erbyn dechrau\u0092r 1960au. Roedd yr Americanwyr wedi defnyddio lluoedd ymladd o 1965 ymlaen. Roedd Laos a Chambodia wedi cael eu bomio\u0092n drwm. Roedd ymyrraeth yr UDA ar ei huchaf yn 1968, adeg Ymosodiad Tet. Ar \u00f4l hynny, roedd y lluoedd Americanaidd wedi encilio o dir yr ardal fel rhan o bolisi Fietnameiddio. Er bod holl ochrau\u0092r gwrthdaro wedi arwyddo Cytundeb Heddwch Paris yn Ionawr 1973, roedd yr ymladd wedi parhau. \n\nDaeth rhan filwrol yr UDA yn y rhyfel i ben ar 15 Awst 1973 o ganlyniad i Welliant Case-Church oedd wedi cael ei basio gan Gyngres y wlad. Roedd cipio Saigon gan fyddin Gogledd Fietnam wedi nodi diwedd y rhyfel ym mis Ebrill 1975. Roedd Gogledd a De Fietnam wedi aduno\u0092r flwyddyn wedyn.\n","115":"Roedd lladron pen-ffordd yn droseddwyr oedd yn dwyn oddi ar deithwyr. Roeddent fel arfer yn teithio ac yn lladrata ar geffyl. Roedd troseddwyr o'r fath yn gweithredu ym Mhrydain Fawr o oes Elisabeth hyd at ddechrau'r 19eg ganrif, ac roeddent ar eu hanterth yn ystod y 18fed ganrif. Dywedwyd bod gwragedd priffyrdd yn bodoli hefyd, yn aml yn gwisgo fel dynion, yn enwedig mewn ffuglen. Roedd defnyddio trais neu lofruddiaeth yn drosedd gyffredin iddynt. Yn aml byddent yn aros y tu allan i ddinasoedd mawr am y goets a oedd yn ddull cyffredin o deithio i bobl gyfoethog yn y cyfnod hwn. Gan fod cyflwr yr hewlydd mor wael a gan fod diffyg giard, roedd yn darged rhwydd i\u0092r lladron. Rhai o ladron pen-ffordd enwocaf Lloegr yn y 18fed ganrif oedd Dick Turpin a Jack Sheppard. Roedd llenyddiaeth a gyhoeddwyd yn y 19eg ganrif yn hyrwyddo syniad rhamantaidd am ladron pen-ffordd ond roedd y realiti yn wahanol iawn i\u0092r ddelwedd hon. Twm Sion Cati, neu Thomas Jones, oedd lleidr pen-ffordd enwocaf Cymru yn ystod y 17eg ganrif. Llwyddwyd i leihau nifer y lladron pen-ffordd drwy gael gwarchodwyr i deithio ar y goets, a gwellodd cynllun coetsis i fedru teithio yn fwy cyflym. Ar \u00f4l 1763 roedd Patrol Ceffylau'r Brodyr Fielding yn fwy gwyliadwrus o ladron pen-ffordd, a gyda thwf trefi roedd llai o ardaloedd a hewlydd diarffordd lle byddai lladron pen-ffordd yn medru cuddio. Ar ben hynny roedd Ynadon Heddwch yn gwrthod rhoi trwyddedau i dafarndai oedd yn rhoi llety i ladron pen-ffordd.","117":"Istanbul yw dinas fwyaf a chanolfan ddiwylliannol a masnachol bwysicaf Twrci. Cyn i Atat\u00fcrk ei symud i Ankara ym 1923, Istanbul oedd prifddinas y wlad yn ogystal. Mae\u0092r ddinas yn sefyll ar lannau cuflor Bosphorus, ac mae\u0092n amg\u00e1u harbwr naturiol y \u0091Corn Euraidd\u0092. Mae rhan o\u0092r ddinas ar dir Ewrop, a\u0092r gweddill yn Asia. Mae hefyd yn brifddinas ar dalaith Istanbul. Yr hen enw arni oedd Caergwstennin, neu \u0091Konstantinopolis\u0092 yn Nhwrceg. Ei lysenw yn y byd Otomanaidd oedd \u0091Der Saadet\u0092 sef, \u0091y porth i ffyniant\u0092. Cyn 1930, \u0091Byzantium\u0092 oedd enw\u0092r ddinas yng nghyfnod yr Ymerodraeth Fysantaidd. Mae\u0092r enw Istanbul yn deillio o ymadrodd Groegaidd canoloesol yn golygu \u0091i\u0092r ddinas\u0092.\n\nHeddiw mae tua 14 miliwn o bobl yn byw yn Istanbul. Istanbul yw\u0092r unig ddinas yn hanes y byd sydd wedi bod yn brifddinas i dair ymerodraeth wahanol, sef yr ymerodraeth Rufeinig (330-395), yr ymerodraeth Fysantaidd (395-1453) a\u0092r ymerodraeth Otomanaidd (1453-1923). Roedd y ddinas yn brifddinas diwylliant Ewropeaidd yn 2010, ac mae rhannau hanesyddol yr hen ddinas ar restr safleoedd treftadaeth y byd UNESCO ers 1985. Yn 2018, daeth dros 13.4 miliwn o ymwelwyr tramor i Istanbul ar eu gwyliau, gan wneud y ddinas yn bumed cyrchfan twristiaid mwyaf poblogaidd y byd.","118":"Istanbul ydy dinas fwyaf o ran diwylliant a masnach Twrci. Hen enw\u0092r ddinas oedd Caergystennin (Konstantinopolis yn Twrceg). Mae rhan o\u0092r ddinas yn Ewrop, a rhan yn Asia, a hi ydy\u0092r unig ddinas yn y byd sydd wedi bod yn brifddinas i dair ymerodraeth; yr Ymerodraeth Rufeinig (330\u0096395), yr Ymerodraeth Fysantaidd (395\u00961453) a'r Ymerodraeth yr Otomaniaid (1453\u00961923). Istanbul oedd Prifddinas Diwylliant Ewropeaidd 2010, ac mae rhannau o\u0092r ddinas ar Restr Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO ers 1985. \nGroeg Canoloesol am \u0091i\u0092r ddinas\u0092 ydy tarddiad yr enw. Mae olion o\u0092r Oes Neolithig wedi\u0092u canfod yno sy\u0092n dyddio yn \u00f4l i\u0092r 6ed mileniwm CC. Gellir gweld olion anheddiad o\u0092r Oes Efydd hefyd a\u0092r Thraciaaidd yn y mileniwm 1af CC. Ymsefydlodd y Groegiaid o Megara yn 660, a chafodd y ddinas ei rheoli gan Bersia tua 5g CC, ond enillodd y Groegiaid y ddinas yn \u00f4l. Daeth yn annibynnol o Ail Gynghrair Athenia yn 355 CC, ond daeth yn swyddogol dan yr Ymerodraeth Rufeinig yn 73 OC.\nMae gan y ddinas hinsawdd isdrofannol, ac mae\u0092r hafau yn boeth (tua 26-28 \u00b0C) a\u0092r gaeafau yn oer (tua 8-10 \u00b0C). \nO blith yr adeiladau a\u0092r cofadeiladau adnabyddus yn Istanbul, mae Cumhuriyet An?t?, Eglwys Pammakristos, Hagia Sofia, Haseki H\u00fcrrem Sultan Hamam?, Mosg Glas a\u0092r Obelisg Theodosius. Mae\u0092r nofelydd a gwleidydd Halide Edip Ad?var (1884\u00961964), a\u0092r actores H\u00fclya Ko\u00e7yi?it (g. 1947) yn dod o Istanbul. \n","119":"Mae Prifysgol Aberystwyth yn brifysgol ymchwil cyhoeddus yng Ngheredigion. Ei enw swyddogol nes 2007 oedd Prifysgol Cymru Aberystwyth. Yn 1872 agorodd fel prifysgol gyntaf Cymru. Y prifathro cyntaf oedd Thomas Charles Edwards. Aeth nifer y myfyrwyr o 26 i dros 7,000 o fyfyrwyr. Mae 18 adran academaidd, sy'n dysgu amrywiaeth o bynciau. Yn 2016 cafodd ei enwi'r brifysgol fwyaf diogel yng Nghymru. \nMae\u0092r Strategaeth Ymchwil yn sicrhau bod y brifysgol yn gallu parhau i wneud gwaith o safon uchel ac ymateb i newid yn faes ymchwil. \nMae chwe Athrofa yn y brifysgol gan gynnwys Athrofa'r Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig, Datblygu Proffesiynol, Athrofa Busnes a\u0092r Gyfraith, Athrofa Daearyddiaeth, Hanes, Gwleidyddiaeth & Seicoleg, Athrofa Llenyddiaeth, Ieithoedd a'r Celfyddydau Creadigol, Athrofa Mathemateg, Ffiseg a Chyfrifiadureg.\nMae modd astudio trwy gyfrwng y Gymraeg ym Mhrifysgol Aberystwyth, gyda dros 300 o gyrsiau sy\u0092n cynnig astudio trwy gyfrwng y Gymraeg yn rhannol neu yn llawn. \nGwnaeth 92% o fyfyrwyr y brifysgol mynegi ei hapusrwydd yn 2016 ac fe wnaeth hyn lleoli\u0092r brifysgol rhif un am foddhad yng Nghymru. Roedd y brifysgol yn 4ydd am foddhad yn y DU. \nO ran yr addysg gwnaeth y brifysgol lleoli yn rhif 79 yn Rhestr Prifysgolion Da y The Times\/Sunday Times. Yn 2016 roedd 92% o'i graddedigion mewn swyddi neu Addysg bellach o fewn 6 mis o radio.\nYn 1872 nid oedd unrhyw bwnc trwy gyfrwng y Gymraeg; Saesneg oedd popeth. Roedd y Gymraeg hyd yn oed yn cael ei dysgu yn Saesneg pan gafodd ei gyflwyno. Ym mlwyddyn academaidd 2014-2015, roedd tua 1068 o fyfyrwyr Prifysgol Aberystwyth yn gallu siarad Cymraeg.\n","120":"Mae Prifysgol Aberystwyth yn brifysgol ymchwil cyhoeddus yn Aberystwyth Ceredigion.  Hyd 2007 roedd ei henw swyddogol yn Brifysgol Cymru, Aberystwyth.  Dyna oedd prifysgol gyntaf Cymru a agorwyd ym 1872 gyda 26 o fyfyrwyr.  Thomas Charles Edwards oedd y prifathro cyntaf.  Erbyn hyn mae nifer y myfyrwyr wedi tyfu i dros 7,000, gyda bron i 2,000 o Gymru a thros 1,100 o uwchraddedigion.  Mae\u0092n dysgu ystod eang o bynciau mewn 12 adran academaidd a chwe athrofa.  Mae\u0092r adrannau yn cynnwys Adran y Gymraeg ac Astudiaethau Celtaidd, Adran Wleidyddiaeth Ryngwladol (yr hynaf o\u0092i fath yn y byd), a\u0092r Sefydliad Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig, sy\u0092n fyd-enwog am ei ymchwil.  Mae Aberystwyth yn sgorio\u0092n uchel mewn rhestrau o brifysgolion y DU a Chymru am foddhad, safon yr addysg a photensial i gael gwaith ar \u00f4l graddio.  Pan sefydlwyd Prifysgol Aberystwyth ym 1872 Saesneg oedd iaith yr addysg i gyd.  Yn y flwyddyn academaidd 2014-15 roedd 1068 o\u0092r myfyrwyr yn medru\u0092r iaith Gymraeg.  Mae cyn-lywyddion y Brifysgol yn cynnwys Henry Austin Bruce, David Hughes Parry, Cledwyn Hughes a Melvyn Rosser.  Mae rhestr prifathrawon ac is-gangellorion yn cynnwys Thomas Charles Edwards, Thomas Parry a Derec Llwyd Morgan.  Enghreifftiau o staff nodedig eraill yw Henry Walford Davies, John Davies, R. Geraint Gruffydd, Bobi Jones, D. Gwenallt Jones a T.H.Parry-Williams.","126":"Mudiad i ddod \u00e2 chaethwasiaeth i ben oedd diddymu caethwasiaeth. Yng ngorllewin Ewrop ac America, roedd diddymu caethwasiaeth yn fudiad hanesyddol oedd yn ceisio rhyddhau pob caethwas. Roedd yr ymgyrch i wneud hyn yn hir ac anodd, gydag unigolion, mudiadau a sefydliadau yn yr UDA a Phrydain yn gorfod brwydo\u0092n galed i gael gwared ar gaethwasiaeth. Roedd pobl wedi ymgyrchu, ysgrifennu llenyddiaeth, cynnal cyfarfodydd cyhoeddus, cyflwyno deisebau ac apelio i\u0092r Senedd er mwyn cael gwared ar gaethwasiaeth. Daeth Rhyfel Cartref America rhwng 1861 a 65 yn rhyfel yn erbyn caethwasiaeth. Yn yr UDA, roedd unigolion fel William Garrison yn ymgyrchwyr adnabyddus. Ym Mhrydain, roedd pobl fel Granville Sharp, Thomas Clarkson a William Wilberforce ymhlith arweinyddion yr ymgyrch. \n\nYng Nghymru, un o gefnogwyr amlycaf y mudiad diddymu oedd y radical Morgan John Rhys o Sir Forgannwg. Roedd e\u0092n cefnogi rhyddid yr unigolyn ac yn ymgyrchu yn erbyn caethwasiaeth. Roedd un o\u0092i gyfoedion radicalaidd, Iolo Morgannwg, yn cefnogi\u0092r ymgyrch dros ddiddymu caethwasiaeth hefyd. \n\nRoedd Thomas Fowell Buxton wedi olynu William Wilberforce fel prif ymgyrchydd y Gymdeithas dros Ddiddymu Caethwasiaeth ym Mhrydain. Er bod William Wilberforce mewn iechyd gwael, roedd e\u0092n gwybod cyn iddo farw fod Llywodraeth Prydain wedi pasio Deddf Rhyddfreinio 1833. Roedd y ddeddf yn caniat\u00e1u bod caethweision o fewn trefedigaethau\u0092r Ymerodraeth Brydeinig yn rhydd. Doedd caethweision ym mhob rhan o\u0092r Ymerodraeth ddim wedi cael eu rhyddhau, ac roedd yn rhaid aros tan 1838 i gaethwasiaeth gael ei ddiddymu\u0092n gyfan gwbl ym mhob rhan o\u0092r Ymerodraeth. \n","130":"CR9_139_Unol \n\nGweriniaeth ffederal yng Ngogledd America yw Unol Daleithiau America. Mae hanner cant o daleithiau yn yr undeb. Mae\u0092r 48 talaith wedi\u0092u lleoli rhwng Canada i'r gogledd a Mecsico i'r de. Mae Alaska wedi\u0092i leoli yn y gogledd-orllewin. Ynysfor yng nghanol y Cefnfor Tawel yw'r dalaith arall, sef Hawaii. \n\nCyn glaniad yr Ewropeiaid cyntaf, roedd y diriogaeth gyfandirol yn gartref i sawl llwyth o Americanwyr brodorol. \n\nRoedd y 13 talaith wreiddiol yn wladfeydd Prydeinig hyd yr 1700au, cyn iddynt ennill eu hannibyniaeth yn sgil Gwrthryfel America. \n\nBryd hynny, roedd Florida a thiriogaethau eraill yn y de a'r de-orllewin yn perthyn i Sbaen; roedd rhan sylweddol o'r tir yng nghanol y cyfandir yn perthyn i Ffrainc, ac roedd Alaska yn perthyn i Rwsia. Yn 1803, prynodd yr Unol Daleithiau\u0092r tir Ffrengig am 60 miliwn o ffranciau, a dwblodd hynny faint y wlad.  \n\nYmladdwyd Rhyfel Cartref America yn 1861 rhwng unarddeg talaith yn y de oedd yn dymuno gadael yr Unol Daleithiau a'r gweddill o'r wlad. Caethwasiaeth oedd yr achos.  \n\nErbyn 1862, roedd brwydro ar raddfa eang wedi datblygu, gyda niferoedd mawr yn cael eu lladd. Ym mis Medi 1862, cafodd caethion eu rhyddhau. Daeth y rhyfel i ben yn 1865.  \n\nYn 1868, gwerthodd Rwsia Alaska i'r Unol Daleithiau am 7,200,000 o ddoleri. \n\nMae sawl cadwyn o fynyddoedd yng ngorllewin y wlad, megis y Rockies a'r Sierra Nevada.  \n\nUndeb ffederal o 50 talaith yw'r Unol Daleithiau. Mae'r brifddinas, Washington D.C., wedi\u0092i leoli mewn ardal ffederal sydd ddim yn perthyn i unrhyw dalaith. ","131":"Mae Unol Daleithiau America yn Weriniaeth ffederal yng Ngogledd America wedi\u0092i rhannu mewn i 50 talaith. Rhwng Canada a Mecsico, mae yna 48 o daleithiau ac yna Alaska i\u0092r gorllewin o Ganada, a Hawaii ynghanol y Cefnfor Tawel. Mae\u0092r brifddinas, Washington D.C., mewn ardal ffederal sydd ddim yn perthyn i unrhyw dalaith.\n\nBu\u0092r wlad yn gartref i lwyth o Americanwyr brodorol cyn glaniad yr Ewropeaid cyntaf. Hyd yr 1700au, roedd nifer o diriogaethau\u0092r de a\u0092r de-orllewin yn perthyn i Sbaen, llawer o\u0092r tir ynghanol y cyfandir yn perthyn i Ffrainc, 13 talaith yn wladfeydd Prydeinig, ac Alaska yn perthyn i Rwsia. \n\nYn dilyn etholiad Abraham Lincoln yn Arlywydd Unol Daleithiau America yn 1861, bu Rhyfel Cartref America (1861-1865). Y rheswm dros hyn oedd oherwydd bod rhai taleithiau eisiau gadael Unol Daleithiau America am fod Abraham Lincoln yn cael ei ystyried fel gelyn i gaethwasiaeth. Ym mis Medi 1862, roedd Lincoln wedi cyhoeddi rhyddid y caethweision ac roedden nhw i gyd wedi cael eu rhyddhau ar \u00f4l y rhyfel. Yn 1868, gwnaeth Rwsia werthu Alaska i Unol Daleithiau America. \n\nMae yna sawl cadwyn o fynyddoedd yng ngorllewin y wlad, fel y Rockies a\u0092r Sierra Nevada. Mae mynyddoedd yr Appalachains ar bwys yr arfordir dwyreiniol. Rhwng y Rockies a\u0092r Appalachains, mae basn afonydd Mississippi, Missouri, y Llynnoedd Mawr a\u0092r Gwastadeddau Mawr. \n\nMae gan Unol Daleithiau America fwy o garcharorion nag unrhyw wlad arall yn y byd. \n","132":"Mae\u0092r Unol Daleithiau America yn weriniaeth ffederal yng Ngoledd America sy\u0092n cynnwys 50 o daleithiau, gyda 48 ohonynt rhwng Canada a Mexico. Mae ei phrifddinas, Washington D.C., mewn ardal ffederal, heb berthyn i unrhyw dalaith. Roedd sawl llwyth o Americanwyr brodorol yn byw yn y diriogaeth gyfandirol cyn glaniad yr Ewropeaid cyntaf. Cafodd y 13 talaith wreiddiol eu gwladychu gan Brydain tan iddyn nhw ennill eu hannibyniaeth adeg Gwrthryfel America (1776-1783). Bryd hynny, roedd tiriogaethau yn y de a\u0092r de-orllewin yn perthyn i Sbaen, roedd rhan sylweddol o ganol y cyfandir ac i\u0092r gorllewin o Afon Mississippi hyd at ffin Canada yn perthyn i Ffrainc, a Rwsia oedd berchen Alaska. Prynodd yr UDA y tir Ffrengig yn 1803 am 60 miliwn o ffranciau. Yn 1836, daeth Texas yn annibynnol wrth Mecsico, cyn ymuno \u00e2\u0092r undeb ymhen naw mlynedd. O ganlyniad i Gytundeb Guadaloupe-Hidalgo (1848) wedi\u0092r rhyfel rhwng UDA a Mecsico, cafodd yr UDA 200,000 milltir sgw\u00e2r o\u0092r tir cyfandirol yn ne a de-orllewin y wlad. Cychwynnodd Rhyfel Cartref America (1861-1865) yn sgil dymuniad unarddeg talaith yn y de i adael yr UDA ar \u00f4l etholiad Abraham Lincoln (a wrthwynebai gaethwasiaeth) yn Arlywydd y wlad yn 1861. Cyhoeddodd Lincoln ryddid i gaethweision ym Medi 1862, ac wedi llawer o frwydro ffyrnig, enillodd yr Undebwyr y Rhyfel Cartref yn Ebrill 1965, gan ryddhau\u0092r holl gaethweision. Gwerthodd Rwsia Alaska i\u0092r UDA yn 1868 am 7,200,00 doler. Ymysg tirweddau nodedig y wlad mae mynyddoedd y Rockies  a\u0092r Appalachinas, y Llynnoedd Mawr a'r Gwastadeddau Mawr. ","133":"Mae\u0092r Unol Daleithiau America yn weriniaeth ffederal yng Ngogledd America. Mae 50 o daleithiau yn yr undeb. Mae 48 talaith gyfagos rhwng Canada i'r gogledd, a Mecsico i'r de. Mae Alaska yng ngogledd-orllewin y cyfandir, i'r gorllewin o Ganada. Hawaii yw\u0092r dalaith arall, sy\u0092n Ynysfor yng nghanol y Cefnfor Tawel. \n\nRoedd y 13 talaith wreiddiol yn wledydd Prydeinig hyd yr 1700au, cyn iddynt ennill eu hannibyniaeth yn sgil Gwrthryfel America. \n\nRoedd Florida yn perthyn i Sbaen bryd hynny; y tir o Afon Mississippi hyd at ffin Canada yn perthyn i Ffrainc; ac Alaska yn perthyn i Rwsia. Yn 1803, prynodd yr Unol Daleithiau\u0092r tir Ffrengig am 15 miliwn o ddoleri, a dyblodd maint y wlad. Yn 1836, fe wnaeth Texas ymuno \u00e2'r undeb. Ar \u00f4l y rhyfel rhwng yr Unol Daleithiau a Mecsico, cafodd yr UDA 200,000 milltir sgw\u00e2r o dir, sef New Mexico, Arizona, California, Colorado, Utah a Nevada heddiw. \n\nRoedd Rhyfel Cartref America rhwng 11 talaith yn y de a oedd yn dymuno gadael yr UDA oherwydd caethwasiaeth. Ym mis Medi 1862, cafodd ryddid y caethweision ei gyhoeddi.  \n\nYn 1868, fe wnaeth Rwsia werthu Alaska i'r UDA am 7,200,000 o ddoleri. \n\nMae\u0092r Rockies a Sierra Nevada yn fynyddoedd adnabyddus, yn ogystal ag afonydd Mississippi a Missouri. \n\nMae prifddinas yr UDA, Washington D.C., wedi\u0092i leoli mewn ardal ffederal sydd ddim yn perthyn i unrhyw dalaith. \n\nMae mwy o garcharorion yn yr UDA nag unrhyw wlad arall. Yn 2012, roedd 707 oedolyn am bob 100,000 o'r boblogaeth. ","134":"Ym Mhrifysgol Bangor, mae Canolfan Bedwyr yn darparu gwasanaethau, ymchwil a thechnoleg ar gyfer yr iaith Gymraeg. Prifardd y canolfan a sefydlwyd yn 1996 yw Dr Llion Jones. \n\nGwaith craidd y Canolfan yw cryfhau gwasanaethau a darpariaeth academaidd cyfrwng Cymraeg a datblygu defnydd yr iaith yn y Brifysgol a\u0092r rhanbarth. \n\nCafodd gwaith y Ganolfan ei wobrwyo gan y Sefydliad Materion Cymreig (IWA). \n\nTua 25 o staff sydd gan y Ganolfan sydd yn cynnwys cyfieithwyr, datblygwr polisi a gweithwyr ym maes technoleg iaith. Yn rhan o staff y Ganolfan yw Tegau Andrews sydd yn Derminolegydd Addysg Uwch ar ran y Coleg Cymraeg Cenedlaethol. \n\nYmhlith gwaith y Ganolfan mae\u0092r cyfrifoldeb dros ddatblygu adnoddau technoleg iaith sydd ar gael i\u0092r cyhoedd am ddim neu am bris. Mae\u0092r datblygiadau yn cynnwys ap Geiriaduron, system wirio testun Cysill a Cysgeir, cyfieithu llwyfan addysgol byd-eang Blackboard a llawer mwy. \n\nRoedd Bedwyr Lewis Jones yn athro\u0092r Gymraeg ym Mhrifysgol Bangor rhwng 1974 a 1992 ac oedd yn lladmerydd dros yr iaith Gymraeg. Cafodd y Ganolfan ei enwi ar \u00f4l fe. \n\nMae gan y Ganolfan amrywiaeth o bobl adnabyddus fel rhan o\u0092r staff. Mae\u0092r bardd Ifan Prys, enillydd tair Cadair yn Eisteddfod yr Urdd, yn aelod o staff. Hefyd, mae cerddorion megis Gorwel Roberts a Gareth Si\u00f4n yn rhan o\u0092r staff, ym mysg eraill. ","135":"Canolfan arloesol ym mhrifysgol Bangor yw Canolfan Bedwyr. Mae\u0092n darparu gwasanaethau, ymchwil a thechnoleg ar gyfer yr iaith Gymraeg. Mae\u0092r ganolfan wedi ei enwi ar \u00f4l yr Athro Bedwyr Lewis Jones, cyn-athro Cymraeg ym mhrifysgol Bangor. Cafodd y ganolfan ei sefydlu ym 1996, ac yn ogystal \u00e2 chwarae rhan ganolog i ddatblygu a chefnogi\u0092r Gymraeg o fewn Prifysgol Bangor, mae\u0092r ganolfan hefyd yn gennad genedlaethol a rhyngwladol wrth ddatblygu\u0092r Gymraeg ym maes technoleg. Mae\u0092r ganolfan wedi ei lleoli yn neuadd Dyfrdwy sy\u0092n rhan o ganolfan rheolaeth y brifysgol ar Ffordd y Coleg - ar hen safle coleg normal Prifysgol Bangor. Y prifardd, Dr Llion Jones yw cyfarwyddwr presennol y ganolfan. \n\nMae gwaith craidd y ganolfan yn ymwneud \u00e2 dau o nodau strategol y brifysgol, sef i gryfhau darpariaeth academaidd cyfrwng Cymraeg a gwasanaethau Cymraeg y brifysgol, ac i ddatblygu defnydd o\u0092r Gymraeg yn y brifysgol a\u0092r rhanbarth. Mae gwaith y ganolfan yn datblygu meddalwedd, terminoleg, cyrsiau ac adnoddau sydd wedi eu teilwra yn uchel iawn ei barch ymhlith sefydliadau eraill sy\u0092n awyddus i ddatblygu eu defnydd eu hunain o\u0092r Gymraeg. Mae\u0092r ganolfan yn cyflogi tua 25 o staff gan gynnwys cyfieithwyr, datblygwyr polisi a gweithwyr ym maes technoleg iaith. Mae\u0092r ganolfan wedi datblygu adnoddau fel ap Geiriaduron, ategyn Vocab ar wefannau fel BBC Cymru fyw, a system wirio testun Cysill a Cysgeir.","136":"Cafodd Canolfan Bedwyr (sy\u0092n darparu gwasanaethau, ymchwil a thechnoleg ar gyfer yr iaith Gymraeg) ei sefydlu ym Mhrifysgol Bangor yn 1996. Mae\u0092n chwarae r\u00f4l bwysig o ran datblygu technolegau iaith. Cyfarwyddwr y Ganolfan ydy Dr Llion Jones.\nMae\u0092r ganolfan yn ceisio cryfhau darpariaeth academaidd cyfrwng Cymraeg a gwasanaethau Cymraeg Prifysgol Bangor, yn ogystal \u00e2\u0092r defnydd o\u0092r Gymraeg yn y rhanbarth a thu hwnt, gan ddatblygu meddalwedd, terminoleg ac adnoddau sy\u0092n cael eu defnyddio gan nifer o sefydliadau allanol hefyd. Mae wedi ennill gwobrau gan Asiantaeth Sicrhau Ansawdd a\u0092r Sefydliad Materion Cymreig am ei gwaith. Mae tua 25 o staff yn gweithio yn y ganolfan ym meysydd cyfieithu, datblygu polisi a thechnoleg iaith.\nMae\u0092r Ganolfan wedi datblygu ap Geiriaduron sydd wedi\u0092i lawrlwytho dros 70,000 o weithiau, mae\u0092n gyfrifol am y system wirio testun Cysill a Cysgeir, mae\u0092n datblygu ac yn diweddaru\u0092r Porth Termau Cenedlaethol ac mae wedi datblygu\u0092r ategyn Vocab sydd yn dangos cyfieithiadau ar-sgrin o destun Cymraeg ar wefannau newyddion drwy orwedd y llygoden dros y testun. Mae\u0092r Ganolfan hefyd yn cyfieithu tua 4 miliwn o eiriau bob blwyddyn (gan gynnwys y llwyfan addysgol Blackboard). \nCafodd y Ganolfan ei henw gan Bedwyr Lewis Jones, a oedd yn Athro\u0092r Gymraeg ym Mhrifysgol Bangor. Cafodd y Ganolfan ei hagor yn swyddogol gan ei weddw. Mae penddelw ohono ym Mhrif Adeilad y Brifysgol. \nMae Delyth Prys sy\u0092n gweithio i\u0092r ganolfan wedi ennill gwobrau gan Chwarae Teg a Womenspire am ei gwaith yn hyrwyddo a datblygu technoleg. \n","138":"Clwb p\u00eal-droed ym Mhrifysgol Metropolitan Caerdydd yw C.P.D. Merched Met. Caerdydd. Mae eu gemau cartref yn cael eu cynnal ar feysydd Campws Cyncoed y Brifysgol. Nhw yw\u0092r clwb mwyaf llwyddiannus yn Uwch Gynghrair Merched Cymru. Maen nhw wedi ennill pum pencampwriaeth, (2011, 2014, 2015, 2017 a  2018) ac wedi cystadlu sawl gwaith yn cynrychioli Cymru a'r Gynghrair yng Nghynghrair Pencampwyr Merched UEFA.\n\nRoedd y clwb yn un o aelodau cyntaf Uwch Gynghrair Cymru yn 2009 pan roedd dwy adran ar wah\u00e2n i\u0092r de a\u0092r gogledd ac yna rownd derfynol rhwng enillwyr y ddwy adran ar ddiwedd y tymor. Enillodd y clwb y bencampwriaeth yn 2011\/12 ar \u00f4l chwarae yn erbyn Merched Wrecsam ym Mharc Victoria, Llanidloes. Sgoriodd Nadia Lawrence, Sophie Scherschel a Lauran Welsh yn y g\u00eam honno.\n\nEnillodd Merched Met Caerdydd tair pencampwriaeth yn 2018-19, ar \u00f4l ennill yr Uwch Gynghrair, Cwpan Merched CBDC a Chwpan Merched Premier Cymru. Enillodd y t\u00eem 14 g\u00eam y tymor hwnnw, a dod yn gyfartal mewn 2.\n\nFe wnaeth merched Met Caerdydd dorri record am y fuddugoliaeth fwyaf erioed mewn g\u00eam yn Uwch Gynghrair y Merched ar 10 Mawrth 2013 pan drechon nhw glwb Merched Castell Caerffili o 43 g\u00f4l i 0. Emily Allen sy\u0092n dal y record ar gyfer nifer fwyaf o goliau mewn g\u00eam yn Uwch Gynghrair y Merched, gyda 15 i glwb Met Caerdydd.\n","139":"Clwb p\u00eal droed merched yw CPD Merched Met. Caerdydd, yn rhan o Brifysgol Fetropolitan Caerdydd, yn gyfochrog i\u0092r t\u00eem dynion.  Nhw yw clwb mwyaf llwyddiannus Uwch Gynghrair Merched Cymru, ac maen nhw wedi ennill pum pencampwriaeth a chynrychioli Cymru a\u0092r Gynghrair yng Nghynghrair Pencampwyr Merched UEFA.  Maen nhw\u0092n chwarae eu gemau cartref ar feysydd Campws Cyncoed Prifysgol Met Caerdydd.  Roedd y clwb yn un o aelod yr Uwch Gynghrair ers ei ddechrau yn 2009.  Am dri thymor roedd adrannau gwahanol i\u0092r de a\u0092r gogledd ond wedyn unodd y ddau.  Hen enw\u0092r clwb oedd Merched Athrofa Caerdydd (UWIC Ladies\/Women).  Cawson nhw eu teitl cenedlaethol cyntaf yn 2012.  Yn 2018-19 enillodd y clwb y trebl domestig heb golli g\u00eam yn ystod y tymor.  Creodd y clwb hanes wrth drechu t\u00eem merched Castell Caerffili 43-0 ym Mawrth 2013, y fuddugoliaeth fwyaf erioed yn Uwch Gynghrair y Merched.  Maen nhw wedi bod yn bencampwyr Uwch Gynghrair Merched Cymru chwe gwaith a phencampwyr British Universities & Colleges Sport ddwywaith.  Enillon nhw Gwpan P\u00eal-droed Merched Cymru a Chwpan Cynghrair Premier Merched Cymru deirgwaith yr un.  Nhw oedd y t\u00eem p\u00eal-droed merched mwyaf llwyddiannus o Gymru mewn cystadleuaeth Ewropeaidd yn 2018-19 ar \u00f4l gorffen yn ail yn eu gr?p rhagbrofol.","147":"Cairo yw prifddinas yr Aifft a'r ddinas fwyaf yn Affrica, gyda phoblogaeth o oddeutu 9,293,612 (1 Gorffennaf 2018) yn y ddinas a 16,225,000 (2016) yn yr ardal ddinesig. Mae ar lannau Afon N\u00eel. Cafodd y ddinas ei sefydlu yn 969 fel dinas frenhinol i\u0092r califfau Fatimid, ac fel prifddinas pan gafodd Fustat ei dinistrio yn 1168\/1169 rhag i\u0092r Croesgadwyr ei chipio. Ymysg atyniadau hynafol Cairo a\u0092r ardal cyfagos mae\u0092r Pyramidau a'r Sffincs yn Giza, Caer Saladin, T?r Cairo a Mosg Amr ibn al-A'as. Mae\u0092r Hen Gairo wedi\u0092i dynodi yn Safle Treftadaeth y Byd, ond mae posib olrhain gwreiddiau safle\u0092r ddinas fodern yn \u00f4l i gyfres o aneddiadau yn y mileniwm cyntaf. Tua throad y 4g, sefydlodd y Rhufeiniaid dref a chaer ar hyd glan ddwyreiniol afon N\u00eel, sef Babilon, ac heddiw dyma yw\u0092r strwythur hynaf yn ninas Cairo. Rhwng 22-26 Tachwedd 1943, cynhaliwyd cynhadledd yn Cairo a ddiffiniodd safle\u0092r Cynghreiriaid yn erbyn Ymerodraeth Siapan yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Yn Cairo mae\u0092r sefydliad addysg uwch ail-hynaf yn y byd, sef Prifysgol Al-Azhar. Bu protestiadau mawr yn Cairo yn 1919, bum mlynedd wedi i\u0092r Aifft gael ei datgan yn amddiffynfa Brydeinig, gan arwain at annibyniaeth i\u0092r Aifft yn 1922. Yn 2011, Sgw\u00e2r Tahrir yn Cairo oedd canolbwynt Chwyldro\u0092r Aifft yn erbyn y cyfundrefn y cyn-arlywydd Hosni Mubarak. Er mai dulliau protestio di-drais gafodd eu defnyddio gan ymgyrchwyr, bu gwrthdaro treisgar rhwng y lluoedd diogelwch a phrotestwyr, a chanlyniad hyn oedd 846 o farwolaethau, ac anafiadau i 6,000 o bobl. ","148":"CR9_144_Cairo \n\nCairo yw prifddinas yr Aifft, a gelwir y trigolion yn \"Masrawi\". Cairo yw'r ddinas fwyaf yn Affrica ac Arabia, gyda phoblogaeth o tua 9,293,612 yn y ddinas a 16,225,000 yn yr ardal ddinesig. Mae\u0092n sefyll ar lannau Afon N\u00eel ac mae ei harwynebedd tua 3,085 km2. \n\nCafodd ei sefydlu yn 969 fel dinas frenhinol. Mae wedi bod yn ganolfan ym mywyd gwleidyddol a diwylliannol y rhanbarth ers amser, ac mae'n dwyn y teitl \"dinas mil o dyrau\" oherwydd amlygrwydd ei phensaern\u00efaeth Islamaidd.  \n\nMae nifer o hynafiaethau pwysig yma, gan gynnwys Pyramidiau a'r Sffincs yn Giza. Cafodd Hen Gairo ei ddynodi yn Safle Treftadaeth y Byd. \n\nMae gwreiddiau'r ddinas fodern yn mynd yn \u00f4l i'r mileniwm cyntaf. Mae llawer o eglwysi Coptig hynaf yno, gan gynnwys yr Eglwys Grog. \n\nMae ganddi un o'r diwydiannau ffilm a cherddoriaeth hynaf a mwyaf yn y byd Arabaidd, yn ogystal \u00e2 sefydliad dysgu uwch ail-hynaf y byd, sef Prifysgol Al-Azhar. Mae Metro Cairo ymhlith y pymtheg prysuraf yn y byd, gyda dros biliwn o deithiau blynyddol. Economi Cairo oedd y mwyaf llewyrchus yn y Dwyrain Canol yn 2005. \n\nLlwyfannodd cenedlaetholwyr wrthdystiadau yn Cairo ym 1919, bum mlynedd ar \u00f4l i'r Aifft gael ei datgan yn amddiffynfa Brydeinig. Arweiniodd hyn at annibyniaeth yr Aifft ym 1922. \n\nSgw\u00e2r Tahrir Cairo oedd canolbwynt Chwyldro\u0092r Aifft yn 2011.  \n\nMynnodd miliynau o wrthdystwyr ddymchwel cyfundrefn yr Arlywydd. Er gwaethaf ei fod yn heddychlon ei natur yn bennaf, cafodd o leiaf 846 eu lladd. Ymddiswyddodd yr Arlywydd wedi wythnosau o brotest. \n ","151":"Tirlithriad ym mhentref Aberfan oedd Trychineb Aberfan pan laddwyd 144 o bobl gan gynnwys 116 o blant a hynny ar y 21 Hydref 1966. Llithrodd tomen lo o weithfa rhif 7 i lawr llethrau'r bryniau uwchlaw'r pentref gan gladdu Ysgol Gynradd Pantglas ac ugain o dai a ffermdy. Dim ond cnewyllyn o ddisgyblion a oroesodd y digwyddiad. Yn ddadleuol iawn, dywedodd cadeirydd y Bwrdd Glo Cenedlaethol na allai unrhyw beth fod wedi cael ei wneud er mwyn osgoi'r tirlithriad. Rhoddwyd y bai am y drychineb ar y Bwrdd Glo Cenedlaethol gan dribiwnlys, a roedd rhaid iddynt dalu iawndal o \u00a3500 am bob plentyn i deuluoedd y meirw. Darganfuwyd fod y tomen lo wedi bod yn suddo ers misoedd, ond ni wnaethpwyd dim am y mater. Roedd ansefydlogrwydd y tip glo yn wybyddus i reolwyr y pwll glo, ond ychydig a wnaed am hyn. Cafodd Cyngor Bwrdeistref Merthyr Tudful ac Undeb Cenedlaethol y Glowyr eu clirio o unrhyw gam-weithredu. Ni chafodd unrhyw weithiwr y Bwrdd Glo Cenedlaethol eu diswyddo. Dangosodd y cyhoedd eu cydymdeimlad drwy gyfrannu'n ariannol, gyda swm terfynol o \u00a31,606,929. Cafodd yr arian ei ddefnyddio i glirio'r ardal o'r difrod. Defnyddiwyd rhan o'r gronfa i wneud gweddill y tip glo yn ddiogel ac osgodd y Bwrdd Glo Cenedlaethol y gost lawn o wneud hyn. Caewyd y pwll glo ym 1989. Yn 2007 rhoddodd y Llywodraeth gyfraniad o \u00a32 filiwn i Gronfa Goffa Trychineb Aberfan fel iawndal. Mae pennod ar y drychineb ar gyfres Netflix, The Crown.","152":"Ym mis Hydref, 1966, roedd tirlithriad, Trychineb Aberfan, a laddwyd 144 o bobl. Claddodd Ysgol Gynradd Pantglas gan y tomen o lo ac ugain o dai a ffermdy am 9.15 y bore. \n\nDywedodd yr Arglwydd Robens o Woldingham, cadeirydd y Bwrdd Glo Cenedlaethol byddai ddim byd wedi gallu atal y tirlithriad. Roedd hwn ar \u00f4l iddo fynd i gael ei benodi fel Canghellor Prifysgol Surrey yn lle mynd i safle\u0092r trychineb. \n\nRoedd y tomen lo wedi bod yn suddo ers misoedd a chyn y digwyddiad roedd peth tir wedi llithro yn barod. Cafodd teuluoedd y meirw \u00a3500 fel iawndal er ni ddigwyddodd dim byd o ran diswyddo neu ddisgyblu i weithwyr y Bwrdd Glo Cenedlaethol. \n\nCyfrannodd y cyhoedd \u00a31,606,929 mewn ymgais i ddangos eu cydymdeimlad. Cafodd yr arian eu defnyddio i glirio\u0092r ardal o\u0092r difrod. Anghytunodd llawer gyda\u0092r defnydd yma o\u0092r cyfraniadau wrth ddadlau mai\u0092r Bwrdd Glo Cenedlaethol dylai fod wedi talu. \n\nCafodd rhan o\u0092r gronfa eu defnyddio i wella diogelwch y tip glo ond caewyd y pwll ym 1989. \n\nYn 2007, cyfrannodd \u00a32 filiwn gan y Llywodraeth i Gronfa Goffa Trychineb Aberfan fel rhyw fath o iawndal. \n\nYn 2016, 50 mlynedd ar \u00f4l y trychineb, cynhaliwyd munud o dawelwch. Hefyd, yn 2019, cafodd y trychineb pennod ar gyfres Netflix, The Crown. ","153":"Tirlithriad a ddigwyddodd ym mhentref Aberfan ar y 21ain o Hydref 1966 oedd trychineb Aberfan. Cafodd 144 o bobl, gan gynnwys 116 o blant eu lladd yn y tirlithriad, y mwyafrif ohonynt rhwng 7 a 10 oed, a gan gynnwys pum athro. Ar Ddydd Gwener yr 21ain o Hydref 1966 am 9:15 y bore, llithrodd tomen o lo o weithfa rhif 7 i lawr llethrau bryniau uwchlaw\u0092r pentref gan gladdu Ysgol Gynradd Pantglas ac ugain o dai a ffermdy. Dim ond cnewyllyn o ddisgyblion oroesodd y digwyddiad. Roedd y domen lo yn cynnwys creigiau o bwll glo lleol. Roedd y disgyblion newydd adael y gwasanaeth boreol yn y neuadd pan ddigwyddodd y tirlithriad. \n\nArglwydd Robens o Woldingham oedd cadeirydd y Bwrdd Glo Cenedlaethol, ac wedi\u0092r digwyddiad, aeth Robens i gael ei benodi fel Canghellor Prifysgol Surrey yn hytrach na rhuthro i\u0092r digwyddiad wedi\u0092r tirlithriad. Yn ogystal, yn ddadleuol iawn dywedodd na allai unrhyw beth fod wedi cael ei wneud er mwyn osgoi\u0092r tirlithriad. Rhoddodd dribiwnlys y bai ar y Bwrdd Glo Cenedlaethol, ac roedd rhaid iddynt dalu iawndal o \u00a3500 am bob plentyn i deuluoedd y meirw. Daeth i\u0092r amlwg wedi\u0092r tirlithriad bod y domen lo wedi bod yn suddo ers misoedd, heb fod neb wedi gwneud dim am y mater. Cyfrannodd y cyhoedd i\u0092r achos, gan godi swm terfynol o \u00a31.6 miliwn. Cafodd rhan o\u0092r gronfa i ddiogelu\u0092r pwll glo, er bod rhai yn dadlau mai\u0092r Bwrdd Glo Cenedlaethol a ddylai wedi ariannu hyny. Cafodd y pwll glo ei gau ym 1989. ","155":"Mae\u0092r rhestr hon yn cynnwys Mesurau a Deddfau Senedd Cymru, o 2008 hyd heddiw.  Enwau\u0092r rhestr gynt oedd Mesurau a Deddfau Cynulliad Cenedlaethol Cymru rhwng 2007 a 2011, a Deddfau Cynulliad Cenedlaethol Cymru rhwng 2012 a 2020.  Er i\u0092r Cynulliad gael ei sefydlu ym 1999, dim ond yn 2006 cafodd y Cynulliad yr hawl i gyflwyno mesurau, ac yn 2011 roedd e\u0092n yn cael cyflwyno deddfau.   Enghreifftiau o\u0092r mesurau a gyflwynodd yw Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008; Mesur Addysg (Cymru) 2009; Mesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010; a Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011.  Mae deddfau\u0092r Cynulliad yn cynnwys Deddf Cynulliad Cenedlaethol Cymru (Ieithoedd Swyddogol) 2012; Deddf Llywodraeth Leol (Democratiaeth)(Cymru) 2013; Deddf Addysg Bellach ac Uwch (Llywodraethu a Gwybodaeth)(Cymru) 2014; Deddf Rheoli Ceffylau (Cymru) 2014; Deddf Addysg Uwch (Cymru) 2015; Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015; Deddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016; Deddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017; Deddf Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol)(Cymru) 2018; Deddf Cyllido Gofal Plant (Cymru) 2019; a Deddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020.  Enghreifftiau o ddeddfau Senedd Cymru yw Deddf Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru) 2020 a Deddf Cwricwlwm ac Asesu (Cymru) 2021.","156":"Priodwedd feintiol ydy arwynebedd ac mae\u0092n mesur gofod dau ddimensiwn. Mae arwynebedd si\u00e2p fel arfer yn cael ei fesur mewn sgwariau, er enghraifft, milimetr sgw\u00e2r a chentimetr sgw\u00e2r. Mae\u0092r term \u0091arwynebedd arwyneb\u0092 yn cael ei ddefnyddio yn y Gymraeg am \u0091surface area\u0092. Mae metr sgw\u00e2r, hectar (10,000 metr sgw\u00e2r), cilomedr sgw\u00e2r (1,000,000 metr sgw\u00e2r) a megametr sgw\u00e2r (10^12 metr sgw\u00e2r) yn engreifftiau o unedau arwynebedd. Mae troedfedd sgw\u00e2r yn cyfateb i 0.09290304 metr sgw\u00e2r. Mae un llathen sgw\u00e2r yn cyfateb i 9 troedfedd sgw\u00e2r  a 0.83612736 metr sgw\u00e2r. Mae un filltir sgw\u00e2r yn cyfateb i 640 erw a 2.5899881103 cilomedr sgw\u00e2r. Mae llawer o wahanol fformiwl\u00e2u i ddarganfod arwynebedd si\u00e2p ac mae\u0092r fformiwla yn dibynnu ar ba fath o si\u00e2p ydy o. Fformiwla i ddarganfod arwynebedd sgw\u00e2r neu betryal ydy h x w. Mae\u0092r \u0091h\u0092 yn golygu \u0091hyd\u0092, ac mae\u0092r \u0091w\u0092 yn golygu \u0091lled\u0092. I ddarganfod arwynebedd y si\u00e2p sgw\u00e2r neu betryal, mae\u0092n rhaid lluosi\u0092r hyd a\u0092r lled. Mae fformiwla cylch yn wahanol. Fformiwla i ddarganfod arwynebedd cylch ydy pi x r^2. Rhif ydy \u0091pi\u0092 ac mae\u0092r \u0091r\u0092 yn sefyll am radiws. Mae fformiwlau gwahanol hefyd ar gyfer darganfod arwynebedd siapiau tri dimensiwn. Fformwila i ddarganfod arwynebedd ciwb ydy 6h^2. ","160":"Mae\u0091r teledu yn gyfrwng telathrebu o drosglwyddo lluniau, ffilm a llais. Erbyn 2004 roedd 21.4% o gartrefi Prydain yn derbyn teledu lloeren yn hytrach nag o erial. Erbyn 2012 roedd y teledu clyfar yn cyfuno\u0092r we gyda rhaglenni traddodiadol. Mae\u0092r gair teledu yn gallu meddwl y \u0093bocs\u0094 ei hun neu at raglenni. \n\nRoedd dyfeiswyr eisiau datblygu ffordd o ddarlledu lluniau gyda s?n ar \u00f4l datblygiad radio. Dyfeisiodd Philo T Farnsworth o\u0092r UDA'r system fodern o deledu ym 1928, ac roedd ar gael i\u0092r cyhoedd o\u0092r 1930au.\n\nRoedd yn wreiddiol yn darlledu lluniau du a gwyn ond newidiodd i liw yn y 1960au. Datblygodd y recordydd cas\u00e9t fideo (VCR) yn y 1970au oedd yn galluogi i\u0092r cyhoedd brynu ffilmiau i wylio adref. Roedd y DVD yn boblogaidd erbyn y 2000au ac erbyn y 2010 gallech lawr lwytho ffilmiau o\u0092r we. Mae datblygiadau diweddar yn cynnwys 3D a chydraniad uchel (HDTV). Bathodd y term \u0091teledu\u0092 gan dri pherson ar wah\u00e2n yn 1953.\n\nMae dau fath o orsaf deledu. Mae gorsafoedd daearol yn cael eu darlledu trwy drosglwyddyddion ar fastiau ar y ddaear a gallech wylio\u0092r sianeli trwy ddefnyddio erial confensiynol. Y llall yw gorsafoedd lloeren; i\u0092w wylio mae angen dysgl lloeren sy\u0092n derbyn y signalau o glwstwr o loerennau yn y gofod. Mae cwmn\u00efau \u0091cebl\u0092 hefyd yn darparu teledu gyda\u0092u gwasanaethau teleffon mewn ardaloedd poblog.\n\nMae\u0092r DU yn newid technoleg darlledu\u0092r gorsafoedd daearol yn raddol o analog i ddigidol. Rhaid cael teledu newydd neu flwch arbennig sy\u0092n derbyn y signalau digidol.  ","163":"\nBioleg ydy'r maes gwyddonol sy\u0092n gwenud \u00e2 bywyd ac organebau byw. Mae\u0092n astudiaeth ar sut mae organebau yn gweithio, datblygu ac esblygu. Yn draddodiadol roedd y pwnc yn cael ei rannu\u0092n ol grwp tacsonomaidd: botanegwyr, s?olegwyr, mycolegwyr a meicrofiolegwyr. Bellach mae\u0092n cael ei rannu yn \u00f4l trefn fiolegol, drwy edrych ar foleciwlau a chelloedd, organebau cyfan a phoblogaethau. Mae\u0092r gair yn dod o\u0092r gair Groegaiff bios (bywyd). Mae cofnod o\u0092r maes yn mynd nol i gyfnod Aristotles yn 330CC. Tyfodd y maes yn gyflym ar ol i Antonie van Leeuwenhoek ddatblygu'r microsgop yn yr 17g. Darganfyddwyd celloedd sberm, bacteria ac organebau bychain eraill, megis alg\u00e2u. Fe helpodd datblygiadau fel hyn nodi pwysigrwydd y gell i organebau byw erbyn y 19g. Cyhoeddodd Carolus Linnaeus argraffiad cyntaf ei Systema Naturae yn 1735 er mwyn dosbarthu organebau yn y byd naturiol. Mae\u0092r system yn dal i gael eu defnyddio ar gyfer enwi rhywogaethau. Yn y 19g, cychwynodd gwyddonwyr ystyried esblygiad. Jean-Baptiste de Lamarck oedd y cyntaf  i gynnig damcaniaeth ar gyfer esblygiad. Yn 1859 defnyddiodd Charles Darwin detholiad naturiol i egluro esblygiad. Yn yr 20g, bu llawer o ymdrech i geisio deall natur etifeddeg. Yn y 1940au darganfyddwyd mai DNA oedd y moleciwl sy\u0092n gyfrifol am etifeddeg. Defnyddir system o'r enw 'Tacsonomeg Linnaeaidd' i ddosbarthu organebau mewn grwpiau. Mae'n cynnwys rhenciau ac enwau deuenwol. \n\n\n\n","164":"Bioleg, neu fywydeg, yw\u0092r maes gwyddonol sy\u0092n ymdrin \u00e2 bywyd ac organebau byw. Mae bioleg yn cynnwys astudiaethau ar sut mae organebau yn gweithio, datblygu ac esblygu. Mae gan fywydeg ystod eang o feysydd academaidd sy\u0092n ymdrin \u00e2 bob rhan o natur. Caiff y pwnc ei rannu\u0092n is-feysydd yn \u00f4l gr?p tacsonomaidd. Mae\u0092r meysydd yn cael eu gwahaniaethu yn \u00f4l trefn fiolegol, er enghraifft trwy edrych ar foleciwlau, celloedd, organebau cyfan a phoblogaethau. Gall bioleg hefyd cael ei rannu yn \u00f4l dull, megis gwaith maes, bioleg ddamcaniaethol, bioffiseg, paleontoleg, ag ati.\n\nMae bywydeg yn faes astudiaeth wyddonol eithaf diweddar. Deilliodd y term bioleg o\u0092r gair Groeg am \u0091bywyd\u0092. Cafodd y term ei ddefnyddio am y tro cyntaf gan y ffisiolegydd Thomas Beddoes yn 1799. \n\nMae hanes bioleg fel pwnc yn estyn yn \u00f4l i amseroedd hynafol. Wnaeth Aristotles astudio hanes naturiol anifeiliaid a phlanhigion yng Ngroeg yn Henfyd tua 330CC.\n\nTyfodd y maes yn sydyn fel canlyniad i waith Antonie van Leeuwenhoek ar wella\u0092r microsgop yn yr 17 ganrif. Arweiniodd hyn at ddarganfod celloedd sberm, bacteria ac organebau bychain eraill. \n\nYn yr 17g a\u0092r 18g, bu haneswyr naturiol yn canolbwyntio ar dacsonomeg a dosbarthu bywyd. Cyhoeddodd Carolus Linnaeus argraffiad cyntaf ei Systema Naturae yn 1735 er mwyn dosbarthu organebau yn y byd naturiol.\n\nYn yr 19g bu llawer o wyddonwyr yn dechrau ystyried esblygiad. Y ddamcaniaeth fwyaf llwyddiannus oedd gan y naturiaethwr Charles Darwin. Defnyddiodd ddetholiad naturiol er mwyn egluro esblygiad.\n\nYn yr 20g, bu llawer o wyddonwyr yn ceisio deall natur etifeddeg. Arweiniodd hyn at ddarganfod DNA yn yr 1940\u0092au trwy arbrawf Avery-MacLeod-McCarty mewn i facteria.\n","167":"begin text\nXXX (XXX) yw Prif Weinidog y Deyrnas Unedig ac arweinydd Y Blaid Geidwadol (DU) ers Gorffennaf 2019. Mae e\u0092n fab i\u0092r gwleidydd Ceidwadol Stanley Johnson. Cafodd ei eni ar y 19 Mehefin 1964 yn Ninas Efrog Newydd, yr Unol Daleithiau. Mae ganddo frawd o\u0092r enw Jo Johnson a chwaer o\u0092r enw Rachel Johnson. Aeth XXX i Ysgol Ewropead yng ngwlad Belg, Ysgol Ashdown House yn Sussex a Choleg Eton yn Windsor. \nCyn iddo ddod yn wleidydd, gweithiodd fel newyddiadurwr i sawl cyhoeddiad. Dechreuodd ei yrfa gyda\u0092r Times, yna aeth i\u0092r Telegraph. Mae ef wedi creu dadl enwog, lle ganiataodd cyhoeddiad darn a oedd yn cyhuddo pobl Lerpwl o \u0093wallowing in victim status\u0094 ar \u00f4l trychineb Hillsborough a marwolaeth Ken Bigley.\nMae e\u0092n gymeriad lliwgar ac mae e\u0092n wahanol i\u0092r rhan fwyaf o wleidyddion arall. Bu hefyd yn Ysgrifennydd Tramor y Deyrnas Unedig. Nid oes ofn ganddo i ddweud ei farn, ac mae\u0092n berson dadleuol a charismatig. \nMethodd ag ennill sedd De Clwyd yn etholiad cyffredinol 1997. Ond, cafodd ei ethol yn Aelod Seneddol dros etholaeth Henley yn Swydd Rydychen yn 2001, o dan Michael Howard a David Cameron, ac ymunodd a Chabined yr Wrthblaid fel Gweinidog dros Ddiwylliant, y Diwydiant Creadigol ac yna Addysg Uwch.\nMae XXX hefyd wedi bod yn Faer Llundain. Yn y r\u00f4l yna, aeth ati i wahardd alcohol o fannau cyhoeddus, a chwblhaodd gynllun i alluogi pobl i logi beics.\nend text\n","171":"Mae caethwasiaeth yn berthynas lle mae un unigolyn yn cael ei ystyried yn eiddo i unigolyn arall. Mae\u0092n rhaid i\u0092r caethwas weithio i\u0092w berchennog heb d\u00e2l. Roedd caethwasiaeth yn gyffredin yn yr henfyd, ac yn sail gwareiddiadau fel yr Hen Aifft, Groeg yr Henfyd a\u0092r Ymerodraeth Rufeinig. Yn aml, roedd caethweision yn garcharorion rhyfel, neu\u0092n blant i gaethweision ac felly\u0092n gaethweision eu hunain. Fel rheol, roedd deddfau yn rheoli sut y c\u00e2i meistr drin ei gaethweision a gallai caethwas gael ei ryddhau gan ei feistr, naill ai drwy brynu ei ryddid neu fel gwobr am flynyddoedd o wasanaeth. Yn raddol, daeth caethwasiaeth yn llai cyffredin yn Ewrop yn yr oesoedd canol, ac roedd caethweision yn weddol brin erbyn diwedd y 15G. \n\nRoedd caethwasiaeth yn gyffredin wedi\u0092r 15G wrth i wledydd Ewropeaidd wladychu\u0092r Americas o\u0092r 15G ymlaen, ac roedd y fasnach gaethweision yn cynnal ymerodraeth Prydain ar yr adeg, gan gynnwys tair trefedigaeth ar ddeg a oedd yn ffurfio\u0092r UDA. Erbyn dechrau\u0092r 19G roedd ymgyrchu ar led i roi diwedd ar gaethwasiaeth ym Mhrydain. Daeth caethwasiaeth yn anghyfreithlon ym Mhrydain ym 1833, ac yn UDA ym 1865.\n\nMae brwydr pobl ddu America i dorri\u0092n rhydd o erchyllterau caethwasiaeth yn ffactor hollbwysig yn hanes y mudiad hawliau sifil yn America. Dyma fan cychwyn y protestio, yr ymgyrchoedd a\u0092r brwydro i ennill cydraddoldeb, hawliau sifil a gwleidyddol \u00e2\u0092r dyn gwyn yng nghymdeithas UDA. Yng nghymdeithas America roedd caethweision ar waelod y gymdeithas. ","173":"Y dewiniaid Gwydion ap D\u00f4n a Math wnaeth greu Blodeuwedd allan o flodau\u0092r derw, banadl ac erwain, er mwyn bod yn wraig i Lleu Llaw Gyffes. Mae hanes Blodeuwedd i\u0092w darganfod ym Mhedwaredd Gainc y Mabinogi, sef Math fab Mathonwy. Ar \u00f4l i Blodeuwedd gael ei chreu gan y dewiniaid, aeth hi i fyw at Lleu Llaw Gyffes yn Nhomen y Mur. Ond ar \u00f4l ychydig, syrthiodd Blodeuwedd mewn cariad \u00e2 Gronw Pebr. Roedd Blodeuwedd a Gronw yn cynllwynio i ladd Lleu, ond doedd Lleu ddim yn gallu marw fel dyn cyffredin. Ar \u00f4l darganfod y gyfrinach o\u0092r hyn fyddai\u0092n gallu lladd Lleu, aeth Gronw ati i baratoi am flwyddyn i ladd Lleu. Ar \u00f4l blwyddyn, roedd popeth yn barod gan Gronw a Blodeuwedd i ladd Lleu, ac ar lan Afon Cynfal un diwrnod, roedd eu cynllwyn yn llwyddiannus. Ar \u00f4l ei daro gyda gwaywffon, fe drodd Lleu yn eryr a hedfanodd i ffwrdd. Fe briododd Blodeuwedd \u00e2 Gronw Pebr, ond ar \u00f4l clywed am ddiflaniad Lleu, fe lwyddodd Gwydion gyda hud a lledrith gael Lleu n\u00f4l i\u0092w ffurf ei hun. Oherwydd yr hyn a wnaeth Blodeuwedd i Lleu, cafodd Blodeuwedd ei throi yn dylluan gan Gwydion a chafodd Gronw ei ladd gyda gwaywffon. Mewn llenyddiaeth fodern, mae chwedl Blodeuwedd wedi bod yn sbardun i lawer o weithiau. Ysgrifennodd Saunders Lewis ddrama o\u0092r enw \u0091Blodeuwedd\u0092 oedd yn seiliedig ar y chwedl a hefyd cafodd addasiad o ffilm \u0091Blodeuwedd\u0092 ei chynhyrchu ym 1990 gan Ffilmiau Bryngwyn ar gyfer S4C.","175":"Ym Mhedwaredd Gainc y Mabinogi mae hanes Blodeuwedd.  Creodd Gwydion a Math ferch i fod yn wraig i Lleu Llaw Gyffes.  Roedd hi\u0092n byw gyda\u0092i g?r yn Nhomen y Mur.  Cwympodd Blodeuwedd mewn cariad \u00e2 Gronw Pebr, Arglwydd Penllyn, ac roedden nhw\u0092n cynllunio i ladd Lleu.  Doedd y weithred o\u0092i ladd ddim yn hawdd gan fod amodau arbennig iawn i\u0092w cyflawni cyn iddyn nhw allu ei ladd.  Llwyddodd Blodeuwedd i berswadio Lleu i ddatgelu\u0092r gyfrinach, ac aethon nhw ati i baratoi i\u0092w ladd.  Trwy dwyll gosododd Blodeuwedd ei g?r yn yr union sefyllfa i Ronw ei ladd, ond yn lle marw trodd Lleu yn eryr a hedfan i ffwrdd.  Priododd Blodeuwedd a Gronw.  Pan glywodd Gwydion amdano, penderfynodd Gwydion weld beth ddigwyddodd.  Daeth o hyd i Leu a\u0092i ddychwelyd i\u0092w ffurf ei hunan.  Roedd Gwydion eisiau dial ar Flodeuwedd gan ei throi\u0092n ddylluan, aderyn fyddai\u0092n cuddio yn ystod y dydd am iddi ofni\u0092r adar eraill.  Roedd rhaid i Gronw Pebr gael ei ladd \u00e2 gwaywffon gan Lleu ar lan Afon Cynfal.  Nid oedd pawb yn cytuno ar ffurf enw\u0092r ferch.  Er bod y rhan fwyaf o bobl yn ei galw\u0092n Blodeuwedd, mae\u0092n bosibl gweld ffurfiau Blodeufedd a Blodeuedd hefyd.  Mewn llenyddiaeth fodern, mae drama enwog Saunders Lewis, Blodeuwedd, wedi ei seilio ar y chwedl.  Darlledodd S4C ffilm Blodeuwedd Ffilmiau Bryngwyn ym Mawrth 1990, ac roedd y ffilm Tylluan Wen, addasiad o nofel Angharad Jones, ym 1997 wedi ei seilio ar gymeriad Blodeuwedd.","176":"Prifddinas de facto gwladwriaeth Israel yw Caersalem ,Yerushal\u00e1yim, ??????? yn Hebraeg Diweddar,  al-Quds, ?????, yn Arabeg). Tref hynafol o bwysigrwydd crefyddol arbennig yn hanes Iddewiaeth, Cristnogaeth ac Islam. \nLleolir Caersalem yng nghanol Bryniau Jwdea, tua 30 km i'r gorllewin o\u0092r M\u00f4r Marw ym Mynyddoedd y Judeaidd. \nMae Jeriwsalem wedi cael ei dinistrio o leiaf ddwywaith, dan warchae 23 gwaith, ei chipio a'i hail-ddal 44 gwaith, ac ymosodwyd arni 52 gwaith. \nYn 1538, ailadeiladwyd waliau'r ddinas am y tro olaf o amgylch Jeriwsalem o dan yr Ardderchocaf Suleiman (Twrceg: S\u00fcleyman-? Evvel). Heddiw mae'r waliau hynny'n diffinio'r Hen Ddinas, sydd wedi'i rhannu'n n draddodiadol yn bedwar chwarter - a elwir ers dechrau'r 19g fel y Chwarteri Armenaidd, Cristnogol, Iddewig a Mwslimaidd. Daeth yr Hen Ddinas yn Safle Treftadaeth y Byd ym 1981. Yn 2015, roedd gan Jeriwsalem boblogaeth o ryw 850,000 o drigolion.\nYn Islam Sunni, Jeriwsalem yw'r drydedd dinas mwyaf sanctaidd, ar \u00f4l Mecca a Medina. \nCyfeirir yn aml at Gaersalem yn yr Hen Destament. Cododd Solomon ei deml enwog yno i ddiogelu Arch y Cyfamod. \nI'r Cristnogion mae Caersalem yn ddinas sanctaidd oherwydd ei lle amlwg ym mywyd Iesu Grist.\nHeddiw mae tua 700,000 o bobl yn byw yn y ddinas ac mae'r amrywiaeth o genedlaethau, crefyddau a chymdeithas a geir yndi'n fawr iawn. \nCeir cryn anghytundeb am statws y ddinas. Mae hi ar y llinell cadoediad rhwng Israel a'r Lan Orllewinol y cytunwyd arni yn Cytundeb Cadoediad 1949, ond mae Israel yn rheoli'r holl ddinas ac yn \u00f4l cyfraith Israel hi yw prifddinas y wlad. \n\n","177":"Caersalem yw prifddinas gwladwriaeth Israel. Gelwir hefyd yn Jerwisalem neu Jerwsalem.  Mae Caersalem yn dref hynafol sy\u0092n bwysig mewn hanes crefyddol y crefyddau Iddewiaeth, Cristnogaeth ac Islam. Er bod yr Israeliaid yn hawlio Caersalem fel eu prifddinas, yn \u00f4l y Cenhedloedd Unedig mae\u0092n ddinas a feddiannwyd gan yr Israeliaid yn anghyfreithlon. Mae Awdurdod Cenedlaethol Palesteina hefyd yn hawlio Caersalem fel prif ddinas. Fel canlyniad i hyn, nid yw\u0092n cael ei chydnabod fel prifddinas Israel gan fwyafrif o wledydd y byd. Mae gan y ddinas poblogaeth o 919,438. Mae holl adrannau llywodraeth Israel wedi\u0092u lleoli yng Nghaersalem, gan gynnwys y Knesset, sef Senedd Israel. Mae\u0092r Goruchaf Lys hefyd wedi\u0092i lleoli yng Nghaersalem.\n\nMae Caersalem wedi\u0092i lleoli ar fryniau o uchder canolig yng nghanol Bryniau Jwdea, tua 30km i\u0092r gorllewin o lannau'r M\u00f4r Marw. Uchder yr Hen Ddinas yw tua 760m. Mae Caersalem wedi ei amgylchynu gan gymoedd ac afonydd sych. Yn ystod y cyfnod Beiblaidd, roedd Caersalem wedi\u0092i hamgylchynu gan goedwigoedd o goed almon, ond fel canlyniad o ganrifoedd o ryfela, cafodd y goedwig ei ddinistrio.\n\nYn Islam Sunni, Caersalem yw\u0092r drydedd ddinas fwyaf sanctaidd, ar \u00f4l Mecca a Medina. Mae Hen Destament y Beibl yn cyfeirio yn aml at Gaersalem.\n","178":"Jerwsalem, neu Caersalem, ydy prifddinas Israel. Mae\u0092n bwysig i grefyddau Iddewiaeth, Cristnogaeth ac Islam. Mae\u0092r Cenhedloedd Unedig yn dweud bod Israel wedi\u0092i hawlio fel prifddinas yn anghyfreithlon, gan fod Palestina hefyd yn ei hawlio fel prifddinas. Mae pob adran o lywodraeth Israel wedi\u0092u lleoli yno. \n\nMae\u0092r ddinas yn sefyll ar fryniau ar ran deheuol llwyfandir ym Mynyddoedd y Judeaidd. Mae mynwent serth Dyffryn Hinnom ar hyd ei ochr sy\u0092n gysylltiedig \u00e2 symbol o uffern. Roedd arfer bod coedwigoedd yn amgylchynu\u0092r ddinas, ond cawsant eu dinistrio trwy ryfela. Adeiladodd ffermwyr terasau cerrig ar hyd y llethrau sydd dal yn amlwg yn y tirlun. \n\nDros ei hanes mae Jerwsalem wedi profi dinistroedd ac ymosodiadau. 1538 oedd y tro diwethaf i waliau\u0092r ddinas gael eu hadeiladu, a rhain sydd heddiw yn diffinio\u0092r Hen Ddinas. Mae nawr wedi tyfu tu hwnt i hyn, gyda phoblogaeth o 882,700 yn 2016. \n\nJerwsalem ydy\u0092r drydedd ddinas fwyaf sanctaidd i Fwslimiaid. Yn \u00f4l y Qur\u0092an gwnaeth Muhammad ei Daith Nos yno gan esgyn i\u0092r nefoedd a siarad \u00e2 Duw. Mae hefyd yn bwysig i Iddewon ac yn cael ei drafod yn yr Hen Destament. Dyma oedd canol y byd ar fapiau canoloesol. Mae\u0092n ddinas sanctaidd i Gristnogion fel lle amlwg ym mywyd Iesu Grist. Heddiw, mae amrywiaeth o genedlaethau a chrefyddau yn byw yno. \n\nMae Israel yn rheoli\u0092r ddinas ond nid yw\u0092n cael ei gydnabod fel ei brifddinas gan y mwyafrif o wledydd y byd, er i\u0092r Arlywydd Trump geisio gwrthdroi polisi\u0092r UDA ar y mater.","180":"Gwlad yn ne Ewrop yw\u0092r Eidal. Mae\u0092r rhan fwyaf o\u0092r wlad yn benrhyn mawr si\u00e2p esgid. Mae ganddi ynysoedd hefyd, fel Sisili a Sardegna. Mae mynyddoedd yr Alpau yn y gogledd. Tu mewn i\u0092r Eidal, mae dwy wladwriaeth fach sef San Marino a Dinas y Fatican. Ar 31 Rhagfyr 2006, roedd poblogaeth yr Eidal yn 59,131,287. Eidaleg yw iaith swyddogol y wlad. Roedd y Dadeni wedi dechrau yn yr Eidal yn Ewrop.\n\nYn ne\u0092r wlad ac ynys Sisili, roedd Groegiaid wedi ymsefydlu rhwng 800 a 600 CC. Yn y gogledd, yr Etrwsgiaid oedd y grym mwyaf yn y cyfnod cynnar. Roedden nhw wedi cael eu gorchfygu gan y Rhufeiniaid yn 4 CC a gorchfygu\u0092r Groegiaid yn 3 CC. Roedd yna gyfres o Ryfeloedd Pwnig rhwng Rhufain a Carthago. Ar ddiwedd y Trydydd Rhyfel Pwnig yn 146 CC, roedd Carthago wedi cael ei dinistrio. Roedd Ymerodraeth Rhufain wedi tyfu\u0092n gyflym yn y cyfnod canlynol. Awgwstws Cesar oedd ymerawdwr cyntaf Rhufain.\n\nDim ond yn y 19eg ganrif roedd Rhufain wedi aduno, gyda Giuseppe Garibaldi yn un o\u0092r prif ysgogwyr. Roedd Teyrnas yr Eidal wedi cael ei sefydlu yn 1861. Daeth Benito Mussolini (arweinydd plaid y Ffasgwyr) yn Brif Weinidog yn 1922. Roedd yna bleidlais i ddileu\u0092r frenhiniaeth ar 2 Mehefin 1946, gan fabwysiadu\u0092r weriniaeth newydd ar 1 Ionawr 1948. \n","181":"Mae\u0092r Eidal yn wlad yn ne Ewrop a chanddi 20 rhanbarth. Sisili a Sardinia yw\u0092r mwyaf o blith yr ynysoedd ym M\u00f4r y Canoldir sy\u0092n rhan o\u0092r Eidal. Yng ngogledd y wlad mae mynyddoedd yr Alpau, ac mae\u0092r wlad yn ffinio \u00e2 Ffrainc, y Swistir, Awstria a Slofenia. Tu fewn i\u0092r Eidal mae dwy wladwriaeth fach; San Marino a Dinas y Fatican. Rhwng 800 a 600 CC, ymsefydlodd Groegiaid yn y de a\u0092r Etrwsciaid yn y gogledd, ond yn y 4CC fe wnaeth y Rhufeiniaid eu gorchfygu, ac yn y 3CC gorchfygodd Rhufain y Groegiaid yn y de hefyd. Bu\u0092r Rhyfeloedd Pwnig rhwng Rhufain a Carthago, ac ar ddiwedd y Trydydd Rhyfel Pwnig yn 146 CC, cafodd Carthago ei dinistrio. Yn dilyn hynny, tyfodd Ymerodraeth Rhufain yn gyflym. Daeth yr ymerodraeth i ben yng ngorllewin yr Eidal yn y 5g, gyda\u0092r ardal yn cael ei meddiannu gan yr Ostrogothiaid a\u0092r Lombardiaid, a\u0092r Eidal yn rhannu\u0092n nifer o wladwriaethau. Cafodd Teyrnas yr Eidal ei sefydlu yn 1861. Daeth Mussolini, arweinydd plaid y Ffasgwyr yn Brif Weinidog yn 1922. Daeth yr Eidal yn weriniaeth ar 1 Ionawr 1948. Copa uchaf y wlad yw Monte Bianco. Eidaleg yw iaith swyddogol yr Eidal, ond mae Almaeneg yn iaith swyddogol yn nhalaith Bolzano-Bozen, a\u0092r Ffrangeg yn gyd-iaith swyddogol yn Val d'Aosta. Yn y Canol Oesoedd a chyfnod y Dadeni, roedd llu o arlunwyr, athronwyr, cyfansoddwyr a llenorion byd-enwog yn yr Eidal, ac yno hefyd cafodd opera ei dyfeisio.","184":"CR9_156_Abd \n\nArweinydd milwrol a gwleidyddol o Foroco oedd Abd el-Krim. Fe'i cofir fel tactegydd herwfilwrol galluog, eicon gwrthdrefedigaethol, ac arwr dros annibyniaeth pobloedd y Maghreb. \n\nYn 1906, o ganlyniad i gysylltiadau ei dad \u00e2'r Sbaenwyr, cafodd Abd el-Krim swydd athro mewn ysgol gynradd i fechgyn Morocaidd. Bu'n gweithio yn yr ysgol honno nes 1913. O 1907 i 1915 ysgrifennai erthyglau yn Arabeg a amddiffynnai gwareiddiad y Sbaenwyr. \n\nYm 1910, penodwyd yn ysgrifennydd-gyfieithydd yn y Swyddfa Materion Brodorol ym Melilla, swydd a roddai iddo berthynas agos \u00e2 gweinyddiaeth y fyddin Sbaenaidd yn ogystal \u00e2 chymdeithas sifil y ddinas. \n\nYn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf rhwng y Cynghreiriaid a'r Pwerau Canolog , bu'n rhaid i'r Khattabi gadw at bolisi Sbaen o ran niwtraliaeth rhwng y ddwy ochr. Fodd bynnag, mynegai Abd el-Krim a'i dad farnau a oedd yn cydymdeimlo ag achos yr Almaenwyr, a rhoddodd gefnogaeth yn gudd i asiantau Almaenig ac Otomanaidd yn y Riff. Fe'i carcharwyd ym Melilla ar 6 Medi 1915. Cafodd ei ryddhau o'r diwedd yn Awst 1916. \n\nAr anterth ei rym, ar ddechrau 1925, rheolodd bron i dri chwarter o diriogaeth y brotectoriaeth Sbaenaidd. Ymdrechodd i sefydlu llywodraeth fiwrocrataidd a byddin ganolog yn lle'r hen drefn hierarchaidd. \n\nYn yr Aifft, gweithiodd am gyfnod gyda Phwyllgor Rhyddhau'r Maghreb. Yn Ionawr 1948, sefydlodd Bwyllgor Rhyddhau Cenedlaethol yr Affricanwyr Gogleddol, i weithredu dros annibyniaeth i Foroco, Algeria Ffrengig, a phrotectoriaeth Ffrengig Tiwnisia. Bu\u0092n llywydd ar y mudiad hwnnw hyd at ei farwolaeth. Bu farw yn 1963 yng Nghairo, tua 80 oed. ","185":"Mae rhai o ddigwyddiadau pwysig yng ngwleidyddiaeth Cymru cyn 1800 yn cynnwys ffurfio T?\u0092r Cyffredin yn Lloegr yn 1283, lle nad oedd cynrychiolaeth o Gymru. Yna\u0092n 1542, cafodd 27 o Aelodau Seneddol eu hethol i gynrychioli Cymru yn Nh?\u0092r Cyffredin. Digwyddiad pwysig arall cyn 1800 oedd yn 1727, lle'r oedd y mwyafrif o Chwigiaid wedi eu hethol o etholaethau Cymreig. Un o\u0092r digwyddiadau mwyaf arwyddocaol yn y 19eg ganrif oedd etholaeth William Abraham sef y person cyntaf i\u0092w ethol yn Aelod Seneddol yng Nghymru a oedd wedi\u0092i fagu yn y dosbarth gweithiol. Yn ogystal, yn 1888 ffurfiodd y Rhyddfrydwyr Blaid Gymreig o fewn y Llywodraeth gan Aelodau Seneddol Rhyddfrydol. Yn 1906, ni etholwyd yr un Aelod Seneddol Tor\u00efaidd yng Nghymru. Dyma\u0092r unig dro i hyn ddigwydd. Roedd 1910 yn flwyddyn fawr hefyd lle cafwyd yr etholiad cyffredinol cyntaf lle ymladdodd pob etholaeth. Hefyd, cafodd y ferch gyntaf ei hethol ar gyngor trefol. Yn 1911, cafodd \u0091Cynghrair Rhyddid Cymru\u0092 ei sefydlu. Yn 1916, cafodd David Lloyd George ei ethol yn Brif Weinidog y Deyrnas Unedig; y cyntaf erioed. Yn 1925, Cafodd Plaid Cymru ei sefydlu. Yna\u0092n 1966, cafodd Gwynfor Evans ei ethol sef yr, ymgeisydd cyntaf Plaid Cymru i gael ei ethol yn Aelod Seneddol. Carreg filltir fwyaf yr 21ain ganrif oedd Llywodraeth Cymru\u0092n cael ei sefydlu gan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. \n","186":"Dyma rai gerrig milltir yng ngwleidyddiaeth Cymru. \n\nYn 1283, cafodd T?\u0092r Cyffredin ei ffurfio yn Lloegr, heb gynrychiolaeth o Gymru. Erbyn 1542 cafodd 27 o Aelodau Seneddol eu hethol i gynrychioli Cymru yn Nh?\u0092r Cyffredin. Yn 1727, roedd y mwyafrif o Chwigiaid oedd yn cael eu hethol o etholaethau Cymreig. Yn y 19g, fe wnaeth William Edwards 1841 sefyll fel Siartydd dros Sir Fynwy, heb dderbyn yr un bleidlais. Dyma\u0092r unig dro i hyn ddigwydd yng Nghymru. Erbyn 1888, ffurfiodd y Rhyddfrydwyr \u0091Blaid Gymreig o fewn y Llywodraeth\u0092 gan Aelodau Seneddol Rhyddfrydol. Yn 1898, sefodd David Williams, y cynghorydd cyntaf yng Nghymru dros y Blaid Lafur, a chafodd ei ethol i Gyngor Tref Abertawe. \n\nDaeth newidiadau mawr yn yr 20g. Ym 1900, cafodd Keir Hardy, yr Aelod Seneddol Llafur cyntaf ym Mhrydain ei ethol i\u0092r Senedd dros Ferthyr Tudful. Yn 1906, ni chafodd yr un Aelod Seneddol Tor\u00efaidd eu hethol yng Nghymru, yr unig dro i hyn ddigwydd. Erbyn 1916, cafodd David Lloyd George ei ethol yn Brif Weinidog y Deyrnas Unedig, y Cymro cyntaf erioed. Yn 1924, cafodd James Ramsay MacDonald AS dros Aberafan ei ethol y Prif Weinidog Llafur cyntaf. Cafodd Plaid Cymru ei sefydlu yn 1925. \n\nCafodd y ferch gyntaf yng Nghymru, Megan Lloyd George ei hethol yn AS dros Sir F\u00f4n yn 1929. Cafodd y Swyddfa Gymreig a\u0092r swydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru eu creu yn 1964. Yn 1966, cafodd Gwynfor Evans, ymgeisydd cyntaf Plaid Cymru ei ethol yn AS dros Sir Gaerfyrddin. Er waethaf Refferendwm aflwyddiannus dros ddatganoli yn 1979, pleidleisiodd Cymru dros ddatganoli yn 1999. Cafodd y Cynulliad Cenedlaethol ei sefydlu yn 1999 a gwnaeth Deddf Llywodraeth Cymru 2006 sefydlu llywodraeth i Gymru. \n","188":"Archdderwydd Cymru yw XXX. Mae\u0092n barddoni, golygu a chyhoeddi. \n\nDysgodd XXX yng Ngholeg Prifysgol Cymru. XXX, awdur llyfrau plant ac XXX, werthwraig llyfrau yw ei rieni. \n\nYn 1980, sefydlodd Gwasg Carreg Gwalch a chyhoeddodd cylchgrawn, dram\u00e2u a llyfrau. Enillodd gadeiriau yn yr Eisteddfod ac mae o wedi cyfansoddi geiriau ar gyfer caneuon. Yn 2000, XXX oedd y Bardd Plant cyntaf. \n\nMae XXX a\u0092i wraig yn rhieni i bump o blant ac yn nain a thaid i un. \n\nMae gwaith XXX yn amrywio o farddoniaeth i lyfrau Gymraeg i blant ac oedolion i lyfrau Saesneg i blant. Mae rhai o\u0092i gerddi a barddoniaeth yn cynnwys Llyfr Caneuon Tecwyn y Tractor o\u0092r flwyddyn 1998, i Syched am Sycharth \u0096 Cerddi a Chwedlau Taith Glynd?r, 2001. \n\nMae rhai o\u0092i llyfrau Plant Cymraeg yn dyddio yn \u00f4l i\u0092r 1980au cynnar, fel Cyfres y Llwyfan. Ers ni, mae XXX wedi cyhoeddi deuddeg o lyfrau Plant Cymraeg, yn cynnwys Cyfres Straeon Plant Cymru 1 i 6. Mae\u0092r Gyfres Straeon Plant Cymru i gael yn y Saesneg hefyd a chyhoeddwyd blwyddyn ar \u00f4l cyfres gyntaf y gyfres Cymraeg. Ymhlith rhain, mae XXXwedi cyhoeddi llyfrau Oedolion sydd yn y Gymraeg ac yn y Saesneg. \n\nYn y proses o gyhoeddi\u0092r holl waith llenyddol, mae XXX  wedi ennill chwech o wobrau ac anrhydeddau. ","189":"Mae ef yn brifardd, golygydd a chyhoeddwr Cymreig. Cafodd ei eni ar y 25ain o Orffennaf 1956, ac mae\u0092n archdderwydd Cymru ers 2019. Cafodd ei fagu yn Llanrwst, lle aeth i\u0092r ysgol yn Ysgol Dyffryn Conwy, ac yna Goleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth. Roedd ei dad yn awdur llyfrau plant, a\u0092i fam yn werthwraig llyfrau. Sefydlodd wasg Carreg Gwalch ym 1980. Cafodd Myrddin gyhoeddi nifer o ddram\u00e2u, cyfresi llyfrau ll\u00ean gwerin, llyfrau plant yng Nghymraeg a Saesneg, a\u0092r cylchgrawn \u0091Llafar Gwlad\u0092. Cyfansoddodd eiriau ar gyfer caneuon, ac enillodd gadeiriau yn Eisteddfodau Cenedlaethol Cwm Rhymni ym 1990, a Thyddewi yn 2002. Ef oedd bardd plant cyntaf Cymru yn 2000. Mae bellach wedi ymgartrefu yn Llwyndyrys ym Mhen Ll?n. Mae\u0092n briod, ac mae ganddo bump o blant, Mae hefyd yn daid ers i\u0092w fab gael mab o\u0092r yn 2018. \n\nMae wedi cyhoeddi ei waith mewn sawl maes gwahanol, gan gynnwys cerddi a barddoniaeth megis Pen Draw\u0092r Tir ym 1998 a Clawdd Cam yn 2003; llyfrau plant Cymraeg megis Golau ar y Goeden yn 200, a Syniad Da Iawn! yn 2000; llyfrau plant  Saesneg megis cyfres Tales From Wales; Llyfrau Oedolion megis Llyfrau Llafar Gwlad ym 1997 a chryno ddisgiau megis Caneuon Tecwyn y Tractor yn 2004. ","191":"Yr Ail Ryfel Byd ydy\u0092r gwrthdaro mwyaf dinistriol a gwaedlyd sydd erioed wedi digwydd. Mae\u0092r nifer o bobl a gafodd eu lladd rhwng 50 a 70 miliwn, ac mae\u0092r rhan fwyaf o\u0092r bobl yna yn bobl nad oedd yn rhan o\u0092r brwydro. O\u0092r miliynau cafodd eu lladd, cafodd tua 15,000 o bobl Cymraeg eu lladd ac roedd dinasoedd a phorthladdoedd Cymru ymhlith y nifer a gafodd eu bomio gan yr Almaenwyr yn ystod y Blitz. Cyfnod o fomio a ddechreuodd ym mis Mai 1940 oedd y Blitz, ble cafodd bomiau eu gollwng ar ddinasoedd a phorthladdoedd fel Dociau\u0092r Bari a dinas Caerdydd o awyrennau\u0092r Nats\u00efaid. Dechreuodd y rhyfel ym mis Medi 1939 ac yn sydyn cafodd llawer o ddynion ifanc eu gyrru i ymladd. Effeithiodd y rhyfel ar fywydau pawb. Roedd yn rhaid paratoi am y blacowt yn ystod y blitz er mwyn i awyrennau\u0092r Nats\u00efaid beidio allu gweld golau ar y ddaear ac roedd yn rhaid adeiladu llochesi. Oherwydd diffyg pres a nwyddau yn cyrraedd y wlad, roedd yn rhaid hefyd dogni bwyd, sef gwneud yn si?r bod digon o fwyd i bawb yn y wlad, ac felly dim ond ychydig o fwyd a nwyddau eraill oedd gan bob teulu. Cafodd tua 200,000 o blant eu gyrru i Gymru gan ei fod yn fwy diogel yng Nghymru nag yn y dinasoedd mawr a hefyd fe newidiodd r\u00f4l merched yn ystod y rhyfel, gyda llawer mwy yn mynd allan i weithio yn hytrach nag aros adref yn edrych ar \u00f4l y t?. Pan ddaeth y rhyfel i ben ym 1945, roedd Prydain wedi dioddef difrod mawr gan fod dinasoedd fel Abertawe wedi cael eu dinistrio yn llwyr.  ","192":"Yr Ail Ryfel Byd yw\u0092r rhyfel fwyaf dinistriol erioed.  Bu farw o leiaf 50 miliwn (tua 15,000 o Gymry), pobl gyffredin gan fwyaf.  Arweiniodd sawl ffactor at y rhyfel, megis y twf mewn militariaeth yn yr Almaen, ideoleg gwrth-gomiwnyddiaeth Hitler, polisi dyhuddo Prydain, methiant Cynghrair y Cenhedloedd i ymyrryd yn ddigon cynnar, ac imperialaeth Japan, yr Eidal a\u0092r Almaen.  Gorfodwyd dynion rhwng 18 a 51 i fod ar gael i\u0092r lluoedd arfog.  Aeth eraill i weithio mewn pyllau, ffermydd neu ysbytai.  Aeth tua 6,500 i\u0092r carchar am wrthod gweithio ar gyfer y rhyfel.  Yn ystod y Blitz, rhwng Medi 1940 a Mai 1941, bu farw 45,000 o sifiliaid dros Brydain a chollodd llawer mwy eu cartrefi.  Targedau yng Nghymru oedd Dociau Barri, Caerdydd, ac Abertawe.  Newidiadau ym mywyd y Cymry (a\u0092r Prydeiniaid) cyffredin oedd y blacowt, wardeniaid Cyrch Awyr, y Gwarchodlu Cartref, adeiladu llochesi, dogni, ailgylchu hen nwyddau a dillad, prinder nwyddau a defnyddio\u0092r ardd i dyfu bwyd.  Roedd pwyslais ar adloniant er mwyn codi\u0092r ysbryd.  Roedd hi\u0092n gyfnod o sensoriaeth, propaganda, ac ymgyrchoedd codi arian.  Roedd r\u00f4l benodol i ferched yn gweithio ar y tir neu mewn ffatr\u00efoedd, a gweithiai rhai yn y Lluoedd Arfog. Roedd plant yn gwneud eu rhan, a rhai yn dod i Gymru fel Ifaciw\u00ees.  Roedd hyd at 10% o dir Cymru yn cael ei ddefnyddio ar gyfer y rhyfel.  Roedd llawer o newidiadau ar \u00f4l y rhyfel, a daeth mewnfudwyr o Wlad Pwyl, yr Eidal a gwledydd eraill o achos y prinder llafur.","194":"Sain yw cynhyrchydd recordiadau mwyaf Cymru, sydd yn darparu amrywiaeth eang o gerddoriaeth, gan gynnwys roc, hip hop a chanu gwlad. Sengl gyntaf Sain oedd \u0093D?r\u0094 gan Huw Jones yn 1969. Yn 2017 rhyddhaodd Sain dros 7,000 o glipiau sain a bron i 500 clawr albwm.  \n\nSefydlwyd Sain yng Nghaerdydd yn 1969 gan Dafydd Iwan, Huw Jones a Brian Morgan Evans. Symudodd y cwmni i Landwrog yn 1970 fel rhan o\u0092r mudiad i ddechrau busnesau yn ardaloedd gwledig Cymreig.  \n\n Yn 1973 symudodd y cwmni i Ben-y-groes, a chyflogi staff ychwanegol. Roedd pwyslais yn y cwmni  ar gynhyrchu cerddoriaeth gan bobl ifanc a cherddoriaeth protest. Yn 1975 agorwyd stiwdio gyntaf Sain. Yn y 70au hwyr daeth dros 100 o recordiadau hir allan o\u0092r stiwdio, ac erbyn y cyfnod hwnnw roedd nifer o grwpiau roc a gwerin wedi dechrau yng Nghymru, ac artistiaid Sain yn canu am bynciau gwleidyddol a chenedlaethol Cymreig. \n\nAgorwyd Stiwdio Sain ar ei safle presennol yn 1980, gyda 15 o bobl yn gweithio\u0092n llawn amser i'r cwmni. Yn 1987, agorwyd Stiwdio 2 sydd bellach yn golygu yn ddigidol. Mae Sain wedi datblygu cysylltiadau gyda\u0092r byd teledu ffilm a radio, ac mae llawer o waith aml-gyfryngol yn digwydd yno.  \n\n Er i'r cwmni gael ei rhoi ar werth yn 2012, tynnwyd hi oddi ar y farchnad yn 2015, a chyhoeddwyd y byddai\u0092r cwmni yn canolbwyntio ar ddatblygu ap ffrydio cerddoriaeth ar gyfer cerddoriaeth Gymraeg o\u0092r enw \u0091ApTon\u0092. ","195":"Mae Sain yn gwmni a label recordio Cymreig annibynnol. Sefydlwyd y cwmni yn 1969 gan Dafydd Iwan, Huw Jones a Brian Morgan Edwards yng Nghaerdydd. D?r gan Huw Jones oedd y sengl gyntaf i Sain ei rhyddhau, sy\u0092n g\u00e2n am foddi cwm Tryweryn.\n\nSain yw prif label y cwmni ac mae pedwar label arall o dan enw\u0092r cwmni; Rasal, Copa, Gwymon a Slic. Roedd label Crai hefyd yn rhan o Gwmni Recordiadau Sain.\n\nYn 1970, symudwyd  swyddfa'r cwmni o 62 Heol Ninian, Parc y Rhath, Caerdydd i Landwrog, ger Caernarfon er mwyn i'r cwmni fod yn nes at y gynulleidfa Gymraeg a hefyd er mwyn cefnogi\u0092r mudiad i ddechrau busnesau yn y Gymru Gymraeg wledig. Recordiwyd nifer o ganeuon cynnar y cwmni yn stiwdio Rockfield yn Sir Fynwy. Yn 1975 agorwyd stiwdio gyntaf SAIN ar fferm Gwernafalau ger Llandwrog, ac ymunodd Hefin Elis \u00e2'r staff fel cynhyrchydd. 1975 - 1979 oedd \"cyfnod aur\" Stiwdio Gwernafalau. Recordiwyd dros 100 o recordiadau hir yno gan nifer o artistiaid amlwg y cyfnod. Roedd gan SAIN gysylltiad amlwg \u00e2\u0092r deffroad cenedlaethol a diwylliannol-ieithyddol a ddechreuodd yng Nghymru yn y 1960au gan ryddhau caneuon gwleidyddol a chenedlaethol Cymreig. Mae stiwdio SAIN, gydag offer 24-trac wedi bod ar y safle presennol ers 1980. Yn 1987, agorwyd Stiwdio 2  yng Nghanolfan SAIN i olygu'n ddigidol a chynhyrchu Cryno-Ddisgiau. Mae llawer o waith aml-gyfryngol yn digwydd yno bellach, wrth i SAIN ddatblygu cysylltiadau \u00e2'r byd teledu, ffilm a fideo. Yn 2017 rhyddhaodd Sain dros 7,000 o glipiau sain a 498 albwm.","196":"Mae\u0092r term yn dod o\u0092r Almaeneg ac yn cyfeirio at longau tanfor milwrol cafodd eu gweithredu gan yr Almaen, yn enwedig yn y Rhyfeloedd Byd fel ymateb i\u0092r ras arfau gyda\u0092r DU. Eu prif dargedau oedd y confois morgludiant masnachol oedd yn dod o\u0092r Ymerodraeth Brydeinig a\u0092r UDA i\u0092r Deyrnas Unedig. \n\nPrydain oedd p?er llyngesol mwyaf y byd ar ddechrau\u0092r 1900au. Roedd Prydain a\u0092r Almaen yn rhan o ras arfau cyn dechrau\u0092r rhyfel mawr yn 1914. Cafodd genhedlaeth newydd o longau rhyfel a tanfor rhan flaenllaw yn y rhyfel fel math newydd o ryfela ar y m\u00f4r. Datblygiad llongau U oedd ymateb yr Almaen i Dreadnought effeithiol y Prydeinwyr. \n\nDaeth rhyfela ar y m\u00f4r yn brawf o ddyfeisgarwch yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Roedd angen i Brydain wynebu llynges yr Almaen a rhwystro cyflenwadau i\u0092r wlad i\u0092w gwanhau, felly sylweddolon fod reoli M\u00f4r y Gogledd yn allweddol. Llongau U oedd bygythiad mwyaf Prydain gan nad oedd modd dod o hyd iddynt yn hawdd gyda pherisgop. \n\nYr HMS Pathfinder oedd y cyntaf i\u0092w suddo gan y llongau U. Cafodd comanderiaid llongau U orchymyn i suddo llongau masnach Brydeinig fel ad-daliad am wneud yr un peth. Arweiniodd at orfod dogni nwyddau ym Mhrydain. \n\nBrwydr Jytland oedd yr unig frwydr lawn rhwng llynges Prydain a\u0092r Almaen. Bu farw miloedd o ddynion a chafodd ei weld fel buddugoliaeth i Brydain gan iddo gadw rheolaeth dros F\u00f4r y Gogledd. Cafodd brosiect ei gyhoeddi yn 2017 i gofnodi\u0092r llongau tanfor suddodd ym moroedd Cymru.","198":"Mae\u0092r term Llong U yn cyfeirio\u0092n benodol at longau tanfor milwrol sy\u0092n cael eu gweithredu gan yr Almaen, yn enwedig yn y Rhyfel Byd Cyntaf a\u0092r Ail Ryfel Byd. Roedd yr Almaen wedi datblygu eu fflyd o longau tanfor mewn ymateb i\u0092r ras arfau gyda\u0092r Deyrnas Unedig. Roedd y DU yn meddu ar fflyd o longau rhyfel pwerus. Prif dargedau\u0092r ymgyrchoedd llongau U yn y ddau ryfel byd oedd y confois morgludiant masnachol oedd yn dod \u00e2 chyflenwadau i\u0092r DU. Roedd llongau tanfor yr Almaen wedi dinistrio llongau masnach o Frasil yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Roedd llongau tanfor Llynges Awstria-Hwngari hefyd yn cael eu galw\u0092n llongau U. \n\nYn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd llongau U yn aml yn agos at arfordir Cymru. Yn 2017, roedd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru wedi cyhoeddi prosiect i fapio a chofnodi\u0092r llongau tramor o\u0092r Rhyfel Byd Cyntaf oedd wedi suddo, neu wedi cael eu llongddryllio ar hyd arfordir a moroedd Cymru. Mae\u0092r prosiect yn nodi bod \u0093\u0085. y rhyfel yn erbyn llongau tanfor yr Almaen ar hyd arfordir Cymru yn agwedd ar dreftadaeth ddiwylliannol Cymru sydd wedi\u0092i hanghofio neu\u0092n anhysbys i raddau helaeth.\u0094 Mae tua 170 o golledion llongau ac awyrennau sy\u0092n ymwneud \u00e2\u0092r rhyfel ar y m\u00f4r wedi\u0092u cofnodi yng Nghofnod Henebion Cenedlaethol Cymru. \n","200":"Mae Lithwania yn weriniaeth yng ngogledd-ddwyrain Ewrop, ac mae\u0092n un o\u0092r Gwledydd Baltig ynghyd ag Estonia a Latfia. Mae Lithwania yn ffinio \u00e2 Latfia i'r gogledd, \u00e2 Belarws i'r de-ddwyrain, ac \u00e2 Gwlad Pwyl a rhan o Rwsia i'r de-orllewin. Yn 2004, daeth y wlad yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd a NATO, cyn ymuno \u00e2 Chytundeb Schengen yn 2007. Yn y 10fed Ganrif roedd llwythau Lithwanaidd-Prwsiaidd yn baganiaid. Yn yr 980au daeth Cristnogaeth i wledydd cyfagos, gan achosi brwydrau yn y canrifoedd dilynol. Yn 1385 trodd Lithwania yn Gristnogol a ffurfio Brenhiniaeth Lithwania-Pwyl, cyn ffurfio \u0093Cymanwlad\u0094 yn 1569. Yn 16C roedd twf Rwsia a Sweden yn raddol dileu tiroedd y Lithwaniaid, gyda\u0092r wlad yn cael ei rhannu dro ar \u00f4l tro dros y dair canrif wedyn. Yn 19C roedd Lithwania dan Ymerodraeth Rwsia. Yn sgil Cwymp Ymerodraeth yr Almaen yn 1918, daeth Lithwania, Estonia a Latfia yn wledydd annibynnol. Fodd bynnag, cafodd Lithwania ei meddiannu gan yr Undeb Sofietaidd yn 1940 yn sgil cytundeb rhwng Rwsia a\u0092r Almaen. Rhwng 1940 ac 1944, cafodd Lithwania ei meddiannu gan y Nats\u00efaid, a bu farw 190,000 o ddinasyddion Iddewig y wlad. Wedi'r rhyfel, daeth Lithwania\u0092n rhan o\u0092r Undeb Sofietaidd. Daeth yn wlad annibynnol ym Mawrth 1990.  Mae\u0092n debyg bod 3,349,900 - 84.0% o boblogaeth Lithwania -  yn Lithwaniaid ethnig sy'n siarad yr iaith Lithwaneg sef unig iaith swyddogol y wlad. Yn \u00f4l ffigyrau 2010, mae lleiafrifoedd y wlad yn cynnwys Pwyliaid (6.1%), Rwsiaid (4.9%) a Belarwsiaid (1.1%), ymysg lleiafrifoedd eraill.","202":"Ysgol Gynradd Gymraeg Bryntaf oedd ysgol Gymraeg gyntaf Caerdydd. Cafodd yr ysgol ei sefydlu n\u00f4l yn 1949, cyn dod i ben yn y 1980au. \n\nRoedd ymgais yn y 1930au i sefydlu ysgol cyfrwng Cymraeg yng Nghaerdydd, ac roedd yn fweiad gan Gwyn M. Daniel a rhai eraill o selogion T?\u0092r Cymry i sefydlu ysgol yn 1937-38. Ond, bu ddyfodiad yr Ail Ryfel Byd roi taw ar y syniad. Er hynny, roedd ysgol Gymraeg yn cael ei gynnal ar fore Sadwrn o 1943 ymlaen yn Nh?\u0092r Cymry. \n\nYsgol Bryntaf oedd y drydedd ysgol gynradd benodol Gymraeg i agor yng Nghymru. \n\nOherwydd poblogrwydd yr ysgol, bu rhaid symud i safle hen ysgol uwchradd Viriamu Jones, yn st\u00e2d dai Mynachdy yn 1968 wrth ymyl lein reilffordd Caerdydd i Bontypridd. \n\nErbyn 1974 noda Michael Jones fod y trigolion lleol yn arddangos drwgdeimlad tuag at yr ysgol Gymraeg. Roedd plant Bryntaf yn cael eu poeri arno gan y trigolion lleol, ac o achos hynny symudodd yr ysgol eto. \n\nErbyn 1975, agorodd yr ysgol yn hen adeilad fawr Cardiff High School for Girls ar y Parade yng nghanol dinas Caerdydd, lleoliad Coleg Caerdydd a\u0092r Fro bellach. \n\nErbyn 1978-79 roedd gan yr ysgol 600 o ddisgyblion. Mai\u0092n debyg hon oedd yr ysgol gynradd fwyaf yn Ewrop ar y pryd.\n\nDaeth Bryntaf i ben yn yr haf fel yr unig ysgol gynradd Gymraeg yng Nghaerdydd yn 1980 pan agorwyd Ysgol Gymraeg Melin Gruffydd yn yr Eglwys Newydd, ac yna Ysgol y Wern ac Ysgol Coed-y-Gof yn 1981. \n","203":"Ysgol Gynradd Gymraeg Bryntaf oedd ysgol Gymraeg gyntaf Caerdydd. Cafodd yr ysgol ei sefydlu yn 1949. Daeth y syniad o sefydlu ysgol Gymraeg yn ystod y 1930au, ond rhoddwyd stop ar hyn am resymau gwahanol.\nYsgol Bryntaf oedd y drydedd ysgol gynradd Gymraeg i agor yng Nghymru yn dilyn Ysgol Gymraeg yr Urdd yn Aberystwyth ym 1939 ac Ysgol Dewi Sant, Llanelli ym 1947.\nRoedd yr ysgol wedi\u0092i lleoli ar Heol Ninian, Caerdydd. Enw\u0092r ysgol adeg hynny oedd \u0092Ysgol Gymraeg Caerdydd\u0092. 19 o ddisgyblion oedd yn y dosbarth cyntaf yn 1949. Wedi rhai blynyddoedd, cafodd yr ysgol ei symud i ardal Highfields yn Llandaf, a dyma le cafodd yr ysgol ei henw \u0091Ysgol Gynradd Gymraeg Bryntaf. Yn y safle yma y mae Ysgol Gynradd Gymraeg Pencae erbyn heddiw.\nGan fod mwy a mwy o ddisgyblion yn dewis i fynychu\u0092r ysgol hon, symudwyd ei safle unwaith eto ym 1968. Yn y safle hwn, amlygodd drwg deimlad rhwng y disgyblion Cymraeg a di-gymraeg. Roedd yn rhaid symud eto oherwydd hyn. Yn 1975, agorodd yr ysgol yng nghanol y ddinas ble mae Coleg Caerdydd a\u0092r Fro bellach. Erbyn 1978-79, roedd tua 600 o ddisgyblion yn mynd i\u0092r ysgol. Roedd pobl yn honni mai hon oedd yr ysgol gynradd fwyaf yn Ewrop ar y pryd. Yna, yn y 1980au cafodd y disgyblion eu rhannu i bedair ysgol Gymraeg newydd arall ar draws y ddinas a daeth Ysgol Bryntaf i ben. ","206":"Un o gyfnodau mwyaf cyffrous yn hanes Llenyddiaeth Gymraeg yw\u0092r 18g. Cafodd lenorion newydd eu hysbrydoli gan yr ailddarganfod o drysorau\u0092r Oesoedd Canol a llenyddiaeth gyfoes Lloegr a Ffrainc. Roedd newidiadau crefyddol a datblygiad y diwydiant cyhoeddi hefyd wedi effeithio ar lenyddiaeth y cyfnod. Gwnaeth cymdeithasau llenyddol ffurfio. \n\nCanu gwerinol a barddoniaeth ddiwylliedig oedd ddwy brif ffrwd ym marddoniaeth Gymraeg y 18g. \n\nRoedd yr 18g yn gweld baledwyr, canu gan feirdd gwlad a charolau yn dod yn fwy poblogaidd. Wrth i\u0092r hen draddodiad barddol darfod cyn dechrau\u0092r ganrif, cynyddodd poblogrwydd yr hen benillion. \n\nCylch y Morrisiaid yw cylch llenyddol yn Ynys M\u00f4n. Cyfrannodd y cylch, a hynafiaethwyr i\u0092r adfywiad yn nhraddodiad barddol a gwnaeth dod nes ymlaen yn y ganrif \n\nUn nodwedd y ganrif yw\u0092r anterliwtiau, sef dram\u00e2u mydryddol. \n\nYn rhyddiaith yr 18g, tu \u00f4l i\u0092r gwaith crefyddol, roedd ymdrechion yr SPCK i ledaenu\u0092r ysgrythur yn Gymraeg. \n\nRoedd rhai o\u0092r awduron rhyddiaith gorau\u0092r iaith Gymraeg wedi dod o\u0092r 18g, yn cynnwys; awdur y gwaith Gweledigaethau y Bardd Cwsc, hanesydd traddodiadol, a\u0092r Morrisiaid a wnaeth ysgrifennu gyfres o lythyrau. \n\nTuag at ddiwedd y ganrif, ymddangosodd nifer o gyhoeddiadau fel Y Cylch-grawn Cymraeg a Seren Gomer. Gellir dadlau mai genedigaeth y wasg Gymraeg oedd hon. ","207":"Y 18G yw un o\u0092r cyfnodau mwyaf diddorol a chyffrous yn hanes llenyddiaeth Gymraeg. Dyma\u0092r ganrif a welodd ailddarganfod rhai o drysorau\u0092r oesoedd canol diolch i hynafiaethwyr adnabyddus fel Edward Lhuyd ac Ieuan Fardd. Ym maes llenyddiaeth, un o effeithiau hyn oedd ysbrydoli to newydd o lenorion diwylliedig, hunanymwybodol, a oedd yn ymddiddori yn y gorffennol - gan dynnu ar waith Dafydd ap Gwilym er enghraifft - ond hefyd wedi eu hysbrydoli gan glasuron o llenyddiaeth gyfoes yr adeg yn Lloegr a Ffrainc. Roedd newidiadau mawr y cyfnod ym mywyd crefyddol ar y genedl wedi cymryd eu heffaith ar y lenyddiaeth yn ogystal, wrth i\u0092r enwadau anghydffurfiol dyfu a newid bywyd cymdeithasol a meddylfryd y Cymry. Ffactor arall hollbwysig oedd datblygiad y diwydiant cyhoeddi yng Nghymru, gyda nifer o weisg bychain yn cael eu sefydlu. Dyma pryd ffurfiodd cymdeithasau llenyddol a gwladgarol hefyd, fel y Gwyneddigion a\u0092r Cymmrodorion yn Llundain. Yn ystod y ganrif, roedd cryn dipyn o gerrig milltir, fel Gweledigaethau y Bardd Cwsc gan Ellis Wynne, a Drych y Prif Oesoedd gan Theophilus Evans yn hanner cyntaf y ganrif, yn ogystal \u00e2 sefydlu cymdeithas y Gwyneddigion yn Llundain, a chyfarfod cyntaf gorsedd beirdd ynys Prydain yn cael ei chynnal gan Iolo Morgannwg yn ail hanner y ganrif. ","209":"Prifysgol yn ninas Abertawe, Cymru yw Prifysgol Abertawe. O ran y nifer o fyfyrwyr, dyma'r drydedd brifysgol fwyaf yng Nghymru. Mae campws y brifysgol ym Mae Abertawe.\n\nMae timoedd chwaraeon Prifysgol Abertawe a Phrifysgol Caerdydd yn cystadlu yn erbyn ei gilydd mewn gornest flynyddol sef y Varsity Cymreig. Caiff y cystadlaethau eu hystyried fel y fersiwn Cymreig o\u0092r digwyddiad rhwng Rhydychen a Chaergrawnt.\n\nDerbyniodd Abertawe ei siarter brenhinol ym 1920 ac fel nifer o brifysgolion mae\u0092n cael ei rheoli gan ei gyfansoddiad sydd wedi ei nodi yn ei statudau a'i siarter. Corff llywodraethol Prifysgol Abertawe yw'r Cyngor, sy'n cael ei gefnogi gan y Senedd a'r Cwrt.\n\n\u0095\tMae'r Cyngor yn cynnwys 29 o aelodau ac mae\u0092n gyfrifol am holl weithgareddau'r brifysgol.\n\u0095\tMae'r Senedd yn cynnwys 200 o aelodau, Y senedd yw prif gorff academaidd y brifysgol sy'n gyfrifol am addysgu ac ymchwil.\n\u0095\tMae'r Cwrt yn cynnwys dros 300 o aelodau. Mae\u0092r cwrt yn cwrdd yn flynyddol i drafod adroddiad blynyddol y brifysgol a'i chyfrifon ariannol, yn ogystal \u00e2 thrafod materion cyfoes ym maes addysg bellach.\nMae Academi Hywel Teifi yn gyfrifol am ddarparu cyrsiau trwy gyfrwng y Gymraeg ym Mhrifysgol Abertawe. Cafodd yr academi ei sefydlu yn 2010 ac fe gafodd ei henwi er cof am yr Athro Hywel Teifi Edwards a fu'n Gadeiryddy Gymraeg yno. Mae'r Academi'n cydweithio'n agos gyda'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i ehangu darpariaeth cyfrwng Cymraeg y brifysgol.","210":"Roedd Prifysgol Abertawe yn rhan o Brifysgol Cymru o 1920 tan yn ddiweddar ond yn awr yn brifysgol annibynnol.  Hi yw\u0092r drydedd brifysgol yng Nghymru ar ran nifer o fyfyrwyr.  Mae campws y brifysgol ar yr arfordir ar ochr ogleddol Bae Abertawe, ychydig allan o ganol y ddinas.  Mae cystadleuaeth, yn enwedig ym maes chwaraeon, rhwng Prifysgol Abertawe a Phrifysgol Caerdydd.  Corff llywodraethol Prifysgol Abertawe yw\u0092r Cyngor (29 o aelodau), sy\u0092n gyfrifol am holl weithgareddau'r brifysgol, ac yn cynnwys y Canghellor, Dirprwy-gangellorion, Is-ganghellor, Trysorydd, Dirprwy-is-gangellorion, aelodau staff a myfyrwyr, cynrychiolaeth o gyngor y ddinas ac aelodau lleyg.  I\u0092w cynorthwyo, mae Senedd gyda 200 o aelodau.  Dyma\u0092r prif gorff llywodraethol sy'n gyfrifol am addysgu ac ymchwil.  Hefyd mae\u0092r Cwrt, sy\u0092n cynnwys 300 o hapddalwyr yn y brifysgol ac yn cwrdd unwaith y flwyddyn i drafod adroddiad blynyddol y brifysgol, ei chyfrifon ariannol a materion cyfoes ym maes addysg bellach..  Academi Hywel Teifi sy\u0092n gyfrifol am ddarparu cyrsiau trwy\u0092r Gymraeg.  Mae\u0092n dwyn enw'r Athro Hywel Teifi Edwards, a oedd yn Athro\u0092r Gymraeg yno.  Mae\u0092n gweithio\u0092n agos gyda Choleg Cymraeg Cenedlaethol.  Mae rhai o gyn-fyfyrwyr enwog yn cynnwys gwleidyddion,  actorion a chyflwynwyr teledu, llywyddion ym myd Busnes, canwyr, enwogion ym myd chwaraeon, gwyddonwyr ac academyddion.","211":"Cyfreithiwr a gwladweinydd Americanaidd oedd Abraham Lincoln ac roedd yn Arlywydd UDA rhwng 1861 ac 1865. Lincoln oedd arweinydd y wlad adeg Rhyfel Cartref America ac fe lwyddodd i ddiogelu\u0092r Undeb a chael gwared \u00e2 chaethwasiaeth. Roedd Lincoln o deulu tlawd ac felly fe ddysgodd ei hun ei fod yn gyfreithiwr ac yna aeth ymlaen i fod yn arweinydd y Blaid Chwigaidd. Daeth yn arweinydd y Blaid Weriniaethol newydd ym 1854 a chafodd ei ethol yn arlywydd UDA ym mis Tachwedd 1860 a dechreuodd yn ei swydd fel arlywydd ym mis Mawrth 1861. Mae Lincoln yn ddyn ofnadwy o bwysig yn hanes UDA. Mae ei Araith Gettysburg yn un o\u0092r areithiau pwysicaf yn hanes UDA gan ei fod yn pwysleisio cenedlaetholdeb a gwladgarwch, hawliau teg i bawb, a rhyddid. Fe lwyddodd Lincoln i ddod \u00e2 chaethwasiaeth i ben drwy lofnodi\u0092r Datganiad Rhyddfreinio, sef dogfen oedd yn dweud bod yn rhaid i\u0092r Fyddin amddiffyn a recriwtio cyn-gaethweision. Mae rhai yn dweud bod Lincoln gyda chysylltiad \u00e2 Chymru. Yn \u00f4l s\u00f4n, roedd ei hen nain, Sarah Evans, yn ferch i Cadwaladr ac Elin Evans o Wynedd. Tra roedd yn trio ennill y bleidlais ar gyfer dod yn Arlywydd, ym 1860, fe rannodd tua 100,000 o bamffledi Cymraeg er mwyn ennill cefnogaeth mewnfudwyr Cymraeg. Ar 14 o Ebrill ym 1865, cafodd Lincoln ei saethu yn ei ben a\u0092i ladd gan John Wilkes Booth, actor oedd yn cefnogi a chydymdeimlo \u00e2 phobl o daleithiau\u0092r De nad oedd yn hoffi Lincoln fel Arlywydd oherwydd sefyllfa caethwasiaeth y wlad. ","214":"Mae Llyfr y Flwyddyn yn cael ei wobrwyo gan yr Academi Gymreig i\u0092r gweithiau gorau Cymraeg a Saesneg ym meysydd ysgrifennu creadigol a beirniadaeth lenyddol. Cafodd categor\u00efau eu hychwanegu i\u0092r gystadleuaeth yn 2012, gan gynnwys Ffuglen, Barddoniaeth a llyfr Ffeithiol Creadigol. Cafodd categori Plant a Phobl Ifanc ei gyflwyno yn 2020. \n\nMae gweithiau buddugol diweddar y  Prif Wobr Gymraeg yn cynnwys Babel yn 2020, Llyfr Glas Nebo yn 2019, Blodau Cymru yn 2018, a gyda Cofio Dic yn 2017. \n\nMae\u0092r rhestr o enillwyr yn mynd yn \u00f4l at 1987. Y gwaith Seeing Things oedd yr enillydd yn y flwyddyn honno. O 2004 i 2011 cafodd restrau byr a rhestrau hir eu cyhoeddi yn ogystal \u00e2\u0092r enillwyr. O 2012 ymlaen, nid yw\u0092r rhestrau wedi\u0092u cofnodi. Yn lle, mae enillwyr pob categori wedi cael eu cofnodi. \n\nCafodd Gwobr Barn y Bobl Golwg360 ei ychwanegu yn 2017, ac yn 2019 a 2020 roedd enillydd y wobr hon hefyd wedi ennill y brif wobr. Yr Horwth oedd enillydd cyntaf y wobr Plant a Phobl Ifanc yn 2020. ","217":"Mae Albania yn weriniaeth yn ne-ddwyrain Ewrop, ar lan M\u00f4r Adria a M\u00f4r Ionia. I\u0092r gogledd o\u0092r wlad mae Montenegro, i\u0092r gogledd ddwyrain mae Serbia, i\u0092r dwyrain mae Gogledd Macedonia ac i\u0092r de mae Groeg. Yr enw ar bobl Albania yw Albaniaid. Mae\u0092r wlad yn un o wledydd y Balcanau ac mae ganddi dirwedd mynyddig, gan gyrraedd uchder o hyd at 2700m. Mae coedwigoedd sylweddol yno, ac mae\u0092r tir arfordirol yn ffrwythlon iawn. Ymysg prif ddinasoedd a threfi Albania mae Tiran\u00eb (y brifddinas), Durr\u00ebs (y prif borthladd), Shkod\u00ebr, Sh\u00ebngjin, Elbasan, Vlor\u00eb a Sarand\u00eb. Cafodd Durr\u00ebs ei sefydlu gan y Groegiaid tua\u0092r 7fed ganrif CC. Bu Albania\u0092n rhan o\u0092r Ymerodraeth Ottoman rhwng diwedd y 15fed ganrif a dechrau\u0092r 20fed ganrif, cyn ennill ei hannibyniaeth yn 1912. Yn sgil rhyfel cartref y cymerodd yr Eidal ran ynddo, trodd y wlad yn weriniaeth yn 1925. Fodd bynnag, trodd Albania yn fonarchiaeth unwaith eto yn 1928 pan gafodd ei harlywydd Ahmed Beg Zogu ei wneud  yn frenin dan yr enw Brenin Zog. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, cafodd Albania ei meddiannu gan luoedd arfog yr Eidal a\u0092r Almaen, ac ar ei \u00f4l trodd yn wlad gomiwnyddol yn 1946 dan arweinyddiaeth yr unben Enver Hoxha. Mae\u0092r mwyafrif o Albaniaid yn perthyn i ddau gr?p ethnig, sef y Ghegiaid  a'r Tosgiaid. Albaneg yw unig iaith swyddogol y wlad, ac mae\u0092r mwyafrif o'i dinasyddion yn Fwslemiaid. Albania yw un o wledydd tlotaf Ewrop heddiw. Daw\u0092r lleian Gatholig a\u0092r genhades Y Fam Theresa o Albania hefyd.","218":"CR9_167_Albania \n\nMae Albania yn weriniaeth yn ne-ddwyrain Ewrop. Y gwledydd cyfagos yw Montenegro yn y  gogledd, Serbia yn y gogledd-ddwyrain, Gogledd Macedonia yn y dwyrain a Gwlad Groeg yn y de. Mae ar l\u00e2n M\u00f4r Adria a M\u00f4r Ionia. Ei phrif borthladd yw D\u00fcrres. Mae pobl Albania yn cael eu hadnabod fel Albaniaid. \n\nMae Albania yn un o wledydd y Balcanau. Mae hi'n wlad fynyddig iawn. Mae\u0092r mynyddoedd cyn uched \u00e2 2700m. Mae coedwigoedd sylweddol yno ac mae'r tir arfordirol yn ffrwythlon iawn. \n\nMae'r prif ddinasoedd a threfi yn cynnwys Tiran\u00eb, sef y brifddinas, Durr\u00ebs, Shkod\u00ebr, Sh\u00ebngjin, Elbasan, Vlor\u00eb a Sarand\u00eb. \n\nRhwng diwedd y 15fed a dechrau'r 20g, roedd Albania'n rhan o'r Ymerodraeth Ottoman. \n\nYn 1912, enillodd Albania ei hannibyniaeth. Yn 1925, yn sgil rhyfel cartref, aeth y wlad yn weriniaeth. Er hyn, fe wnaeth droi yn Fonarchiaeth unwaith eto yn 1928. Cafodd y wlad ei feddiannu gan luoedd arfog yr Eidal a'r Almaen yn ystod yr Ail Ryfel Byd. \n\nYn 1946, fe wnaeth droi yn wlad gomiwnyddol dan arweinyddiaeth unbennog. O 1961 ymlaen, fe wnaeth Albania droi i'r Tsieina Faoaidd. \n\nMae'r mwyafrif o'r Albaniaid yn perthyn i ddau gr?p ethnig, sef y Ghegiaid a'r Tosgiaid. Albaneg yw'r unig iaith swyddogol. Mae'r mwyafrif o'r dinasyddion yn Fwslemiaid. \n\nYn y gorffennol, pan oedd Albania yn dibynnu i raddau helaeth ar fasnach gyda Tsieina a Gogledd Corea, roedd economi'r wlad yn dlawd iawn mewn cymhariaeth \u00e2 gweddill Ewrop. Mae Albania yn parhau\u0092n un o wledydd tlotaf Ewrop heddiw. ","221":"Mae Llanddeiniolen yn bentref a chymuned ym mryniau Arfon, Gwynedd. Mae e 5 milltir i\u0092r gogledd-ddwyrain o dref Caernarfon a thua\u0092r un pellter i\u0092r de-orllewin o ddinas Bangor. \nCafodd yr eglwys bresennol ei hadeiladu tua 1843, ond mae rhan o\u0092r hen eglwys yn rhan ohoni sy\u0092n cynnwys hen fedyddfaen garreg o tua 1643 a chofeb. Yn \u00f4l pob s\u00f4n, cafodd yr eglwys ei sefydlu yn 616 ar \u00f4l iddynt ddianc i\u0092r ardal o fynachlog Bangor Is-coed yn sgil Brwydr Caer. \nRoedd tir ffermydd yr ardal yn cynnwys mawndir du, a thir ag oedd yn addas i dyfu tatws a grawn. Roedd gweddill y tir yn gorstir tonnenog, yn llawn migwyn, cwrlid, lafrwyn a phlu\u0092r gweunydd. Ni fu llawer o newid yn y dulliau erbyn y ddau a\u0092r tridegau. Roedd y gwaith trwm yn dal yn cael ei wneud gan yr olwyn ddur a\u0092r ceffylau. Roedd hefyd enwau ar y caeau ar yr adeg hynny.\nYn ystod y cyfnod, roedd pobl yn cloddio am danwydd. Dros amser, byddai\u0092r tyllau yma yn llenwi hefo dwr a byddai hwyaid gwyllt yn nythu. Roedd pobl hefyd yn sglefrio yn y gaeaf ar y twll yn y gors fawr. \nMae gwahanol anifeiliaid yno, a byddai\u0092r ffermwyr yn dilyn yr un drefn bob blwyddyn e.e.  bydden nhw\u0092n gwahanu\u0092r cesig a\u0092r cywion rhag gweddill yr anifeiliaid i gael cyfle i fagu. \nMae yna lawer o lwybrau ar draws y corsydd lle byddai cariadon yn mynd am dro gyda\u0092i gilydd. ","222":"Mae Ewrop yn un o\u0092r saith cyfandir, sydd yn fwy o gyfandir yn yr ystyr ddiwylliannol a gwleidyddol yn hytrach na ffisioddaearyddol. Mae Ewrop yn ffurfio\u0092r rhan fwyaf gorllewinol o Ewrasia. Dyma\u0092r cyfandir lleiaf ond un yn nhermau arwynebedd, am ei fod yn cynnwys tua 7.1% o arwynebedd y Ddaear, gydag Awstralia yn llai. Yn nhermau poblogaeth, dyma\u0092r trydydd cyfandir mwyaf gydag 11% o boblogaeth y byd. \n\nRoedd Ewropa yn dywysoges Ffeniciaidd ym mytholeg Groeg, a gafodd ei herwgipio gan Zeus ar ffurf tarw gan fynd \u00e2 hi i ynys Creta lle rhoddodd enedigaeth i Minos. Daeth Europa yn enw ar dir mawr Groeg, a ehangodd hyn i gynnwys gweddill y cyfandir erbyn 500 CC. \n\nCafodd Ewrop ei rhannu yn ddau floc gwleidyddol ac economaidd o ddiwedd yr Ail Ryfel Byd tan ddiwedd y Rhyfel Oer: y gwledydd Comwinyddol yn y Dwyrain a\u0092r rhai cyfalafol yng ngorllewin a De Ewrop. Cafodd y Blog Dwyreiniol ei chwalu yn dilyn cwymp Wal Berlin yn 1990. \n\nYn ddaearyddol, mae Ewrop yn rhan o Ewrasia. Mae\u0092r cyfandir yn ymestyn o fynyddoedd yr Wral yn Rwsia, i\u0092r Afon Wral, neu\u0092r Afon Emba yn y dwyrain. Mae M\u00f4r y Canoldir i\u0092r de yn gwahanu Ewrop ac Affrica. Er bod Gwlad yr I\u00e2 fel arfer yn cael ei chynnwys yn Ewrop, y Cefnfor Iwerydd sydd yn ffurfio\u0092r ffin orllewinol. \n\nMae gan gyfandir Ewrop nifer o wladwriaethau annibynnol megis Armenia a Cyprus. Nid ydynt yn cael eu hystyried i fod yn rhan o Ewrop yn ddaearyddol ond fe\u0092u hystyrir yn Ewropeaidd yn ddiwylliannol. \n","225":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad 1903 oedd y 21ain pencampwriaeth yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad. \n\nChwaraewyd chwe g\u00eam rhwng 10fed o  Ionawr a 21ain o Fawrth, rhwng Lloegr, Iwerddon, Yr Alban, a Chymru.\n\nYn hytrach na safon y chware, pwnc trafod mawr yr ornest ym mhapurau Cymru oedd sylwadau a wnaeth Harry Sheppard , sef trysorydd Undeb Rygbi Iwerddon. Yn \u00f4l Mr Sheppard roedd y cinio a darparwyd gan ei undeb i groesawu chwaraewyr a swyddogion yr Alban i'w wlad wedi costio \u00a350. Roedd y cinio gwael i d\u00eem Cymru wedi costio dim ond \u00a330. \n\nY rheswm am y gwahaniaeth oedd mai bonheddwyr oedd yn chware dros bob t\u00eem arall ond perthyn i'r dosbarth is yw'r chwaraewyr Cymreig. \n\nByddai chwaraewyr Cymru yn rhy anwaraidd i werthfawrogi bwyd a gwin da, o achos hynny, rhoddwyd bwyd mwy gwerinol a chwrw iddynt, yn hytrach na'r siamp\u00ean a bwyd da a roddwyd i'r Albanwyr.","226":"Ym 1903, roedd y 21ain cystadleuaeth yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad. Cafodd chwe gem ei chwarae rhwng 10 Ionawr a 21 Mawrth. Y timau a fu\u0092n cystadlu oedd Lloegr, Iwerddon, Yr Alban a Chymru. \nCafodd y sylwadau a wnaed gan Harry Sheppard, trysorydd Undeb Rygbi Iwerddon, fwy o sylw na safon y chwarae ym mhapurau Cymru. Yn \u00f4l Mr Sheppard, costiodd y cinio i groesawu chwaraewyr a swyddogion yr Alban gan ei Undeb, \u00a350. Ar y llaw arall, roedd cinio tebyg i d\u00eem Cymru dim ond wedi costio \u00a330. Y rheswm am y gwahaniaeth oedd mai bonheddwyr oedd yn chwarae dros Loegr, Iwerddon a\u0092r Alban, tra mai chwaraewyr a oedd yn perthyn i\u0092r dosbarth is oedd y chwaraewyr Cymreig. Dywedwyd gan fod chwaraewyr Cymru yn rhy anwaraidd i werthfawrogi bwyd a gwin da, rhoddwyd bwyd mwy gwerinol a chwrw iddynt, yn hytrach na'r siamp\u00ean a bwyd cywrain a roddwyd i'r Albanwyr.","230":"Mae T?\u0092r Cymry\u0092n adeilad yn Heol Gordon, Caerdydd, sy\u0092n ganolfan i grwpiau a gweithgareddau Cymraeg.  Lewis Williams, ffermwr o Fro Morgannwg a\u0092i cyflwynodd er mwyn rhoi hwb i\u0092r Gymraeg ac i weithio tuag annibyniaeth Cymru.  Mae\u0092r t? wedi bod yn gartref i nifer o fudiadau Cymraeg, gan gynnwys UCAC, yr Urdd, Mudiad Ysgolion Meithrin, Menter Caerdydd a Chymdeithas yr iaith Gymraeg a dosbarthiadau Cymraeg.  Roedd cynlluniau i sefydlu ysgol Gymraeg yn yr adeilad cyn yr Ail Ryfel Byd.  Roedd Ysgol Gymraeg Fore Sadwrn yno rhwng 1943 a 1947, cyn i\u0092r awdurdodau agor Ysgol Gynradd Gymraeg Caerdydd ym 1949.  Rhodri Morgan, cyn-Brif Weinidog Cymru) oedd un o\u0092r plant a aeth i\u0092r Ysgol Sadwrn.  Roedd ysgol feithrin Gymraeg gyntaf Caerdydd yn Nh?\u0092r Cymry ac roedd Cylch Meithrin a Chylch Ti a Fi yn yr adeilad yn 2015.  Roedd yr adeilad yn bencadlys Ymgyrch Senedd i Gymru yn yr 1980au a defnyddiodd un o aelodau\u0092r Cynulliad yr adeilad fel swyddfa etholaeth.  Roedd llawer o Gymry Cymraeg Caerdydd yn cymdeithasu yno, yn enwedig ar nos Sul ar \u00f4l cyfarfodydd y capeli.  Roedd y t? hefyd yn gartref cyntaf Eglwys Efengylaidd Gymraeg Caerdydd ym 1979.  C\u00f4r Cyd-adrodd T?\u0092r Cymry oedd enillwyr yn yr Eisteddfod Genedlaethol bum mlynedd yn olynol.  Mae T?\u0092r Cymry yn cael ei reoli gan fwrdd o ymddiriedolwyr.  Roedd cymdeithas Cyfeillion T?\u0092r Cymry oedd yn arfer trefnu digwyddiadau hanesyddol a diwylliannol yng Nghaerdydd am flynyddoedd.","233":"Rio de Janeiro yw ail ddinas fwyaf Brasil. Mae wedi\u0092i leoli ar arfordir dwyreiniol y canolbarth. Mae ganddi boblogaeth o 6.7 miliwn o bobl. Rio oedd prifddinas Brasil am bron dwy ganrif rhwng 1763 a 1960. Cafodd rhan o\u0092r ddinas ei ddynodi\u0092n Safle Treftadaeth y Byd gan UNESCO yn 2012. Mae nodweddion enwog Rio yn cynnwys ei leoliad naturiol, carnifalau, cerddoriaeth samba, a\u0092r traethau twristaidd, yn ogystal \u00e2 cherflun Crist yr Iachawdwr. \n\nRio yw un o ddinasoedd mwyaf treisgar y byd, gyda throseddau treisgar yn digwydd yn y favelas neu\u0092r trefi sianti yn ogystal \u00e2\u0092r cymdogaethau dosbarth canol ac uwch. Mae llawer o\u0092r slymiau gyferbyn ag ardaloedd cefnog y ddinas. Mae\u0092r ddwy goedwig fwyaf yn y byd yna hefyd.\n\nRio oedd y ddinas gyntaf yn Ne America i gynnal y Gemau Olympaidd a Pharalympaidd yn Haf 2016, a\u0092r trydydd yn Hemisffer y De. Cynhaliodd rowndiau terfynol Cwpan y Byd P\u00eal-droed yn 1950 a 2014. \n\nCyn goresgyniad yr Ewropeaid, roedd yr Indiaid Botocudo yn byw yno, a darganfyddir ers hynny fod ganddynt DNA Polynesaidd. Daeth alldeithwyr o Bortiwgal ar draws y tir yn 1502 a\u0092i enwi yn \u0093Afon Ionawr\u0094. Sefydlodd y Portiwgaliaid y Rio de Janeiro presennol yn 1565. \n\nMae Rio ar ran orllewinol y M\u00f4r Iwerydd, yn agos at Drofan Capricorn. Mae wedi\u0092i sefydlu ar gilfach o\u0092r arfordir yn gwynebu\u0092r de. Mae ei fynedfa wedi\u0092i nodi gan y \u0093Mynydd Siwgr\u0094. Mae\u0092r rhan fwyaf o\u0092r ddinas yn ymestyn i\u0092r gogledd-orllewin. Cafodd sawl person enwog fel eu geni yna, o b\u00eal-droedwyr i awduron.","236":"Mae XXX (XXX) yn gyn-chwaraewr p\u00eal-droed rhyngwladol i Gymru ac yn gyn-chwaraewr i glybiau Lerpwl a Wrecsam. Cafodd ei eni ar 4 Mawrth 1955 ym Mangor, Gwynedd, ac ef oedd y Cymro cyntaf i ennill Cwpan Pencampwyr Ewrop ym 1977 pan oedd yn aelod o d\u00eem Lerpwl. Ymunodd XXXXX \u00e2 Wrecsam ym 1971, gan fynd yn ei flaen i fod yn aelod allweddol o\u0092r t\u00eem a gyrhaeddodd rownd yr wyth olaf o Gwpan FA Lloegr am y tro cyntaf yn hanes Wrecsam ym 1973-74. Yn ogystal, llwyddodd i ennill Cwpan Cymru yn 1974-75 wrth i Wrecsam drechu Caerdydd yn y rownd derfynol. Prynodd Lerpwl ef yn haf 1975 am \u00a3110,000. Daeth yn aelod allweddol o\u0092r t\u00eem hwnnw yn nhymor 1975-76 wrth i Lerpwl ennill Cynghrair Lloegr, Cwpan Pencampwyr Ewrop a chyrraedd rownd derfynol Cwpan FA Lloegr. Dychwelodd i Wrecsam yn ystod haf 1978 am \u00a3210,000 ar \u00f4l gwneud 100 o ymddangosiadau dros Lerpwl. Yn dilyn pedwar tymor gyda Wrecsam, cafodd XXX ei brynu gan Chelsea am \u00a334,000 ym 1982 gan ailymuno \u00e2 chyn-reolwr Wrecsam, John Neal yn Stamford Bridge. Wedi tymor yn y brif adran cafodd XXX ei werthu i Huddersfield Town am \u00a335,000 yn Awst 1985. Treuliodd dau dymor yn Huddersfield. Dychwelodd i Wrecsam ym 1987 a cafodd ei benodi'n chwaraewr\/hyfforddwr y clwb yn 1989. Cyhoeddodd ei ymddeoliad yn Mawrth 1992. Chwaraeodd dros Gymru am y tro cyntaf yn erbyn Awstria yn ystod gemau rhagbrofol Ewro \u009276. Enillodd 72 o gapiau dros Gymru.","238":"CR9_173_Llenyddiaeth Walwneg \n\nLlenyddiaeth Walwneg yw\u0092r corff llenyddol a gafodd ei gynhyrchu gan y Walwniaid yn eu tafodiaith. \n\nYng nghanol yr 12g, cafodd croniclau lleol a dram\u00e2u crefyddol eu hysgrifennu yn Walwneg. Yna, cafodd caneuon, dram\u00e2u a libretos eu cyfansoddi. Cafodd y Soci\u00e9t\u00e9 Li\u00e8geoise de Litt\u00e9rature Wallonne ei sefydlu yn 1856 i'w hyrwyddo. \n\nCafodd sillafu a gramadeg yr iaith Walwneg eu safoni gan ysgolheigion yn yr 20g, gan greu ffurf lenyddol fodern arno. \n\nO\u0092r Belgae, sef llwyth Celtaidd Galaidd y mae\u0092r Walwniaid yn dod. Dros amser, datblygodd y dafodiaith leol yn un o'r langues d'o\u00efl, ar y cyd \u00e2'r Ffrangeg, ac yn un o sawl iaith Rom\u00e1wns sydd yn tarddu o Ladin.  \n\nYr enghraifft hynaf o l\u00ean yn y langues d'o\u00efl yw'r Cantil\u00e8ne de Sainte Eulalie. Mae'n dangos elfennau o Walwneg.  \n\nFe wnaeth gweithiau ysgrifenedig yn nhafodieithoedd y Walwniaid ymddangos ar ddechrau'r 17g. Y traddodiad oedd y pasqu\u00e8yes, sef cerddi ar bynciau lleol yn iaith y werin. \n\nYn y 18g, ymledodd y defnydd o iaith y werin. Cafodd ffurfiau megis y cramignon, barddoniaeth delynegol ar gyfer dawns, a'r No\u00ebls, carolau ac ymgomion Nadoligaidd eu datblygu. \n\nDechreuodd mwy o feirdd a rhyddieithwyr Walwnaidd ysgrifennu yn y 19g, ac ardal Li\u00e8ge oedd canolfan lenyddol yr iaith.  \n\nErbyn diwedd y 19g, trodd nifer o lenorion Walwneg at realaeth i bortreadu bywyd y werin.  \n\nDatblygodd ysgolheictod a thafodieitheg Walwneg yn yr 20g, a chafodd sillafu a gramadeg yr iaith eu safoni, gan greu ffurf lenyddol fodern ar Walwneg.  ","240":"Nhw oedd un o ddeuawdau mwyaf poblogaidd y byd pop Cymraeg yn ystod y 1960au. Roedd hi\u0092n dod o Lannerchymedd ac roedd ef yn dod o Rosmeirch. Cyn iddynt ffurfio deuawd, roedd y ddau yn perfformio\u0092n rheolaidd mewn nosweithiau llawen ac eisteddfodau lleol ar Ynys M\u00f4n yng nghanol y 1960au. Ym 1964, gofynnodd rhywun iddo drefnu noson lawen. Rhoddodd wahoddiad iddi i berfformio yno. Yna, fe ffurfiodd pedwar ohonyn nhw barti noson lawen. \nFe ganon nhw ar y radio am y tro cyntaf ym 1965. Yna, rhai blynyddoedd wedyn fe ganon nhw ar y teledu am y tro cyntaf ar raglen newyddion Gymraeg. \nRoedd eu harddull yn ysgafn. Roeddent yn wahanol i nifer o bobl arall a oedd yn canu yn y cyfnod oherwydd eu cerddoriaeth a\u0092u geiriau.\nFe berfformion nhw yn yr ?yl bop Gymraeg gyntaf yn haf 1968. Erbyn diwedd yr haf hwnnw ryddhaon nhw eu EP gyntaf. O fewn pythefnos, daeth y gan i frig Deg Uchaf Y Cymro ac arhosodd yno am ddeg wythnos. Roedd hyn yn gamp unigryw ar y pryd. Yn Rhagfyr 1968, rhyddhaon nhw EP arall a oedd yr un mor llwyddiannus ac erbyn diwedd 1968 roedd y ddwy record wedi gwerthu 76,000 o gop\u00efau. \nCafodd gr?p ei ffurfio o gefnogwyr y ddeuawd. Dyma\u0092r clwb cyntaf o\u0092r fath i artistiaid y byd pop Cymraeg.\nYna, gan fod y ddau eisiau dilyn llwybrau gwahanol, gwahanodd y ddau. Ond, maent yn canu gyda\u0092i gilydd o hyd o bryd i\u0092w gilydd.","241":"Un o ddeuawdau fwyaf poblogaidd y byd pop Cymraeg yn ystod yr 1960au oedd XXX. Roedd y ddeuawd yn cynnwys XXX o Lannerch-y-medd a XXX  o Rosmeirch. \nRoedd XXX yn perfformio\u0092n rheolaidd mewn nosweithiau llawen ac eisteddfodau lleol. Yn wreiddiol, roedd XXX a\u0092i ffrind, XXX yn canu lleisiau cefndir pan oedd XXXyn canu. Roedd y set noson lawen yn gyflawn gydag XXX yn dweud j\u00f4cs, XXX ac XXXa yn canu deuawdau a XXX yn unawdydd. Pan ddechreuodd XXX boeni bod dyletswyddau\u0092r parti yn effeithio ar waith ysgol ei merch, ymadawodd \u00e2\u0092r parti. Yna dechreuodd XXX ganu deuawdau gydaXXX. \nYmddangosodd XXX am y tro cyntaf ar y radio yn 1965, ar raglen \u0091Llafar Gwlad.\u0092 Cafodd y ddau eu hymddangosiad teledu cyntaf ar raglen \u0091Y Dydd\u0092 oedd yn rhaglen newyddion Cymraeg a oedd yn gorffen pob darllediad gyda gr?p neu ganwr poblogaidd. Roedd arddull XXX XXX yn ysgafn ei naws. Nid oedd ganddynt lawer i\u0092w ddweud wrth ganu protest y cyfnod. Roedd pobl yn edmygu eu harmon\u00efau clir a soniarus. \nPerfformiodd XXXa yn yr ?yl bop Gymraeg gyntaf yn 1968. Erbyn diwedd 1968, roedd eu EP \u0091Un, Dau, Tri\u0092 a \u0091Caffi Gaerwen\u0092 wedi gwerthu cyfanswm o 76,000 o gop\u00efau. Cadarnhaodd y ddwy EP safle\u0092r ddeuawd ar frig y byd pop Cymraeg. Erbyn 1970au, daeth yn amlwg fod y ddau yn awyddus i ddilyn llwybrau gwahanol. Er y gwnaethant wahanu yn 1972, mae\u0092r ddeuawd yn parhau i berfformio\u0092n achlysurol. \n","244":"Mae\u0092r Mabinogi yn gasgliad o bedair chwedl yn seiliedig ar y traddodiad llafar Cymreig. Pedair Cainc y Mabinogi yw\u0092r enw traddodiadol am y Mabinogi, gyda\u0092r gair cainc yn golygu cangen, sef \u0091chwedl o fewn chwedl\u0092. Mae\u0092r gair \u0091Mabinogion\u0092 yn cael ei ddefnyddio wedi i Charlotte Guest gamddeall y gair Cymraeg Canol \u0091mabynogion\u0092 (sy\u0092n digwydd unwaith yn unig, mewn testun chwedl Pwyll mewn dwy o\u0092r llawysgrifau) yn ei chyfieithiad Saesneg dylanwadol o\u0092r Pedair Cainc ac wyth chwedl arall i gyfeirio at y chwedlau mytholegol Cymreig yn eu crynswth. Mae\u0092r testunau pwysicaf y chwedlau mewn dwy lawysgrif ganoloesol arbennig, sef Llyfr Gwyn Rhydderch sydd wedi ei ysgrifennu yn nhua 1350, a Llyfr Coch Hergest sydd wedi ei ysgrifennu rhywbryd tua 1382 a 1410. Y Pedair chwedl yn y Mabinogi yw Pwyll Pendefig Dyfed, Branwen ferch Ll?r, Manawydan fab Ll?r, a Math fab Mathonwy. Cafodd y chwedlau eu llunio gan lenor dawnus tua chanol yr 11G fel chwedlau llafar. Y llinyn yn cydio\u0092r pedair chwedl gyda\u0092i gilydd, er yn denau braidd mewn mannau, yw hanes Pryderi mab Pwyll a Rhiannon. Mae chwedlau eraill wedi eu cyfieithu gan Guest sef y chwedlau brodorol gan gynnwys Culhwch ac Olwen a Breuddwyd Macsen Wledig, y Tair Rhamant gan gynnwys Iarlles y Ffynnon, a Peredur fab Efrawg, a Hanes Taleisin, neu chwedl Taliesin. Cafodd y Mabinogi ei addasu mewn diweddariad, yn ogystal \u00e2 ffilm animeiddiedig y Mabinogi. ","246":"Mae Cymdeithas yr Iaith yn fudiad sy\u0092n brwydro dros y Gymraeg.  Mae\u0092r Gymdeithas wed bod yn gweithio ers 1962 i gael rhagor o bobl i ddefnyddio\u0092r Gymraeg bob dydd ac i gael statws swyddogol i\u0092r iaith.  Yn y 1960au a\u0092r 1970au roedd y Gymdeithas yn brwydro i gael dogfennau ac arwyddion ffyrdd yn y Gymraeg ac i gael radio a theledu Cymraeg.  Roedden nhw\u0092n defnyddio ffyrdd o brotestio heb drais fel ral\u00efau neu wrthod talu trwydded teledu.  Ym 1982 roedd Gwynfor Evans wedi bygwth ymprydio os na fyddai\u0092r Llywodraeth yn cadw ei addewid i Gymru gael S4C.  Cafodd llawer o aelodau\u0092r Gymdeithas ddirwyon ac aeth rhai i\u0092r carchar.  Mae ymdrechion y Gymdeithas wedi cyfrannu at gael deddfau iaith ym 1967 a 1993 a defnydd yr iaith mewn gwasanaethau cyhoeddus.  Yn yr 21g maen nhw wedi bod yn canolbwyntio ar bolis\u00efau tai a chynllunio, darlledu a\u0092r cyfryngau newydd.  Maen nhw hefyd wedi helpu sefydlu swydd Comisiynydd y Gymraeg.  Rhai o\u0092r pethau sydd wedi newid yn dilyn protestiadau Cymdeithas yr Iaith yw sefydlu\u0092r Swyddfa Gymreig ym 1964; ffurflenni\u0092r llywodraeth a disgiau treth ceir yn Gymraeg yn 1967; defnyddio enwau Gymraeg ar  lefydd (e.e. Dolgellau a Llanelli); llawer mwy o ysgolion Cymraeg; sefydlu Radio Cymru ac S4C; defnyddio\u0092r Gymraeg mewn cymdeithasau a busnesau;  a llawer rhagor o lyfrau a phapurau bro Cymraeg.  Ar hyn o bryd maen nhw eisiau trafodaeth ar ddyfodol S4C a\u0092r BBC, y Gymraeg ar y we a sicrhau bod pobl yn gallu prynu neu rentu tai yn eu cymuned.  ","247":"Mudiad sy\u0092n protestio ac yn ymgyrchu dros y Gymraeg ydy Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. Cafodd ei sefydlu ym 1962 ac ers ei sefydlu mae wedi hyrwyddo\u0092r defnydd o\u0092r Gymraeg yng Nghymru a gweithio tuag at gael statws swyddogol i\u0092r Gymraeg yng Nghymru. Gr?p o bobl ifanc ag aeth i ysgol haf Plaid Cymru ym Mhontarddulais wnaeth sefydlu\u0092r mudiad. Cafodd y syniad o greu\u0092r mudiad ei ysbrydoli gan ddarlith enwog \u0091Tynged yr Iaith\u0092 Saunders Lewis, sef un o\u0092r bobl a sefydlodd Plaid Cymru. Roedd Saunders Lewis yn trio cael pobl i weithio\u0092n annibynnol i drio achub y Gymraeg a gwneud yn si?r nad oedd yr iaith yn marw. Aeth y mudiad felly ymlaen i ddefnyddio dulliau di-drais o brotestio, fel cynnal ral\u00efau a gwrthod talu am drwyddedau teledu. Roedd y protestwyr ar y pryd yn difetha arwyddion ffordd uniaith Saesneg ac roedd unigolion adnabyddus fel Gwynfor Evans yn bygwth mynd heb fwyta fel ffordd o brotestio. Cafodd ymgyrch Cymdeithas yr Iaith i \u0091wneud popeth yn Gymraeg\u0092 ddylanwad mawr ar lawer o bethau, gan gynnwys sefydlu BBC Radio Cymru ym 1977, sefydlu S4C ym 1982, deddfau iaith 1967 a 1993 a Mesur y Gymraeg 2011. Roedd protest cyntaf y mudiad ym 1963 pan brotestiodd criw o bobl ar Bont Trefechan yn Aberystwyth er mwyn gorfodi Swyddfa\u0092r Bost i gynnig ffurflenni yn y Gymraeg a\u0092r Saesneg. Mae Cymdeithas yr Iaith yn dal i ymgyrchu a gweithio dros y Gymraeg hyd heddiw ac yn galw ar y Llywodraeth i newid rhai polis\u00efau er lles y Gymraeg.","251":"Roedd y Chwyldro Diwydiannol yn gyfnod lle newidiodd ffordd o fyw pobl Cymru. O 1750 i 1850, datblygodd diwydiant fel bod y mwyafrif o bobl yn byw mewn dinasoedd a threfi yn hytrach na mewn ardaloedd gwledig, fel oeddent arfer. Datblygodd dulliau cynhyrchu nwyddau a bwyd yn y cyfnod, a chafodd p?er corfforol ac anifeiliaid eu disodli gan b?er st\u00eam a thrydan nes ymlaen. Roedd achosion y chwyldro yn cynnwys nodweddion daearyddol oedd yn cynhyrchu mwyn o nwyddau a\u0092r drafnidiaeth i\u0092w gludo a\u0092i werthu yn farchnad rydd. \n\nDechreuodd cyfoeth mwynol Cymru gael ei ecsbloetio\u0092n fwy systematig. Tyfodd brosesau diwydiannol yn gynyddol trwy\u0092r 1800au, a glo oedd y diwydiant mwyaf erbyn diwedd y ganrif.  Mewnfudodd llawer i ardaloedd diwydiannol Cymru i ennill cyflogau da, gan gyflwyno\u0092r iaith Saesneg i lawer am y tro cyntaf. Roedd y rhain yn dueddol o ddysgu\u0092r iaith i allu siarad \u00e2\u0092u cydweithwyr uniaith Gymraeg. Daeth llawer o fewnfudwyr Gwyddeleg yn dilyn Newyn Mawr y 1840au. Fe wnaeth y boblogaeth fwy na dyblu yn yr amser hwn. Erbyn y 20G, dechreuodd Saesneg ddisodli\u0092r Gymraeg mewn ardaloedd diwydiannol o achos y mewnfudo. \n\nDatblygodd gwahanol ddiwydiannau dros Gymru yn ystod y chwyldro, gan gynnwys haearn, glo, dur, a glo. Cyfrannodd y diwydiant glo at dwf a natur amlddiwylliannol Caerdydd. Datblygodd trafnidiaeth y wlad i gludo\u0092r cynnyrch gyda chyfnod y rheilffyrdd. \n\nRoedd amodau gweithio a byw mewn trefi diwydiannol yn wael, ac roedd cyflogau\u0092n isel hefyd. Achosodd dioddefaint wrth i beiriannau cymryd llawer o swyddi, a bu densiynau a thrychinebau.","253":"Roedd y Chwyldro Diwydiannol yng Nghymru yn gyfnod pan roedd diwydiant wedi datblygu gymaint nes bod newidiadau mawr i\u0092r ffordd roedd pobl yn gweithio ac yn byw. Yn 1750, roedd Prydain yn wlad lle roedd y rhan fwyaf o bobl yn byw a gweithio mewn ardaloedd gwledig. Erbyn 1850, roedd Prydain wedi datblygu i fod yn wlad ddiwydiannol lle roedd y rhan fwyaf yn byw mewn trefi a dinasoedd ac yn gweithio gyda pheiriannau. Roedd Prydain ar y pryd yn cynhyrchu 66% o lo\u0092r byd, 50% o haearn y byd a 50% o fetel y byd.\n\nRoedd rhwng 1750 ac 1850 yn gyfnod pan roedd dulliau newydd o gynhyrchu nwyddau a bwyd ar draws Ewrop ac yn UDA wedi cael eu gweld. Roedd yna newid o ddulliau llaw i ddyfeisio a defnyddio peiriannau, newidiadau i\u0092r ffordd o gynhyrchu haearn, datblygu systemau ffatri gyda pheiriannau mecanyddol, a thwf enfawr ym mhoblogaeth y wlad. \n\nO achos datblygu\u0092r gweithfeydd haearn yng Nghymru yn ardal Merthyr Tydfil a\u0092r de-ddwyrain, roedd trefi diwydiannol yn tyfu o gwmpas y gweithfeydd a\u0092r ffatr\u00efoedd. Roedd y gweithfeydd copr yn Abertawe ac Amlwch wedi troi\u0092r ardaloedd yn rhai diwydiannol. Daeth peiriannau yn rhan o fywyd gwaith pobl, gyda ffyrdd newydd o deithio a chludo nwyddau trwy\u0092r camlesi a\u0092r rheilffyrdd. Roedd p?er corfforol a ph?er anifeiliaid wedi cael eu disodli gan b?er st\u00eam ac yna drydan. Roedd peryglon y gwaith diwydiannol yn ofid cyson ac roedd amodau byw yn y trefi diwydiannol yn frwnt ac yn anodd.\n","255":"Mae Wrecsam yn dref sydd wedi\u0092i lleoli yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Wrecsam yw prif dref Bwrdeistref Sirol Wrecsam, a\u0092r dref fwyaf yng ngogledd Cymru o safbwynt poblogaeth \u0096 gyda phoblogaeth o dros 42,576 yng Nghyfrifiad y DU 2001. Wrecsam yw\u0092r nawfed tref fwyaf yng Nghymru yn nhermau poblogaeth. Yn y gorffennol bu Wrecsam yn rhan o\u0092r hen Sir Ddinbych, ac mae\u0092n rhan o sir seremon\u00efol Clwyd. Tarddiad yr enw Wrecsam yn Gymraeg yw\u0092r enw Saesneg Wristleham, fodd bynnag Wrexham yw\u0092r enw Saesneg ar y dref erbyn hyn. Mae\u0092r ardal yn cael ei chynrychioli yn Senedd Cymru gan Lesley Griffiths (Llafur), a\u0092r Aelod Seneddol yw Sarah Atherton (Ceidwadwyr). Mae tystiolaeth o weithgaredd dyn yn ardal Wrecsam sy\u0092n deillio o hyd at 8,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Mae cofnod yn bodoli o 1294 o Edward I, brenin Lloegr, yn aros yn Wrecsam am gyfnod byr yn ystod ei ymgyrch i atal gwrthryfel Madog ap Llywelyn. Roedd Wrecsam wedi\u0092i rhannu\u0092n ddwy drefgordd gwahanol, sef Wrexham Regis (dan reolaeth Brenin Lloegr) a Wrexham Abbot (rhannau hynaf y dref yn gyffredinol). Ar yr 22ain o Fedi 1934 bu trychineb erchyll yng Nglofa Gresffordd ger Wrecsam lle cafodd 265 o lowyr eu lladd yn dilyn ffrwydrad nwy yn y pwll glo. Clwb P\u00eal-droed Wrecsam yw'r clwb p\u00eal-droed proffesiynol hynaf yng Nghymru. Cafodd yr Eisteddfod Genedlaethol ei chynnal yn Wrecsam yn 1888, 1912, 1933, 1977 a 2011. Mae perthynas arbennig wedi\u0092i sefydlu rhwng Wrecsam (Prifysgol Glynd?r) a Saint-Di\u00e9-des-Vosges (Institut universitaire de technologie), yn Ffrainc. ","256":"CR9_179_Wrecsam \n\nMae Wrecsam yn dref yng ngogledd-ddwyrain Cymru. Gyda phoblogaeth o dros 42,576, hi yw\u0092r dref fwyaf yng ngogledd Cymru o ran poblogaeth, ac roedd gan Ardal Drefol Wrecsam boblogaeth o 63,084. Yn hanesyddol, roedd yn rhan o'r hen Sir Ddinbych, ac mae'n rhan o sir seremon\u00efol Clwyd. Tarddiad yr enw yw\u0092r enw Saesneg Wristleham, sydd wedi\u0092i newid i Wrexham erbyn hyn. \n\nHyd at 8,000 o flynyddoedd yn \u00f4l mae gweithgaredd dyn i'w weld yn Wrecsam. Daeth y dref yn rhan o Sir Ddinbych pan gafodd y sir ei greu ym 1536. Roedd Wrecsam wedi\u0092i rannu'n ddwy drefgordd wahanol, Wrexham Regis a Wrexham Abbot. \n\nYng Nglofa Gresffordd ger Wrecsam ar 22 Medi 1934 digwyddodd un o drychinebau mwyaf erchyll yn hanes pyllau glo Prydain, pan laddwyd 265 o lowyr ar \u00f4l ffrwydrad nwy yn y pwll. \n\nClwb P\u00eal-droed Wrecsam yw\u0092r un proffesiynol hynaf yng Nghymru. \n\nMae clochdy eglwys Wrecsam yn un o Saith Rhyfeddod Cymru mewn rhigwm adnabyddus. \n\nCafodd Eisteddfod Genedlaethol ei gynnal yn Wrecsam yn 1888, 1912, 1933, 1977 a 2011. \n\nMae nifer o unigolion enwog o Wrecsam, gan gynnwys Charles Harold Dodd; Sant Richard Gwyn a oedd yn Ferthyr Catholig a Nawddsant Wrecsam; Robert Waithman, a ddaeth yn Arglwydd Maer Llundain 1823; John Wilkinson, sef Mab i Isaac, sefydlydd Gwaith Haearn y Bers yn rhyfel cartref America; ac Elihu Yale, sy\u0092n gymwynaswr mawr Prifysgol Yale yn yr Unol Daleithiau. ","262":"Roedd Salvador Dal\u00ed yn arlunydd Catalanaidd. Ei enw llawn oedd Salvador Domingo Felipe Jacinto Dal\u00ed i Dom\u00e8nech, markies de Dal\u00ed de Pubol. Cafodd ei eni ar 11 Mai 1904 a bu farw ar y 23 Ionawr 1989. Cafodd Dal\u00ed ei eni yn Figueres, tref fechan ger troed y Pyreneau yng Nghatalonia. Cafodd hyfforddiant cynnar a datblygodd ddiddordeb mewn arlunwyr clasurol fel El Greco, Francisco Goya, Michelangelo a Diego Vel\u00e1zquez. \n\nAstudiodd ym Madrid o 1921 i 1924, a denodd sylw gan bobl oherwydd ei ymddygiad anarferol. Ym 1929 aeth i Baris, lle daeth i adnabod Pablo Picasso ac Andr\u00e9 Breton a dechreuodd ddilyn ysgol ac arddull swrealaeth. Bu\u0092n cydweithio \u00e2\u0092r gwneuthurwr ffilmiau Luis Bunuel. Mae\u0092n debyg mai ei ddarlun mwyaf adnabyddus yw \u0091La persist\u00e8ncia de la mem\u00f2ria\u0092 (\u0091Dyfalbarhad y Cof\u0092) o 1931, sy\u0092n dangos clociau\u0092n toddi mewn tirwedd afreal. Ym 1940 aeth i fyw i\u0092r Unol Daleithiau oherwydd y bygythiad ffasgiaeth yn Ewrop, lle bu\u0092n byw am 25 mlynedd cyn dychwelyd i Sbaen. Mae\u0092r cyfnod hwn o\u0092i fywyd yn cael ei ystyried fel ei gyfnod clasurol. Er iddo fudo i\u0092r UDA oherwydd ffasgaeth, cafodd ei feirniadu\u0092n hallt gan ei gyfoedion a\u0092i ddiarddel o\u0092r swrealwyr am beidio cymryd safiad yn erbyn ffasgwyr Sbaen. Bu farw Dal\u00ec yn Figueres ym 1989. Cyn ei farwolaeth agorodd amgueddfa yn Figueres yn arddangos ei waith. ","264":"Mae\u0092r Ariannin yn wlad yn ne-ddwyrain De America rhwng mynyddoedd yr Andes a\u0092r M\u00f4r Iwerydd.  Mae ffiniau gyda Wrwgw\u00e1i, Brasil, Paragw\u00e1i, Bolifia a Tsile.  Mae olion y bobl gyntaf i fyw yno ym Mhatagonia yn dyddio o tua 13,000 o flynyddoedd yn \u00f4l.  Roedd y gogledd-orllewin yn rhan o ymerodraeth yr Inca yn y 15g.  Daeth pobl Sbaen i\u0092r wlad yn y 16g.  Daeth y wlad yn annibynnol ar ddechrau\u0092r 19g a sefydlu Gweriniaeth yr Ariannin rhwng 1853 a 1861.  Roedd gwleidyddiaeth yr Ariannin yn ansefydlog tan 1983.  Ers hynny mae\u0092r wlad wedi bod yn weriniaeth ddemocrataidd.  Dyw\u0092r arlywydd a\u0092r is-arlywydd ddim yn gallu sefyll am fwy na dau dymor o bedair blynedd yn olynol.  Mae gan yr Arlywydd llawer o rym ac mae'n penodi gweinidogion y llywodraeth.  Mae gan senedd yr Ariannin ddwy siambr, y senedd a\u0092r siambr dirprwyon.  Mae gan bob un o\u0092r 23 talaith 3 seneddwr.  Yn ddaearyddol mae\u0092r Ariannin mewn tri darn: y Pampas yn y gogledd, y galon amaethyddol a Patagonia yn y de.  Mae\u0092r Andes yn y gogledd a\u0092r mynydd uchaf yw Aconcagua (6,962m).  Y prif afonydd yw afonydd Paragw\u00e2i, Bermejo, Colorado, Wrwgw\u00e1i a Paran\u00e1.  Mae\u0092r sefyllfa economaidd yn fregus, er bod pethau wedi gwella\u0092n ddiweddar.  Mae llawer o grwpiau cenedlaethol ac ethnig ond mae\u0092r rhan fwyaf yn bobl o dras yr Eidal a Sbaen.  Sbaeneg yw\u0092r iaith swyddogol.  Mae llenyddiaeth yr Ariannin wedi dod yn boblogaidd ers y 19g ac mae Buenos Aires yn gartref dawns y tango.","267":"Gweriniaeth yn ne-ddwyrain Ewrop yw Gwlad Groeg. Gwledydd cyfagos yw Albania, Gogledd Macedonia, Bwlgaria a Thwrci. I'r gogledd mae'r M\u00f4r Egeaidd ac i'r de a'r dwyrain M\u00f4r Ionia a'r M\u00f4r Canoldir. Mae Groeg yn cael ei ystyried fel man geni diwylliant y Gorllewin, democratiaeth, athroniaeth orllewinol, campau chwaraeon, llenyddiaeth orllewinol, a drama. Ymunodd \u00e2'r Undeb Ewropeaidd yn 1981 a chyflwynwyd yr ewro fel arian y wlad yn 2001.Yn Olympia cynhaliwyd y Gemau Olympaidd Gwreiddiol o 776 CC hyd 393 OC. Mae rhwng 1,400 a 2,000 o ynysoedd yng Ngwlad Groeg. Gwlad fynyddig yw Groeg. Copa uchaf Groeg yw Mynydd Olympus, sy\u0092n 2919 medr o uchder. Ar lannau'r M\u00f4r Aegeaidd y datblygodd gwareiddiadau cyntaf Ewrop. Y cynharaf oedd y Gwareiddiad Minoaidd ar ynys Creta. Yn \u00f4l Cyfrifiad 2001, roedd poblogaeth Groeg yn 10,964,020. Mae 98% yn perthyn i Eglwys Uniongred y Dwyrain, gyda 1.3% yn ddilynwyr Islam. Dinasoedd mwyaf Groeg yw Athen, Thessaloniki, Piraeus a Patras. Rhennir Gwlad Groeg yn dair ar ddeg o raniadau a elwir yn \"peripheriau\". Mare rhain yn cael ei rhannu'n 54 o nomau. Concrwyd Groeg yn derfynol gan y Rhufeiniaid yn 146 CC, a daeth yn rhan o Ymerodraeth Rhufain. Roed Groeg yn rhan o\u0092r Rhyfel Byd Cyntaf yn brwydroyn erbyn Twrci, meddiannwyd tiriogaeth am gyfnod. Ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd, ymladdwyd Rhyfel Cartref Groeg rhwng byddinoedd Comiwnyddol a Brenhinol. Yn 1967, cipiwyd grym gan junta milwrol adain-dde. Adferwyd democratiaeth yn 1975.","269":"Mae ffilm yn fath o adloniant a chelf sy\u0092n cael ei greu trwy recordio ar gamera neu animeiddiad. Mae\u0092n ffurf bwysig o gelf sydd \u00e2 ph?er byd-eang o gyfathrebiad gan nad oes angen cyfieithiad. \n\nDechreuodd declynnau cael eu dyfeisio yn yr 1860au i wibio delweddau i greu\u0092r argraff eu bod yn symud, a daeth hyn yn egwyddor sylfaenol animeiddio. Erbyn yr 1880au roedd y camera llun symudol yn galluogi i\u0092r delweddau cael eu cipio a\u0092u cadw ar un r\u00eel. Datblygodd y taflunydd llun symudol i ddangos y ffilmiau hyn i gynulleidfa. \n\nRoedd ffilmiau mud yn boblogaidd ar ddechrau\u0092r ugeinfed ganrif. Dechreuodd diwydiant ffilm yr UDA ffynnu yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf gyda chodiad Hollywood. Datblygodd technoleg i redeg trac sain ar gydamseriad \u00e2\u0092r ffilm yn y 1920au. Cafodd ffilmiau lliw eu mabwysiadu\u0092n raddol a daeth yn fwy poblogaidd ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd. Roedd yna sawl newid yn ail hanner yr ugeinfed ganrif, gan gynnwys ysgolion ffilm a gwneuthurwyr ffilm annibynnol. Daeth technoleg yn fwy pwysig yn yr 1990au gyda gwellhad effeithiau arbennig ac animeiddiad. \n\nMae diwydiant ffilm yr UDA wedi\u0092i chanoli o gwmpas Hollywood, er bod eraill ar draws y byd. India sydd yn cynhyrchu\u0092r nifer fwyaf o ffilmiau yn flynyddol. Mae elw yn bwysig iawn i\u0092r diwydiant gan fod creu ffilmiau yn ddrud. Mae hysbysebu, adolygiadau positif a gwobrau yn ffyrdd o ddenu gwylwyr. Mae\u0092n cymryd tua thair blynedd i gwblhau\u0092r pum prif gam o gynhyrchu ffilm. Mae ffilmiau Cymreig yn symbol o ddiwylliant y wlad. ","271":"Gwlad Arabaidd yng Ngogledd Affrica yw Tiwnisia. Mae\u0092n gorwedd rhwng Algeria a Libia ac yn wynebu Sisili a de\u0092r Eidal. Prifddinas Tiwnisia yw Tiwnis. Mae\u0092r wlad yn rhannu\u0092n ddwy ardal fel petai, sef y gogledd mynyddig a\u0092r de lled-wastad. Y brif gadwyn mynydd yw\u0092r Dorsal. Mae\u0092r rhan fwyaf o dir amaethyddol yn gorwedd i\u0092r gogledd o\u0092r gadwyn yma. I\u0092r de, mae yna ardal eang o wastadedd di-goed. \n\nBerberiaid oedd y trigolion brodorol. Roedd y Ffeniciaid wedi glanio yn yr 8fed ganrif CC a sefydlu dinas Carthago. Roedd Carthago wedi tyfu i fod yn un o ddinasoedd grymus yr Henfyd. Yn y Trydydd Rhyfel Pwnig, roedd Carthago wedi syrthio i ddwylo\u0092r Rhufeiniaid. Roedd Carthago wedi blodeuo eto fel dinas Rufeinig.\n\nMae Tiwnisia yn wlad ddwyieithog gyda dwy iaith swyddogol, sef Arabeg a Ffrangeg. Arabeg yw mamiaith bron pawb, ond mae Ffrangeg yn cael ei siarad yn dda gan bobl sydd wedi derbyn addysg. Mae yna raglenni teledu yn y Ffrangeg yn Nhiwnisia, ac mae radio yn yr iaith yn gwasanaethu o Diwnis. Mae sawl papur newydd a chylchgrawn yn cael eu cyhoeddi yn Ffrangeg yno hefyd. Mae gan Diwnisia lenyddiaeth fywiog yn yr iaith Ffrangeg. \n\nO ran crefydd, mae 99% o\u0092r boblogaeth yn Fwslimiaid ond mae yna rai Cristnogion hefyd. Mae Tiwnisia yn wlad gymharol ddatblygedig yn economaidd, sy\u0092n un o sefydlwyr Undeb y Maghreb Arabaidd.\n","272":"Mae Gweriniaeth Tiwnisia yn wlad Arabaidd yng Ngogledd Affrica sydd wedi\u0092i lleoli rhwng Algeria yn y gorllewin a Libia yn y dwyrain, gyda M\u00f4r y Canoldir i\u0092r gogledd ohoni. Ei phrifddinas yw Tiwnis, a hi yw\u0092r wlad lleiaf yng Ngogledd Affrica. Y prif gadwyn o fynyddoedd sy\u0092n rhedeg drwy\u0092r wlad yw\u0092r Dorsal. I\u0092r gogledd o\u0092r Dorsal ac ar hyd yr arfordir mae\u0092r rhan fwyaf o dir amaethyddol, ffrwythlon y wlad, ynghyd ag Afon Medjerda. I\u0092r de o\u0092r Dorsal mae ardal eang o wastadedd, sef y Sahel \u0096 sy\u0092n enwog am ei holewydd a\u0092i d\u00eats, ond ymhellach i\u0092r de mae\u0092r tir yn troi\u0092n fwyfwy sych ac mae sawl chott (llyn halen) i\u0092w cael yno. Mae hinsawdd gogledd Tiwnisia yn nodweddiadol o ardal M\u00f4r y Canoldir, tra\u0092i bod yn boethach ac yn sychach ymhellach i\u0092r de. Berberiaid oedd trigolion brodorol Tiwnisia. Glaniodd y Ffeniciaid yn yr 8g CC a sefydlu dinas Carthago \u0096 sef un o ddinasoedd grymusaf yr Henfyd. Yn Tiwnisia, roedd dinasoedd pwysig yn Utica, Kerkouane, Hadrametum, ymysg lleoedd eraill. Daeth y rhan fwyaf o Diwnisia yn dalaith Rufeinig wedi i Carthago a\u0092i chwaer-ddinasoedd yn Nhiwnisia gwympo i ddwylo\u0092r Rhufeiniaid yn dilyn yr olaf o\u0092r tri Rhyfel Pwnig. Gwlad dwyieithog yw Tiwnisia a chanddi ddwy iaith swyddogol, sef Arabeg a Ffrangeg. Mae hefyd ychydig o siaradwyr iaith Berber yn rhannau o\u0092r de a\u0092r de ddwyrain. Mae hanes llenyddiaeth Tiwnisia yn hynod gyfoethog. Mae 99% o'r boblogaeth yn Fwslemiaid, tra bod rhai Cristnogion yn nhrefi\u0092r gogledd hefyd. ","276":"Mae hanes diwydiant copr Cymru yn mynd yn \u00f4l i\u0092r Oes Efydd. Mae pobl wedi darganfod olion cloddfeydd copr o\u0092r cyfnod hwn yng Nghwmystwyth, Mynydd Parys ar Ynys M\u00f4n ac ar Ben y Gogarth ger Llandudno. Yno roedd siafftiau hyd at ddyfnder o 70 metr. Dechreuodd bobl mwyngloddio copr ar Ben y Gogarth tua 4000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Cafodd dros bedair milltir o dwneli ac ogofau eu cloddio yn ystod yr Oes Efydd. Roeddent yn defnyddio cerrig igneaidd ac esgyrn gwartheg, defaid a geifr fel offer cloddio. Mae\u0092n bosib bod copr o Ben y Gogarth wedi cael ei werthu i gyfandir Ewrop yn ystod yr Oes Efydd.\nBu\u0092r Rhufeiniaid hefyd yn cloddio am gopr yng Nghymru. Roedd llawer o gopr ar Ynys M\u00f4n. Dyma un o brif resymau dros benderfyniad y fyddin Rufeinig i lansio ymosodiadau ar yr ynys yn 60 O.C.\nErbyn diwedd y Canol Oesoedd, dirywiodd y diwydiant copr yng Nghymru llawer. Yna, cafodd y gweithfeydd smeltio copr cyntaf eu hadeiladu yng Nghymru. Dyma ddechreuodd y chwyldro copr yng Nghymru.\nCloddiwyd ym Mynydd Parys, Abertawe a Llanelli am flynyddoedd wedyn. Roedd Cymru\u0092n allforio copr i bob rhan o\u0092r byd. \nErbyn canol y 1850au, dirywiodd diwydiant copr Cymru gan fod dim mwy o gopr ar \u00f4l yn rhai o\u0092r cloddfeydd a hefyd cafodd mwyngloddiau eu datblygu mewn rhannau eraill o\u0092r byd. Cafodd Mynydd Parys a nifer o\u0092r gweithfeydd llai eu cau ar ddechrau\u0092r 20g. Ond, cafodd rhai cloddfeydd eu hail-agor yn ddiweddar fel atyniad i dwristiaid. ","281":"Mae Almaeneg yn iaith Indo-Ewropeaidd sy\u0092n perthyn i\u0092r Saesneg, a hi ydy\u0092r iaith efo\u0092r mwyaf o siaradwyr brodorol o holl ieithoedd Ewrop.\nErs yr Oesoedd Canol arweiniodd symudiad sain mewn rhai tafodieithoedd i greu Uchel Almaeneg mewn ymgais i safoni tafodieithoedd penodol ranbarthau oedd yn cael eu galw\u0092n Isel Almaeneg. Datblygodd Uchel Almaeneg fel iaith ysgolion a materion swyddogol. Wrth i\u0092r iaith ysgrifenedig safon gael ei datblygu, daeth y llythyren ddu (yn hytrach na theip Rhufeinig) yn symbol o hunaniaeth Almaenig. Cafodd yr orgraff Almaenig ei safoni fwyfwy yn ystod y 19g. Heddiw, mae Uchel Almaeneg yn iaith y weinyddiaeth wladol, dogfennau notar\u00efol ac yn iaith y llys.\nMae Almaeneg brif iaith swyddogol yn yr Almaen, Awstria a Liechtenstein, ond mae hefyd yn swyddogol yn llefydd fel Lwcsembwrg, Gwlad Belg a\u0092r Swistir. Mae\u0092r wyddor yn cynnwys 26 llythyren, ond yn ogystal, maent yn defnyddio \u00df (eszett) a llythrennau ag Umlaut arnyn nhw. Mae enwau Almaeneg yn gallu bod yn wrywaidd, yn fenywaidd neu yn ddiryw ac mae nifer o ffyrdd i greu lluosogion. \nDoes dim ynganiad Almaeneg safonol, ond mae siaradwyr yn gallu addasu eu hiaith i fod yn dwy neu yn llai tafodieithol. Yn y cyfryngau, mae Uchel Almaeneg ydy\u0092r iaith lafar, ond gydag acen ranbarthol (ond gall geirfa a chystrawen amrywio yn yr acen). Mae Lladin, Ffrangeg ac Arabeg wedi dylanwadu ar yr iaith Almaeneg, ond Saesneg ydy\u0092r dylanwad fwyaf diweddar (mae iaith sy\u0092n gymysgedd o Almaeneg a Saesneg yn cael ei alw\u0092n Denglish).\n","283":"Digwyddodd Haf Cariad neu \u0091The Summer of Love\u0092 dros gyfnod haf 1967 pan ddaeth tua 100,000 o bobl ifanc, yn bennaf hipis i ardal Haight-Asbury yn San Francisco. Roedd hyn yn arbrawf cymdeithasol lle'r oedd pobl oedd yn credu mewn gwerthoedd hipi ddod at ei gilydd i ddathlu ac i rannu eu gwerthoedd. Roedd y gwerthoedd yma yn cynnwys byw bywyd yr hipi gan wrando ar gerddoriaeth hipi, defnyddio cyffuriau, agwedd gwrthryfel a chredu mewn cariad rhydd. Roedd yn ffordd o fyw oedd yn boblogaidd o arfordir gorllewin America hyd at Efrog Newydd.\nRoedd hipis yn cael ei adnabod fel \u0091plant y blodau\u0092 ac roedden nhw wedi colli ffydd yn awdurdodau fel y llywodraeth a\u0092i rhieni oedd yn byw mewn ffordd draddodiadol. Roedd rhai yn gwrthwynebu rhan yr Unol Daleithiau yn Rhyfel Fietnam.\nDaeth nifer cynyddol o bobl ifanc i San Francisco yn 1967 ac roedd erthyglau mewn papuron lleol yn trafod hyn. Denodd Haf Cariad 1967 sylw'r cyfryngau a\u0092r wasg ar draws America a\u0092r byd. Roedd y digwyddiadau yn perthyn i Haf Cariad yn cynnwys gwyliau dros California. Ar ddiwedd y 1960au dechreuon nhw gynnal gwyliau awyr agored mawr, lle gallai cynulleidfaoedd wrando ar amrywiaeth eang o berfformiadau cerddorol poblogaidd. Roedd Monterey Pop Festival 1967 a\u0092r \"Woodstock Music and Art Fair\" 1969 wedi dod \u00e2\u0092r gwyliau awyr agored hyn i\u0092r amlwg i bobl Unol Daleithiau America ac i weddill y byd. \nCynhaliodd The Rolling Stones gyngerdd awyr agored am ddim i 250,000 o gefnogwyr yn Hyde Park, Llundain, yn 1969. Dechreuodd G?yl Ynys Wyth yn 1968, ac erbyn mis Awst 1970 cafodd cynulleidfa o 600,000 o bobl yno. Aeth 1,500 o bobl i'r Pilton Pop, Blues and Folk Festival (wedyn yn cael ei enwi Glastonbury)yn 1970 i weld y band Tyrannosaurus Rex.\nMethodd ardal Haight-Ashbury ymdopi \u00e2\u0092r niferoedd enfawr a gyrhaeddodd yr ardal, gyda phroblemau fel gorboblogi, digartrefedd, tlodi a chyffuriau yn effeithio pobl leol. Roedd arbrofi gyda chyffuriau fel LSD yn cael ei weld fel rhan o ddatblygiad personol unigolyn.\n","284":"Yn ystod haf 1967 daeth tua 100,000 o bobl ifainc, y rhan fwyaf ohonyn nhw\u0092n hipis, i Haight-Asbury yn San Francisco.  Roedden nhw eisiau gwrando ar gerddoriaeth pop, defnyddio cyffuriau, a chreu awyrgylch gwrthryfel.  Roedden nhw hefyd yn credu mewn cariad rhydd.  Roedd llawer o bobl yn yr ardal yna\u0092n rhannu\u0092r un gwerthoedd.  Roedd \u0093Plant y Blodau\u0094 hyn wedi troi cefn ar yr hen ffordd o fyw draddodiadol, wedi colli ffydd yn y Llywodraeth ac yn gwrthwynebu Rhyfel Fietnam.  Roedd gan lawer hefyd ddiddordeb mewn arlunio, barddoniaeth a chrefyddau gwahanol.  Yn y 1950au roedd y Genhedlaeth Beat ac awduron fel Alan Ginsberg a Jack Kerouak wedi arwain y ffordd.  Roedd pwyslais ar y gymuned ac ar rannu.  Roedd llawer o s\u00f4n yn y wasg a\u0092r cyfryngau trwy\u0092r byd am wyliau yng Nghaliffornia fel \u0093Fantasy Fair and Magic\u0094 a\u0092r \u0093Monterey Pop Festival\u0094  Diwedd y 1960 oedd dechrau gwyliau cerddorol mawr, awyr-agored, lle'r oedd pobl yn gallu gwrando\u0092n fyw ar fandiau poblogaidd.   Daeth tua 100,000 o bobl ifainc o bob rhan o\u0092r byd i\u0092r gwyliau.  Achosodd hyn broblemau gorboblogi, cyffuriau a thor-cyfraith oedd wedi gwneud bywyd pobl leol yn anodd.  Roedd cyffuriau fel LSD yn ffordd arbrofi a darganfod eu hunain.  Cafodd sawl g?yl awyr-agored eu cynnal ym Mhrydain hefyd ar ddiwedd y chwedegau a dechrau\u0092r saithdegau.  Roedd y Rolling Stones wedi perfformio yn Hyde Park, Llundain ym 1969 a dechreuodd G?yl Ynys Wyth, a Pilton Pop, Blues and Folk Festival, a ddaeth yn ?yl Glastonbury Fayre yn nes ymlaen.","287":"Roedd Bataliynau Pals yn unedau o filwyr yn y fyddin adeg y Rhyfel Byd Cyntaf. Byddai bataliwn yn cynnwys mil o filwyr, wedi\u0092i ffurfio gan wirfoddolwyr oedd yn adnabod ei gilydd. Roedd y rhain ymhlith y gwirfoddolwyr cyntaf a ymunodd \u00e2\u0092r fyddin ar ddechrau\u0092r rhyfel.\n\nPan ddechreuodd y rhyfel, nid oedd gan Brydain byddin digon mawr i ymladd ar raddfa fawr. Dywedodd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Ryfel, Kitchener, y byddai angen o leiaf miliwn o ddynion, felly dechreuodd ymgyrch recriwtio enfawr. Roedd recriwtio dynion o ranbarthau penodol yn golygu byddai trefi\u0092n colli criw mawr o ddynion os caiff y \u0093bataliwn Pals\u0094 eu lladd yr un pryd. \n\nGwelodd y swyddfeydd recriwtio newydd llawer o ddynion ifanc oedd eisiau ymuno \u00e2 \u0091bataliynau pals\u0092 gyda\u0092r bobl oeddent wedi tyfu i fyny gyda. Cafodd y cyfyngiad oedran wedyn ei godi i 35. Sylweddolodd Kitchener fod dynion yn fwy parod i wirfoddoli os oeddent mewn \u0091bataliwn pals\u0092. Byddent yn aml yn cael eu henwi ar \u00f4l swydd y dynion, neu chwaraeon oeddent arfer chwarae gyda\u0092i gilydd. \n\nEr tybiaethau na fyddai Cymru yn ymateb i\u0092r alwad am wirfoddolwyr i ymuno \u00e2\u0092r fyddin, cafodd 14 bataliwn Cymraeg eu sefydlu erbyn Medi 1914, ac ymunodd llawer o Gymry \u00e2\u0092r rhai Saesnig. Gwirfoddolodd bron pob dyn oedd o oedran cymwys yn Llansawel. Bataliynau Pals Caerdydd ac Abertawe oedd y rhai enwocaf yng Nghymru. Roedd bataliwn Abertawe yn cynnwys mil o ddynion o wahanol gefndiroedd a swyddi. Cafodd bron 100 eu lladd a 300 eu hanafu ym mrwydr Goed Mametz.","288":"Yr hawl i iechyd ydy\u0092r hawl economaidd, cymdeithasol a diwylliannol i isafswm o safon iechyd gyffredinol y mae gan bob unigolyn yr hawl iddo. Mae'r cysyniad iw weld yn y Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol, y Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol, a'r Confensiwn ar Hawliau Pobl ag Anableddau. Mae gan wahanol sefydliadau wahanol ddifiniadau. Mae rhaglith Cyfansoddiad Sefydliad Iechyd y Byd (WHO) 1946 yn diffinio'r hawl i iechyd fel \"y mwynhad o'r safon iechyd uchaf y gellir ei chyrraedd.\" Mae Ddatganiad Cyffredinol Hawliau Dynol 1948 y Cenhedloedd Unedig yn nodi: \"Mae gan bawb yr hawl i safon byw sy'n ddigonol ar gyfer iechyd a lles ei hun a'i deulu, gan gynnwys bwyd, dillad, tai a gofal meddygol a gwasanaethau cymdeithasol angenrheidiol. Mae\u0092r Confensiwn Rhyngwladol ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu ar sail Hil (1965), Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol (1966) a Sylw Cyffredinol Rhif 14 (2000)yn rhoi sylw i\u0092r hawl i iechyd. Hawl ddynol i ofal iechyd yw hawliau cleifion a darparwyr wrth ddarparu gwasanaethau gofal iechyd. Mae hawliau cleifion wrth ddarparu gofal iechyd yn cynnwys: yr hawl i breifatrwydd, gwybodaeth, bywyd a gofal o ansawdd, yn ogystal \u00e2 rhyddid rhag gwahaniaethu, artaith, a thriniaeth greulon, annynol neu ddiraddiol. Mae hawliau darparwyr yn cynnwys: yr hawl i safonau ansawdd amodau gwaith, yr hawl i gysylltu'n rhydd, a'r hawl i wrthod cyflawni gwaith sy'n seiliedig ar eu moesau. Mae llawer o gyfansoddiadau yn cydnabod yr hawl i iechyd. ","293":"CR9_190_Rhyngweithiad \n\nMewn ffiseg niwclear a ffiseg gronynnau, rhyngweithio cryf yw'r mecanwaith sy'n gyfrifol am y grym niwclear cryf, ac mae'n un o'r pedwar rhyngweithiad sylfaenol hysbys. Y lleill yw electromagnetiaeth, rhyngweithio gwan, a disgyrchiant.  \n\nMae'r grym niwclear cryf yn dal y mater mwyaf cyffredin gyda'i gilydd oherwydd ei fod yn cyfyngu cwarciau i ronynnau hadron fel y proton a'r niwtron. Yn ogystal, mae'r grym cryf yn rhwymo'r niwtronau a'r protonau hyn i greu niwclysau atomig. Mae'r rhan fwyaf o f\u00e0s proton neu niwtron cyffredin yn ganlyniad i egni maes grym cryf; dim ond tua 1% o f\u00e0s proton y mae'r cwarciau unigol yn ei ddarparu. \n\nYng nghyd-destun niwclysau atomig, mae'r un grym rhyngweithio cryf sy'n clymu cwarciau o fewn niwcleon hefyd yn clymu protonau a niwtronau gyda'i gilydd i ffurfio niwclews. \n\nMae'r rhyngweithio cryf gweddilliol yn ufuddhau i ymddygiad sy'n dibynnu ar bellter rhwng niwcleonau sy'n dra gwahanol i'r hyn sy'n digwydd i rwymo cwarciau o fewn niwcleonau. Mae gwahaniaethau yn bodoli yn egni rhwymol grym niwclear yr ymasiad niwclear yn erbyn ymholltiad niwclear. Mae ymasiad niwclear yn cyfrif am y mwyafrif o gynhyrchu ynni yn yr Haul a s\u00ear eraill. Mae ymholltiad niwclear yn caniat\u00e1u dadelfennu elfennau ymbelydrol ac isotopau, er ei fod yn aml yn cael ei gyfryngu gan y rhyngweithio gwan. Yn artiffisial, mae'r egni sy'n gysylltiedig \u00e2'r grym niwclear yn cael ei ryddhau'n rhannol mewn grym niwclear ac arfau niwclear, mewn arfau ymholltiad wraniwm neu blwtoniwm ac mewn arfau ymasiad fel y bom hydrogen. ","294":"Llid meinwe\u0092r ymennydd yw enseffalitis. Mae\u0092n cael ei achosi gan naill ai haint neu gan glefyd awtoimiwn. Mae enseffalitis yn glefyd anghyffredin iawn. Yn y Deyrnas Unedig, mae\u0092n effeithio ar tua 4 o bob 100,000 o bobl bob blwyddyn. Ond, mae\u0092n gallu effeithio ar bobl o bob oedran ar draws y byd. \nFirysau cyffredin sy\u0092n gyfrifol am enseffalitis fiarol rhan amlaf e.e. y frech goch, brech yr ieir, y ffliw, rwbela a.y.b. Mae diffyg imiwnedd difrifol yn gallu achosi enseffalitis i ddatblygu. Mae enseffalitis arbofirws yn cael ei achosi gan gr?p o firysau sy\u0092n cael eu cario a\u0092u trosglwyddo drwy bigiadau gan rai pryfed. Mae heintiau bacteriol, ffyngaidd neu barasitig yn gallu achosi enseffalitis hefyd. Nid yw hyn yn digwydd yn aml. Nid oes modd dweud beth achosodd yr haint mewn dros 50% o achosion enseffalitis. \nMae\u0092r symptomau cynnar yn ymddangos gyntaf fel symptomau tebyg i\u0092r ffliw neu feirws cyffredin. Gallwch deimlo\u0092r symptomau mewn ychydig oriau neu dros ychydig ddyddiau. \nEr mwyn gwybod os bod enseffalitis ar berson, mae meddygon yn defnyddio pigiad meingefnol neu sganiau CT ac MRI.\nYn y Deyrnas Unedig, mae\u0092n rhaid i bob person sy\u0092n dioddef o\u0092r afiechyd fynd i\u0092r ysbyty. Gall yr afiechyd gael ei drin gan bigiad, cyffuriau neu mewn gofal dwys. Mae canlyniadau\u0092r afiechyd yn amrywio o berson i berson. Mae rhai pobl yn gwella\u0092n llwyr, tra bod rhai pobl yn cael eu gadael a niwed difrifol i\u0092r ymennydd. Gall berson farw o ganlyniad iddo. ","298":"Mae Gaeleg yr Alban yn iaith Geltaidd frodorol i\u0092r Alban. Mae\u0092n dod o gangen Goedeleg yr Ieithoedd Celtaidd. Datblygodd Gaeleg yr Alban fel Gwyddeleg a Manaweg o Wyddeleg Canol, ac felly mae\u0092n tarddu o Hen Wyddeleg. Yn \u00f4l cyfrifiad 2001, roedd 58,652, tua 1.2% o siaradwyr yn medru\u0092r Aeleg i ryw raddau. Ynysoedd allanol Heledd yw cadarnle\u0092r iaith. Yn \u00f4l y cyfrifiad, bu gostyngiad o 7,300 yn siaradwyr yr Aeleg ers 1991. Mae ymdrechion adfywio ieithyddol ar waith sydd wedi arwain at dwf yn nifer y bobl ifanc sy\u0092n medru\u0092r iaith. Er nad yw\u0092n iaith swyddogol gan yr Undeb Ewropeaidd, mae\u0092n cael ei chydnabod fel iaith frodorol yn \u00f4l y siarter Ewropeaidd ar gyfer ieithoedd rhanbarthol neu ieithoedd lleiafrifol. Mae deddf Gaeleg yr Alban 2005 yn rhoi cydnabyddiaeth swyddogol i\u0092r iaith, ac yn sgil hynny, sefydlu corff datblygu iaith swyddogol, sef B\u00f2rd na G\u00e0idhlig. Mae tafodieithoedd o\u0092r iaith yn bodoli yng Nghanada, ar Ynys Cape Breton ac yn Nova Scotia. Mae tua 2000 o siaradwyr Gaeleg yr Alban yn Nova Scotia, tua 1.3% o boblogaeth yr Ynys. Nid yw Sgoteg, sy\u0092n amrywiad o Saesneg sy\u0092n cael ei siarad yn draddodiadol yn Iseldiroedd yr Alban gael ei chymysgu gyda Gaeleg yr Alban, sydd yn iaith ar wah\u00e2n i\u0092r Saesneg. \n","299":"Mae Gaeleg (neu Aeleg yr Alban) yn iaith Geltaidd frodorol i\u0092r Alban, sy\u0092n tarddu o Hen Wyddeleg. Yn 2001, roedd dros 58,000 o bobl yn medru\u0092r Aeleg, sef gostyngiad o 7,300 ers 1991. Mae ymdrechion i gynyddu\u0092r nifer o siaradwyr yn ddiweddar wedi arwain at gynnydd mewn nifer o siaradwyr ifanc. Er nad ydy hi\u0092n iaith swyddogol yn y DU, mae\u0092n cael ei chydnabod gan yr Alban fel iaith swyddogol ers 2005, drwy\u0092r corff datblygu iaith swyddogol, sef B\u00f2rd na G\u00e0idhlig. Mae amrywiad o Aeleg yn bodoli yn Nova Scotia yng Nghanada, lle mae tua 2,000 o siaradwyr.\nYn yr Alban, mae\u0092r gair Gaelic yn cael ei ynganu fel ?gal?k. Mae Gaeleg yn wahanol i Sgoteg (sy\u0092n fath o Saesneg sy\u0092n cael ei siarad yn y wlad). Mae rhwng wyth a naw o brif lafariaid yn y mwyafrif o dafodieithoedd, ac mae gan y rhan fwyaf o gytseiniaid ffurfiau taflodol a didaflodi, gyda rhai ffrwydrolion wedi colli eu lleisio. Mae nifer o nodweddion tebyg i\u0092r Gymraeg  a ieithoedd Celtaidd eraill yn yr Aeleg, e.e. trefn geiriau (berf goddrych gwrthrych), rhedeg arddodiaid, cystrawennau rhagenwol a rhagenwau pwysleisiol. Mae treigladau hefyd yn allweddol i ramadeg yr Aeleg, lle mae\u0092r treiglad meddal yn cael ei nodi drwy ychwanegu h ar \u00f4l y llythyren. Mae meinhau yn newid cytsain ar ddiwedd gair drwy ysgrifennu i o\u0092i blaen, yn hytrach. Wrth i\u0092r iaith ddatblygu, mae nifer o gytseiniaid wedi diflannu o ddiwedd geiriau.\n","300":"Prosiect llythrennedd ydy Stori Sydyn, neu \u0091Quick Reads\u0092 yn y Saesneg sydd yn brosiect ble mae cyfres o stor\u00efau byrion yn cael eu rhyddhau bob blwyddyn ar gyfer oedolion. Mae\u0092r prosiect wedi cael ei ddatblygu gan awduron, cyhoeddwyr, addysgwyr, y BBC a'r llywodraeth. Mae gan bob llyfr sydd yn cael eu cyhoeddi tua 128 o dudalennau ac maent wedi eu hysgrifennu ar gyfer pobl h?n neu i ddysgwyr sydd efallai yn llai hyderus yn darllen yn yr iaith ac eisiau dod yn fwy hyderus. Mae\u0092r llyfrau wedi cael eu defnyddio mewn dosbarthiadau ESOL, Skills for Life, mewn colegau, carchardai a llawer mwy o lefydd. Cafodd y gyfres gyntaf o lyfrau eu cyhoeddi ar Ddiwrnod y Llyfr yn 2006 gan y Prif Weinidog ar y pryd. Mae gwahanol setiau o lyfrau yn cael eu cynhyrchu ar gyfer y Gymraeg a\u0092r Saesneg. Y pedwar llyfr cyntaf i gael eu cynhyrchu ar gyfer y prosiect yn y flwyddyn 2006 oedd \u0091Br\u00e2n i Bob Br\u00e2n\u0092, \u0091D?r Dwfn\u0092, \u0091Jake\u0092 a \u0091Parti Ann Haf\u0092. Y Llyfrau Saesneg a gafodd eu cyhoeddi yn 2006 oedd \u0091The Corpse\u0092s Tale\u0092 a \u0091Secrets\u0092. Cafodd pedwar llyfr Cymraeg arall eu cyhoeddi'r flwyddyn wedyn, sef \u0091Os M\u00eats\u0092, \u0091Tacsi i\u0092r Tywyllwch\u0092, \u0091Y Jobyn Gorau yn y Byd\u0092 ac \u0091Y Rhwyd\u0092. Y llyfrau Saesneg a gafodd eu cyhoeddi yn 2007 oedd \u0091Aim High\u0092, \u0091The Rubber Woman\u0092, \u0091A Day to Remember\u0092 a \u0091Bringing it Back Home\u0092. Cafodd llyfrau newydd eu cyhoeddi bob blwyddyn rhwng 2006 a 2018. ","301":"Mae prosiect Stori Sydyn yn cyhoeddi cyfres o lyfrau byr, hyd at 128 tudalen, ar gyfer oedolion.  Pwrpas y prosiect yw paratoi deunydd darllen ar gyfer pobl h?n a rhai sydd ddim yn hyderus wrth ddarllen.  Mae dosbarthiadau ESOL, Skills for Life, colegau a charchardai yn defnyddio\u0092r llyfrau\u0092n aml.  Mae llyfrau gwahanol ar gyfer Cymru a Lloegr.   Cyhoeddodd Gwasg Gomer y pedwar llyfr Cymraeg cyntaf yn 2006 ond ers hynny Y Lolfa sy\u0092n cynhyrchu\u0092r rhai Cymraeg.  Accent Press sydd wedi cyhoeddi holl lyfrau Saesneg tan 2018 pan gyhoeddodd Rily y ddau lyfr.  Tan 2015 cyhoeddon nhw bedwar llyfr yr un yn Gymraeg a Saesneg, ond ar \u00f4l hynny dau lyfr Cymraeg a dau lyfr Saesneg sydd wedi ymddangos.  Enghreifftiau o\u0092r llyfrau Cymraeg yw: Br\u00e2n i Bob Br\u00e2n ..., Rowan Coleman (2006); Y Rhwyd, Caryl Lewis (2007); Y Gwledydd Bychain, Bethan Gwanas (2008); Fyny Gyda'r Swans, Owain Tudur Jones gydag Alun Gibbard (2009); Hiwmor Nigel, Nigel Owens (2010); Tacsi i Hunllef, Gareth F. Williams (2011); Hunllef, Manon Steffan Ros (2012); Cymry Mentrus, John Meurig Edwards (2013); Aled a'r Fedal Aur, Aled Si\u00f4n Davies (2014); Cymru a'r Rhyfel Byd Cyntaf, Gwyn Jenkins (2015); Y Gosb, Geraint Evans (2016); Y Stelciwr, Manon Steffan Ros (2017) ac Arwyr Cymru, Jon Gower (2018). Enghreifftiau o\u0092r rhai Saesneg yw: Aim High, Tanni Grey-Thompson (2007); We Won the Lottery! - Real Life Winner Stories, Danny Buckland (2010) a Be your Own Boss, Alison Stokes (2014).","302":"Mae Gwlad Iorddonen yn wlad Arabaidd sy\u0092n ffinio ag Israel i\u0092r gorllewin, Syria i\u0092r gogledd, Irac i\u0092r dwyrain a Sawdi Arabia i\u0092r de-orllewin. Amman yw prifddinas y wlad. Dyma un o ddinasoedd mwyaf y wlad, yn ogystal \u00e2 Zarqa, Irbid ac Acaba. Acaba yw unig borthladd y wlad. Mae\u0092r wlad yn groesffordd bwysig rhwng Asia, Affrica ac Ewrop. Roedd sofraniaeth y wlad wedi cael ei chreu yn 1946 yn rhan o Balesteina Brydeinig.\n\nMae Gwlad yr Iorddenon yn cael ei hamgylchynu gan wledydd eraill. Poblogaeth y wlad yw 10,428,241 ar 19 Mehefin 2019. Felly, hi yw\u0092r 11eg wlad fwyaf poblog allan o\u0092r holl wledydd Arabaidd. Islam Sunni sy\u0092n cyfateb i 95% o\u0092r boblogaeth, gyda lleiafrif bach iawn yn Gristnogion. Mae\u0092r wlad yn cael ei galw yn \u0091Werddon o Sefydlogrwydd\u0092 yn aml iawn, achos yr ansicrwydd a\u0092r rhyfela yn y gwledydd o\u0092i chwmpas oedd wedi codi yn dilyn y Gwanwyn Arabaidd. \n\nErs 1948, mae\u0092r Iorddonen wedi derbyn ffoaduriaid o wledydd cyfagos, o ganlyniad i wrthdaro a rhyfel. Yn 2015, roedd hi wedi cael ei hamcangyfrif bod 2.1 miliwn o Balesteiniaid ac 1.4 miliwn o Syriaid wedi ymgartrefu yn y wlad. Mae hefyd yma filoedd o ffoaduriaid Cristnogol o Irac. Mae hyn i gyd yn rhoi pwysau trwm iawn ar isadeiledd ac economi\u0092r wlad.\n","305":"Mae yna dri chyfnod sy\u0092n adlewyrchu hanes yr iaith Lydaweg: yr Hen Oes, yr Oes Ganol, a\u0092r Oes Fodern. Roedd cyfnod yr Hen Lydaweg o\u0092r 7fed ganrif i\u0092r 11eg ganrif, a does dim llawer o olion ohoni wedi goroesi. Dechreuodd cyfnod y Llydaweg Ganol yn yr 11eg ganrif, ond mae\u0092r testun llenyddol cynharaf yn dyddio o\u0092r 15fed ganrif. Mae\u0092r mwyafrif o destunau\u0092r cyfnod yn trafod pynciau crefyddol. Dechreuodd cyfnod y Llydaweg Modern yn yr 17eg ganrif, er bod yr iaith yn defnyddio ffurfiau a phynciau tebyg i\u0092r oes ganol. \n\nFel ymateb i ymdrechion y llywodraeth Ffrengig i ddifa ieithoedd rhanbarthol a lleiafrifol y wlad, cynyddodd diddordeb yn yr iaith yn y 19eg ganrif. Roedd cyfieithiad y Beibl i Lydaweg gan Jean Francois Legonidec yn 1827 yn garreg filltir bwysig yn adfywiad yr iaith, ac ymdrechodd Legonidec i buro\u0092r iaith o\u0092i ddylanwad Ffrengig.\n\nCafodd gasgliad o farddoniaeth Llydaweg \u0093Barzaz Breiz\u0094 ei gyhoeddi gan Hersart de Villemarqu\u00e9 yn 1839. Roedd llawer yn meddwl taw detholiad o hen ganeuon y werin Lydaweg oedd hyn, ond mewn gwirionedd roedd nifer ohonynt wedi cael eu hysgrifennu yn fwy diweddar. Er hyn, cafodd nifer o awduron eraill eu hysbrydoli i gasglu, cofnodi a chyhoeddi llenyddiaeth lafar y Llyd\u00e4wyr, gan gynnwys rhigymau, straeon gwerin, diarhebion, damhegion, a dychmygion ar eiriau. Prosper Proux oedd un o feirdd mwyaf poblogaidd y cyfnod. \n\nCafodd sawl cyfnodolyn eu sefydlu yn yr ugeinfed ganrif i gyhoeddi gwaith newydd, gan gynnwys \u0091Gwalarn\u0092, gafodd ei ailenwi yn \u0091Al Liamm\u0092.","307":"Mae modd rhannu llenyddiaeth Lydaweg mewn i dri chyfnod sy\u0092n adlewyrchu hanes yr iaith Lydaweg. Rhain yw\u0092r Hen Oes, yr Oes Ganol a\u0092r Oes Fodern. \n\nO ran llenyddiaeth Hen Lydaweg, dim ond ychydig o olion o\u0092r Hen Lydaweg sydd wedi goroesi. Dyma\u0092r cyfnod rhwng y 7fed a\u0092r 11eg ganrif. Mae\u0092r olion yma bron i gyd yn enwau ac yn glosau ar eiriau Lladin mewn dogfennau.\n\nRoedd y Llydaweg Canol wedi dechrau yn yr 11eg ganrif. Y testun llenyddol cynharaf yn yr iaith Lydaweg yw Dialog etre Arzur roe d\u0092an Bretouned ha Guinglaff sy\u0092n dyddio o\u0092r 15fed ganrif. Mae\u0092r mwyafrif o destunau Llydaweg Canol yn ymdrin \u00e2 phynciau crefyddol, hyd at y 17eg ganrif. Enghraifft o farddoniaeth grefyddol y cyfnod yw Mellezour an Maru. Dyma gerdd hir o 1519 sy\u0092n ymwneud \u00e2 Dydd y Farn. \n\nMae\u0092n debyg bod y Llydaweg Modern wedi dechrau ynghanol yr 17eg ganrif, er bod llenyddiaeth yr iaith yn parhau i ymdrin \u00e2 ffurfiau a phynciau tebyg i weithiau cyfnod y Llydaweg Canol. Traddodiad y ddrama firagl oedd prif ffurf llenyddiaeth Llydaweg hyd at y 18fed ganrif. \n\nRoedd diddordeb yn yr iaith Lydaweg wedi ffynnu yn nechrau\u0092r 19eg ganrif. Roedd hyn yn bennaf mewn ymateb i\u0092r ymdrechion gan lywodraeth Ffrainc i ddifa ieithoedd rhanbarthol a lleiafrifol y wlad. Roedd y Beibl wedi cael ei gyfieithu i\u0092r Llydaweg yn 1827.\n\nRoedd sawl cyfnodolyn wedi cael ei sefydlu yn yr 20fed ganrif i gyhoeddi gwaith newydd. Un o nofelau gwychaf yr iaith yw Itron Varia Garmez.\n","309":"Mae Sbaen yn wlad yn ne-orllewin Ewrop sy\u0092n rhannu gorynys Iberia gyda Gibraltar a Phortiwgal ac sydd hefyd yn ffinio \u00e2 Ffrainc ac Andorra. Mae dinasoedd Sbaen yng ngogledd Affrica (Ceuta a Melilla) yn ffinio \u00e2 Moroco. Madrid yw prifddinas Sbaen a Felipe VI yw ei brenin. Tua 35,000 o flynyddoedd yn \u00f4l, daeth Homo sapiens i diriogaeth Sbaen. Yn ddiweddarach, cafodd y diriogaeth ei meddiannu gan y Celtiaid, y Ffeniciaid a'r Groegiaid. Dechreuodd Gweriniaeth Rhufain feddiannu Sbaen yn y 3g CC. Yn dilyn cwymp yr Ymerodraeth Rufeinig yn y gorllewin, cafodd Sbaen ei meddiannu gan y Fisigothiaid. Yn 711 ymosododd byddin Islamaidd ar y deyrnas a\u0092i meddiannu am 750 o flynyddoedd (Al-Andalus). Fe wnaeth Cristnogion adennill tiriogaeth Sbaen yn y Reconquista \u0096 a ddaeth i ben yn 1492. Cododd Ymerodraeth Sbaen gyda goresgyniad Mecsico (1485-1547) a Pheriw (1476\u00971541), ynghyd \u00e2 gwladychu rhannau helaeth o ganolbarth a de America, gyda rhai meddiannau yn Asia ac Affrica hefyd. Wedi ennill gwrthryfel yn erbyn y Ffrancod gyda chymorth byddin Brydeinig, bu cyfnod o ansefydlogrwydd yn Sbaen, a chollodd ei meddiannau tramor. Yn 1936, cychwynnodd Rhyfel Cartref Sbaen. Arweiniodd at fuddugoliaeth Francisco Franco a\u0092i unbennaeth hyd ei farwolaeth yn 1975. Yn dilyn hynny, daeth y brenin Juan Carlos I i'r orsedd, a cafodd cyfansoddiad democrataidd ei sefydlu yn 1878. Ymunodd Sbaen \u00e2\u0092r Undeb Ewropeaidd, a chychwyn defnyddio\u0092r Ewro yn 2002. Poblogaeth Sbaen yn 2017 oedd 46,528,966. Mae 76.7% o\u0092r boblogaeth yn aelodau o\u0092r Eglwys Gatholig. Mae Sbaen wedi\u0092i rhannu\u0092n  50 provincia.","310":"CR9_196_Sbaen \n\nGwlad yn ne-orllewin Ewrop yw Sbaen. Madrid yw'r brifddinas.  \n\nMae\u0092n llenwi'r rhan fwyaf o orynys Iberia. Mae hi'n ffinio \u00e2 Phortiwgal i'r gorllewin, Gibraltar i'r de, a Ffrainc ac Andorra i'r gogledd dros y Pyreneau.  \n\nMae llawer o lwyfandiroedd uchel a mynyddoedd fel y Sierra Nevada yno. Mae sawl afon yn rhedeg o'r ucheldiroedd, gan gynnwys Afon Tajo, Afon Ebro ac Afon Duero. \n\nMae hanes Sbaen yn dechrau \u00e2 dyfodiad trigolion i Benrhyn Iberia tua 35,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Yn ddiweddarach, roedd y diriogaeth yn cael ei feddiannu gan y Celtiaid, y Ffenicsiaid a'r Groegiaid. Yn y 3g CC, dechreuodd Gweriniaeth Rhufain feddiannu Sbaen. Cafodd ei feddiannu gan y Fisigothiaid ar \u00f4l cwymp yr ymerodraeth Rufeinig. Yn 711, roedd Sbaen i gyd bron ym meddiant dilynwyr Islam, a datblygodd Sbaen Islamaidd ei diwylliant unigryw yn ystod y 750 mlynedd nesaf. \n\nDechreuodd y Cristionogion yn y gogledd broses o adennill tiriogaeth, sef y Reconquista, nes i'r deyrnas Islamaidd olaf, Teyrnas Granada, ei orchfygu. Dyma oedd dechrau Ymerodraeth Sbaen; cafodd Mecsico ei oresgyn, yna Periw, gan ddinistrio Ymerodraeth yr Inca. Cafodd canolbarth a de America ei oresgyn, gyda rhai meddiannau yn Asia ac Affrica hefyd. \n\nYn 1936, dechreuodd Rhyfel Cartref Sbaen. Yn 1978, cafodd cyfansoddiad democrataidd ei ffurfio yno. Ymunodd Sbaen \u00e2'r Undeb Ewropeaidd, ac roedd twf economaidd sylweddol. Yn 2002, cafodd yr Euro ei dderbyn fel arian.  \n\nMae poblogaeth Sbaen yn 46.528.966, ond mae dwysder y boblogaeth yn gymharol isel. \n\nMae\u0092r wlad yn cynnwys nifer o Gymunedau ymreolaethol. Mae 50 provincia. \n\n ","316":"Fienna yw prifddinas Awstria, sydd hefyd yn enw ar un o daleithiau\u0092r wlad, Bundesland Wien. Mae\u0092r ddinas ar lan Afon Donaw, ac yn ganolfan ddiwylliannol a gwleidyddol Ewropeaidd bwysig. Mae poblogaeth o 1.9 miliwn o bobl yn byw yno, yn \u00f4l cyfrifiad dwythaf y wlad. O ganlyniad, dyma\u0092r chweched ddinas fwyaf poblog yn yr Undeb Ewropeaidd. Hyd at ddechrau\u0092r 20G, Fienna oedd y ddinas Almaeneg ei hiaith fwyaf yn y byd, cyn hollti ymerodraeth Awstria-Hwngari yn y rhyfel byd cyntaf, roedd dwy filiwn o bobl yn byw ynddi. Mae Fienna wedi ei lleoli yn rhan ddwyreiniol y wlad, yn agos at ffiniau\u0092r Weriniaeth Tsiec, Slofacia a Hwngari. Ynghyd gyda Bratislava, mae Fienna\u0092n ffurfio rhanbarth metropolitan gyda 3 miliwn o drigolion. Mae canol Fienna\u0092n safle treftadaeth y byd UNESCO. \n\nMae Fienna\u0092n ddinas cerdd oherwydd ei hetifeddiaeth gerddorol, gyda llawer o gerddorion enwog megis Beethoven a Mozart wedi byw yno. Maent hefyd yn galw Fienna\u0092n ddinas y breuddwydion oherwydd ei bod hi\u0092n gartref i seicdreiddiwr cyntaf y byd, Sigmund Freud. Mae canol hanesyddol i Fienna, oherwydd cyfoeth o ensemblau pensaern\u00efol, gan gynnwys palasau Bar\u00f3c a\u0092r Ringstrasse o ddiwedd y 19G. Mae ansawdd bywyd uchel hefyd yn Fienna, gyda phapur yr Economegydd yn galw Fienna\u0092n un o fannau gorau\u0092r byd i fyw.","317":"Cafodd Castell Caernarfon ei godi gan Edward I rhwng 1282 a 1330, fel rhan o \u0091gylch haearn\u0092 o gestyll eraill ar gyfer ei fyddinoedd er mwyn ymosod ar y Cymry pe bai angen. Roedd yn symbol o awdurdod coron Lloegr yng ngogledd Cymru.  \nEnw\u0092r gaer Rhufeiniaid oedd yn bodoli gynt ynn Nghaernarfon oedd \u0091Segontium\u0092, ac ar \u00f4l Concwest y Normaniaid yn Lloegr cafodd castell mwnt a beili cynnar ei adeiladu gan Hugh d\u0092Avranches. Cafodd Gwynedd ei ailfeddiannu gan y Cymry yn 1115 a daeth y castell cynnar i feddiant tywysogion Cymru. \nRoedd nifer o wrthdrawiadau rhwng Llywelyn ap Gruffydd ac Edward I a arweiniodd at ryfeloedd 1277 a 1282 pan fu farw Llywelyn. Cafodd cestyll Edwardaidd eu codi yn Harlech, Conwy a Chaernarfon yn dilyn buddugoliaeth Edward dros Gymru. Prif bensaer castell Caernarfon oedd Meistr James o St George, a chafodd muriau\u0092r dref eu cysylltu \u00e2\u0092r castell. Costiodd y castell swm anferthol o arian, ond er hynny ni chafodd y cynlluniau gwreiddiol eu gwireddu yn llwyr.\nYn y cyfnod yn dilyn Edward, cafodd y castell ei amddiffyn yn barhaol gan filwyr, a daeth yn un o dargedau byddin Owain Glynd?r yn y 15g. O dan y Tuduriaid cafodd llawer o gestyll yng Nghymru eu hesgeuluso, er erbyn 1870 roedd y Llywodraeth yn ariannu atgyweiriadau i\u0092r castell. Yn y 20g mae\u0092r castell wedi\u0092i ddefnyddio ar gyfer arwisgiadau Tywysog Edward a Thywysog Siarl fel Tywysogion Cymru. Mae\u0092r castell yn un o Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO ers 1986. \n","318":"Mae Castell Caernarfon yng nghanol tref Caernarfon, mewn safle pwysig ar ran strategaeth.  Edward I Lloegr a\u0092i cododd rhwng 1283 a 1330, a dyna oedd lle geni ei fab, Edward II.  Rhoddodd Edward I deitl Tywysog Cymru iddo, a dyna ddechrau traddodiad teulu brenhinol hyd heddiw.  Cododd y Normaniaid y castell cyntaf yng Nghaernarfon ar ddiwedd y 11g.  Daeth y castell hwn yn eiddo i dywysogion Cymru yn 1115 a bu Llywelyn Fawr a Llywelyn ap Gruffydd aros yno.  Yn dilyn marwolaeth Llywelyn ap Gruffydd adeiladodd Edward gadwyn o gestyll yng ngogledd Cymru yn arwydd o\u0092i b?er.  Cododd gastell cerrig newydd yn yr un lle \u00e2\u0092r un gwreiddiol, ond yn fwy sylweddol o lawer.  Roedd Edward wedi gwario \u00a380,000 ar godi\u0092r castell erbyn 1304.   Cipiodd Madog ap Llywelyn y castell ym 1294 a\u0092i llosgi, gan wneud llawer o ddifrod, ond ailadeiladodd Edward y muriau.   Ymosododd Owain Glynd?r ar y castell a\u0092i roi dan warchae rhwng 1403 a 1404.  Ar \u00f4l dyfodiad y Tuduriaid llaciodd y tensiynau rhwng y Cymry a\u0092r Saeson a doedd y castell ddim mor bwysig fel amddiffynfa a dechreuodd ddirywio.  Y tro olaf i\u0092r castell weld brwydro roedd yn ystod y Rhyfel Cartref rhwng 1642 a 1649.  Er gwaethaf gorchymyn i ddifrodi\u0092r castell ym 1660, ac iddo gael ei esgeuluso, goroesodd y castell.  Gwnaeth y Llywodraeth waith atgyweirio yn y 1970au, ac ers 1908 mae\u0092r Swyddfa\u0092r Gweithfeydd yn gofalu amdano.  Roedd yn lleoliad arwisgiad y Tywysog Edward (1911) a\u0092r Tywysog Siarl (1969) yn Dywysog Cymru.  ","319":"Cafodd Menter Iaith M\u00f4n ei sefydlu yn 1997 yn rhan o rwydwaith Mentrau Iaith Cymru. Ei fwriad yw cynnal y Gymraeg yn lleol drwy ddarparu gweithgareddau gwahanol a chodi hyder trigolion i ddefnyddio\u0092r iaith mewn sefyllfaoedd cymdeithasol. O ganlyniad, mae gobaith y bydd y cymunedau hyn yn cydnabod yr iaith yn rhan o\u0092u gwead ac isadeiledd. Bydd arian hefyd yn cael ei rhoi gan y fenter i leihau effaith ieithyddol datblygiadau mawr ar yr Ynys. Yn 2017, cafodd yr Eisteddfod Genedlaethol ei leoli ar yr Ynys, lle cafodd y fenter gyfle mawr i hyrwyddo\u0092r iaith, yn ogystal \u00e2 chynyddu\u0092r nifer oedd yn cefnogi eu gwaith. Yn yr un flwyddyn, cafodd yr iaith ei hyrwyddo drwy nifer o brosiectau gwahanol. Roedd prosiect i hyrwyddo cerddoriaeth Cymraeg newydd yn lleol gan rhoi cyfle i bobl ifanc drefnu a chynnal gigs eu hunain; Prosiect Theatr Ieuenctid M\u00f4n i gynnal gweithdai drama a pherfformio i bobl ifanc; Prosiect Caergybi i geisio codi statws y Gymraeg a phontio\u0092r iaith rhwng y gymuned a phobl ifanc; Prosiect \u0091Teuleuoedd\u0092 i gefnogi ymdrechion teuleuoedd i siarad Cymraeg ar yr aelwyd; Prosiect G?yl Cefni i rhoi llwyfan i brif artistiaid Cymru; Prosiect \u0091Cefnogi Busnesau a Gweithleoedd\u0092 i gynyddu y cyfleoedd i ddefnyddio\u0092r Gymraeg yn y gweithle a chodi ymwybyddiaeth cwsmeriaid am wasanaethau Cymraeg; a Phrosiect wiciM\u00f4n i gyfoithogi a phoblogeiddio cynnwys yr wicipidiea Cymraeg i godi statws yr iaith yn genedlaethol ac yn rhynglwydol.","320":"Yn Llangefni mae Menter Iaith M\u00f4n, rhan o rwydwaith Mentrau Iaith Cymru. Sefydlwyd yn 1997.\nBwriad y fenter yw hybu\u0092r Gymraeg yn lleol, trwy ddarparu cyfleoedd i breswylwyr ddefnyddio\u0092u Cymraeg. Yr ymgais yw codi hyder siaradwyr Gymraeg trwy eu gwaith cymunedol a thrwy sicrhau ffynonellau ariannol.\nYn 2017, roedd amrywiaeth o brosiectau ar gael gan y fenter, gan gynnwys Bocs?n. Mae Bocs?n yn brosiect sydd yn hyrwyddo cerddoriaeth Gymraeg newydd yn lleol, ac yn cynnwys Rhwydwaith Perfformwyr Ifanc. Gweithdai drama a pherfformio yw Theatr Ieuenctid M\u00f4n sydd yn cael ei gynnal i blant a phobl ifanc. Mae\u0092r Prosiect \u0091Teuluoedd\u0092 yn cefnogi teuluoedd i siarad Cymraeg ar yr aelwyd trwy gynnig cyfleoedd i weld, clywed a darllen y Gymraeg adref. G?yl Gymraeg yw G?yl Cefni sydd yn rhoi llwyfan i brif artistiaid Cymru, a gynhelir yn Llangefni. Mae prosiect Cefnogi Busnesau a Gweithleoedd yn cynyddu cyfleoedd i ddefnyddio\u0092r Gymraeg yn y gweithle, sydd yn codi ymwybyddiaeth cwsmeriaid am wasanaethau Cymraeg. Yn olaf, er mwyn codi statws yr iaith, mae prosiect wiciMon yn bwriadu cyfoethogi a phoblogeiddio cynnwys yr wicipidiea Cymraeg. Llywodraeth Cymru, a mwy, yw partneriaid y prosiect.\nRoedd gan y Fenter cyfle i gefnogi a hyrwyddo\u0092r gweithgareddau Cymraeg gydag ymweliad yr Eisteddfod Genedlaethol yn 2017. Roedd y fenter hefyd yn anelu at gynyddu cefnogaeth eu gwaith trwy bwyllgorau ardal a gwirfoddolwyr digwyddiadau a gweithgareddau.\n","322":"Mae\u0092r BBC yn gorff cyhoeddus sy\u0092n darlledu yn y Deyrnas Unedig ac yn darparu gwasanaethau teledu, radio ac arlein.  Dechreuodd ddarlledi yn y 1920au gyda\u0092r ethos o hysbysu, addysgu ac adloni.  Chwaraeodd rhan allweddol yn ystod yr Ail Ryfel Byd a chyflwynodd ambell i raglen adloniant ysgafnach ar ddiwedd y 1940au.  Sefydlodd y BBC adran arbennig i Gymru ym 1937 er gwaethaf gwrthwynebiad.  Bu cynnydd mawr yng ngwasanaethau teledu yn sgil coroni Elizabeth II ym 1953.  Lansiodd Radio 1, gorsaf gerddoriaith bop, ym 1967.  Roedd hwb mawr i\u0092r sianel wrth iddyn nhw ddarlledi glaniad Apollo 11 ar y lleuad mewn lliw ym 1969.  Gwelodd y 1970au ddatblygiadau ym maes comedi, rhaglenni dogfennol a dram\u00e2u, a hefyd ym maes addysg gyda phartneriaeth \u00e2\u0092r Brifysgol Agored.  Uchafbwyntiau\u0092r 1980au oedd Rhyfel y Falklands, Live Aid, priodas Charles a Diana a lansiad y sebon EastEnders.  Dechruodd y BBC ddarlledu\u0092n ddigidol yn y 1990au yn ddaearol a dros y rhyngrwyd.  Dechreuodd ddarlledi sianel newyddion pedair awr ar hugain a lansiwyd BBC i-player yn 2007.   Mae gwefan y BBC yn boblogaidd iawn erbyn hyn.  Mae prif swyddfeydd y BBC yn Llundain gyda gwasanaethau ar gyfer rhanbarthau dros y DU.  Mae\u0092r BBC \u00e2 phresenoldeb dros Gymru ac yn darparu darllediadau a gwefannau amrywiol yn y Gymraeg.  Mae\u0092r wefan yn cynnwys newyddion, chwaraeon, tywydd a gwybodaeth, yn ogystal ag erthyglau ar nifer o bynciau.  Mae hefyd darpariaeth ar gyfer dysgwyr y Gymraeg. ","324":"Buenos Aires yw prifddinas a dinas fwyaf yr Ariannin. Mae\u0092r ddinas wedi\u0092i lleoli ar lan orllewinol y Rio de la Plata, ar arfordir de-ddwyreiniol De America. Dyw dinas Buenos Aires ddim yn rhan o Dalaith Buenos Aires na phrifddinas y dalaith. Yn hytrach, mae\u0092n ardal ymreolaethol. Yn 1880, ar \u00f4l degawdau o ddadlau gwleidyddol, roedd Buenos Aires wedi cael ei ffederaloli a\u0092i symud o Dalaith Buenos Aires. Roedd terfynau\u0092r dinasoedd wedi ehangu i gynnwys trefi Belgrano a Flores. Mae\u0092r ddwy dref bellach yn gymdogaethau i ddinas Buenos Aires. Roedd dinasyddion y ddinas wedi ethol Pennaeth Llywodraeth yn gyntaf yn 1996. Cyn hynny, roedd Maer wedi cael ei benodi\u0092n uniongyrchol gan Arlywydd yr Ariannin. \nRoedd ansawdd bywyd Buenos Aires yn 91fed yn y byd yn 2018, ac yn un o\u0092r goreuon yn America Ladin. Yn 2012, Buenos Aires oedd y ddinas oedd wedi cael ei hymweld \u00e2 hi fwyaf yn Ne America, a\u0092r ddinas America Ladin fwyaf poblogaidd gan dwristiaid. \n\nMae Buenos Aires yn adnabyddus am ei phensaern\u00efaeth amrywiol Ewropeaidd a\u0092i bywyd diwylliannol, cyfoethog. Roedd Buenos Aires wedi cynnal y Gemau Pan Americanaidd cyntaf yn 1951 ac roedd yn safle dau leoliad yng Nghwpan y Byd FIFA 1978. Yn fwy diweddar, roedd Buenos Aires wedi cynnal Gemau Olympaidd Ieuenctid yr Haf 2018 ac uwchgynhadledd G20 2018. \n\nMae Buenos Aires yn amlddiwylliannol o ran grwpiau ethnig a chrefydd. Mae sawl iaith yn cael eu siarad yno, ond yn bennaf Sbaeneg. Mae hi\u0092n cael ei hystyried fel un o ddinasoedd mwyaf amrywiol America. \n","325":"Buenos Aires yw prifddinas yr Ariannin. Gan gynnwys ardal Gran Buenos Aires, hi yw'r ail ddinas fwyaf o ran maint yn Ne America. Ystyr enw\u0092r ddinas yw gwyntoedd teg. Yn y cyfrifiad 2017, poblogaeth Buenos Aires oedd tua 3,063,728 (2017) a phoblogaeth Gran Buenos Aires oedd 13,641,973 (2010). Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar lan orllewinol y R\u00edo de la Plata, ar arfordir de-ddwyreiniol De America. Nid yw dinas Buenos Aires yn rhan o Dalaith Buenos Aires; yn hytrach, mae'n ardal ffederal. Yn 2012, hi oedd y ddinas mwyaf poblogaidd yn America Ladin ymysg twristiaid, ac mae'n adnabyddus am ei phensaern\u00efaeth eclectig Ewropeaidd a'i bywyd diwylliannol cyfoethog. Mae Buenos Aires yn ddinas amlddiwylliannol sy'n gartref i lawer o grwpiau ethnig a chrefyddol, gyda sawl iaith yn cael ei siarad yn y ddinas yn ogystal \u00e2 Sbaeneg. Mae hyn oherwydd i'r ddinas a'r wlad dderbyn miliynau o fewnfudwyr o bob cwr o'r byd yn y 19g. Yng nghyfrifiad 2010 [INDEC], datganodd 2.1% o'r boblogaeth neu 61,876 o bobl eu bod yn ddisgynyddion brodorol neu genhedlaeth gyntaf i bobl frodorol Buenos Aires (heb gynnwys y 24 Partidos cyfagos sy'n ffurfio Buenos Aires Fwyaf). Cafodd Buenos Aires ei sefydlu yn 1536 gan Pedro de Mendoza, a'i hail-sefydlu yn 1580 gan Juan de Garay. Ymysg ei hadeiladau a\u0092i chofebau adnabyddus mae Banco de la Naci\u00f3n Argentina, Diagonal Norte, Galer\u00edas Pac\u00edfico, Iglesia Santa Felicitas a Teatro Col\u00f3n. O dan 'Ddosbarthiad Hinsawdd K\u00f6ppen', mae gan Buenos Aires hinsawdd is-drofannol llaith (Cfa) gyda phedwar tymor penodol. ","326":"CR9_200_Buenos \n\nPrifddinas a dinas fwyaf yr Ariannin yw Buenos Aires. Gyda'r ardal o'i chwmpas, Gran Buenos Aires, hi yw'r ail ddinas o ran maint yn Ne America. Mae poblogaeth Buenos Aires oddeutu 3,063,728, a phoblogaeth Gran Buenos Aires yn 13,641,973. Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar lan orllewinol y R\u00edo de la Plata, ar arfordir de-ddwyreiniol De America.  \n\nNid yw dinas Buenos Aires yn rhan o Dalaith Buenos Aires na phrifddinas y Dalaith; yn hytrach, mae'n ardal ymreolaethol. Yn 1880, cafodd ei ffederaloli a'i symud o Dalaith Buenos Aires. Ehangwyd terfynau'r dinasoedd i gynnwys trefi Belgrano a Flores; mae'r ddau bellach yn gymdogaethau'r ddinas. Rhoddodd gwelliant cyfansoddiadol 1994 ymreolaeth i'r ddinas. \n\nMae Buenos Aires Fwyaf, sydd hefyd yn cynnwys sawl rhanbarth Talaith Buenos Aires, yn ffurfio'r bedwaredd ardal fetropolitan fwyaf poblog yn yr Americas. \n\nRoedd ansawdd bywyd Buenos Aires yn 91fed yn y byd yn 2018, ac yn un o'r goreuon yn America Ladin. Yn 2012, hi oedd y ddinas yr ymwelwyd \u00e2 hi fwyaf yn Ne America, a'r ddinas America Ladin mwyaf poblogaidd gan dwristiaid. \n\nMae Buenos Aires yn ddinas amlddiwylliannol sy'n gartref i lawer o grwpiau ethnig a chrefyddol. Mae sawl iaith yn cael ei siarad yno, gan gynnwys Sbaeneg, gan gyfrannu at ei diwylliant. \n\nArferai nifer o nentydd a morlynnoedd groesi'r rhanbarth, gan gynnwys Maldonado, Vega, Medrano, Cilda\u00f1ez a White. Yn 1908, gan fod llifogydd yn niweidio isadeiledd y ddinas, cafodd llawer o nentydd eu sianelu a'u trwsio. Yn fwyaf nodedig, cafodd y Maldonado ei diwbio yn 1954. ","328":"Roedd Taliesin yn un o\u0092r beirdd cynharaf yn yr iaith Gymraeg, a\u0092r bardd Cymraeg cynharaf sydd \u00e2\u0092i destun ar glawr heddiw. Roedd Taliesin yn fardd llys i ddau o frenhinoedd y Brythoniaid, Cynan Garwyn ac Urien Rheged. Roedd yn byw yn y 6ed ganrif, ac mae ei enw\u0092n cael ei grybwyll yn y llyfr \u0091Historia Brittonum.\u0092 Roedd yn canu yn yr Hen Ogledd. Mae cerddi\u0092r Taliesin hanesyddol wedi goroesi yn \u0091Llyfr Taliesin,\u0092 llawysgrif o ddechrau\u0092r 13eg ganrif. Yr enw traddodiadol ar y bardd chwedlonol yw Taliesin Ben Beirdd, ond nid oedd Cymry\u0092r Oesoedd Canol yn gwahaniaethu rhwng y bardd hanesyddol ac arwr y chwedlau. \n\nMae\u0092r ychydig o hanes a wyddom am y bardd yn deillio o\u0092r wybodaeth a geir yn nhestunau \u0091Canu Taliesin.\u0092 Mae deuddeg testun wedi\u0092u derbyn fel gwaith dilys Taliesin. Mae un ohonynt yn gerdd i\u0092r brenin Cynan Garwyn o deyrnas Powys, sy\u0092n awgrymu fod Taliesin wedi bod ym Mhowys ar un achlysur o leiaf. Mae\u0092r gweddill yn gerddi i dri phennaeth yr Hen Ogledd. \nMae Ifor Williams wedi damcan bod Taliesin wedi dechrau ei yrfa yng Nghymru trwy ganu i Gynan Garwyn. Oddi yno, aeth i\u0092r Hen Ogledd wrth i fri Urien Rheged dyfu, gan ddod yn fardd llys iddo. Mae\u0092n debygol iddo ymweld \u00e2 llysoedd eraill a chanu i benaethiaid eraill, a bod Urien wedi digio wrtho am hynny. \n\nCofnododd Elis Gruffydd fersiwn o\u0092r chwedl \u0091Hanes Taliesin\u0092 yn yr 16eg ganrif, a\u0092r hanes yma sydd yn sylfaen i ddelw Taliesin yn y diwylliant a dychymyg poblogaidd hyd heddiw. Caiff ei ystyried fel Tad y Traddodiad hwnnw. \n","331":"Ac eithrio llenyddiaeth glasurol, llenyddiaeth Gymraeg yw\u0092r hynaf yn Ewrop. Mae gan y Gymraeg draddodiad cyfoethog o lenyddiaeth sy\u0092n dyddio o\u0092r chweched ganrif hyd heddiw. Mae naw cyfnod o farddoniaeth Gymraeg. Y cyfnod cyntaf yw cyfnod barddoniaeth gynnar, neu gyfnod y cynfeirdd. Mae\u0092r gwaith cynharaf hwn yn cynnwys yr hengerddi gan y beirdd Taliesin ac Aneirin, ac yn dyddio o tua\u0092r 6G i tua\u0092r 11G. Yn dilyn y cyfnod hwn mae rhyddiaith Cymraeg Canol, sy\u0092n cynnwys y mabinogi a\u0092r chwedlau brodorol ymysg gweithiau eraill. Y trydydd cyfnod yw cyfnod beirdd y tywysogion, neu\u0092r gogynfeirdd ar ddechrau\u0092r 14G, roedd Meilyr Brydydd a Bleddyn Fardd ymysg beirdd y tywysogion. Y pedwerydd cyfnod yw cyfnod beirdd yr uchelwyr, sef beirdd proffesiynol a ganodd i\u0092r uchelwyr o\u0092r oesoedd canol hyd at ddechrau\u0092r cyfnod modern. Y pumed cyfnod yw cyfnod dadeni, diwygiad a gwrthddiwygiad ar ddechrau\u0092r cyfnod modern yn y 16G. Tyfodd y cyfnod yn sgil lledaeniad y dadeni dysg o\u0092r Eidal ar draws Ewrop. Y chweched cyfnod yw cyfnod llenyddiaeth y 17G. Nid yw\u0092r cyfnod hwn yn cael ei ystyried fel cyfnod o lenyddiaeth o safon uchel iawn, gyda dim ond llond llaw o feirdd da fel Si\u00f4n Philyp a\u0092i frawd Rhisiart. Y seithfed cyfnod yw llenyddiaeth y 18G a beirdd enwog Cymraeg fel Elis y Cowper, Iolo Morgannwg a Goronwy Owen. Yn dilyn hynny roedd y 19G sy\u0092n cael ei ystyried fel y cyfnod mwyaf cynhyrchiol o lenyddiaeth Gymraeg, a\u0092r cyfnod olaf yw\u0092r 20G hyd heddiw. ","332":"Mae llenyddiaeth Gymraeg yn dyddio o\u0092r 6g, sef yr hynaf yn Ewrop heblaw am lenyddiaeth glasurol. Y Cynfeirdd oedd yn barddoni o\u0092r 6g ymlaen, a nhw oedd yn gyfrifol am gyfansoddi\u0092r Hengerdd a Chanu\u0092r Bwlch. Roedd yr Hengerddd yn cynnwys barddoniaeth gan Taliesin ac Aneirin o\u0092r 6g, oedd  yn waith arwrol yn adrodd am frwydrau rhwng y Brythoniaid a\u0092r Eingl-Sacsoniaid e.e. cerddi Y Gododdin. Roedd Canu\u0092r Bwlch yn ganu Cymraeg rhwng cyfnod yr Hengerdd a Beirdd y Tywysogion, yn cynnwys gwaith gan Afan Ferddig a Llywarch Hen. \nO\u0092r cyfnod Cymraeg Canol daeth rhyddiaith fel Pedair Cainc y Mabinogi, testunau hanes fel Brut y Tywysogion, a chyfieithiadau o destunau Lladin a Ffrangeg poblogaidd.  Roedd Beirdd y Tywysogion (e.e. Llywarch ap Llywelyn) yn canu i dywysogion Cymru rhwng dyfodiad y Normaniaid a chwymp Llywelyn ap Gruffudd. Oherwydd goresgyniad y Saeson yn y 13g collodd beirdd eu nawdd gan y tywysogion a daeth Beirdd yr Uchelwyr yn rhan o\u0092r gyfundrefn newydd. Mae cyfnod Beirdd yr Uchelwyr (e.e. Dafydd ap Gwilym) yn nodweddiadol am y cywydd.\nPan ddaeth y Cyfnod Modern ac yn sgil y Dadeni Dysg, cafodd y llyfr cyntaf yn Gymraeg ei gyhoeddi sef Yn y lhyvyr hwnn yn 1546. Yn yr 17g roedd dirywiad yn llenyddiaeth Gymraeg, gyda\u0092r mwyafrif helaeth o lyfrau\u0092r cyfnod yn lyfrau crefyddol, ac erbyn dechrau\u0092r 18g roedd yr hen draddodiad barddol wedi dod i ben. Dyma oedd cyfnod baledwyr Cymru. Y 19g oedd cyfnod mwyaf cynhyrchiol hanes llenyddiaeth Gymraeg, gyda llenorion fel Daniel Owen a Ceiriog.\n","335":"Mae firws yn bathogen bychan iawn.  Dyw e ddim ond yn gallu byw mewn anifail neu blanhigyn arall.  Martinus Beijerinck oedd yr un cyntaf i ddarganfod firws mewn planhigion tybaco, ond ers hynny mae tua 5,000 o firysau gwahanol wedi cael eu disgrifio ac mae miliynau o rai eraill dyn ni ddim yn gwybod llawer amdanyn nhw.  Maen nhw i\u0092w cael ym mhobman, ac mae mwy o firysau nag o unrhyw organeb arall.  Does neb yn gwybod sut roedden nhw wedi esblygu.  Mae\u0092n bosibl bod nhw wedi dod o ddarnau bychain o DNA neu wedi esblygu o facteria.  Mae rhai yn lledaenu mewn sawl ffordd: trwy bryfaid sy\u0092n eu cario.  Mae eraill, fel y firws ffliw, yn cael eu trosglwyddo trwy\u0092r awyr.  Mae norofirws a rotafirws yn ymledu trwy gyffyrddiad.  Gall firysau bod mewn d?r neu fwyd.  Mae rhai, fel HIV, yn cael eu trosglwyddo\u0092n rhywiol.  Mae firysau yn gallu aros am gyfnodau heb heintio cyn ailymddangos mewn ffurf wahanol.  Dyna esboniad brech yr ieir yn ailymddangos fel yr eryr.  Mae modd adnabod firws trwy edrych ar y symptomau, trwy brofi sampl yn erbyn gwrthgyrff, neu drwy\u0092r asid niwcl\u00ebig.  Does dim llawer o gyffuriau i drin firysau.  Fel arfer mae\u0092n rhaid trin y symptomau a rhoi cyfle i\u0092r system imiwnedd weithio.  Y ffordd gorau o\u0092i atal yw brechu.  Gyda rhai mae un pigiad yn ddigon; mae eraill yn newid o hyd, ac mae\u0092n rhaid cael pigiadau yn nes at yr amser y byddwch yn debygol o ddal y firws.","338":"Y Lleuad neu\u0092r Lloer yw unig loeren naturiol sylweddol y Ddaear. Mae\u0092n troi o amgylch y Ddaear mewn orbit o 27.3 diwrnod wedi\u0092i ddal gan ddisgyrchiant, ac mae tua 384,403km o\u0092r Ddaear. Mae seryddwyr yn tybio bod wedi\u0092i ffurfio o ddarnau o\u0092r Ddaear 4.5 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l. \n\nLuna 2 oedd y gwrthrych cyntaf o\u0092r Ddaear i gyrraedd y lleuad yn 1959. Lansiodd Luna 3 yr un flwyddyn i gael lluniau o\u0092r ochr sydd wastad yn gwynebu i ffwrdd o\u0092r Ddaear. Glaniodd gofodwyr Americanaidd arni am y tro cyntaf yn 1969 ar Apollo 11. \n \nMae\u0092n gred gyffredin fod y lleuad yn dylanwadu ar dyfiant a chyflwr pethau byw, a byddai ffermwyr yn cynllunio\u0092u gwaith o\u0092i gwmpas. Byddent yn gwneud swyddi fel hau a hel planhigion meddyginiaethol wrth i\u0092r lleuad gynyddu, a thynnu chwyn, pigo ffrwythau a llysiau, a thorri coed wrth i\u0092r lleuad wanhau. Credant mai yn ystod y lleuad lawn oedd yr amser gorau i roi tarw i\u0092r fuwch ac i gneifio. Byddai\u0092n rhoi llawer o blant i\u0092r priod ac yn achosi i ferched roi genedigaeth. \n\nMae\u0092r lleuad lawn yn darparu golau, ac roedd yn draddodiad i gynnal cyfarfodydd ac eisteddfodau tua\u0092r amser hyn er mwyn i bobl cael cerdded adref yn y goleuni. Roedd y \u0093Naw Nos Olau\u0094 oedd yn dilyn y lleuad lawn gynaf ar \u00f4l Cyhydnos yr Hydref yn bwysig i ffermwyr oherwydd ei oleuni llachar. Credai rhai bod y lleuad yn rhoi lwc, yn effeithio ar gyflwr meddwl, neu fod modd gweld dyn arni. ","340":"Mae hanes LHDT yn cyfeirio at hanes lesbiaid, dynion hoyw, pobl ddeurywiol a phobl drawsryweddol ledled y byd. Mae rhai gwledydd wedi dechrau cynnal Mis Hanes LHDT i gydnabod cyfraniadau a digwyddiadau sy\u0092n gysylltiedig \u00e2 chymunedau LHDT. \n\nYn 1925, roedd bywyd yn anodd i bobl hoyw wrth iddyn nhw gael ei gorfodi i guddio\u0092i hymddygiad a\u0092i rhywioldeb er mwyn peidio cael ei dirmygu neu\u0092i charcharu. Roedd nifer o ddeddfau wedi cael eu pasio ac roedd bod yn hoyw wedi cael ei ystyried fel salwch meddyliol. Roedd nifer o heddweision ifanc cudd yn ceisio cael cynigion gan hoywon, mewn ymgyrch i arestio hoywon.\n\nTerfysgoedd Stonewall oedd cyfres o wrthdystiadau treisgar rhwng hoywon a\u0092r heddlu yn Ninas Efrog Newydd. Roedd y noson gyntaf o derfysgoedd ar nos Wener yr 17eg o Fehefin 1969 pan roedd yr heddlu wedi herio\u0092r Stonewall Inn. Dyma un o fariau hoyw Greenwich Village oedd wedi cael ei redeg heb drwydded swyddogol. Mae Stonewall yn cael ei ystyried fel trobwynt y mudiad hawliau hoywon. \n\nRoedd yr 1960au wedi gweld cyfnod newydd o ryddfrydiaeth. Roedd yna fwy o dderbyniad cymdeithasol o fod yn hoyw a barodd tan ddiwedd yr 1970au. Ond ar ddiwedd 1979, roedd yna ddiwygiad crefyddol newydd yn yr UDA oedd wedi gwneud bywydau pobl hoyw yn anodd yn ystod yr 1980au. \n\nRoedd yna gasineb tuag at y gymuned hoyw yn yr 1980au oherwydd y cynnydd mewn AIDS.  Roedd nifer o geidwadwyr wedi dweud mai dyma oedd cosb Duw ar bobl hoyw am eu \u0091diffyg moesoldeb\u0092. \n","341":"Hanes LHDT yw hanes lesbiaid, dynion hoyw, pobl ddeurywiol a phobl drawsryweddol. Rhwng diwedd yr 1930au tan yr 1960au, roedd yr UDA yn wlad geidwadol iawn, ac roedd bywyd yn anodd i bobl hoyw wrth iddynt gael eu gorfodi i guddio'u rhywioldeb er mwyn peidio cael eu dirmygu neu eu carcharu yn sgil y deddfau gafodd eu pasio yn eu herbyn. Yn nhymor yr hydref, 1959, dechreuodd heddlu dinas Efrog Newydd gau bariau hoyw'r ddinas o dan weinyddiaeth Wagner. Fodd bynnag, roedd ethol John Lindsay ym 1965 yn dynodi newid mawr yng ngwleidyddiaeth y ddinas wrth i agweddau tuag at foesoldeb rhywiol ddod yn fwy agored. Ar Ebrill 21ain 1966, cynhaliodd Dick Leitsch, Llywydd y Gymdeithas New York Mattachine yngh?d \u00e2 dau aelod arall Sit-in ym mar Julius ar 10fed Stryd i'r Gorllewin yn Greenwich Village. Canlyniad hyn oedd diddymu rheolau lletya'r Awdurdod Alcohol Talaith Efrog Newydd yn erbyn hoywon  yn yr achosion llys a ddilynodd, ynghyd \u00e2 rhai arferion\/rheolau gwahaniaethol yn erbyn hoywon. Roedd adrannau\u0092r heddlu a\u0092r frig\u00e2d d\u00e2n yn gwrthwynebu\u0092r gyfundrefn newydd yma. O galyniad, bu cyfres o wrthdystiadau treisgar rhwng hoywon a'r heddlu yn Ninas Efrog Newydd, sef Terfysgoedd Stonewall - a gychwynnodd ym Mehefin 1969. Daeth cyfnod newydd o ryddfrydiaeth cymdeithasol ar ddiwedd y 1960au tan ddiwedd yr 1970au. Fodd bynnag, yn yr 1980au trodd pobl yn llai goddefol yn sgil y gymdeithas geidwadol Gristnogol oedd ar gynnydd yn yr UDA, gyda\u0092u casineb yn cynnwys beio'r gymuned hoyw am AIDS.","343":"Moriwr o Genoa yn yr Eidal oedd Christopher Columbus. Roedd eisiau mynd ar y m\u00f4r erioed. Mae rhai yn dweud mai ef oedd y cyntaf i ddarganfod America, ond mae hynny\u0092n bwnc llosg. Mae o wedi hwylio dros F\u00f4r Iwerydd er mwyn darganfod ffordd fer i Asia. Meddyliodd mai dim ond d?r oedd rhwng ef a phen ei daith, felly pan laniodd ar ynysoedd y Carib\u00ee, meddyliodd ei fod wedi cyrraedd Asia \u0096 roedd yn credu hyn hyd ddiwedd ei oes. \n\nRoedd ganddo dri brawd ac un chwaer. Ni chafodd o lawer o addysg, a dim nes ei fod yn h?n y dysgodd sut i ddarllen ac ysgrifennu. Roedd ganddo ddiddordeb mewn pynciau fel daearyddiaeth, seryddiaeth a hanes, ac roedd yn ymchwilydd dyfal yn y meysydd hyn\n\nRoedd Columbus yn credu bod y byd yn grwn ac nid yn fflat, ceisiodd brofi ei fod yn wir am 7 mlynedd.\n\nLlwyddodd Columbus bedair mordaith ar draws M\u00f4r yr Iwerydd, a fu\u0092n drobwyntiau pwysig o ran agor y ffordd i deithiau fforio eraill o Ewrop a gwladychu\u0092r Americas. Roeddynt yn allweddol o ran pontio\u0092r Hen Fyd a\u0092r Byd Newydd. \n\nRoedd ei deithiau yn cael ei noddi gan frenhinoedd Catholig Sbaen, a\u0092r teithiau yma oedd y cysylltiad cyntaf yr Ewropeaid \u00e2\u0092r Carib\u00ee a chanolbarth a de America, sef y Byd Newydd. \n\nTrefnodd amryw o fordeithiau eraill rhwng 1492 a 93 gan ymweld ag Ynysoedd Caner\u00ef a\u0092r Bahamas i enw rai. \n\nYna trefnodd deithiau fforio yn 1493 i Drinidad ac i arfordir gogleddol De America yn 1498. \n\nBu farw Christopher Columbus yn y flwyddyn 1506.\n","344":"CR9_207_Christopher \n\nFforiwr a mordwywr o Genoa yn yr Eidal oedd Christopher Columbus. Dywed rhai mai ef oedd y cyntaf i ddarganfod America. Hwyliodd dros F\u00f4r Iwerydd er mwyn darganfod ffordd fer i Asia. Credodd mai dim ond d?r oedd rhwng ef a phen ei daith, felly pan laniodd ar ynysoedd y Carib\u00ee, meddyliodd ei fod wedi cyrraedd Asia.  \n\nRhwng 1492 a 1503, cwblhaodd bedair mordaith ar draws M\u00f4r yr Iwerydd a fu\u0092n drobwyntiau pwysig o ran agor y ffordd i deithiau fforio eraill o Ewrop a gwladychu'r Americas. Roeddent yn allweddol o ran pontio'r Hen Fyd a\u0092r Byd Newydd. Noddwyd ei deithiau gan frenhinoedd Catholig Sbaen, a\u0092r teithiau hyn oedd cysylltiad cyntaf yr Ewropeaid \u00e2\u0092r Carib? a chanolbarth a de America, sef y Byd Newydd. \n\nRoedd ganddo ddiddordeb mewn pynciau fel daearyddiaeth, seryddiaeth a hanes, ac roedd yn ymchwilydd dyfal yn y meysydd hyn. Lluniodd gynllun a oedd yn amlinellu llwybr morwrol tua'r gorllewin er mwyn chwilio am lwybr draw i India\u0092r Dwyrain, gan obeithio y byddai\u0092n medru elwa ar y fasnach sbeisys llewyrchus. Yn ystod y fordaith gyntaf rhwng 1492 a 93, ymwelodd ag Ynysoedd Caner\u00efa, Y Bahamas, Ciwba a Hispaniola, gan sefydlu gwladfa ar yr ynys sy\u0092n cael ei hadnabod heddiw fel Haiti. \n\nRoedd ei fordeithiau yn cael eu hystyried yn ddigwyddiadau pwysig yn hanes y byd gan eu bod yn dechrau cyfnod newydd o ran globaleiddio\u0092r byd. Arweiniodd hyn at newidiadau mawr o ran poblogaeth, masnach, yr economi a datblygiadau cymdeithasol a gwleidyddol.  \n ","345":"Ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd, roedd cerddoriaeth yn ddylanwad mawr ar fywydau pobl ifanc. O\u0092r 1950au ymlaen, roedd pobl yn defnyddio c\u00e2n brotest fel ffordd o brotestio. Byddent yn gwneud hyn i rannu teimladau a safbwynt personol ar faterion a oedd yn bwysig iddyn nhw. Roedd y g\u00e2n brotest yn boblogaidd iawn fel genre o gerddoriaeth wrth i bobl ifanc ddweud eu dweud ar faterion i weddill y gymdeithas. \nRoedd Roc a R\u00f4l yn ddylanwad pwysig mewn cerddoriaeth. Er bod Elvis Presley wedi cael llwyddiant mawr, roedd llawer o rieni yn ei gas\u00e1u oherwydd eu bod yn ei weld yn ddylanwad gwael ar bobl ifanc. Ond, erbyn y 1950au, roedd pobl ifanc yn gweld cerddoriaeth fel cyfle i fod yn wahanol ac i wrthryfela yn erbyn gwerthoedd a ffordd o fyw eu rhieni. \nRoedd y 1960au yn gyfnod o newid cymdeithasol enfawr a pharhaodd ganeuon protest i fod yn ffordd o brotestio. \nYn y 1970au, roedd pobl ifanc eisiau gwrando ar gerddoriaeth gan ei fod yn caniat\u00e1u iddynt i ddianc rhag realiti a oedd yn mynd yn fwyfwy llwm. \nGwelodd Gymru gyffro wleidyddol a cherddorol yn y 60au a\u0092r 70au. Ond, y g\u00e2n brotest a wthiodd cerddoriaeth bop Gymraeg yn ei blaen. \n","349":"Gweinidog ac actifydd Cristnogol Americanaidd oedd Martin Luther King yr ieuangaf, a daeth yn enwog yn ystod y Mudiad Hawliau Sifil o 1955 am ei ddulliau protestio di-drais, wedi\u0092i ysbrydoli gan Mahatma Gandhi. Roedd yn allweddol ym moicot bysiau Montgomery yn 1955. Daeth yn llywydd Cynhadledd Arweinyddiaeth Gristnogol y De gan arwain nifer o brotestiadau yn Georgia ac yn Alabama, a\u0092r orymdaith i Washington yn 1963 lle gwnaeth ei araith enwog \u0091Mae gen i freuddwyd\u0092. Yn 1964 enillodd Wobr Heddwch Nobel am ei waith yn brwydro yn erbyn anghydraddoldeb hiliol. Yn ail hanner y 60au, ehangodd ei ffocws i gynnwys gwrthwynebiad i dlodi, cyfalafiaeth a Rhyfel Fietnam. Roedd yr FBI yn ei ystyried yn unigolyn radical, ac roedd y sefydliad yn honni bod ganddo gysylltiadau comiwnyddol. \nCafodd ei saethu yn ei ystafell mewn gwesty gan James Earl Ray yn 1968 ym Memphis, Teennessee tra roedd yn gweithio ar Ymgyrch y Bobl Dlawd. Arweiniodd ei lofruddiaeth at derfysgoedd hil mewn dwsinau o ddinasoedd yn UDA. Roedd nifer yn honni bod y llywodraeth yn rhan o\u0092r cynllun i\u0092w lofruddio. Ar \u00f4l iddo farw, derbyniodd y Fedal Rhyddid Arlywyddol a\u0092r Fedal Aur Gyngresol. Yn 1971, cafodd Diwrnod Martin Luther King Jr. ei sefydlu fel dydd g?yl. Mae cannoedd o strydoedd yn UDA wedi\u0092u henwi ar ei \u00f4l, ac mae cofeb wedi\u0092i gysegru iddo ar y Rhodfa Genedlaethol yn Washington DC ers 2011. \n","350":"Mae\u0092r Llyfr Du Caerfyrddin yn un o gasgliadau hynaf o farddoniaeth Gymraeg sydd wedi goroesi. Mae\u0092n lawysgrif gymharol fychan oedd wedi cael ei ysgrifennu yn yr 13eg ganrif, efallai yng Nghaerfyrddin. Mae\u0092n cynnwys 39 cerdd ag un testun rhyddiaith, ar 54 tudalen ffolio, sef cyfanswm o 108 tudalen. Mae\u0092n cael ei gadw yn y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth fel rhan o Lawysgrifau Peniarth. Caiff y llyfr ei gysylltu \u00e2 Phriordy Ieuan Efengylwr a Theulyddog, wedi ei droi yn d? Awstinaidd gan y Normaniaid. Roedd y sefydliad yn un ddigon tlawd a roedd hyn yn cael ei ategu wrth mai darnau bach o femrwn caled oedd wedi cael ei ddefnyddio ar gyfer y llawysgrif. Roedd yr unigolyn wnaeth ei ysgrifennu yn gyfarwydd \u00e2g ysgrifenyddiaeth litwrgaidd. Nid yw ei arddull yn rheolaidd oherwydd fod ffurfiau\u0092r llythrennau yn ansefydlog ac mae\u0092n debyg nad ysgrifennwr proffesiynol a\u0092i luniodd. Mae\u0092n lawysgrif unigryw iawn sydd yn anodd i\u0092w dyddio, ond mae awgrym ei fod wedi cael ei lunio ar ddau gyfnod gwahanol. Mae ei hanes yn un diddorol wrth i\u0092w feddiant gael ei basio ymlaen gan lawer o ddynion gwahanol dros y blynyddoedd, o Syr John Price yn ail chwarter yr 16eg ganrif, i fod yn rhan o lyfrgell enwog Hengwrt am tua 300 mlynedd yn y 17eg ganrif, i William Watkin Edward Wynne o blas Peniarth yn 1859. Cafodd destun y Llyfr Du ei gyhoeddi gan William Forbes Skene (1809-1892) yn ei olygiad uchelgeisiol Four Ancient Books of Wales. ","353":"Pencampwriaeth y Pedair Gwlad oedd y bencampwriaeth ble gwnaeth Lloegr, Yr Alban, Cymru \u00e2\u0092r Iwerddon chwarae rygbi yn erbyn ei gilydd. Pencampwriaeth 1893 oedd yr 11eg gyfres yn y bencampwriaeth. Roedd chwe g\u00eam yn cael eu chwarae rhwng y gwledydd. Fe wnaeth Cymru ennill ei dair g\u00eam a chipio\u0092r goron driphlyg am y tro cyntaf. Mae\u0092r bencampwriaeth yn debyg i\u0092r bencampwriaeth chwe gwlad rygbi yr ydym yn gweld heddiw.\nRoedd cais gwerth dau bwynt, a chic ar \u00f4l cais gwerth tri. Roedd goliau cosb gwerth tri phwynt. \nYn g\u00eam Cymru yn erbyn Lloegr Arthur Gould (Casnewydd) oedd capten Cymru ac Andrew Stoddart (Blackheath) oedd capten Lloegr. Yn g\u00eam Iwerddon yn erbyn Lloegr S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) oedd capten Iwerddon a Sammy Woods (Wellington) oedd capten Lloegr. Yn g\u00eam Yr Alban yn erbyn Cymru, Robert MacMillan (Albanwyr Llundain) oedd capten Yr Alban ac Arthur Gould (Casnewydd) oedd capten Cymru. Yn g\u00eam Iwerddon yn erbyn Yr Alban, S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) oedd capten Iwerddon a JD Boswell (Gorllewin yr Alban) oedd capten Yr Alban. Yn g\u00eam Lloegr yn erbyn yr Alban, Andrew Stoddart (Blackheath) oedd capten Lloegr a JD Boswell (Gorllewin yr Alban) oedd capten Yr Alban. Yn g\u00eam Cymru yn erbyn Iwerddon, Arthur Gould (Casnewydd) oedd capten Cymru ac S Lee (C R Gogledd yr Iwerddon) oedd capten yr Iwerddon.\n","355":"Pencampwriaeth Rygbi\u0092r Pedair Gwlad yn 1893 oedd yr 11eg ornest yng Nghyfres Pencampwriaeth Rygbi\u0092r Pedair Gwlad. Agorodd y Bencampwriaeth gyda Chymry v. Lloegr ar y 17 Ionawr 1893. Cafodd chwe g\u00eam ei chwarae yn y Bencampwriaeth. Mae\u0092r bencampwriaeth yn cael ei chwarae gan dimoedd rygbi o Loegr, Iwerddon, Yr Alban a Chymru. Wnaeth Cymru ennill pob un o\u0092r tair y g\u00eam yr oeddent wedi chwarae. Golygodd hyn ei bod nhw wedi ennill y Bencampwriaeth. Hwn oedd y tro cyntaf i Gymru ennill Pencampwriaeth y Pedair Gwlad. Wnaeth Cymru hefyd ennill y Goron Driphlyg am y tro cyntaf yn ystod y Bencampwriaeth.\n\nNid oedd y system sgorio'r un fath a rygbi presennol. Roedd cais werth dau bwynt, a tros g\u00f4l yn dilyn cais werth tri phwynt. Roedd g\u00f4l adlam werth pedwar pwynt. Roedd goliau gosb werth tri phwynt. \n\nRoedd t\u00eem Cymru yn cynnwys chwaraewyr megis Billy Bancroft, Norman Biggs a Wallace Watts. Capten t\u00eem Cymru ar gyfer y Bencampwriaeth oedd Arthur Gould o Gasnewydd.\n","356":"Mae\u0092r Almaen yn weriniaeth ffederal yng nghanol Ewrop, wedi\u0092i chwmpasu gan wledydd a moroedd y Gogledd a\u0092r Baltig. Berlin yw\u0092r brifddinas. Yn lle chwyldro, ymatebodd y tiroedd Almaeneg i\u0092r Chwyldro Ffrengig a llunio datblygiad gwleidyddol a chymdeithasol hyd at yr ugeinfed ganrif. \n\nY cofnod cyntaf o hanes y wlad yw am lwythau Almaeneg gafodd eu gorchfygu gan y Rhufeiniaid. Yr Almaen oedd cnewyllyn yr Ymerodraeth L\u00e2n Rufeinig, a pharhaodd o\u0092r 9fed ganrif hyd at 1806. Cafodd y wlad ei heffeithio\u0092n fawr gan frwydrau\u0092r Rhyfel Deng Mlynedd ar Hugain, a ddechreuodd fel anghydfod crefyddol rhwng Protestaniaid a Chatholigion yr Ymerodraeth. Gostyngodd boblogaeth y gwladwriaethau Almaen tua 30% yn ystod y rhyfel.\n\nFfurfiodd Ymerodraeth yr Almaen yn 1871, a daeth i ben ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. Wedyn, cafodd Gweriniaeth Weimar ei sefydlu tan 1933 pan ddaeth Adolf Hitler yn Ganghellor, yn arwain at yr Ail Ryfel Byd. Rhannodd y wlad yn ddau wedi ei orchfygiad, gan barhau hyd 1990. \n\nMae tir yn y gogledd yn bennaf yn wastad lle mae\u0092r de llawer mwy mynyddig. Mae\u0092r afonydd, oni bai am Afon Donaw, yn llifo tua\u0092r M\u00f4r Tawch a\u0092r M\u00f4r Baltig. \n\nMae ganddo boblogaeth o tua 81 miliwn, sef y fwyaf yn Ewrop. Yn dilyn yr Ail Ryfel Byd, ymfudodd 14 miliwn o bobl yno o Ddwyrain Ewrop, a bu mewnfudo Almaenwyr ethnig ers y 1960au. Mae niferoedd o Iddewon wedi cynyddu\u0092n ddiweddar ers yr Holocost, gyda 200,000 wedi ymfudo ers 1991. Yr Eglwys Gatholig a\u0092r Eglwys Efengylaidd yw\u0092r prif grefyddau. ","358":"Gweriniaeth ffederal yng nghanol Ewrop yw\u0092r Almaen. Y cofnod cyntaf sydd o hanes yr Almaen yw am nifer o lwythau Almaenig oedd wedi cael eu gorchfygu gan y Rhufeiniaid. Yna, daeth y rhannau i\u0092r gorllewin o Afon Rhein yn rhan o\u0092r Ymerodraeth Rufeinig. Yn 9 OC, roedd byddin Rufeinig wedi cael ei gorchfygu gan gynghrair o lwythau Almaenig. \n\nRoedd yr Ymerodraeth L\u00e2n Rufeinig wedi cael ei sefydlu yn y 9fed ganrif gan barhau hyd 1806. Yr Almaen oedd cnewyllyn yr ymerodraeth. Roedd llawer o diriogaethau wedi cael eu colli erbyn canol yr 16eg ganrif, a daeth i\u0092w galw yn \u0091Ymerodraeth L\u00e2n Rufeinig y Genedl Almaenig\u0092. O fewn yr ymerodraeth, roedd dadleuon crefyddol rhwng y Protestaniaid a\u0092r Catholigion wedi arwain at frwydrau\u0092r Rhyfel Deng Mlynedd ar Hugain. Roedd y rhan fwyaf o wledydd Ewrop wedi cael eu tynnu mewn i\u0092r ymladd. Mae\u0092n debyg bod poblogaeth y gwladwriaethau Almaenig wedi gostwng o tua 30% yn ystod y rhyfel. Daeth y rhyfel i ben gydag arwyddo Cytundeb M\u00fcnster, rhan o Heddwch Westphalia. Daeth yr ymerodraeth i ben ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. \n\nRoedd Gweriniaeth Weimar wedi cael ei sefydlu yn 1919. Yn 1933, daeth Adolf Hitler yn Ganghellor. Daeth diwedd ar Weriniaeth Weimar ac roedd y Drydedd Reich wedi dechrau. Roedd hyn wedi arwain at yr Ail Ryfel Byd 1939-1945. Ar \u00f4l i\u0092r Almaen gael ei gorchfygu, roedd y wlad wedi\u0092i rhannu i Orllewin yr Almaen a Dwyrain yr Almaen. Roedd hyn wedi parhau nes i\u0092r wlad aduno yn 1990.\n","360":"Cred Cristnogion mai Iesu (c. 6CC - c. 27)  oedd unig fab Duw, a\u0092i fod yn ymgnawdoliad ohono. Cred cyfran helaeth o academyddion fod Iesu yn berson go iawn ac yn athro crefyddol Iddewig, ond ni chredant fod y gwyrthiau sy\u0092n gysylltiedig \u00e2\u0092i fywyd wedi digwydd. Yn \u00f4l y traddodiad Cristnogol yn y Testament Newydd, roedd Iesu\u0092n Iddew a drigai ym Mhalisteina tua dwy fil o flynyddoedd yn \u00f4l, a\u0092i ddyddiad geni oedd 25 Rhagfyr, tua\u0092r flwyddyn 1CC. Cafodd ei eni ym Methlehem a threuliodd ei ieuenctid yn Nasareth. Roedd yr Iddewon yn cael eu rheoli gan y Rhufeiniaid, a chredant proffwydi a ragwelodd y byddai\u0092r Meseia yn dod i\u0092w rhyddhau, gyda llawer yn dod i gredu mai Iesu oedd y Meseia. Crwydrodd Balesteina gyda\u0092i deuddeg disgybl, gan bregethu, dysgu'r bobl, a\u0092u hiach\u00e1u trwy wyrthiau. Roedd yr awdurdodau Iddewig yn ofni bod Iesu Grist yn fygythiad i awdurdod Rhufain, felly perswadion nhw Pontius Pilat i'w groeshoelio. Yn \u00f4l yr Efengylau, bu i Iesu godi o\u0092i fedd ar y trydydd dydd ar \u00f4l ei groeshoelio. Yn Islam, mae Isa yn cael ei ystyried yn broffwyd gan Dduw, yn Feseia, yn olynydd i Ibrahim a Moses, ac yn rhagflaenydd i'r Proffwyd Mohamed. Yn \u00f4l y Coran, Isa oedd mab Miriam, a chafodd ei eni heb dad biolegol trwy ewyllys Allah. Roedd yn medru gwneud gwyrthiau ond dim ond trwy ewyllys Duw; dyn oedd ef, nid Mab Duw, yn \u00f4l y Coran. Nid yw Mwslemiaid yn credu yng nghroeshoeliad ac aberth Iesu. ","361":"CR9_212_Iesu\n\nIesu o Nasareth yw'r unigolyn canolog yng Nghristnogaeth. Mae Cristnogion yn credu mai ef oedd unig Fab Duw neu mai ef oedd Duw ei hunan, sef ail Berson y Drindod wedi'i ymgnawdoli fel dyn. Mae Mwslimiaid yn credu ei fod yn broffwyd Duw, yn olynydd i Ibrahim a Moses, ac yn rhagflaenydd i'r Proffwyd Mohammed. Mae academyddion yn credu mai person go iawn oedd ef a\u0092i fod yn athro crefyddol Iddewig, ond nad yw\u0092r gwyrthiau sy\u0092n gysylltiedig \u00e2'i fywyd wedi digwydd. \n\nMae rhai yn cwestiynu a oedd Iesu Grist yn berson go iawn ac yn meddwl mai ffrwyth dychymyg ei ddisgyblion cynnar oedd ef.  \n\nRoedd Iesu Grist yn Iddew oedd yn byw ym Mhalisteina tua 2000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Yn draddodiadol, mae dyddiad geni Iesu ar 25 Rhagfyr 1 CC. \n\nCafodd ei eni yn nhref Bethlehem, ond ei fagu yn Nasareth, Galilea. Roedd yr Iddewon yn cael eu rheoli gan y Rhufeiniaid, ac roedd y proffwydi wedi rhagddweud y byddai\u0092r Meseia yn dod i'w rhyddhau, sef Iesu Grist. Crwydrodd o gwmpas Palestiina yn pregethu a dysgu'r bobl gyda deuddeg disgybl yn ei helpu. Roedd hefyd yn iach\u00e1u pobl ac yn gwneud gwyrthiau. Fe wnaeth yr awdurdodau Iddewig lwyddo i berswadio'r rhaglaw Rhufeinig i gytuno i groeshoelio Iesu am ei fod yn fygythiad i awdurdod Rhufain. \n\nMae'r Efengylau yn dweud wrthym fod Iesu Grist wedi codi o'r bedd ar y trydydd dydd ar \u00f4l ei groeshoelio. ","363":"Hywel \u0091Dda\u0092 ap Cadell oedd Brenin teyrnas y Deheubarth yn ne-orllewin Cymru. Ei dad-cu oedd Rhodri Mawr ar ochr ei dad, Cadell. Hywel oedd yn gyfrifol am uno Ceredigion, Ystrad Tywi a Dyfed i greu Teyrnas newydd y Deheubarth. Roedd yn rheoli Gwynedd a\u0092r rhan fwyaf o Gymru erbyn iddo farw yn 950. \nLlwyddodd i godi ymwybyddiaeth o Gymru. Gwnaeth hynny trwy greu cyfraith unffurf cyntaf y wlad. Roedd y gyfraith hon yn cael ei adnabod fel Cyfraith Hywel Dda. Oherwydd ei dad, roedd Hywel yn aelod o dras frenhinol. Mae e\u0092n cael ei ystyried fel un o reolwyr hynod Cymru yn ystod yr Oesoedd Canol. \nMae sawl lle wedi cael eu henwi ar \u00f4l Hywel Dda fel bwrdd iechyd de-orllewin Cymru a Siambr yn y Cynulliad. \nRoedd llawer o ymladd yn ystod y cyfnod roedd Hywel yn frenin. Ond, roedd yn ffrindiau gyda Athlestan, sef y person mwyaf pwerus ar Ynys Prydain yn y cyfnod hwnnw. Mae rhai pobl yn meddwl ei fod eisiau bod yn ffrindiau gyda llys Athlestan gan ei fod yn edrych lan iddo, tra bod pobl arall yn credu mai\u0092r rheswm oedd y ffaith bod Hywel yn cydnabod realiti ei ph?er ym Mhrydain ganol y 10g ac felly roedd e\u0092n ymarferol. \nCyn iddo farw, roedd Cymru\u0092n wlad unedig ac roedd ffin bendant rhwng Cymru a Lloegr. Roedd ganddi iaith, llenyddiaeth, cyfreithiau a system llywodraethu ei hun. Ond, ar \u00f4l iddo farw, cafodd y deyrnas ei rhannu\u0092n dair rhan.","368":"Roedd pobl Sweden yn adnabyddus am fod yn llongwyr masnachol , ac yn ystod yr 11eg ganrif, datblygodd Sweden (oedd ar y pryd yn cynnwys y Ffindir) yn wlad Gristnogol gan frenhinoedd yr Uppsala. Yn y 12g roedd brwydr linachyddol rhwng tylwyth Erik a thylwyth Sverker tan ffurfio llinach Folkunga. Ar \u00f4l y Pla Du cafodd gwledydd y Llychlynwyr eu huno i greu Undeb Kalmar yn 1397 tan ei diddymu yn 16g, gyda brwydr Sweden am annibyniaeth. Yn ystod yr 17g daeth Sweden yn b?er mawr dros ardal y Baltig. Yn 1700 ymosododd Rwsia, Gwlad Pwyl a Denmarc-Norwy ar Ymerodraeth Sweden a daeth diwedd i deyrnasiad Sweden fel p?er mawr. \nYmunodd Sweden \u00e2\u0092r diwylliant Goleuedig, gan gyhoeddi rhyddid i\u0092r wasg yn 1766, sefydlu Academi Gwyddoniaeth yn 1739 ac Academi Llythyrau, Hanes a Hynafiaeth yn 1753. Gorfododd Napoleon Sweden i ildio\u0092r Ffindir i Rwsia yn 1809. Rhwng 1860 a 1910 newidiodd Sweden o fod yn wledig i fod yn gymdeithas ddiwydiannol gyda nifer fawr o\u0092r boblogaeth yn ymfudo i UDA. Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf a\u0092r Ail Ryfel Byd roedd Sweden yn niwtral a hyd heddiw mae\u0092n anymochrol ag unrhyw gynghrair milwrol.\nYn y 1950au a 60au adeiladodd Sweden eu gwladwriaeth les, ond yn 1976 collodd y democratiaid cymdeithasol eu mwyafrif gan arwain at chwe blynedd o  glymbleidiau Ryddfrydol\/adain dde, tan i\u0092r Democratiaid Cymdeithasol dychwelyd i b?er yn 1982. Yn 1986 cafodd Prif Weinidog y wlad, Olof Palme ei lofruddio. Daeth Sweden yn rhan o\u0092r Undeb Ewropeaidd yn 1995.\n","370":"Mae llenyddiaeth Rwsia yn dod o Rwsia a\u0092r hen drefniadau o\u0092r wlad, gan gynnwys Rwsia Sofietaidd. Mae ll\u00ean Rwsia yn cynnwys mytholeg a ll\u00ean gwerin y wlad a hefyd gwahanol farddoniaeth, rhyddiaith a dram\u00e2u. Mae llawer o l\u00ean gynharaf Rwsia yn eithaf crefyddol ar \u00f4l i\u0092r wlad cael ei wneud yn un Cristnogol yn y flwyddyn 988. Un o\u0092r darnau o waith pwysicaf ydy \u0091Y Tu Hwnt i Afon Don\u0092 gan Sophonia o Ryazin yn y 14eg ganrif. Cafodd y theatr gyntaf ei agor yn Rwsia ym 1662 ac ar \u00f4l hynny cafodd barddoniaeth a rhyddiaith newydd a gwahanol eu creu. Nikolai Gogol oedd awdur ffuglen gyntaf pwysicaf Rwsia ac y fo oedd y cyntaf i ysgrifennu mewn genres fel realiti a ffantasi. Ar ddechrau\u0092r ugeinfed ganrif, cafodd mudiad Symboliaeth ei greu yn Rwsia gan feirdd a nofelwyr y wlad oedd yn canolbwyntio ar bwysigrwydd cywirdeb crefft wrth ysgrifennu llenyddiaeth. Pan ddaeth y chwyldro comiwnyddol a\u0092r llywodraeth Sofietaidd i reoli\u0092r wlad, fe wnaethon nhw roi stop ar adael pobl i ysgrifennu llenyddiaeth yn rhydd; roedd pobl yn gorfod ysgrifennu pethau penodol. Ond, ar \u00f4l i Joseff Stallin farw, roedd mwy o ryddid i bobl ysgrifennu beth roeddynt eisiau. Un o\u0092r darnau o lenyddiaeth enwocaf ar \u00f4l i awduron fod \u00e2 mwy o ryddid i ysgrifennu ydy  \u0091Y Dadrewi\u0092 gan Ilya Ehrenburg ym 1954.","376":"Tafodiaith Gymraeg Gwent a Morgannwg yw\u0092r Wenhwyseg. Mae\u0092r enw yn dod o\u0092r term ar hen drigolion yr ardal, y Gwennwys. Roedd hi\u0092n cael ei siarad o Abertawe yn y gorllewin i Drefynwy yn y dwyrain. Mae\u0092r dafodiaith yma wedi colli tir sylweddol achos twf yr iaith Saesneg yn yr ardal, a\u0092r Cymry yn troi cefn ar y dafodiaith. Yn fwy diweddar, mae iaith Gymraeg safonol y de yn cael ei sylfaenu ar Gymraeg gorllewinol y Ddyfedeg yn ysgolion Cymraeg y de-ddwyrain. \n\nMae sawl nodwedd yn bodoli sy\u0092n dangos y gwahaniaeth rhwng y Wenhwyseg a\u0092r Gymraeg safonol. Mae rhain yn cynnwys defnydd o eiriau lleol, yr \u00e6 fain, caledu\u0092r gytsain (b,d,g) o dan rai amgylchiadau penodol, prinder \u0091ch\u0092 ar ddechrau gair ac ymwrthod \u00e2\u0092r ffonem \u0091h\u0092 heblaw bod yna bwyslais, a sylweddoli \u0091ae\u0092 ac \u0091au\u0092 gan \u0091a\u0092 yn y sillaf olaf. Y Wenhwyseg yw\u0092r unig dafodiaith Gymraeg i gadw\u0092r ffurf hynafol \u0091-ws\u0092 terfynol yn y Trydydd Person Gorffennol, gan fod pob tafodiaith arall yn defnyddio \u0091-odd\u0092. \n\nMae\u0092r Wenhwyseg wedi cael effaith ar y Saesneg sy\u0092n cael ei siarad yn yr ardal hefyd. Mae siaradwyr Saesneg yr ardal yn defnyddio geiriau a chystrawen Gymraeg, fel \u0091What is on her?\u0092 (Beth sydd arni?). Mae nodweddion y Wenhwyseg i\u0092w clywed yn y tafodieithoedd Saesneg lleol hefyd, yn enwedig yn ardal Caerdydd a\u0092r Cymoedd. Yng Nghaerdydd, mae\u0092r \u00e6 fain yn cael ei defnyddio yn lle \u0091a\u0092 yn aml iawn. \n","378":"CR9_218_Gwenhwyseg \n\nTafodiaith Gymraeg Gwent a Morgannwg yw\u0092r Wenhwyseg. Daw'r enw o'r term ar hen drigolion yr ardal, y Gwennwys. Roedd yn cael ei siarad o Abertawe yn y gorllewin i Drefynwy yn y dwyrain. Mae'r dafodiaith hon wedi colli tir yn sylweddol. \n\nMae sawl nodwedd yn dangos y gwahaniaeth rhwng Gwenhwyseg canol a dwyrain Morgannwg a Chymraeg safonol, gan gynnwys y defnydd o eiriau lleol, yr \u00e6 fain, caledu'r gytsain o dan rai amgylchiadau penodol, prinder ch ar ddechrau gair ac ymwrthod a'r ffonem h oni ddynodir pwyslais, sylweddoli ae ac au gan a yn y sillaf olaf a bod y 'frawddeg annormal' yn norm yn rhai o is-dafodieithoedd y Wenhwyseg. \n\nGwenhwyseg yw'r unig dafodiaith Gymraeg i gadw'r ffurf hynafol -ws terfynol yn y Trydydd Person Modd Gorffennol.  \n\nMae calediad y cytseiniaid b\/ d \/ g yn nodwedd amlwg, ond nid yr un geiriau sy\u0092n cael eu caledu ym mhob tafodiaith.  \n\nMae pobl yn anfodlon iawn i ddefnyddio'r s?n ch neu h, felly mae sawl gair yn colli'r s?n hwnnw. \n\nMae'n gyffredinol o lafar y De i golli'r cytseiniol i ar ddechrau sillaf derfynol, a hefyd yn y De-ddwyrain y e olaf i droi i a.  \n\nMae'r Wenhwyseg yn newid yr ynganiad yn achos rhai enwau llefydd lleol. Yn aml, mae ynganiad y dafodiaith Saesneg lleol yn agosach at y Wenhwyseg nag at yr ynganiad Cymraeg safonol. \n\nMae nodweddion y Wenhwyseg i'w clywed yn y tafodieithoedd Saesneg lleol hefyd, yn enwedig yn ardal Caerdydd a'r Cymoedd.  ","381":"Bachata yw genre cerddoriaeth o America Ladin. Dechreuodd yn y Weriniaeth Dominica yn hanner cyntaf yr 20fed ganrif o gerddoriaeth bolero a son. Mae Sbaen wedi dylanwadu arno a hefyd elfennau cerddorol brodorol ac Affricanaidd. Roedd pobl ar y dechrau yn galw\u0092r genre yn amarague sy\u0092n golygu chwerw. Mae\u0092r term bachata, sy\u0092n cael ei ddefnyddio erbyn hyn ac mae iddo naws mwy niwtral. Nid cerddoriaeth bachata yn unig a gafodd ei ddatblygu ond dawns bachata hefyd. \nFel rheol, roedd y dosbarth uwch dominicaidd yn anwybyddu ac yn esgeuluso cerddoriaeth bachata. Roedd y genre yn gysylltiedig \u00e2 than-ddatblygiad gwledig a thrais. Hyd yn oed yn yr 1980au, roedd bachata yn cael ei ystyried yn rhy fwlgar a cwrs ac roeddent ddim yn ei ddarlledu ar deledu na radio. Mae bachata wedi newid dros y blynyddoedd ac erbyn hyn mae\u0092n ffenomen ryngwladol ac yn un o arddulliau mwyaf poblogaidd cerddoriaeth Lladin.  \nMae\u0092r gr?p bachata arferol yn cynnwys pum offeryn sef git\u00e2r arweiniol, git\u00e2r rhythm, git\u00e2r fas, bongo ac offeryn taro. Ar un adeg, buon nhw\u0092n defnyddio maracas yn lle offerynnau taro. Ond, cafodd hyn ei newid wrth i bachata ganolbwyntio mwy ar ddawns. ","382":"Lleolir Castell Aberystwyth rhwng dau draeth yn nhref Aberystwyth yng Ngharedigion. Adeiladwyd y castell yn 1277, ond o ganlyniad i ryfeloedd ac erydiad gan y gwynt a\u0092r m\u00f4r, dim ond adfeilion sydd ar \u00f4l o\u0092r strwythur. Mae\u0092r cofnodion hanes yn awgrymu bod cyflwr y castell wedi dechrau gwaethygu erbyn 1348.\n\nCafodd y castell presennol ei adeiladu fel castell consentrig, yn si\u00e2p diemwnt gydag amddiffynwaith o furiau o fewn muriau a alluogai\u0092r amddiffynwyr saethu i lawr o uchderau gwahanol. Cafodd dwy gyfrinfa a barbican ei hadeiladu hefyd tu fewn i\u0092r gward mewnol y castell. Erbyn heddiw mae\u0092r castell ar agor i\u0092r cyhoedd, gan gynnwys parc newydd a adeiladwyd gan gyngor y dref.\n\nTua milltir o leoliad y castell presennol oedd lle adeiladwyd Gilbert de Clare y castell cyntaf Aberystwyth yn 1110. Yn ystod rhyfeloedd y Normaniaid a\u0092r Gymraeg, newidiodd perchennog y castell sawl gwaith gan gynnwys  Llywelyn Fawr yn 1221. Mae\u0092n debygol bod Llywelyn wedi chwalu'r castell cyn ail-adeiladu un newydd. \n\nAdeiladwyd y castell presennol ynghyd a chestyll eraill gan Frenin Edward I fel rhan o\u0092i ymgyrch yn erbyn y Cymry, Erbyn 1307, dechreuodd pobl adeiladu tai o gwmpas y castell a wnaeth arwain at y dref cael ei adnabod ar \u00f4l y castell; Aberystwyth. Erbyn 1408, wrth i\u0092r rhyfel annibyniaeth Cymry dod i ben, dechreuodd y castell ddadfeilio. Yn 1637, penodwyd Castell Aberystwyth yn Fathdy Brenhinol yn ystod y Rhyfel Cartref Lloegr. O. ganlyniad, roedd y castell yn darged a chafodd ei ddinistrio yn 1649.\n","384":"CR9_22_Castell Aberystwyth \n\nMae Castell Aberystwyth wedi\u0092i leoli ar frig rhwng traeth y de a\u0092r gogledd yn nhref Aberystwyth, Ceredigion. Adfeilion yn unig sydd i'w gweld yno heddiw, y cwbl sydd wedi parhau o'r castell a gafodd ei adeiladu\u0092n 1277, ond cyn i'r castell presennol gael ei godi, roedd sawl castell cynharach ar y safle. Mae'r cyntaf yn dyddio o Oes yr Haearn. \n\nCafodd y castell presennol ei adeiladu fel castell consentrig, si\u00e2p diemwnt. Mae yna waliau o fewn waliau o gwmpas y castell a oedd yn galluogi i'r amddiffynwyr saethu i lawr o uchderau gwahanol. Tu hwnt i'r ddau d?r gwarchod mae dau borthdy, barbican a th?r tal tu mewn i'r castell. Dechreuodd cyflwr y castell ddirywio erbyn 1343 oherwydd erydiad a gafodd ei achosi gan y gwynt a'r m\u00f4r. \n\nMae'r castell ar agor i'r cyhoedd a chafodd parc ei adeiladu yn ddiweddar ar safle hen fynwent. \n\nYn 1110 cafodd y castell cyntaf ei adeiladu, tua milltir i lawr yr arfordir o leoliad y castell presennol. Roedd yn cael ei adnabod gan sawl enw, gan gynnwys Castell Tan-y-castell, Castell Aber Rheidol a Hen Gastell Aberystwyth. \n\nFe wnaeth y castell newid dwylo sawl gwaith wrth i'r Normaniaid ryfela \u00e2'r Cymry. Yn nwylo Owain Gwynedd oedd hi yn 1136. Aeth i feddiant Llywelyn Fawr yn 1221. Edward I o Loegr wnaeth adeiladu\u0092r strwythur sy\u0092n cael ei adnabod heddiw fel Castell Aberystwyth. \n\nErbyn 1307, cafodd tai eu hadeiladu wrth droed waliau\u0092r castell, a chafodd y dref ei alw\u0092n Llanbadarn Gaerog, sef Aberystwyth heddiw. ","385":"Mae Irac, neu Weriniaeth Irac yn wlad yn y dwyrain canol sy\u0092n cynnwys y rhan fwyaf o Fesopotamia, gogledd-orllewin cadwyn y Zagros a dwyrain anialwch Syria. Mae\u0092r ffinio \u00e2 Sawdi Arabia a Ciwait i\u0092r de, Gwlad Iorddonen i\u0092r gorllewin, Twrci i\u0092r gogledd, Syria i\u0092r gogledd-orllewin ac Irac i\u0092r dwyrain. Mae gan y wlad arfordir cyfyng ar Gwlff Persia. Mae mwyafrif Irac yn ddiffeithdir, ond mae\u0092r ardal rhwng y ddwy brif afon, afon Ewffrates ac afon Tigris, yn dir ffrwythlon. Mae gogledd y wlad yn fynyddig gyda Cheekah Dar, y mynydd uchaf, yn mesur 3,611 metr. Irac yw\u0092r wlad sy\u0092n cael ei hystyried fel y man lle ymddangosodd y gymdeithas sefydlog gyntaf yn y byd gydag oll nodweddion \u0091gwareiddiad\u0092, sef gwareiddiad hynafol Swmeria. Mae 18 talaith neu \u0091muhafazah\u0092 yn Irac. Arabiaid yw mwyafrif o boblogaeth y wlad, a Mwslemiaid yw\u0092r grefydd fwyafrifol, boed hynny\u0092n Sunni neu Shia. Mae cyfradd sylweddol o Gwrdiaid ac o Gristnogion yn byw yno hefyd. Bu Irac o dan chwydd wydr y byd yn y 1990au a\u0092r 2000au oherwydd Rhyfeloedd y Gwlff ac ymyrraeth yr UDA yn yr ardal gan gynnwys dymchweliad yr arlywydd Saddam Hussein, a ffurfio llywodraeth ddemocrataidd newydd a\u0092r gwrthdaro newydd a\u0092r gwrthdaro gwleidyddol ac ethnig sydd wedi rhwygo\u0092r wlad byth ers hynny. \n","386":"Mae Irac yn wlad yn y Dwyrain Canol, ac mae\u0092n cael ei ystyried fel y lle i gymdeithas sefydlog cyntaf y byd fyw. Mae dwy brif afon yn y wlad, sef Adon Ewffrates ac Afon Tigris, ac mae gogledd y wlad yn fynyddig. \nCafodd y tir ei adnabod yn hanesyddol fel Mesopotamia, ac roedd yna ddinasoedd enwog fel Ur y Caldeiaid a Babilon. Daeth Mesopotamia dan reolaeth Persia ar \u00f4l cwymp Babilonia yn y cyfnod Helenistaidd. Yn yr Oesoedd Canol daeth Baghdad yn brifddinas y byd Mwslemaidd, ac yno roedd llenorion, athronwyr ac athrawon yn cyfrannu at ddiwylliant unigryw a chyfoethog.\nPan ddaeth Irac yn annibynnol ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd daeth y Ba'athiaid i rym a bu cyfnod o foderneiddio a seciwlareiddio. Daeth Saddam Hussein i rym ym 1979, a defnyddiodd y wlad arfau cemegol yr erbyn Iran (1980-88). Ymosododd Irac ar Ciwait yn ystod Rhyfel y Gwlff a defnyddiodd y Cenhedloedd Unedig gynnig 678 dan bennod VII o\u0092r Siartr i orfodi Irac i ddod \u00e2\u0092r rhaglen o arfau niwclear a chemegol i ben. Yn 1991 tynnodd Saddam Hussein allan o Ciwait, ac yn dilyn hynny roedd nifer o wrthryfeloedd mewnol yn Irac. Cafodd Sadam ei ddisodli yn ystod Rhyfel Irac (2003-2011) wedi\u0092i arwain gan UDA ond roedd gwrthwynebiad cryf yn y wlad i ymyrraeth UDA a\u0092r Cynghreiriaid. Yn ystod y rhyfel bu farw 654,965 o bobl. Yn 2009 cyhoeddodd Gordon Brown fod Ymchwiliad Chilcot yn mynd i ymchwilio i resymau Prydain dros ymuno \u00e2\u0092r rhyfel efo UDA.\n","387":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pum Gwlad 1911 oedd yr ail yn y gyfres o gystadlaethau rygbi'r undeb ym Mhencampwriaeth Rygbi'r Pum Gwlad ar \u00f4l cynnwys Ffrainc fel un o\u0092r timau yn y bencampwriaeth. Y gystadleuaeth hon oedd y 29ain yn y gyfres o gystadlaethau o bencampwriaeth rygbi\u0092r undeb hemisffer y gogledd sydd yn digwydd bob blwyddyn. Roedd deg g\u00eam i gyd a chafodd bob un g\u00eam ei chwarae rhwng yr 2il o Ionawr a 25ain o Fawrth. Roedd Lloegr, Cymru, Iwerddon, yr Alban a Ffrainc yn chwarae yn y bencampwriaeth. Cymru enillodd y bencampwriaeth a gan eu bod wedi ennill y g\u00eam rhwng y pedair gwlad arall, fe wnaethon nhw ennill y Gamp Lawn am y trydydd tro mewn pedwar tymor a\u0092r Goron Driphlyg am y seithfed tro. Rhai o\u0092r chwaraewyr i d\u00eem Cymru oedd Johnny Williams, Billy Trew a Jack Bancroft. Rhai o\u0092r chwaraewyr i d\u00eem Lloegr oedd John Birkett, Tim Stoop ac Adrian Stoop. Rhai o\u0092r chwaraewyr i d\u00eem Iwerddon oedd George Hamlet, Alexander Jackson a Billy Hinton. Rhai o\u0092r chwaraewyr i d\u00eem yr Alban oedd Pat Munro, Jimmy Pearson a Gus Angus. Rhai o\u0092r chwaraewyr i d\u00eem Ffrainc oedd Marcel Communeau, Pierre Failliot a Joseph Bavozet.","389":"Pencampwriaeth Rygbi\u0092r Pum Gwlad 1911 oedd 29ain pencampwriaeth rygbi\u0092r undeb yr hemisffer gogleddol a\u0092r ail dro i\u0092r ornest gynnwys Ffrainc.  Roedd yr ornest rhwng Ffrainc, Lloegr, Iwerddon, yr Alban a Chymru.  Yr enillwyr oedd Cymru.  Dyna\u0092r seithfed tro iddyn nhw ennill y Goron Driphlyg a\u0092r trydydd tro mewn pedwar tymor iddyn nhw gwblhau\u0092r Gamp Lawn.  Cafodd deg g\u00eam eu chwarae rhwng 2 Ionawr a 25 Mawrth.   Capteiniaid Ffrainc oedd Marcel Communeau a Rene Duval, capteiniaid yr Alban Pat Munro a J C McCallum, capteiniaid Cymru Billy Trew a Johnny Williams, capteiniaid Lloegr John Birkett ac A L H Gotley, a chapten Iwerddon George Hamlet.","391":"Roedd Edgar Evans yn forwr Gymraeg. Cafodd ei eni ar y 7fed o Fawrth 1876. Roedd yn aelod o\u0092r t\u00eem a geisiodd cyrraedd Pegwn y De yn Antartica o dan arweinyddiaeth Robert Falcon Scott yn 1911-1912. Bu farw Edgar Evans ar y daith yn \u00f4l o Begwn y De.\n\nCafodd ei eni yn Rhosili, G?yr. Roedd ei dad, Charles, yn forwr hefyd. Roedd ei fam, Sarah, yn ferch i dafarnwr. Roedd Edgar yn un o 8 blant. Aeth Edgar i\u0092r ysgol yn rhan-amser a gweithiodd fel negesydd telegramau pan oedd yn ifanc. Ymunodd a\u0092r Llynges Frenhinol yn 1891. Roedd yn 15 mlwydd oed. Y llong gyntaf i Evans weithio ar oedd yr HMS Impregnable.\n\nYmunodd Evans \u00e2 thaith gyntaf Scott i\u0092r Antartig rhwng 1901-1904 ar y llong RRS Discovery. Ei swydd oedd is-swyddog, 2il dosbarth.\n\nCafodd Evans ei ddewis gan Scott i fod yn aelod o\u0092i ail ymgyrch i\u0092r Antartig, sef Ymgyrch Terra Nova, rhwng 1910 a 1913. Cychwynnodd taith y Terra Nova o Gaerdydd.  Yn ystod y daith cafodd Evans ei anafu. Fel canlyniad i\u0092w anafiadau diffyg bwyd, bu farw Edgar Evans ar 17 Chwefror 1912. Cafodd ei gladdu wrth droed Mynydd I\u00e2 Beardmore yn yr Antartig. Rhoddodd ei wraig, Lois, gofeb i\u0092w gofio yn Eglwys Rhosili.\n","392":"Roedd Edgar Evans yn fforiwr Gymraeg oedd yn rhan o\u0092r t\u00eem aeth i Antartica i geisio cyrraedd Pegwn y De yn 1911-12. Cafodd ei eni yn Rhosili yn 1876 i deulu oedd \u00e2 gwreiddiau dwfn yn yr ardal. \n\nDechreuodd weithio fel negesydd telegramau i Brif Swyddfa Abertawe pan oedd yn 10 oed, ac felly roedd yn mynychu\u0092r ysgol ran-amser tan oedd yn 13 oed. Ymunodd \u00e2\u0092r Llynges Frenhinol pan oedd yn 15 oed, gan ddatblygu ei sgiliau morwrol ar long hyfforddi HMS Ganges yng Nghernyw. Cafod brofiad morwrol ar nifer o longau a dysgodd am yr arfau oedd yn cael eu defnyddio. \n\nCwrddodd \u00e2 Robert Scott ar yr HMS Majestic ym 1899, a daeth Evans yn is-gapten erbyn 1900. Ymunodd Evans \u00e2 thaith gyntaf Scott i\u0092r Antarctig yn 1901-04 fel is-swyddog, 2il dosbarth. Pwrpas y daith oedd chwilio am wybodaeth am ddaearyddiaeth yr Antarctig ac i wneud ymchwil gwyddonol.\n\nCafodd Evans ei ddewis fel rhan o ail ymgyrch Scott i\u0092r Antarctig rhwng 1910-13 oherwydd ei gryfder a\u0092i sgiliau trefnu adnoddau. Lansiodd y Terra Nova o Gaerdydd ym Mehefin 1910. Cafodd y criw siom wrth gyrraedd Pegwn y De pan sylweddolon fod anturiwr o Norwy wedi cyrraedd wythnosau ynghynt. \n\nAr y daith n\u00f4l, dioddefodd Evans ewinrhew ar ei fysedd a\u0092r wyneb, ac anaf i\u0092w ben. Roedd hefyd wedi anafu ei law ar y ffordd yna. Gwaethygodd cyflwr Evans ar y daith yn nhymheredd minws 34C. Bu farw ar \u00f4l syrthio, a bu farw\u0092r gweddill cyn cyrraedd adref. ","394":"Prifddinas Rwsia yw Moscfa. Mae tua 12,665,050 o bobl yn byw yn y ddinas ei hun a 17,125,000 o gynnwys yr ardal ehangach. Roedd hi\u0092n brifddinas ar yr Undeb Sofietaidd ac o Muscvy y Rwsia cyn-ymeroraethol. Mae sedd llywodraeth genedlaethol Rwsia a\u0092r Sgw\u00e2r Coch wedi\u0092u lleoli yn y ddinas. \n\nRoedd Moscfa wedi\u0092i sefydlu\u0092n wreiddiol yn 1147, ac wedi tyfu i ddod yn ddinas lewyrchus oedd wedi gwasanaethu fel prifddinas y Ddugiaeth Fawr. Pan roedd Dugiaeth Fawr Moscfa wedi esblygu i Tsaraeth Rwsia, roedd Moscfa yn dal i fod yn ganolfan wleidyddol ac economaidd. Pan roedd y Tsaraeth wedi\u0092i diwygio yn Ymerodraeth Rwsia rhwng 1721 ac 1917, roedd y brifddinas wedi symud o Moscfa i St Petersburg gan leihau dylanwad y ddinas. Roedd y brifddinas wedi symud yn \u00f4l i Foscfa yn dilyn Chwyldro Rwsia yn 1917, gan ailddychwelyd fel canolfan wleidyddol yr SFSR a\u0092r Undeb Sofietaidd. Roedd Moscfa wedi aros yn brifddinas Ffederasiwn Rwsia yn dilyn diddymiad yr Undeb Sofietaidd yn 1991. \n\nMae Moscfa yn un o\u0092r cyrchfannau twristaidd sy\u0092n tyfu cyflymaf yn y byd, ac mae\u0092n un o\u0092r dinasoedd sy\u0092n cael ei hymweld \u00e2 hi fwyaf yn Ewrop. Moscfa yw\u0092r drydedd ddinas sydd \u00e2\u0092r mwyaf o biliwnyddion yn y byd. Dyma hefyd ddinas orau\u0092r byd am ei gwasanaethau digidol, cyhoeddus a\u0092r gwasanaethau e-lywodraeth orau yn y byd. Moscfa oedd dinas letyol Gemau Olympaidd yr Haf 1980, ac roedd hi hefyd yn un o\u0092r dinasoedd oedd wedi cynnal gemau Cwpan y Byd P\u00eal-droed 2018.\n","395":"Moscfa yw prifddinas Rwsia. Mae tua 12,655,050 (2021) o bobl yn byw yn y ddinas, a 17,125,000 (2020) yn yr ardal fetropolitan ehangach. Arwynebedd y ddinas yw 2,511 cilomedr sgw\u00e2r. Mae Moscfa wedi\u0092i lleoli yn ardal ranbarthol Canol Rwsia, yng ngorllewin Rwsia. Moscfa oedd prifddinas yr Undeb Sofietaidd, a Muscvy yn y Rwsia cyn-ymerodraethol. Mae\u0092r Kremlin, sef llywodraeth genedlaethol Rwsia, a\u0092r Sgw\u00e2r Coch wedi\u0092u lleoli yn Moscfa. Cafodd y ddinas ei sefydlu yn 1147 a thyfodd yn ddinas lewyrchus a phwerus a wasanaethodd fel prifddinas y Ddugiaeth Fawr yng nghyfnod Tsariaeth (1547 \u0096 1721). Fodd bynnag, pan drodd y Tsariaeth yn Ymerodraeth Rwsia rhwng 1721 ac 1917, symudodd y brifddinas o Moscfa i St. Petersburg, gan leihau dylanwad y ddinas. Fodd bynnag, symudodd y brifddinas yn \u00f4l i Moscfa yn dilyn Chwyldro Rwsia yn 1917, a daeth y ddinas yn \u00f4l yn ganolfan wleidyddol yr SFSR a\u0092r Undeb Sofietaidd. Yn dilyn dymchwel yr Undeb Sofietaidd yn 1991, arhosodd Moscfa fel prifddinas Ffederasiwn Rwsia. Mae Moscfa yn wlad gyfoethog iawn, a hi yw\u0092r drydedd dinas sydd \u00e2\u0092r nifer uchaf o biliwnyddion yn y byd. Mae\u0092r ddinas yn adnabyddus am ei Sgw\u00e2r Coch, Eglwys Gadeiriol Sant Basil ac adeilad y Kremlin. Yr esboniad sy\u0092n cael ei dderbyn yn eang o ran tarddiad enw\u0092r ddinas yw bod y gair yn deillio o'r gwreiddyn Proto-Balto-Slafaidd m?zg- \/ muzg- o'r Proto-Indo-Ewropeaidd meu- \"gwlyb\". O ganlyniad, gallai\u0092r enw Moskva ddynodi afon mewn gwlyptir neu gors. ","397":"Dechreuodd diwydiant llechi Cymru yn y cyfnod Rhufeinig, pan ddefnyddiwyd llechi ar do caer Segontium, Caernarfon. Tyfodd y diwydiant yn araf hyd ddechrau\u0092r 18g, yna bu t?f cyflym hyd ddiwedd y 19g. Roedd yr ardaloedd cynhyrchu llechi pwysicaf yng ngogledd-orllewin Cymru, gan gynnwys Chwarel y Penrhyn ger Bethesda, Chwarel Dinorwig ger Llanberis, Dyffryn Nantlle a Blaenau Ffestiniog, lle roedd y llechi yn dod o gloddfeydd tanddaearol yn hytrach na chwareli agored. Penrhyn a Dinorwig oedd y ddwy chwarel lechi fwyaf yn y byd. \nHyd at ddiwedd y 18g, cynhyrchid y llechi gan griwiau bach o chwarelwyr oedd yn talu i\u0092r tirfeddiannwr am gael defnyddio\u0092r chwareli. Byddent yn cario\u0092r llechi i\u0092r porthladdoedd ar gefnau ceffylau neu mewn certi, ac yna yn eu hallforio i Loegr, Iwerddon ac weithiau Ffrainc. Tua diwedd y ganrif, dechreuodd y tirfeddianwyr mawr weithio\u0092r chwareli eu hunain, ar raddfa fwy. Wedi i\u0092r llywodraeth wneud i ffwrdd \u00e2'r dreth ar lechi yn 1831, tyfodd y diwydiant yn gyflym a datblygwyd rheilffyrdd cul i gario\u0092r llechi i\u0092r porthladdoedd.\nY diwydiant llechi oedd prif ddiwydiant gogledd-orllewin Cymru yn ystod ail hanner y 19g. Yn 1898, yr oedd 17,000 o chwarelwyr yn cynhyrchu hanner miliwn o dunelli o lechi. Arweiniodd y Dirwasgiad Mawr a\u0092r Ail Ryfel Byd at gau llawer o\u0092r chwareli llai, a chaewyd llawer o\u0092r chwareli mwy yn ystod y 1960au a\u0092r 1970au, i raddau helaeth oherwydd y defnydd o deils yn hytrach na llechi ar doeau. Mae rhywfaint o lechi yn cael eu cynhyrchu hyd heddiw, ond ar raddfa lawer llai.\n","398":"CR9_224_Diwydiant \n\nDechreuodd diwydiant llechi Cymru yn y cyfnod Rhufeinig, pan ddefnyddiwyd llechi ar do caer Segontium, Caernarfon. Tyfodd y diwydiant yn araf hyd ddechrau\u0092r 18g, yna bu twf cyflym hyd ddiwedd y 19g. Roedd yr ardaloedd cynhyrchu llechi pwysicaf yng ngogledd-orllewin Cymru, gan gynnwys Chwarel y Penrhyn ger Bethesda, Chwarel Dinorwig ger Llanberis, Dyffryn Nantlle a Blaenau Ffestiniog. Penrhyn a Dinorwig oedd y ddwy chwarel lechi fwyaf yn y byd. \n\nY diwydiant llechi oedd prif ddiwydiant gogledd-orllewin Cymru yn ystod ail hanner y 19g, a bodolai ar raddfa llawer llai mewn rhannau eraill o Gymru. Yn 1898, yr oedd 17,000 o chwarelwyr yn cynhyrchu hanner miliwn o dunelli o lechi. Yn dilyn streic hir a chwerw yn Chwarel y Penrhyn rhwng 1900 a 1903, dechreuodd y diwydiant ddirywio, a bu'r Rhyfel Byd Cyntaf yn gyfrifol am ostyngiad mawr yn y nifer o chwarelwyr.  \n\nRoedd sawl math o weithiwr yn y chwareli. Y chwarelwyr go-iawn oedd y dynion a weithiai\u0092r graig mewn criwiau. Byddai criw o bedwar yn cynnwys dau \"greigiwr\" oedd yn ffrwydro\u0092r graig i gynhyrchu blociau, \u0093holltwr\u0094 oedd yn defnyddio c?n a morthwyl i hollti\u0092r bloc yn llechi a \u0093naddwr\u0094.  \n\nRoedd y diwydiant llechi yng Nghymru yn ddiwydiant Cymraeg ei hiaith. O\u0092r ardaloedd cyfagos y daeth y rhan fwyaf o\u0092r gweithwyr, ac ychydig iawn o fewnfudo bu. Cafodd y diwydiant gryn effaith ar ddiwylliant yr ardaloedd llechi ac ar ddiwylliant Cymru gyfan. Roedd y caban, lle byddai\u0092r chwarelwyr yn ymgynnull amser cinio, yn fangre trafodaethau ar bob math ar bynciau. \n ","403":"Mae Plaid Cymru yn blaid wleidyddol sosialaidd a Chymreig sydd yn galw am annibyniaeth i Gymru o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Yn draddodiadol mae Plaid Cymru wedi bod gryfaf yn y Gymru Gymraeg yn y gorllewin a\u0092r gogledd, ac mae torri trwodd yng nghymoedd y de wedi bod yn uchelgais gan y blaid ers blynyddoedd. \n\nCafodd y blaid ei sefydlu dan yr enw \u0091Y Blaid Genedlaethol\u0092 ar \u00f4l cyfarfod yn eisteddfod genedlaethol 1925 yn neuadd Maesgwyn, Pwllheli. Roedd Saunders Lewis a Lewis Valentine ymysg rhai o\u0092r sylfaenwyr. Y prif amcanion oedd cael hunanlywodraeth yn null dominiwn i Gymru, amddiffyn yr iaith Gymraeg a chael sedd i Gymru yng Nghynghrair y Cenhedloedd. Ym Medi 1997, cafodd gynulliad cenedlaethol Cymru ei sefydlu yn dilyn refferendwm a alwodd Plaid Cymru amdano. Yn etholiadau cynulliad cenedlaethol Cymru, neu senedd Cymru fel mae\u0092n cael ei adnabod erbyn hyn, mae canran pleidlais Plaid Cymru wedi aros o gwmpas 20% ers 2003. Yn etholiadau\u0092r deyrnas gyfunol, mae canran bleidlais Plaid Cymru wedi aros rhwng 10% a 15% ers 1997. Yn 2020, yn dilyn etholiad cyffredinol 2019, cyhoeddodd arweinydd Plaid Cymru y byddai\u0092n sefydlu comisiwn i edrych ar ymarferoldeb annibyniaeth Cymru, a sut y byddai Llywodraeth Blaid Cymru yn cynnal refferendwm annibyniaeth. ","404":"Mae Plaid Cymru yn blaid wleidyddol sosialaidd sydd yn ymgyrchu dros annibyniaeth i Gymru. Adam Price ydy\u0092r arweinydd presennol. Cafodd \u0093Y Blaid Genedlaethol\u0094 (enw gwreiddiol Plaid Cymru) ei sefydlu yn wythnos yr Eisteddfod Genedlaethol 1925 ham Saunders Lewis, Lewis Valentine ac eraill. Nod gwreiddiol y blaid oedd hunanlywodraethu, amddiffyn yr iaith Gymraeg a chael sedd yng Nghynghrair y Cenhedloedd. Yn y 1930au, trefnodd J. E. Jones nifer o ymgyrchoedd dros y blaid. \nYn ystod yr Ail Ryfel Byd cafodd Plaid Cymru ei chyhuddo o fod \u00e2 chysylltiadau efo mudiadau ffasgaidd Ewrop. Roedd y cyhuddiadau heb fawr o sail iddynt.\nYn 1945 daeth Gwynfor Evans yn arweinydd y blaid. Roedd rhai aelodau adain-chwith y blaid yn teimlo bod gormod o bwyslais ar yr iaith Gymraeg ac ardaloedd gwledig, a chafodd y safbwyntiau hyn ddylanwad ar bolis\u00efau Plaid Cymru o ganlyniad. Ar \u00f4l boddi Cwm Tryweryn, cynyddodd y gefnogaeth i\u0092r blaid ac enillodd ei sedd seneddol gyntaf yn 1966. Yn dilyn buddugoliaethau mewn isetholiadau yn y 60au, daeth datganoli yn flaenoriaeth gan y blaid.\nPlaid Cymru oedd y brif wrthblaid (17 sedd) yn nhymor cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru 1999. Dros y blynyddoedd mae Plaid Cymru wedi ennill rhwng 12 a 15 sedd mewn etholiadau\u0092r Cynulliad Cenedlaethol. Yn 2020 cafodd y Comisiwn Annibynnol ei sefydlu er mwyn asesu ymarferoldeb Annibyniaeth Cymru a\u0092r broses o gynnal refferendwm annibyniaeth. Roedd Leanne yn arwain y blaid yn 2012, ond yn 2018 daeth Adam Price yn arweinydd newydd.\n","405":"Mae Par\u00ead G?yl Dewi yn Aberystwyth yn ddigwyddiad sydd yn dathlu Dydd G?yl Dewi a diwylliant Cymru. Cafodd y par\u00ead cyntaf ei gynnal ar y 1af o Fawrth yn 2013. Mae\u0092r digwyddiad yn cael ei gefnogi gan lawer o fudiadau Cymraeg Aberystwyth ac yr ardal gyfagos, gan gynnwys clybiau, ysgolion a busnesau. Mae gan y par\u00ead \u0091dywysydd\u0092 gwahanol bob blwyddyn sydd yn arwain y par\u00ead. Mae\u0092r tywysydd yn cael ei ddewis gan Gyngor y Par\u00ead ac mae\u0092r person fel arfer yn unigolyn sydd wedi cyfrannu yn arbennig i fywyd a diwylliant Cymraeg ardal Aberystwyth. Hefyd ar du blaen y par\u00ead mae pibydd yn arwain wrth ganu alawon Cymreig ar y bibgod. Nesaf yn y rhes o bobl ar \u00f4l y pibydd a\u0092r tywysydd ydy\u0092r osgordd. Dau berson sydd yn rhan o\u0092r osgordd bob blwyddyn. Mae un yn cario banner y Ddraig Goch, a\u0092r llall yn cario baner Dewi Sant. Mae\u0092r par\u00ead bob amser yn gorffen yn Ll?s-y-Brenin ac yn fan yno bydd Seremoni awyr agored yn digwydd.  Roedd Merched y Wawr, yr Urdd, Mudiad Meithrin, Undeb Myfyrwyr Cymraeg Aberystwyth a llawer mwy yn rhan o\u0092r par\u00ead yn ystod y par\u00ead cyntaf yn 2013. Ar \u00f4l y digwyddiad ym 2015, roedd gig am ddim yn nhafarn y Llew Du ac ar \u00f4l y digwyddiad yn 2016 roedd llawer o stondinau a digwyddiadau eraill yn yr Hen Goleg er mwyn parhau efo\u0092r dathliadau.","406":"Cafodd Par\u00ead G?yl Dewi Aberystwyth ei gynnal am y tro cyntaf 2013 i ddathlu Dydd G?yl Dewi (Mawrth 1) a thraddodiadau Cymreig. Si\u00f4n Jobbins oedd trefnydd cyntaf y par\u00ead gyda chefnogaeth mudiadau Cymraeg Aberystwyth a'r ardal. Bob blwyddyn mae Cyngor y Par\u00ead yn cydnabod cyfraniad rhywun arbennig i fywyd a diwylliant Cymraeg yr ardal. Nhw yw\u0092r 'Tywysydd'. Mae\u0092r Tywysydd yn gwisgo sash ac yn cael ffon gerdded arbennig fel arwydd o ddiolch a gwerthfawrogiad. Mae\u0092r arfer hon yn deillio o Wlad y Basg.\n\nY pibydd sy\u0092n arwain y par\u00ead ac mae\u0092n canu alawon Cymreig ar bibgod. Bydd y Tywysydd yn dilyn ac yna\u0092r Osgordd. Mae\u0092r ddau berson yn yr Osgordd yn cario baner Dewi Sant a'r llall yn cario baner y Ddraig Goch. Mae\u0092r cyhoedd ac aelodau mudiadau lleol yn ogystal \u00e2 cherddorion yn cerdded y tu \u00f4l i\u0092r parti. Bydd yr orymdaith yn gorffen yn Ll?s-y-Brenin, safle hen Neuadd y Brenin ar gyfer Seremoni awyr agored y Par\u00ead.\n\nRhestr o\u0092r Tywysyddion\n\n2013 - Dr Meredydd Evans a Phyllis Kinney\n2014 - Gwilym a Megan Tudur, sylfaenwyr a pherchnogion Siop y Pethe\n2015 - Gerald Morgan, awdur a phrifathro gyntaf Ysgol Penweddig, Aberystwyth\n2016 - Mary Lloyd Jones, artist\n2017 - Glan Davies, digriwfwr a chefnogwr elusennau\n2018 - Ned Thomas\n\nRhestr o\u0092r Pibyddion\n\n2013 - Ceri Rhys Matthews\n2014 - Gwilym Bowen Rhys\n2015 - Geraint Roberts\n2016 - Gwilym Bowen Rhys\n2017 - Pibau Tawe \n2018 - Seindorf Arian Aberystwyth","407":"Digwyddodd pared G?yl Dewi yn Aberystwyth am y tro cyntaf y 1af o Fawrth 2013.  Cafodd ei sefydlu gyda chefnogaeth clybiau, sefydliadau cenedlaethol, ysgolion a busnesau Cymraeg Aberystwyth, yn eu mysg Merched y Wawr, Twf, yr Urdd, y Mudiad Meithrin, UMCA, UCAC, Ysgol Penweddig a Menter Iaith Ceredigion.  Mae\u0092n cael arian trwy grantiau.  Ar \u00f4l y par\u00ead mae seremoni gyda chyflwyniadau cerddoriaeth a dawns, ac araith gan y Tywysydd.  Mae Cyngor y Par\u00ead yn dewis rhywun sydd wedi cyfrannu\u0092n arbennig i fywyd a diwylliant Cymraeg yr ardal i fod yn Dywysydd bob blwyddyn.  Maen nhw\u0092n gwisgo sash arbennig gyda\u0092u henwau i gyd arni.  Hefyd maen nhw\u0092n derbyn ffon gerdded i\u0092w chadw, yn dilyn arferiad Gwlad y Basg.  Mae trefn arbennig i\u0092r par\u00ead, gyda phibydd yn arwain dan ganu alawon Cymreig.  Yna mae\u0092r Tywysydd a gosgordd o ddau berson, un yn cario baner Dewi Sant a\u0092r llall yn cario\u0092r Ddraig Goch.  Tu \u00f4l iddyn nhw mae perfformwyr a phobl gyffredin yn cerdded.  Mae\u0092r orymdaith yn gorffen yn Ll?s-y-Brenin ac mae seremoni awyr agored yn dilyn.  Bydd c\u00f4r meibion yn canu wrth iddyn nhw gerdded, a\u0092r ysbrydoliaeth am hyn oedd arferiad Llynges Dramor Ffrainc.  Mae perfformiadau amrywiaeth o gerddoriaeth yn yr awyr agored ac mewn tafarndai lleol yn rhan o\u0092r digwyddiad, ac mae a stondinau a digwyddiadau eraill hefyd.  Yn 2018 roedd rhaid cwtogi ar y dathliadau oherwydd tywydd garw, ond cafodd yr orymdaith mo\u0092i chanslo.\n\n","408":"Mae Rhuthun yn dref fach oedd gyda phoblogaeth o 5,218 yn 2001. Mae\u0092n dref yn Sir Dinbych, ac mae e wedi ei leoli ar bwys Afon Clwyd yn ne Dyffryn Clwyd.\nMae Rhuthun yn dref sydd wedi ei glymu gyda Brieg, Llydaw. Mae dwy ysgol uwchradd- Ysgol Brynhyfryd ac Ysgol Rhuthun (preifat). Mae\u0092r bobl leol yn galw\u0092r ysgol breifat \u0091Ysgol y Capie Cochion\u0092.\nAr \u00f4l cael ei ddinistrio tua 1280, cafodd hen gastell y dref ei ailadeiladu fel gwesty mawr yn yr 19eg ganrif. Cafodd y castell ei adeiladu yn wreiddiol gan Dafydd ap Gruffudd (1238 - 1283) ac Edward I o Loegr.  Enw gwreiddiol y Dref oedd 'Castell Coch yng Ngwern-f\u00f4r, achos y tywodfaen coch yn waliau'r castell.\nLlosgodd Owain Glyn Dwr y dref ond am y castell yn 1400, ac mae\u0092r banc Nat West gyda phlac ar flaen yr adeilad sy\u0092n darllen \u0091 Yn dy galon di... Glyn D?r!\u0092. Gwnaeth pobl Rhuthun ymuno gydag Owain i ymosod wedyn ar Ddinbych, Rhuddlan ac yna Fflint.\nMae\u0092r cyhoedd hefyd yn gallu ymweld \u00e2\u0092r hen garchar yn y dref. Capel henaf y dref yw Pendref, a Rhuthun yw\u0092r unig dref ar \u00f4l yng Nghymru gyda thai du a gwyn (megis T? Nantclwyd y Dre). \nAgorodd T? Nantclwyd ar ddechrau\u0092r 2000au i\u0092r cyhoedd. Mae\u0092r t? yn dyddio n\u00f4l I 1445 ac mae ganddo\u0092r ffr\u00e2m bren t? trefol henaf yng Nghymru. Mae yna Ganolfan Crefftau yn Rhuthun sydd wedi ennill gwobrau am ei delwedd. Cafodd Eisteddfod Genedlaethol Cymru ei chynnal yn Rhuthun yn 1973. \nMae pobl sydd wedi ei gysylltu \u00e2 Rhuthun yn cynnwys Edward Pugh (ffotograffydd), Dave Brailsford, Edward Jones (Bathafarn), Emrys ap Iwan, Neil Taylor (p\u00eal-droediwr), Rhys Ifans, John Langford, Rhys Meirion, Robat Arwyn, Tom Pryce, William Lloyd (mynyddwr), Joe Woolford.\n","409":"Mae Rhuthun yn dref yn Sir Ddinbych. Roedd 5,218 o bobl yn byw yno yn 2001. Tref bartner Rhuthun ydy Brieg yn Llydaw. Mae dwy ysgol uwchradd yn y dref, Ysgol Brynhyfryd ac Ysgol Rhuthun. Y ceidwadwyr sy\u0092n cynrychiolir ardal hon yn Senedd Cymru. Yn yr Oesoedd Canol, Rhuthun oedd prif dref yr hen sir Dogfeiling. Mae castell yn y dref a godwyd tua 1280 gan Dafydd ap Gruffudd. Yn wreiddiol enwir y dref yn 'Castell Coch yng Ngwern-f\u00f4r\u0092, oherwydd lliw waliau'r castell. Yn 1400 llosgodd Owain Glynd?r dref Rhuthun, heblaw'r castell, mae plac i nodi hyn ar fanc y Nat West. Cafodd y castell ei ddymchwel ar \u00f4l y Rhyfel Cartref, ond fe'i hail-adeiladwyd fel gwesty mawr yn y 19g. Mae\u0092r Hen Garchar hefyd yn fan ymweld gyda\u0092r cyhoedd. Mae adeiladau\u0092r dref yn nodweddiadol gan ei bod yn dai du a gwyn, nodwedd draddodiadol o drefi Cymru. Mae\u0092r t? trefol ffr\u00e2m bren hynaf yng Nghymru yn Rhuthun sef Nantclwyd y Dre sy\u0092n dyddio\u0092n n\u00f4l i tua 1445. Lle nodweddiadol arall yn y dref yw\u0092r canolfan Grefftau sydd wedi ennill gwobrau am ei bensaern\u00efaeth. Mae nifer o enwogion o Ruthun, p\u00eal droedwyr, actorion a chantorion yn ei mysg","410":"Rhuthun yw tref sirol Sir Ddinbych. Mae\u0092n dref fach gyda phoblogaeth o 5,218 yn 2001. Roedd 47% o\u0092r boblogaeth yn wryw tra bod 53% yn fenywaidd. Mae Rhuthun wedi\u0092i lleoli ar lan Afon Clwyd sydd yn ne Dyffryn Clwyd. Mae\u0092r heolydd A494 a\u0092r A525 yn rhedeg drwy\u0092r dref. \n\nMae Rhuthun wedi ei hefeillio gyda thref Brieg, Llydaw. Mae dwy ysgol uwchradd yn y dref, sef Ysgol Brynhyfryd ac Ysgol Rhuthun. Mae Ysgol Rhuthun yn ysgol breifat. Enw lleol ar yr ysgol breifat ydy \u0093Ysgol y Capie Cochion\u0094. \n\nMae\u0092r ardal yma yn cael ei gynrychioli yn Senedd Cymru gan Darren Millar o\u0092r Ceidwadwyr. Aelod Seneddol yr ardal yw David Jones, hefyd o\u0092r Ceidwadwyr.\n\nMae gan y dref hen gastell. Cafodd y castell ei hadeiladu tua 1280 ond cafodd ei ddymchwel ar \u00f4l y Rhyfel Cartref. Cafodd y castell ei ail-adeiladu fel gwesty mawr yn yr 19g. \n\nMae gan Ruthun canolfan grefftau sy\u0092n cael ei ariannu gan Gyngor Sir Ddinbych. Mae\u0092r ganolfan wedi ennill nifer o wobrau, yn enwedig am bensaern\u00efaeth.\n\nMae nifer o bobl adnabyddus yn gysylltiedig \u00e2\u0092r dref Rhuthun. Cafodd yr Eisteddfod Genedlaethol ei gynnal yn Rhuthun ym 1973.\n","411":"Mae\u0092r mwyafrif o\u0092r ieithoedd sy\u0092n cael eu siarad yn Sbaen yn perthyn i\u0092r teulu ieithoedd Rom\u00e1nws. Sbaeneg ydy\u0092r unig iaith sydd \u00e2 statws swyddogol dros y wlad, ond mae gan sawl un arall statws cyd-swyddogol neu gydnabyddedig mewn rhannau penodol, ac mae hefyd sawl iaith a thafodiaith answyddogol. Sbaeneg, neu Castileg, sydd \u00e2\u0092r nifer fwyaf o siaradwyr, gyda 99% o\u0092r wlad yn ei siarad. \n\nMae ieithoedd cyd-swyddogol rhanbarthol Sbaen yn cynnwys Araneg yng Nghatalwnia, Basgeg yng Ngwlad y Basg, Catalaneg yng Nghatalwnia a\u0092r Ynysoedd Balearig, Falenseg yn y Gymuned Valencia, a Galisieg yn Galisia. Mae gan yr ieithoedd hyn statws cyfreithiol yn eu cymunedau priodol ac mae ganddynt ddigon o siaradwyr i gyhoeddi papurau newydd, llyfrau a chyfryngau yn yr iaith (oni bai am Araneg). Catalaneg a Galisieg ydy prif ieithoedd eu rhanbarthau ac mae eu llywodraethau rhanbarthol a'u gweinyddiaethau lleol yn eu defnyddio. Mae nifer o ddinasyddion y rhanbarthau felly yn ystyried Sbaeneg fel eu hail iaith. Mae yna hefyd nifer o ieithoedd lleiafrifol sydd mewn peryg, gan gynnwys Aragoneg, Astwrieg a Leoneg. \n\nMae gan yr iaith Sbaeneg sawl gwahanol dafodiaith dros y wlad. Mae enghreifftiau yn cynnwys tafodiaith Andalusia a\u0092r Ynysoedd Dedwydd, ac mae gan bob un o\u0092r rhain is-amrywiaethau eu hunain. Mae rhai ohonynt yn agosach at Sbaen yr Amerig; cafodd ei ddylanwadu ganddynt o ganlyniad i brosesau ymfudo o wahanol ranbarthau. \n\nMae\u0092r rhan fwyaf o\u0092r ieithoedd sy\u0092n bresennol yn Sbaen yn ieithoedd Indo-Ewropeaidd. Mae\u0092r boblogaeth Fwslimaidd yn siarad ieithoedd Affro-Asiatig, a siaradir Portiwgaleg ar y ffin. ","418":"Sais oedd William Wilberforce. Cafodd ei eni yn Awst 1759 yn Hull a bu farw yn 1833. Buodd yn ymgyrchu i gael gwared ar fasnach mewn caethweision. \nRoedd ei dad yn fasnachwr cyfoethog. Pan roedd yn 17 oed aeth i Goleg Sant Ioan, Caergrawnt. Yno daeth yn ffrind i William Pitt, sef prif weinidog ifancaf Prydain erioed. \nDechreuodd ei yrfa wleidyddol yn 1780 wrth iddo ddod yn Aelod Seneddol annibynnol dros Gaerefrog. Yn 1785, cafodd dr\u00f6edigaeth grefyddol. Fe wnaeth hyn arwain at newidiadau mawr yn ei ffordd o fyw a chreu angerdd am byth ynddo tuag at newid er gwell. Yn 1787, cwrddodd \u00e2 gr?p o ymgyrchwyr gwrth-gaethwasiaeth. Ceisiodd y gr?p ei berswadio i ddefnyddio ei ddylanwad fel aelod seneddol i roi terfyn ar fasnach mewn caethweision. Yn 1807 llwyddodd i gael y Senedd i basio deddf a oedd yn rhoi diwedd ar fasnach. Roedd yn parhau i gefnogi gorffen caethwasiaeth yn llwyr hyd yn oed pan roedd ei iechyd yn gwaethygu. \nGweithiodd a hyrwyddodd nifer o achosion dros y blynyddoedd e.e. Cymdeithas er mwyn Atal Llygredd a Drygioni. Fe briododd a chafodd chwech o blant. Mae ef wedi ei gladdu yn Abaty Westminster, yn agos i\u0092w ffrind William Pitt. ","419":"Roedd William Wilberforce yn ddyngarwr o Sais. Chwaraeodd ran flaenllaw yn yr ymgyrch i gael gwared \u00e2\u0092r farchnad gaethweision. Dechreuodd ei yrfa gwleidyddol yn 1780, pan ddaeth yn Aelod Seneddol annibynnol dros Gaerefrog. Bu taith Wilberforce yn 1784 i Ewrop yn allweddol i achosi\u0092r newidiadau tyngedfennol yn ei fywyd, ac yn drobwynt pwysig. Cafodd dr\u00f6edigaeth efengylaidd, gan ddatgan ei addewid i roi ei fywyd a\u0092i waith yn y dyfodol at wasanaeth Duw. Yn 1787, cafodd ei berswadio i ddefnyddio ei ddylanwad fel aelod seneddol i roi terfyn ar y fasnach mewn caethweision. Cafodd Charles ac Arglwyddes Middleton, Thomas Clarkson, Y Crynwyr a rhai ymgyrchwyr eraill ddylanwad ar William Wilberforce. \n\nDechreuodd yr ymgyrch i gael gwared ar y fasnach gaethweision yn yr 1780au, pan gafodd pwyllgorau gwrth-gaethwasiaeth gan y Crynwyr ei sefydlu. Cafodd y ddeiseb gyntaf erioed yn erbyn y fasnach ei roi gerbron y Senedd yn 1783. Ar y 12fed Mai 1789, traddododd Wilberforce anerchiad pwysig yn Nh?\u0092r Cyffredin o blaid diddymu caethwasiaeth. Defnyddiodd dystiolaeth Clarkson i ddangos anghyfiawnderau\u0092r fasnach. Erbyn 1807, llwyddodd i berswadio\u0092r Senedd i basio deddf a oedd yn rhoi diwedd ar y fasnach. Er hyn, ni ddaeth caethwasiaeth i ben a pharhaodd y frwydr ar \u00f4l hynny. \n\nYn Ebrill 1833, traddododd Wilberforce ei araith olaf mewn cyfarfod cyhoeddus, er bod ei iechyd yn dirywio\u0092n ddifrifol. Bu farw 29 Gorffennaf 1833. Rai diwrnodau ynghynt clywodd bod y llywodraeth yn mynd i basio Deddf Diddymu Caethwasiaeth. Llai na mis ar \u00f4l ei farwolaeth, cafodd y ddeddf oedd yn diddymu caethwasiaeth yn y rhan helaethaf o\u0092r Ymerodraeth ei phasio. \n","420":"Roedd o yn wleidydd \u00e2 wasanaethodd fel Prif Weinidog y Deyrnas Unedig yn ystod yr Ail Ryfel Byd, gan arwain y wlad i fuddugoliaeth yn 1945. Cafodd ei eni i fywyd breintiedig yn 1874 ym Mhalas Blenheim, Swydd Rhydychen. Daeth yn filwr ac yna\u0092n newyddiadurwr. Enillodd ei enw da am ddewrder a menter fel gohebydd rhyfel yn ystod Rhyfel y Boer 1899-1902. Roedd yn arweinydd rhyfel poblogaidd, wrth iddo godi ysbryd truenus pobl Prydain drwy roi areithiau angerddol ac ymweld yn bersonol rannau o\u0092r wlad. Ef wnaeth annog cadfridogion y cynghreiriaid i oresgyn yr Eidal ym mis Gorffennaf 1943 a Ffrainc (D-Day) ym mis Mehefin 1944. Wedi ei annog gan Stalin i lansio ymosodiad yn Ewrop, fel y byddai\u0092r Almaenwyr yn gorfod ymladd ar ddwy ffrynt, ac ar \u00f4l i UDA ymuno a\u0092r rhyfel, penderfynodd Churchill bod ymosodiad gan y Cynghreiriaid ar Ewrop yn allweddol i ennill y rhyfel. Roedd hefyd yn awdur llyfrau hanes ac atgofion. Roedd yn fab i\u0092r Arglwydd Randolph Churchill oedd yn wleidydd Ceidwadol uchel ei barch. Priododd Clementine Hozier yn 1908 a fu nhw\u0092n byw yn Chartwell, Caint, o 1922. Fe gafon nhw bedwar o blant. Er bod Churchill fel arfer yn cael ei gofio fel arweinydd llwyddiannus yn ystod yr Ail Ryfel Byd, yn Ne Cymru roedd drwgdeimlad yn ei erbyn oherwydd y ffordd y deliodd \u00e2 streic glowyr Tonypandy ym 1910. Bu farw yn 1965 a\u0092i chladdu ym Mynwent Eglwys Sant Martin, Bladon. Rhoddwyd angladd gwladol iddo.\n","422":"Gwleidydd Saesneg oedd Winston Leonard Spencer Churchill. Gwasanaethodd fel prif weinidog y Deyrnas Unedig yn ystod yr ail ryfel byd. Cafodd Churchill ei enwi i fywyd o gyfoeth a braint ar Dachwedd 30 1874 ym Mhalas Blenheim, swydd Rhydychen. Daeth Winston yn filwr ac yna\u0092n newyddiadurwr. Enillodd ei enw da am ddewrder a menter fel gohebydd rhyfel yn ystod Rhyfel y Boer 1899-1902. Bu\u0092n un o gyd-wleidyddion David Lloyd George tra\u0092n aelod o\u0092r blaid Ryddfrydol, cyn newid ei liwiau gwleidyddol i fod yn aelod o\u0092r blaid Geidwadol. Yn ystod y 1930au bu\u0092n feirniad cyson o bolisi dyhuddo Prydain tuag at Hitler ac ym 1940, fe olynodd Neville Chamberlain fel arweinydd Llywodraeth Prydain. Arweiniodd Churchill y Deyrnas Unedig i fuddigoliaeth yn yr ail ryfel byd gan arwain y wlad i fuddugoliaeth ym 1945. Collodd Churchill a\u0092r blaid geidwadol etholiad cyffredinol 1945 ond dychwelodd i b?er fel prif weinidog rhwng 1951 a 1955. Roedd hefyd yn awdur llyfrau hanes ac atgofion. Roedd Churchill wedi cael ei feirniadu\u0092n hallt gan arbenigwyr, ac roedd llawer o ddrwgdeimlad iddo yn ne Cymru wedi terfysg Tonypandy ym 1910 yn dilyn ymladd rhwng streicwyr glo Tonypandy a\u0092r heddlu. Gyrrodd Churchill, a oedd yn ysgrifennydd cartref ar y Pryd, filwyr i helpu\u0092r heddlu. Arweiniodd hynny at fwy o drais ac ymladd, ac yn y pendraw methiant streic y glowyr yn \u00f4l rhai. ","423":"Mae episodau o dymer uchel (mania) a thymer isel (iselder) yn nodweddiadol o anhwylder deubegwn. Mae\u0092r cyfnodau hyn o fania ac iselder yn eithriadol ac yn gallu amharu ar fywyd y claf. Yn ystod episodau o\u0092r fath gal unigolion brofi rhithwelediadau a rhithdybiau (sydd yn episodau seicotig).\nWrth brofi episod isel gall yr unigolyn deimlo\u0092n anobeithiol, yn ddiwerth a heb egni, a gall brofi meddyliau am hunanladdiad. Mae episodau manig yn dilyn rhwng dau a phedwar episod isel, ac o blith y symptomau mae teimlo\u0092n ewfforig, yn llawn egni a theimlo\u0092n bwysig. Weithiau bydd yn ymddangos bod yr unigolyn yn siarad yn gyflym iawn neu\u0092n methu ag aros yn llonydd, ond i\u0092r person sy\u0092n profi\u0092r episod, mae\u0092r ymddygiad yn teimlo\u0092n arferol.\nDydyn ni ddim yn gwybod yn iawn beth sy\u0092n achosi\u0092r anhwylder ond mae\u0092r anhwylder yn gal rhedeg mewn teuluoedd a chael ei achosi gan straen. Mae\u0092r episodau isel ac isel yn achosi newidiadau yng nghemeg yr ymennydd. \nMae\u0092n bosibl cael diagnosis drwy seiciatrydd fydd yn holi cwestiynau am hanes meddygol  y teulu a\u0092r claf a manylion am y symptomau. Mae lithiwm carbonad yn fath o driniaeth feddygol sy\u0092n gallu sefydlogi tymer yr unigolion sy\u0092n dioddef o\u0092r anhwylder. Ond mae\u0092n rhaid bod yn ofalus oherwydd bod gormod o lithiwm yn y gwaed yn gallu bod yn beryglus. Opsiwn arall o ran triniaeth ydy cyffuriau gwrthgonfyslsiwn e.e. falporad a carbamazepine.\n","425":"Mae anhwylder deubegwn yn golygu bod person yn cael episodau o dymer arbennig o uchel ac episodau o dymer arbennig o isel.  Mae rhai pobl yn cael symptomau seicotig gan synhwyro pethau neu gredu mewn pethau afresymol.  Mewn episod isel mae rhywun yn gallu teimlo\u0092n anobeithiol, meddwl a symud yn araf, cael hi\u0092n anodd canolbwyntio, colli diddordeb mewn pethau a theimlo\u0092n ddiwerth ac yn besimistaidd.  Yn aml maen nhw\u0092n cael hi\u0092n anodd cysgu ac maen nhw\u0092n gallu meddwl am ladd eu hunain.  Yn ystod episodau manig (tymor uchel) maen nhw\u0092n gallu teimlo\u0092n ewfforig, llawn egni a heb deimlo fel cysgu.  Mae eraill yn eu gweld yn siarad yn gyflym, methu eistedd yn llonydd a gwneud penderfyniadau byrbwyll a difeddwl.   Dyw\u0092r person sy\u0092n cael ei effeithio yn aml ddim yn sylweddoli bod rhywbeth o\u0092i le.  Dyw pobl ddim yn sicr beth sy\u0092n achosi anhwylder deubegwn.  Mae\u0092n bosibl fod e\u0092n enetig, neu wedi\u0092i achosi gan ddigwyddiadau bywyd llawn straen.  Mae cemeg yr ymennydd yn newid yn ystod y ddau fath o episod.  Mae seiciatrydd yn gwneud diagnosis dan ddilyn canllawiau mae Cymdeithas Seiciatrig America wedi eu datblygu.  Mae meddyginiaethau i drin y cyflwr, ond mae\u0092n gallu arwain at sgil effeithiau amhleserus.  Mae lithiwm carbonad yn gyffredin, ond mae\u0092n beryglus os oes gormod ohono yng ngwaed rhywun.  Mae meddygon hefyd yn defnyddio cyffuriau gwrthiselder i drin episodau isel a chyffuriau gwrth-seicotig ar gyfer yr episodau manig.","426":"Rhyfel rhwng 1861 a 1865 rhwng UDA ac un deg un talaith yn y De oedd Rhyfel Cartref America. Roedd yr un deg un talaith yn y De eisiau gadael yr Unol Daleithiau. Dechreuodd y rhyfel ar \u00f4l i Abraham Lincoln gael ei wneud yn Arlywydd yr Unol Daleithiau ar ddiwedd 1860. Un o\u0092r prif resymau dros ddechrau\u0092r rhyfel oedd caethwasiaeth. Roedd Abraham Lincoln yn anghytuno efo\u0092r drefn o gaethwasiaeth  ond roedd caethwasiaeth yn bwysig yn yr un deg un talaith hyn, ac felly, fe wnaethon nhw benderfynu gadael yr Unol Daleithiau. Dechreuodd yr ymladd ar 12 Ebrill 1861 pan ymosododd y rhyfelwyr ar Fort Summer yn Ne Carolina. Ym mis Medi 1862 fe arwyddodd Abraham Lincoln y Datganiad Rhyddfreinio oedd yn cyhoeddi y byddai holl gaethweision taleithiau\u0092r de yn cael eu rhyddhau. Yn ystod dwy flynedd gyntaf y rhyfel, fe wnaeth y Gogledd wrthod recriwtio  milwyr duon a dim ond ar \u00f4l i Abraham Lincoln arwyddo\u0092r Datganiad Rhyddfreinio y cafodd milwyr duon eu recriwtio ar raddfa fawr. Pan ddaeth y rhyfel i ben, roedd yn rhaid ceisio datrys dwy broblem, sef sut i gael taleithiau\u0092r de i ail-ymuno \u00e2\u0092r Undeb, ac yn ail, roedd rhaid ceisio diffinio statws y dynion du oedd wedi eu rhyddhau yng nghymdeithas America. Ychydig o ddyddiau ar \u00f4l i\u0092r rhyfel orffen ar 14 Ebrill 1865, cafodd Abraham Lincoln ei ladd gan John Wilkes Booth, sef person oedd yn anghytuno efo dewis Lincoln ar y mater o gaethwasiaeth.","427":"Roedd Rhyfel Cartref America wedi cael ei ymladd rhwng UDA ac 11 talaith yn y de oedd yn dymuno gadael UDA. Yr 11 talaith oedd Texas, Arkansas, Louisiana, Tennessee, Alabama, Georgia, Florida, De Carolina, Gogledd Carolina a Virginia. Roedd y rhyfel wedi dechrau yn dilyn ethol Abraham Lincoln yn Arlywydd UDA ar ddiwedd 1860. Roedd e wedi dechrau ei swydd yn swyddogol ym mis Mawrth 1861. Roedd y Rhyfel Cartref wedi achosi rhaniadau yn y wlad rhwng y gogledd a\u0092r de. Prif sail y gwrthdaro oedd caethwasiaeth. Roedd pob un o\u0092r taleithiau oedd yn dymuno gadael yr Undeb yn rhai lle roedd caethwasiaeth yn elfen bwysig. Er doedd Lincoln ddim wedi bygwth dileu caethwasiaeth, roedd e\u0092n cael ei ystyried yn elyn i\u0092r gyfundrefn. Roedd taleithiau\u0092r de yn ofni bod Lincoln yn mynd i ddileu caethwasiaeth yn y taleithiau yna. O achos hyn, roedd yr 11 talaith yma wedi penderfynu gadael UDA. Roedden nhw\u0092n galw eu hunain yn Daleithiau Cydffederal ac roedd ganddyn nhw eu byddin eu hunain, sef y Fyddin Gydffederal. Roedd Jefferson Davis wedi cael ei ddewis ganddyn nhw fel Arlywydd. \n\nRoedd mwyafrif helaeth o daleithiau\u0092r gogledd yn gwrthod y gwahanu ac yn ei weld yn ddirmyg bradwrus ar y Cyfansoddiad. Roedden nhw\u0092n cysylltu ymwahanu ag anarchiaeth ac roedden nhw\u0092n ofni y byddai\u0092n arwain at rannu\u0092r Unol Daleithiau. Roedden nhw o blaid cadw\u0092r Undeb. \n","429":"Mae\u0092r Unol Daleithiau America, neu\u0092r Unol Daleithiau, yn weriniaeth ffederal yng Ngogledd America. Mae hanner cant o daleithiau yn yr undeb. Mae 48 o\u0092r taleithiau yma yn gyfagos i\u0092w gilydd, wedi ei lleoli rhwng gyda Chanada i\u0092r gogledd a Mecsico i\u0092r de. Mae Alaska wedi ei lleoli yng ngogledd-orllewin y cyfandir i\u0092r gorllewin o Ganada. Ynys ydy Hawaii, wedi ei lleoli yng Nghanol y Cefnfor Tawel.\n\nCyn i lanwyr Ewropaeiaidd cyntaf cyrraedd America, roedd y diriogaeth gyfandirol yn gartref i sawl llwyth o Americanwyr brodorol, megis y Sioux a\u0092r Navajo.\n\nYn wreiddiol, roedd 13 talaith yn wladfeydd Prydeinig hyd yr 1700au, cyn iddynt ennill eu hannibyniaeth yn sgil Gwrthryfel America rhwng 1776 a 1783.\n\nYn ystod yr adeg yma, roedd Florida a thiriogaethau eraill yn y de a\u0092r de-orllewin yn perthyn i Sbaen. Roedd rhan sylweddol o\u0092r tir yng nghanol y cyfandir i\u0092r gorllewin o Afon Mississippi hyd at ffin Canada yn perthyn i Ffrainc. Roedd Alaska yn perthyn i Rwsia.\n\nMae sawl cadwyn o fynyddoedd yng ngorllewin y wlad, yn cynnwys y Rockies a\u0092r Sierra Nevada. Mae mynyddoedd yr Apalachians wedi ei lleoli ger yr arfordir dwyreiniol. Rhwng y Rockies a\u0092r Appalachians, cei afonydd Mississippi a Missouri, y Llynnoedd Mawr a\u0092r Gwastadeddau Mawr.\n","430":"Mae Unol Daleithiau America yn weriniaeth ffederal yng Ngogledd America. Mae ganddi 50 talaith: 48 cyfagos rhwng Canada a Mecsico, Alaska i\u0092r gogledd-orllewin, a\u0092r ynys Hawaii yn y Cefnfor Tawel. Mae\u0092r brifddinas, Washington D.C., mewn ardal ffederal.\n\nRoedd yn gartref i lwythau o Americanwyr brodorol cyn glaniad yr Ewropeaid. Roedd y 13 talaith wreiddiol yn wladfeydd Prydeinig cyn i\u0092r Americanwyr ennill annibyniaeth yng Ngwrthryfel America yn y 1700au. Yn ystod y cyfnod hwn, roedd taleithiau'r de-orllewin yn perthyn i Sbaen, peth tir yn y canol yn perthyn i Ffrainc, ac Alaska yn perthyn i Rwsia. Prynodd yr Unol Daleithiau tir Ffrainc yn 1803, gan ddyblu maint y wlad. Ymunodd Texas \u00e2\u0092r undeb yn 1836. Cafodd yr Unol Daleithiau 200,000 milltir sgw\u00e2r o dir yn dilyn rhyfel gyda Mecsico. Prynodd yr Unol Daleithiau Alaska o Rwsia yn 1868.\n\nDechreuodd Rhyfel Cartref America yn 1861 rhwng taleithiau\u0092r de oedd eisiau gadael yr undeb. Roedd caethwasiaeth yn brif asgwrn i\u0092r rhyfel gan oedd yn bwysig i\u0092r taleithiau oedd eisiau gadael, ac roeddent yn gweld yr Arlywydd Lincoln yn elyn i\u0092r gyfundrefn. Cyhoeddodd Lincoln ryddid i gaethion ym 1862, er bod y de wedi ennill sawl buddugoliaeth dros yr undebwyr. Ildiodd y de yn 1865 a daeth y rhyfel i ben. \n\nMae yna sawl cadwyn o fynyddoedd yn y wlad, fel y Rockies a\u0092r Appalachians. Rhyngddynt mae basn afonydd Mississippi a Missouri, y Llynnoedd Mawr a\u0092r Gwastadeddau Mawr. \n\nMae ganddynt y nifer fwyaf o garcharorion yn y byd \u0096 707 am bob 100,000 o\u0092r boblogaeth. ","433":"Roedd Charles John Huffam Dickens (7 Chwefror 1812 \u0096 9 Mehefin 1870) yn awdur a beirniad cymdeithasol o Loegr. Ef oedd un o awduron mwyaf adnabyddus y byd yn Oes Fictoria, gyda beirniaid ac ysgolheigion yn ei gydnabod fel athrylith llenyddol wrth iddo ddwyn ysbrydoliaeth o brofiadau yn ei blentyndod a\u0092i lencyndod i lunio rhai o glasuron llenyddiaeth Saesneg. Ymysg y rhain mae Oliver Twist, A Christmas Carol a Great Expectations. Cafodd ei eni yn Landport, Hampshire, a symudodd ei deulu sawl gwaith trwy gydol ei blentyndod. Gadawodd yr ysgol yn gynnar er mwyn gweithio yn Warws Warren\u0092s Blacking er mwyn talu am lety ac i helpu ei deulu. Gwnaeth yr amodau gwaith llym a chaled yno argraff barhaol ar Dickens, gan sbarduno ei ddiddordeb mewn diwygio amodau economaidd a chymdeithasol a gwella amodau gwaith. Wedi cyfnod yn gweithio fel clerc iau mewn swyddfa gyfreithiol, daeth Dickens yn ohebydd, gan greu adroddiadau newyddion ar achosion cyfreithiol am bron i bedair blynedd. Yn dilyn hynny, cychwynnodd ei yrfa fel ysgrifennwr a newyddiadurwr gwleidyddol yn Nh?\u0092r Cyffredin yn 1832. Gwnaeth Dickens gynnydd cyflym yn broffesiynol ac yn gymdeithasol, gan fagu cyfeillgarwch \u00e2 llawer o ddynion dylanwadol. Ar 2 Ebrill 1836, priododd Catherine Thomson Hogarth (1815-1879), cyn i\u0092r cyntaf o\u0092u deg o blant gael ei eni yn Ionawr 1937. Bu i Charles a Catherine ysgaru yn 1858. Bu farw yn 1870 yn dilyn str\u00f4c wedi cyfres o anhwylderau.","434":"CR9_235_Charles \n\nRoedd Charles Dickens yn awdur a beirniad cymdeithasol o Loegr. Creodd rai o gymeriadau ffuglen fwyaf adnabyddus y byd a chaiff ei ystyried yn nofelydd mwyaf oes Fictoria. Erbyn yr 20fed ganrif, roedd beirniaid ac ysgolheigion yn ei gydnabod fel athrylith lenyddol.  \n\nCafodd ei eni yn Hampshire. Cadwodd atgofion ingol am blentyndod, a ddefnyddiodd yn ei ysgrifennu.  \n\nRoedd yn mwynhau dynwarediad ac adloniant poblogaidd. Yn 1833, cyflwynodd ei stori gyntaf, \"A Dinner at Poplar Walk\". \n\nGwnaeth Dickens gynnydd cyflym yn broffesiynol ac yn gymdeithasol.  \n\nYm mis Tachwedd 1836, derbyniodd swydd fel golygydd Bentley's Miscellany. Yn 1836, dechreuodd ysgrifennu Oliver Twist a'i gyhoeddi yn 1838, a daeth yn un o\u0092i straeon mwyaf adnabyddus. Hwn oedd y nofel Fictoraidd cyntaf gyda phlentyn yn prif gymeriad.  \n\nYn 1836, priododd Dickens \u00e2\u0092i wraig, sef golygydd yr Evening Chronicle. Ganwyd y cyntaf o\u0092u deg plentyn yn 1837. \n\nYm mis Rhagfyr 1845, cafodd ei benodi\u0092n olygydd y Daily News yn Llundain. Yn 1849, dechreuodd ysgrifennu David Copperfield a\u0092i gyhoeddi rhwng 1849 a 1850. \n\nDilynodd gweithiau eraill yn fuan, gan gynnwys A Tale of Two Cities yn 1859 a Great Expectations yn 1861, a oedd yn llwyddiannau ysgubol.  \n\nDechreuodd weithio ar ei nofel olaf, The Mystery of Edwin Drood. \n\nAr 2 Mai 1870, gwnaeth ei ymddangosiad cyhoeddus olaf mewn Gwledd yr Academi Frenhinol ym mhresenoldeb Tywysog a Thywysoges Cymru. \n\nAr 8 Mehefin 1870, dioddefodd Dickens str\u00f4c yn ei gartref. Bu farw yn Gads Hill Place. Rhoddwyd ei weddillion i orwedd yng Nghornel y Beirdd yn Abaty Westminster. ","437":"Roedd Sieffre o Fynwy yn glerigwr a buodd yn Esgob Llanelwy. Mae\u0092n cael ei adnabod orau fel awdur llyfrau Lladin am hanes cynnar Ynys Prydain, yn enwedig am y Brenin Arthur. Er nad oes gwerth hanesyddol iddynt, roeddent yn ddylanwadol iawn yng Nghymru a thrwy orllewin Ewrop. \nRoedd ei deulu yn wreiddiol o Lydaw. Ond, does neb yn gwybod ble y cafodd ei eni. Mae ei enw yn awgrymu mai yn ne-ddwyrain Cymru y cafodd ei eni ac mae ei ddisgrifiad o Gaerllion yn un o\u0092i lyfrau yn awgrymu hefyd ei fod yn gyfarwydd \u00e2\u0092r ardal. Aeth i Brifysgol Rhydychen. \nYsgrifennodd ei lyfr cyntaf, Prophetiae Merlini sef Proffwydoliaethau Myrddin, cyn 1135. Roedd yn cyflwyno hwn fel cyfres o weithiau gan y dewin Myrddin ei hun. Y llyfr hwn oedd y tro cyntaf i unrhyw beth gael ei gyhoeddi am Fyrddin mewn iaith heblaw Cymraeg. ?Gwaith enwocaf Sieffre oedd yr Historia Regum Britanniae sef Hanes Brenhinoedd Prydain. Fe ymddangosodd ar ddechrau 1136. Roedd y llyfr hwn yn ddylanwadol iawn, yn enwedig ei hanesion am y Brenin Arthur. Roedd Sieffre yn dweud ei fod wedi cyfieithu\u0092r hanes o hen lyfr Cymraeg, ond doedd pobl ddim yn ei gredu. Mae\u0092n debyg mai prif ffynonellau Sieffre oedd gweithiau Gildas, Beda a Nennius. Ond, roedd Sieffre yn gwneud llawer o\u0092r cynnwys! \nCafodd ei lyfr Historia ei chyfieithu i lawer o ieithoedd Ewrop sy\u0092n dangos dylanwad ei waith trwy orllewin Ewrop. ","442":"Mae castell mwnt a beili (sydd weithiau\u0092n cael ei adnabod fel castell tomen a beili) wedi\u0092i wneud o bridd a phren, a daeth yn boblogaidd ym Mhrydain ar \u00f4l dyfodiad y Normaniaid yn y 11g. Un o gadarnleoedd y Normaniaid oedd y Gororau a\u0092r Mers rhwng Cymru a Lloegr ac roedd llawer o gestyll mwnt a beili yno. \nPwrpas y cestyll mwnt a beili oedd rhoi cysgod i farchogion a saethwyr yn ystod y Goresgyniad Normanaidd. Roedd y castell wedi\u0092i wneud o domen bridd efo ffos o\u0092i chwmpas, ac yn gysylltiedig \u00e2\u0092r mwnt roedd y beili, sef amddiffynfa bren syml a phalis\u00e2d o bren i amg\u00e1u darn o dir uchel. Byddai\u0092r milwyr yn cysgodi yn nh?r y beili a\u0092r meirch o fewn y palis\u00e2d.\nAr \u00f4l tua 1170 doedd dim cestyll mwnt a beili yn cael eu hadeiladu yn Lloegr ond roeddent yn cael eu codi yng Nghymru a\u0092r Gororau o hyd. Daeth y cestyll mwnt a beili yn llai poblogaidd pan gafodd cestyll cerrig eu cyflwyno yn y 10g. Erbyn y 14g cafodd llawer o gestyll mwnt a beili eu troi\u0092n gestyll cerrig. \nRhai enghreifftiau o gestyll mwnt a beili sydd i\u0092w gweld yng Nghrymu heddiw yw Tomen y Mur ger Trawsfynydd, Pen y Mwd yn Abergwyngregyn, Castell Trefil ym Mhowys a Chastell Tafolwern yn Llanbrynmair. Roedd castell mwnt a beili (Castell Ewyas Harold) hefyd yn yr Amwythig yn Lloegr.\n","443":"Castell wedi ei wneud o domen bridd gydag amddiffynfa bren o'i chwmpas yw castell mwnt a beili. Daeth y cestyll yn boblogaidd ym Mhrydain yn ail hanner yr 11eg ganrif ar \u00f4l i\u0092r Normaniaid gyrraedd. Mae cannoedd o gestyll mwnt a beili yng Nghymru, Lloegr, de'r Alban a rhannau o Iwerddon. Mae\u0092r rhan fwyaf ohonynt ar hyd y Gororau a'r Mers, sef cadarnle'r barwniaid Normanaidd ar ffin Cymru a Lloegr.\nPrif bwrpas cestyll mwnt a beili oedd cysgodi grwpiau bychain o farchogion a saethwyr yn ystod y Goresgyniad Normanaidd. Roeddynt yn hawdd i\u0092w codi ac felly\u0092n cynnig amddiffynfa\u0092n gyflym. Fel rheol tomen bridd gron neu hirgron \u00e2 chopa gwastad, gyda ffos o'i chwmpas oedd y castell.\nAdeiladodd rhai o dywysogion Cymru y cestyll hyn am gyfnod. Yr enw Cymraeg Canol am y math hwn o gastell oedd tomen. Cafodd rhai eu datblygu ymhellach i fod yn gestyll cerrig mawr ond cafodd eraill eu defnyddio dros dro a dim ond y tomenni pridd sydd dal i sefyll. Ymddangosodd y cestyll cerrig cynharaf yn ystod y 10fed ganrif. Er bod pren yn cynnig amddiffynfa dda, roedd cestyll cerrig yn boblogaidd am resymau milwrol a symbolaidd. Y tyrrau a\u0092r porthdy oedd y rhannau cyntaf i gael eu hadeiladu o gerrig. Erbyn y 14eg ganrif, roedd nifer sylweddol o gestyll mwnt a beili wedi cael eu trosglwyddo i fod yn gestyll cerrig pwerus.","444":"Daeargryn ydy pan mae wyneb y ddaear yn crynu. Seismoleg ydy\u0092r enw ar yr astudiaeth wyddonol o ddaeargrynfeydd ac mae cryfder daeargrynfeydd yn cael ei fesur wrth ddefnyddio\u0092r Raddfa Richter. Mae daeargrynfeydd yn digwydd bob dydd. Mae\u0092r rhai sydd yn digwydd o ddydd i ddydd yn rhai bach iawn ac nid ydynt yn achosi unrhyw ddifrod. Ond, weithiau bydd daeargrynfeydd mwy ac mae\u0092r daeargrynfeydd hynny yn gallu achosi llawer iawn o ddifrod, gan gynnwys lladd pobl. Mae daeargrynfeydd yn digwydd oherwydd symudiad platiau tectonig, ble mae platiau tectonig y ddaear yn gwrthdaro neu yn symud i gyfeiriad gwahanol. Mae daeargrynfeydd yn achosi tonnau ac mae\u0092r tonnau yma yn cael eu cofnodi gan seismograffau ar draws y byd. Mae hyn yn helpu pobl i wybod ble mae daeargryn wedi digwydd a beth ydy strwythur y ddaear. Mae\u0092n bosib i don fawr godi os bydd daeargryn neu ffrwydrad llosgfynydd yn digwydd yn y m\u00f4r (yr enw am hyn ydy tsunami). Mae ychydig o ddaeargrynfeydd wedi digwydd a\u0092u cofnodi yng Nghymru, gan gynnwys un ym Mhenygroes ym 1940, un yn Y Felinheli yn 2010 ac un yn ardal Arfon ym mis Chwefror 2013. Hyd yn oed erbyn heddiw, mae\u0092n anodd iawn dyfalu neu ragfynegi pryd y gall ddaeargryn ddigwydd.","446":"Mae daeargryn yn digwydd pan fo wyneb y ddaear yn dirgrynu.  Seismoleg yw astudiaeth wyddonol daeargrynfeydd ac maen nhw\u0092n cael eu mesur ar Raddfa Richter.   Mae daeargrynfeydd bob dydd, ond mae\u0092r rhan fwyaf yn rhy fach i achosi difrod.  Symudiad platiau tectonig yw achos y rhan fwyaf.  Mae symudiad magma mewn llosgfynydd neu gwymp gwagle tanddaearol hefyd yn achosi daeargryn.  Ym 1906 yn San Francisco symudodd wyneb y ddaear dros 4m.  Mae\u0092n bosibl mesur tonnau daeargryn dros y byd.  Gall ton enfawr o\u0092r enw tsunami godi o achos daeargryn neu ffrwydrad llosgfynydd ar waelod y m\u00f4r.  Mae hyn yn digwydd y rhan fwyaf o\u0092r amser yn y M\u00f4r Tawel.  Mae\u0092n anodd o hyd gwybod o flaen llaw pan fydd daeargryn.  Mae ambell i ddaeargryn wedi cael i gofnodi yng Nghymru.  Yr un mwyaf oedd ym Mhen Ll?n yng Ngorffennaf 1984.  Mae sawl person yn adrodd celfi yn symud, ffenestri yn ysgwyd, s?n fel lori enfawr neu dr\u00ean dan ddaear, pethau\u0092n cwympo oddi ar silffoedd, a phobl yn rhedeg allan o\u0092u tai yn eu pyjamas.  Mae llawer o ddaeargrynfeydd yn digwydd yn Ewrop ar hyd dyffryn Rhine yn y Swistir, yn ardal Wien, Awstria, yng Ngwlad yr I\u00e2, yn Lisbon, Portiwgal, dros yr Eidal i gyd, ac yn ardal M\u00f4r Aegea.  Yn Asia maen nhw\u0092n gyffredin yn nyffryn Iorddonen, Iran, Aserbaijan, Armenia, Georgia, Wsbecistan, India, Myanmar, Taiwan, rhannai o Tseina a Siapan.  Yng ngogledd ac yn ne America maen nhw\u0092n eu cael ar hyd arfordir y M\u00f4r Tawel.","447":"Gellid dadlau fod hanes Cymru fel gwlad neu egin-wlad yn dechrau yn ystod yr Ymerodraeth Rufeinig, ac yn fuan wedyn gwelwyd newidiadau mawr ym Mhrydain o dan yr Eingl-Sacsoniaid a mewnfudo o Iwerddon. Pan adawodd y Rhufeiniaid, daeth breniniaethau yng Ngwynedd, Powys, Dyfed a Deheubarth. Yn sgil adeiladu Clawdd Offa yn yr Oesoedd Canol, roedd tir Cymru yn fwy diffiniedig, a dan oresgyniad y Normaniaid fe ddaeth y brenhinoedd yn dywysogion. Yn dilyn cwymp Llywelyn ap Gruffudd daeth Cymru dan reolaeth coron Lloegr. Arweiniodd Owain Glynd?r wrthryfel yn erbyn y Saeson, ond dan gyfnod y Tuduriaid a chyflwyno\u0092r Deddfau Uno, gosodwyd Cymru dan yr un system gyfreithiol a gweinyddol \u00e2 Lloegr. Newidiodd Cymru o fod yn wlad Gatholig i fod yn Brotestannaidd, ac er bod y Beibl Cymraeg wedi\u0092i gyhoeddi yn y cyfnod, roedd bonedd Cymru yn troi yn fwyfwy Seisnigaidd a thyfodd y blwch rhwng y werin a\u0092r bonedd. Sefydlwyd mudiadau crefyddol ymneilltuol o ganlyniad. Daeth Cymru yn wlad ddiwydiannol gyda chwareli a phyllau glo yn y 18g-19g, a chyhoeddwyd nifer fawr o gylchgronau, papurau newydd a llyfrau Cymraeg yn y cyfnod. Roedd llawer o newid yng Nghymru yn y 20g; roedd dirywiad yn niwydiant glo a llechi, lladdwyd nifer o Gymry ifanc yn y Rhyfel Byd Cyntaf, ac ymfudodd bron i hanner miliwn o bobl o\u0092r wlad yn dilyn y Dirwasgiad Mawr yn y 1930au. Ffurfiwyd Cymdeithas yr Iaith, Plaid Cymru a Chynulliad Cenedlaethol Cymru yn y 20g hwyr.","448":"Gallwn olrhain dechreuadau Cymru i oes y Rhufeiniad, a gadawodd eu marc ar y diwylliant a\u0092r iaith.  Cyrhaeddodd Cristnogaeth i\u0092r wlad bryd hynny, ac mae pobl yn galw\u0092r cyfnod wedyn yn Oes y Seintiau.  Tyfodd nifer o freniniaethau, ond llwyddodd rhai, fel Rhodri Mawr, Hywel Dda a Gruffudd ap Llewelyn i deyrnasu dros y rhan fwyaf o Gymru.  Ar \u00f4l i\u0092r Normaniaid gyrraedd dechreuodd Oes y Tywysogion.  Daeth y wlad dan reolaeth Lloegr yn dilyn marwolaeth Llywelyn ap Gruffudd ym 1282.  Roedd oes y Tuduriaid (1485-1603) yn gyfnod cythryblus, ond ar dyna hefyd gyfnod y Ddeddf Uno a chyfieithu\u0092r Beibl i\u0092r Gymraeg.  Tyfodd Anghydffurfiaeth yn yr 17g a dechrau\u0092r 18g, a\u0092r Diwygiad Methodistaidd, ysgolion cylchynol Griffith Jones a gwaith yr SPCK yn effeithio ar grefydd y wlad.  Hefyd roedd yn gyfnod llwyddiannus ar gyfer llenyddiaeth a barddoniaeth, dechrau\u0092r Eisteddfod Genedlaethol a dechrau cyhoeddi llyfrau a chylchgronau, gan gynnwys gweithiau meistri\u0092r gorffennol fel Dafydd ap Gwilym.  Yn ystod y 19g daeth Cymru\u0092n fwy diwydiannol a datblygodd trefi fel Merthyr Tudful a Blaenau Ffestiniog.  Daeth newidiadau politicaidd i Gymru yn ystod y 20g, gyda thwf y Blaid Lafur a sefydlu Plaid Cymru, a dyfodiad y Swyddfa Gymreig a Chynulliad Cenedlaethol Cymru.  Ond dirywiodd nifer o ddiwydiannau Cymru, gan gynnwys y diwydiant dur a\u0092r pyllau glo.  Roedd gostyngiad hefyd yn nifer siaradwyr yr iaith Gymraeg ac aelodau eglwys.  Mae\u0092r 21g wedi gweld cynnydd bach yn nifer y siaradwyr Cymraeg a datblygiadau yn y brifddinas, a thwf ym mhwerau gwleidyddol Cynulliad Cymru.","450":"Cynghrair filwrol rynglywodraethol oedd wedi cael ei sefydlu yn 1949 i gefnogi Cytundeb Gogledd yr Iwerydd (oedd wedi cael ei arwyddo yn Washington D.C ar 4 Ebrill 1949) yw NATO (Sefydliad Cytundeb Gogledd yr Iwerydd). Erthygl bwysicaf y NATO yw erthygl V sy\u0092n dweud bod ymosodiad ar unrhyw aelod y NATO yn golygu ymosodiad ar bawb a bydd Siarter y Cenhedloedd Unedig yn sylfaen i amddiffyn milwrol. Y rheswm dros yr erthygl oedd pryder am ymosodiad gan yr Undeb Sofietaidd yn ystod y Rhyfel Oer. Yn \u00f4l yr erthygl yma, mae pob ymosodiad yn golygu ymosodiad ar UDA, p?er milwrol mwyaf y byd. Ers diwedd y Rhyfel Oer, mae NATO wedi cymryd rhan mew nifer o ymgyrchoedd y tu allan i\u0092w ardal.\n\nMae NATO yn cynnwys 30 o aelodau, sef Albania, yr Almaen, Bwlgaria, Canada, Croatia, Denmarc, y Deyrnas Unedig, yr Eidal, Estonia, Ffrainc, Gogledd Macedonia, Groeg, Gwlad Belg, Gwlad yr I\u00e2, Gwlad Pwyl, Hwngari, yr Iseldiroedd, Latfia, Lithwania, Lwcsembwrg, Montenegro, Norwy, Portiwgal, Rwmania, Slofacia, Slofenia, Sbaen, y Weriniaeth Tsiec, Twrci a\u0092r Unol Daleithiau.  \n\nMae Rwsia yn parhau wrth wrthwynebu ehangu pellach gan y NATO. Roedd Rwsia yn ei gweld yn anghyson \u00e2 chytundebau rhwng yr arweinydd Sofietaidd Mikhail Gorbachev ac Arlywydd yr Unol Daleithiau George H. W. Bush tua diwedd y Rhyfel Oer, oedd wedi galluogi am aduniad heddychlon o\u0092r Almaen. Mae polisi ehangu\u0092r NATO yn cael ei ystyried gan Foscfa fel parhad o geisiadau\u0092r Rhyfel Oer i amgylchynu ac ynysu Rwsia. \n","451":"NATO (North Atlantic Treaty Organisation neu Sefydliad Cytundeb Gogledd yr Iwerydd) yw\u0092r gynghrair milwrol rhynglywodraethol a gafodd ei sefydlu yn 1949 i gefnogi Cytundeb Gogledd yr Iwerydd - a gafodd ei arwyddo yn Washington, D.C. ar 4 Ebrill 1949. Erthygl bwysicaf y cytundeb yw erthygl V \u0096 sy\u0092n datgan fod ymosodiad ar unrhyw aelod o\u0092r NATO gyfystyr ag ymosodiad ar bawb, ac y bydd Siarter y Cenhedloedd Unedig yn sylfaen i amddiffyn milwrol. Cafodd yr erthygl ei llunio yn sgil pryder ynghylch ymosodiad gan yr Undeb Sofietaidd yn ystod y Rhyfel Oer. Ers diwedd y Rhyfel Oer, mae NATO wedi cymryd rhan mewn nifer o ymgyrchoedd y tu allan i diriogaeth aelod-wladwriaethau'r gynghrair. Ymysg y rhain mae ymyraethau yn y Balcanau, ymgyrchoedd yn Affganistan, ymgyrch Tarian y Cefnfor ac ymyrraeth yn Libia. Mae gan NATO 30 aelod: Albania, yr Almaen, Bwlgaria, Canada, Croatia, Denmarc, y Deyrnas Unedig, yr Eidal, Estonia, Ffrainc, Gogledd Macedonia, Gwlad Belg, Gwlad Groeg, Gwlad yr I\u00e2, Gwlad Pwyl, Hwngari, yr Iseldiroedd, Latfia, Lithwania, Lwcsembwrg, Montenegro, Norwy, Portiwgal, Rwmania, Slofacia, Slofenia, Sbaen, y Weriniaeth Tsiec, Twrci, a'r Unol Daleithiau. Rhagflaenydd Cytundeb NATO oedd Cytundeb Brwsel \u0096 a gafodd ei arwyddo ar 17 Mawrth 1948 gan Benelwcs, Ffrainc a\u0092r Deyrnas Unedig. Ar 24 Mawrth 1999 y bu cyrch milwrol cyntaf NATO; yn ystod y rhyfel yn Kosovo. Ar 12 Medi 2001 cafodd Erthygl V y cytundeb ei weithredu am y tro cyntaf erioed yn dilyn yr ymosodiad terfysgol ar Ganolfan Masnach y Byd yn Efrog Newydd.","454":"CR9_241_Etholiad \n \nHwn oedd chweched etholiad cyffredinol ers sefydlu Senedd Cymru yn 1999. Dyma\u0092r etholiad cyntaf i bobl ifanc 16 ac 17 oed allu pleidleisio, ar \u00f4l i ddeddf newydd ddod i rym yn 2020. Pleidleisiodd 47% o'r etholwyr, sef y ganran uchaf erioed mewn etholiad yng Nghymru. \n\nEnillodd y Blaid Lafur 30 o seddi a chadw eu statws fel y blaid fwyaf, gyda'r Ceidwadwyr yn ail a Phlaid Cymru'n drydydd. Dyma fuddugoliaeth fwyaf Llafur yng Nghymru erioed.  \n\nNewidiodd tair sedd etholaethol: yn Nyffryn Clwyd, Brycheiniog a Sir Maesyfed cipiodd y Ceidwadwyr y seddi, a chipiodd y Blaid Lafur sedd Plaid Cymru yn y Rhondda. \n\nYchydig iawn o bleidleisiau a gafodd y pleidiau gwrth-Gymreig, sef Plaid Diddymu Cynulliad Cymru ac UKIP, ac ni chafodd y naill na'r llall unrhyw sedd nac aelod.  \n\nCafodd y ferch gyntaf o gefndir Du, Asiaidd neu Leiafrif Ethnig ei hethol i'r Senedd.  \n\nYn yr Alban, ar yr un diwrnod, enillodd yr SNP fwy o aelodau nag erioed. \n\nRoedd gan bob pleidleisiwr ddwy bleidlais yn y system aelodau ychwanegol. Y bleidlais gyntaf ar gyfer yr ymgeisydd sy'n dod yn aelod dros etholaeth y pleidleisiwr, a'r ail bleidlais ar gyfer yr ymgeisydd sy'n dod yn aelod rhanbarthol drwy restr gaeedig bleidiol.  \n\nAr 31 Ionawr 2020, gadawodd y Deyrnas Unedig yr Undeb Ewropeaidd. Roedd hyn yn dilyn refferendwm ble pleidleisiodd Cymru i adael yr UE. Pleidleisiodd Blaenau Gwent, Torfaen, a Chaerffili i gyd o blaid Brexit, ond maent yn cael eu cynrychioli gan ASau Llafur yn Nh? Cyffredin y Deyrnas Unedig. ","455":"Tymheredd y byd yn codi yw cynhesu byd eang. Mae\u0092r tymheredd wedi codi dros y canrifoedd diwethaf ac mae cynnydd pellach yn bosib dros y canrifoedd nesaf hefyd. Yn ystod rhan gyntaf Oes yr Efydd, roedd y tywydd yn gynhesach a sychach. Mae llawer o\u0092r gwyddonwyr yn credu bod cynhesu byd eang yn cael ei achosi gan gynnydd yng nghrynodiad y nwyon gwydr yn yr atmosffer. Mae\u0092r flanced o nwyon yma yn yr atmosffer yn rhwystro\u0092r gwres rhag dianc ein planed. Y gydran bwysicaf o\u0092r nwyon t? gwydr yw carbon deuocsid oherwydd faint sy\u0092n cael ei gynhyrchu. Ond mae nwyon eraill fel methan yn bwysig hefyd. Mae\u0092r rhan fwyaf o garbon deuocsid yn cael ei ryddhau o orsafoedd p?er, cerbydau, diwydiant a\u0092r ynni sy\u0092n cael ei ddefnyddio yn ein cartrefi. \nMae\u0092r tymheredd wedi cynyddu ers y chwyldro diwydiannol yn yr 1800au. Mae meteorolegwyr wedi bod yn astudio a chofnodi data am yr hinsawdd yn fanwl dros y ddwy ganrif ddiwethaf yn Ewrop, Gogledd America ac ychydig o wledydd trofannol. Mae\u0092r ffaith bod y rhewlifau yn encilio yn dystiolaeth bod cynhesu byd eang. Mae creiddiau ia hefyd yn galluogi gwyddonwyr i gasglu tystiolaeth gan ei bod yn mynd yn \u00f4l tua 100,000 o flynyddoedd cyn heddiw. Mae patrymau draenio a dyddodi afonol yn Affrica sy\u0092n amhosib eu hegluro yn yr hinsawdd bresennol. Maent yn adlewyrchu cyfnod pan oedd Affrica yn derbyn llawer mwy o law na heddiw. Yn ogystal a thystiolaeth ddaearegol, mae tystiolaeth fiolegol fel astudiaethau o\u0092r biomau ac ymchwil paill. ","457":"Cynhesu byd-eang yw\u0092r cynnydd sydd wedi bod yn nhymheredd cyfartalog y byd yn y degawdau diwethaf, a'r cynnydd pellach posibl yn y ganrif nesaf. Mae'r mwyafrif o wyddonwyr yn credu bod cynhesu byd-eang yn digwydd ar raddfa o gwmpas 0.3\u00b0C y degawd, a'i fod yn cael ei achosi gan gynnydd yng nghrynodiad y nwyon ty gwydr. Y gydran bwysicaf oll o'r nwyon ty gwydr yw carbon deuocsid oherwydd y maint a gynhyrchir, er fod gan nwyau eraill fel methan effaith mwy. Y ffynonellau allyriant CO2 mwyaf yw gorsafoedd pwer, cerbydau, diwydiant a defnydd ynni'r cartref. Mae llosgi tanwydd ffosil yn cyfrannu tuag 80% at allyriant CO2 dynol yn fyd-eang. Mae'r carbon deuocsid yn casglu yn yr atmosffer ac yn ynysu ein planed fel bod gwres methu dianc. I brofi fod cynhesu byd eang yn digwydd, mae\u0092n rhaid edrych ar dystiolaethau gwahanol i weld y llun cyflawn. Mae rhewlifiau yn encilio fel ymateb i newidiadau hinsoddol. Mae'r mwyafrif o rewlifau yn Hemisffer y Gogledd yn encilio yn gyflym ar hyn o bryd. Hefyd, mae tystiolaeth o greigiau i\u00e2 yn mynd yn \u00f4l ymhellach. Fel tystiolaeth ddaearegol, mewn rhannau sych o Affrica mae yna batrymau o ddraenio a dyddodi afonol sy'n amhosib eu hegluro yn yr hinsawdd bresennol. Maent yn adlewyrchu cyfnod pan oedd Affrica yn derbyn llawer mwy o law na heddiw. Yn fiolegol, mae\u0092r astudiaeth o fiomau yn dangos cydberthyniad agos gyda\u0092r tymheredd, golau haul a dyodiad. Hefyd, gellir astudio safleoedd planhigion i ddarganfod gwybodaeth am yr amgylchiadau ac felly\u0092r hinsawdd.","459":"Ym Mhencampwriaeth Rygbi\u0092r Pedair Gwlad yn 1888 roedd tair g\u00eam rhwng Chwefror a Mawrth a\u0092r timoedd oedd Iwerddon, Yr Alban a Chymru. Nid oedd Lloegr yn cael chwarae oherwydd nad oedden nhw wedi ymuno \u00e2\u0092r Bwrdd Rygbi Rhyngwladol. Cafodd canlyniad y bencampwriaeth hon ei benderfynu yn seiliedig ar y nifer o goliau cafodd eu sgorio. Roedd y mathau o g\u00f4l oedd yn cael eu dyfarnu yn cynnwys trosiadau llwyddiannus ar \u00f4l sgorio cais, g\u00f4l adlam a g\u00f4l o farc. Os oedd y goliau yn gyfartal, roedd trosiadau yn cael eu cyfrif i ddyfarnu enillydd. Os doedd dim enillydd clir o\u0092r ceisiadau, roedd y g\u00eam yn cael ei hystyried yn g\u00eam gyfartal.\nYn g\u00eam Cymru yn erbyn yr Alban sgoriodd Cymru gais ac yna ceisio difetha\u0092r g\u00eam gan orwedd ar y b\u00eal a chicio\u0092r b\u00eal i\u0092r ystlys er mwyn atal yr Alban rhag gallu chwarae. Er i\u0092r Alban lwyddo i gael y b\u00eal dros linell cais Cymru bum gwaith yn ystod y g\u00eam ni chafodd yr un cais ei gymeradwyo gan y dyfarnwr.\nYn eu g\u00eam nhw, enillodd Iwerddon yn erbyn Cymru am y tro cyntaf erioed, a defnyddiodd Iwerddon eu blaenwr Shanahan i chwarae r\u00f4l blaenasgellwr. Chwaraeodd Cymru yn wael ac yn dilyn y g\u00eam cafodd wyth o chwaraewyr eu gollwng o\u0092r garfan.\nEr i Iwerddon golli yn eu g\u00eam yn erbyn yr Alban, roedd eu sg\u00f4r yn erbyn Cymru wedi galluogi iddynt ennill y Bencampwriaeth am y tro cyntaf. Dyma oedd g\u00eam ryngwladol olaf capten yr Alban, Charles Reid.\n","460":"Trydan ydy\u0092r nodwedd sy\u0092n cael ei weld mewn gronynnau is-atomig (electronau a phrotonau) a\u0092r trydan ydy\u0092r rheswm pam y maen nhw\u0092n atynnu at ei gilydd. Mae trydan yn fath o egni ac mae\u0092n gallu cael ei gynhyrchu drwy gynhesu d?r sy\u0092n troi i mewn i st\u00eam ac mae hyn wedyn yn gwneud i dyrbin droi. Mae disgyrchiant yn tynnu eitem  o rywle uchel i rywle isel ac yn yr un modd, mae d?r yn llifo o ardal uchel yn y wlad i\u0092r m\u00f4r, sydd yn \u00ees. Mae hyn yn wir hefyd mewn cerrynt trydanol wrth i egni symud o rywle uchel i rywle isel. Mae trydan hefyd efo atyniad, ond dim ond at bethau eraill sydd efo gwefr drydanol. Mae\u0092n cael ei atynnu at rywbeth sydd \u00e2 pholaredd i\u0092r gwrthwyneb i\u0092r gwrthrych ei hun. Mae yna bolaredd positif (+) a negatif (-). Y Grid Cenedlaethol sydd yn gwneud yn si?r bod trydan yn cael ei ddosbarthu o orsafoedd b?er i gartrefi a ffatr\u00efoedd dros Brydain a hynny drwy rwydwaith o geblau. Egni cinetig sydd angen i greu trydan a\u0092r ffordd orau o greu egni cinetig ydy trwy wresogi d?r i greu st\u00eam sydd wedyn yn gallu gwneud i dyrbin droi. Mae tua 25,000 V o egni yn gadael pwerdai ac yna mae\u0092n troi\u0092r foltedd i tua 400,000 V ar y peilonau. Yna, bydd newidydd gostwng yn newid y foltedd er mwyn ei wneud yn ddigon diogel i dai pobl, sef tua 230 V.","464":"Amaeth ydy\u0092r enw am drin y tir i gynhyrchu bwyd neu rhyw nwyddau eraill. Yr enw am y weithred o wneud hyn yw 'amaethu' neu 'ffermio'. Dyma'r dechneg o dyfu planhigion fel llysiau neu ffrwythau, a rheoli, amddiffyn a bridio preiddiau o anifieliaid er mwyn cael cynnyrch fel cig, llaeth, gwlan neu ledr. Roedd amaethu'n ddatblygiad allweddol yn natblygiad pobl. Datblygodd y Chwyldro Diwydiannol o hyn. Cyn y Chwyldro Diwydiannol, roedd y mwyafrif o bobl yn amaethwyr hunan-gynhaliol i\u0092w teulu ei hun. Troiodd y ffermwyr godro i wethu llaeth a\u0092r ffermwyr defaid i farchnata gwlan. Cychwynodd amaeth yn y Cilgant Ffrwythlon, sef y tiroedd sy'n ymestyn o Balesteina tua 11,500 CP. Mae tystiolaeth fod barlys, gwenith a lentils yn cael ei dyfu 9,800 o flynyddoed yn \u00f4l. Erbyn tua 10,000 CP dofwyd sawl math o anifail gwyllt. Newidiodd pobl eu ffordd o fyw a daeth cynnydd yn y boblogaeth. Erbyn tua 9,000 roedd pobl yn dod at ei gilydd a gwelir strwythur i amaethyddiaeth, galwyd y cyfnod yn 'Chwyldro Neolithig'. Cyrhaeddodd amaethu de-ddwyrain Ewrop yn  6,500 CC. Mae\u0092r gair amaeth yn dod o'r Lladin ambactus sef 'gwas'. Roedd dyddiau pwysig ar y fferm ers stalwm pan oedd cymdogion yn dod i'r fferm i helpu i gneifio, dyrnu a lladd mochyn. Erbyn hyn mae peiriannau ar gael i wneud y Gwaith. Mae amaeth Cymru\u0092n canolbwyntio ar gig anifail nid tyfu cnydau oherwydd y tir gwael.\n\n","465":"Mae amaeth, neu amaethyddiaeth, yn cyfeirio at y gelfyddyd o drin tir er mwyn gynhyrchu bwyd neu nwyddau eraill. Mae\u0092r weithred o wneud hyn yn cael ei alw\u0092n \u0091amaethu\u0092 neu \u0091ffermio\u0092. Mae amaethu yn dechneg o dyfu planhigion megis llysiau neu ffrwythau, a rheoli a bridio anifeiliaid er mwyn cael cynnyrch megis cig, llaeth, gwl\u00e2n neu ledr.\n\nErbyn 6,500 CC roedd amaethu wedi cyrraedd de-ddwyrain Ewrop. Erbyn 3,000 CC roedd ffermwyr yn defnyddio teirw er mwyn amaethu. Roeddent hefyd yn godro ac yn bwydo gwartheg.\n\nYng Nghymru, byddai cymdogion yn dod i\u0092r fferm er mwyn helpu gyda chneifio, dyrnu a swyddi eraill. Erbyn hyn mae peiriannau ar gael sy\u0092n lleihau\u0092r nifer o bobl sydd angen er mwyn ffermio felly mae\u0092r elfen o gymdeithasu wedi lleihau.\n\nRoedd amaethu\u0092n ddatblygiad allweddol wrth i wareiddiad tyfu oherwydd mae\u0092n helpu i ddarparu bwyd ac felly yn rhyddhau pobl i weithio mewn meysydd eraill gan nad oes rhaid iddynt ffermio am fwyd ei hun. Golyga hyn bod pobl yn rhydd i weithio ar dechnolegau newydd a diwylliant. Roedd hyn yn ddatblygiad amlwg yn ystod y Chwyldro Diwydiannol. Cyn y chwyldro, roedd mwyafrif o bobl yn amaethwyr gyda bodolaeth hunangynhaliol o dyfu planhigion ac anifeiliaid i\u0092r teulu yn unig. Ar \u00f4l y Chwyldro, bu cynnydd y nifer oedd yn gwerthu'r nwyddau yr oeddent yn amaethu am arian.\n","466":"Pencampwriaeth y Pum Gwlad 1910 oedd pencampwriaeth rygbi\u0092r undeb cyntaf ar \u00f4l i Ffrainc ymuno \u00e2 Phencampwriaeth y Pedair Gwlad. Dyma\u0092r wythfed ornest ar hugain yn y gyrfes o bencampwriaethau rygbi\u0092r undeb hemisffer gogleddol blynyddol. Chwaraeodd y timau deg dem rhwng y cyntaf o Ionawr a\u0092r wythfed ar hugain o Fawrth, ac roedd y gemau rhwng Lloegr, Ffrainc, Iwerddon, yr Alban, a Chymru. \n\nChwaraewyd y g\u00eam gyntaf gan Cymru a Ffrainc, gyda chapteiniaid Billy Trew i Gymru a G Lane i Ffrainc. Y g\u00eam nesaf, Lloegr v Cymru, oedd y g\u00eam gyntaf i ddefnyddio Stadiwm Twickenham fel cartref parhaol Lloegr ar gyfer gemau rhyngwladol. A D Stoop oedd capten Lloegr a Billy Trew oedd capten Cymru. \n\nY nesaf oedd Yr Alban v Ffrainc, gyda M Communeau fel capten Ffrainc. Nesaf oedd Cymry v Yr Alban gyda chapteiniaid Billy Trew i Gymru a G M Frew i\u0092r Alban. Lloegr v Iwerddon oedd nesaf, gydag A D Stoop yn gapten dros Loegr. G T Hamlet oedd capten Iwerddon ar gyfer eu g\u00eam yn erbyn yr Alban, a G Cunningham oedd capten yr Alban. Roedd M Communeau yn gapten dros Ffrainc eto yn erbyn Lloegr, ac Edgar Mobbs oedd capten eu gwrthwynebwyr.\n\nAr gyfer g\u00eam Iwerddon v Cymru, C Thompson oedd capten Iwerddon a Reggie Gibbs oedd capten Cymru. George Cunningham oedd capten yr Alban eto ar gyfer eu g\u00eam yn erbyn Lloegr, a John Birkett oedd eu capten nhw. Marcel Communeau a George Hamlet oedd capteiniaid y g\u00eam olaf rhwng Ffrainc ac Iwerddon. ","471":"CR9_247_Non \n\nRoedd Non yn Santes a gafodd ei geni yn y 5g. Roedd hi\u0092n wraig a wnaeth sefydlu nifer o lannau a mam Dewi Sant, nawddsant Cymru oedd hi. \n\nRoedd hi\u0092n ferch uchelwrol. Ina a Gwen o Gernyw oedd ei chwiorydd a M\u00f4r a Magna oedd ei dwy ferch. \n\nRoedd hi\u0092n lleian a chafodd hi ei threisio gan y tywysog Sant cyn rhoi genedigaeth i Ddewi. Mae ei dydd g?yl yn cael ei ddathlu ar yr 2il, 3ydd neu'r 5ed o Fawrth. \n\nAeth Non i fyw ar arfordir Ceredigion, gan sefydlu llan ar safle pentref Llan-non, Ceredigion. \n\nFe wnaeth hi sefydlu nifer o lannau eraill hefyd, gan gynnwys un yn Sir Gaerfyrddin, un ym Morgannwg ac un ym Maesyfed. Bu farw yn Llydaw ac mae ei bedd yno yn Nirinonn, Penn-ar-Bed.  \n\nMae manylion hanes Non ar gudd yn aml o dan y pennawd \"Dewi Sant\". Mae enwau llannau, eglwysi a ffynhonnau yn dystiolaeth mai merch weithgar, cenhades a theithiwr diflino oedd hi. \n\nYn 1934, cafodd capel Catholig ei adeiladu wedi\u0092i chysegru i Non ger ble esgorodd ar Ddewi. Cafodd ei adeiladu mewn dull tebyg i'r capeli cerrig cynharaf, gyda cherrig yn dod yn wreiddiol o eglwysi ond a gafodd eu casglu o adfeilion bythynnod a waliau yn yr ardal. \n\nMae traddodiadau Celtaidd paganaidd i'w gweld yn hanes Non. Mae\u0092r werin yn credu iddi uniaethu gyda'r dduwies Geltaidd Dana. Mae hi'n meddu ar rinweddau Annonna, duwies Rufeinig y cynhaeaf.  ","472":"Cafodd pandemig y Pla Du yng Nghymru effaith sylweddol ar fywyd trigolion Cymru yn ail hanner yr 14g. Ni ddiflannodd yn llwyr o\u0092r wlad tan ddiwedd yr Oesoedd Canol. \n\nTrefi marchnad arfordirol ac ardaloedd poblog eraill a ddioddefodd fwyaf o\u0092r Pla Du yng Nghymru. Mae wedi cael ei amcangyfrif fod tua chwarter o\u0092r boblogaeth gyfan wedi marw yn ystod ymweliad cyntaf y Pla rhwng 1349-1350. O ganlyniad i hyn, roedd llawer o dlodi a chaledi ac roedd prinder gweithwyr oherwydd y gyfradd farwolaeth uchel. \n\nBu ail don o\u0092r Pla Du yng Nghymru rhwng 1361 a 1362. \n\nMae\u0092r \u0093Pla Du\u0094 yn cael ei ddefnyddio fel enw ar gyfer y pandemig gwaethaf a gofnodwyd yn hanes y ddynoliaeth. Dechreuodd yn ne-orllewin Asia cyn ymledu i Ewrop erbyn diwedd y 1340au. \n\nCafodd y pla effaith fawr ar Ewrop, gydag o leiaf 75 miliwn o bobl yn marw o ganlyniad iddo. Achosodd y pla nifer o newidiadau cymdeithasol. \n\nMae\u0092n debyg fod y pla wedi ei achosi gan Yersinia pestis, sy\u0092n endemig yng nghanolbarth Asia. Mae\u0092r bacillus yn cael ei gario mewn chwaith sy\u0092n byw ar lygod mawr, ond yn medru brathu bodau dynol hefyd.\n\nRoedd dau fersiwn o\u0092r pla, y math llinorog a oedd o frathiadau chwain oedd yn cario\u0092r haint, a\u0092r math niwmonig, lle'r oedd yn bosibl ei ddal drwy anadlu. \n\nRoedd symptomau\u0092r pla yn cynnwys chwyddo o dan y gesail, pennau tost ofnadwy, briwiau a oedd wedyn yn troi\u0092n ddrwg a\u0092r cyfan yn arwain at farwolaeth.\n\nMae\u0092n debyg fod effaith y Pla Du ar yr economi wedi bod yn rhannol gyfrifol am yr anfodlonrwydd a arweiniodd at wrthryfel Owain Glynd?r.\n","473":"Cafodd pandemig y Pla Du effaith mawr ar fywyd pobl Cymru yn ail hanner y 14g. Roed y pla ar ei chryfaf yn nhrydydd chwarter y 14g. Ond, ni ddiflannodd yn llwyr o\u0092r wlad tan ddiwedd yr Oesoedd Canol. Roedd pobl yn galw\u0092r Pla Du yn Haint y nodau hefyd. \nY trefi marchnad arfordirol a\u0092r ardaloedd lle'r oedd llawer o bobl yn byw a ddioddefodd waethaf. Amcangyfrifwyd bod tua chwarter o\u0092r boblogaeth gyfan wedi marw yn ystod ymweliad cyntaf y Pla a Chymru rhwng 1349 a 1350. Achosodd hyn llawer o dlodi a chaledi ac roedd prinder gweithwyr oherwydd y gyfradd farwolaeth uchel. Gwelodd Gymru ail don o\u0092r Pla Du rhwng 1361 a 1362. \nY Pla Du oedd y pandemig gwaethaf a gofnodwyd yn hanes y bobl. Dechreuodd yn ne-orllewin Asia a lledaenodd i Ewrop erbyn diwedd y 1340au. Bu farw o leiaf 75 miliwn o bobl oherwydd y pla. Mae pobl yn credu bod y Pla wedi\u0092i achosi gan Yersinia pestis, sy\u0092n endemig yng nghanolbarth Asia. Mae\u0092n cael ei gario mewn chwain sy\u0092n byw ar lygod mawr, ond sy\u0092n medru cnoi pobl hefyd. Roedd modd dal y Pla gan frathiadau chwain a oedd yn cario\u0092r haint neu drwy anadlu. Credir bod y Pla wedi cyrraedd Cymru gan deithwyr o dde Lloegr a gyrrhaedodd Gymru ar y m\u00f4r. \nRoedd symptomau\u0092r Pla yn cynnwys chwyddu o dan y gesail, pennau tost ofnadwy, briwiau a oedd wedyn yn troi\u0092n ddrwg, a'r cyfan yn arwain at farwolaeth.","474":"Yn ail hanner y 14eg ganrif, cafodd pandemig y Pla Du effaith sylweddol ar fywydau trigolion Cymru. Ni ddiflannodd yn llwyr o\u0092r wlad tan ddiwedd yr Oesoedd Canol ond bu ar ei anterth yn nhrydydd chwarter y 14eg ganrif. Yng Nghymru, y trefi marchnad arfordirol ac ardaloedd poblog eraill a ddioddefodd fwyaf ohono. Amcangyfrifwyd bod tua chwarter o\u0092r boblogaeth gyfan wedi marw yn y don gyntaf o\u0092r Pla yng Nghymru rhwng 1349 a 1350. \nDyma oedd pandemig gwaethaf a gofnodwyd yn hanes y ddynoliaeth. Dechreuodd yn ne-orllewin Asia ac ymledodd i Ewrop erbyn diwedd y 1340au. Mae\u0092n debyg iddo gael ei achosi gan \u0091Yersinia pestis.\u0092 Y gred yw i o leiaf 75 miliwn o bobl farw o\u0092r pla, gan gynnwys o leiaf traean o boblogaeth Ewrop. Roedd dau fersiwn o\u0092r pla, y math llinorog a geid o frathiadau chwain oedd yn cario\u0092r haint, a\u0092r math niwmonig yr oedd modd ei ddal trwy anadlu. \nRoedd yr achos cyntaf yng Nghymru wedi\u0092i gofnodi erbyn 1349. Y gred oedd bod y Pla wedi\u0092i gario gan deithwyr o dde Lloegr wedi iddynt gyrraedd Cymru ar y m\u00f4r. Roedd trigolion pentrefi a threfi Cymru\u0092n gweld y Pla fel arwydd o ddinistr a distryw. Roeddent yn credu ei fod yn gosb gan Dduw, gyda beirdd y cyfnod yn dweud bod marwolaeth yn dod ar ffurf mwg du. \nRoedd symptomau\u0092r Pla yn cynnwys chwyddu o dan cesail, pen tost cas, briwiau drwg, a\u0092r cyfan yn arwain at farwolaeth. Roedd canlyniadau\u0092r Pla Du yn sylweddol ac yn llym. \n","480":"Roedd Helyntion Beca yn wrthryfel gwerinol yn erbyn y tollau drud a godwyd am deithio ar hyd y ffyrdd tyrpeg. Parodd y gwrthryfel o 1839 hyd 1844. \u0091Merched Beca\u0092 oedd yr enw arnyn nhw ar lafar. \nDechreuodd Beca trwy falu\u0092r dollborth yn Efail-wen ar 13 o Fai 1839. Fe wnaethant yr un peth eto ar 6 Mehefin ac 17 Gorffennaf, gan losgi\u0092r tolldy y tro hwn. Roedd y rhai a gymerodd ran yn y weithred wedi duo eu wynebau a gwisgo dillad menywod felly nid oedd modd darganfod pwy oeddynt. Roedd yr helynt ar ei waethaf yn Sir Gaerfyrddin. Ymosododd tua 200 o bobl ar Dollborth Bolgoed yn 1843. Mae\u0092n debyg mai\u0092r arweinydd oedd dyn lleol o\u0092r enw Daniel Lewis. \n\nUn o\u0092r rhesymau dros yr helynt oedd y tollbyrth eu hun, gyda\u0092r ffermwyr yn gorfod talu tollau wrth yrru\u0092u gwartheg a theithio n\u00f4l ac ymlaen i\u0092r farchnad. Rheswm arall oedd tuedd gwerin De Orllewin Cymru i weinyddu cyfraith eu hunain trwy\u0092r traddodiad o\u0092r Ceffyl Pren. Byddai\u0092r dorf yn cario ffigur ceffyl at ddrws person yr oeddynt am ei siomi\u0092n gyhoeddus, gan ei fychanu. Rhesymau eraill dros y terfysg oedd tlodi cyffredinol, twf y boblogaeth, y dirwasgiad amaethyddol, baich y degwm, y diffyg cymorth i\u0092r tlodion ac atgasedd tuag at y tirfeddiannwyr. \n\nMae\u0092n debyg mai Twm Carnabwth oedd un o\u0092u harweinwyr. Roedd yn ?r crefyddol iawn ac yn enwod fel paffiwr mewn ffeiriau. Fodd bynnag, mae\u0092n ddigon posib mai trefnwyr yr ymgyrch oedd y Bargyfreithiwr Lloyd Hall a\u0092r cyfreithiwr Hugh Williams. \n","485":"Mae\u0092n gantores Gymreig sydd wedi bod yn flaengar yng ngherddoriaeth gwerin ers y 1970au, yn y Gymraeg a\u0092r Saesneg. Roedd hefyd yn aelod o fand am flynyddoedd. \u0093Colli Iaith\u0094 yw un o\u0092i chaneuon mwyaf adnabyddus. Cafodd ei geni a\u0092i magu yng Nghaerdydd. Dysgodd y Gymraeg fel ail iaith.\n\nRoedd yn aelod o gr?p canu ysgafn Y Meillion yn yr ysgol, ac aeth ymlaen i ryddhau ei record gyntaf ym 1968. Ymddangosodd ar y teledu am y tro cyntaf ym 1966 a blwyddyn yn ddiweddarach, ffurfiodd band Y Bara Menyn a rhyddhaodd dwy EP. Aeth ymlaen i ryddhau mwy o EPau ar \u00f4l i\u0092r gr?p chwalu, ac enillodd hi C\u00e2n i Gymru ym 1972. Recordiodd ei albwm gyntaf y flwyddyn wedyn. \n\nChwaraeodd rhan Nia yn opera roc Nia Ben Aur yn Eisteddfod Genedlaethol Caerfyrddin 1974. Recordiodd albwm o ganeuon Cristnogol yn yr un flwyddyn. Rhyddhaodd \u0091Jiawl\u0092- casgliad o ganeuon cryf \u0096 ym 1976, cyn ymuno \u00e2 gr?p jazz arbrofol Red Brass. \n\nYm 1982 ffurfiodd y gr?p canu gwerin Hin Deg, ond ni ryddhaont nhw albwm tan 1991. Newidiodd cwrs yn gerddorol yn 1991 trwy ymuno \u00e2\u0092r gr?p r\u00eaf T? Gwydr. Mae cas\u00e9t eu halbwm yn cynnwys fersiwn dawns o \u0093Colli Iaith\u0094. \n\nYn y flwyddyn 2000, recordiodd \u0091Hwyrnos\u0092 yn Stiwdio Albany, Caerdydd gyda rhai o gerddorion gwerin gorau Cymru. Mae ei albwm \u0091Enaid\u0092 yn cynnwys y g\u00e2n enillodd gystadleuaeth y g\u00e2n bop yn Eisteddfod Genedlaethol Yr Urdd 1967.\n\nMae ganddi dau o blant. Rhyddhaodd ei hunangofiant ym mis Tachwedd 2007.","487":"Astudiaeth o niferoedd a rhifau yw Mathemateg. Mae Mathemateg hefyd yn cynnwys astudiaethau am strwythur, gofod a lle, calcwlws a nifer o israniadau eraill. Does ganddo ddim diffiniad safonol, fodd bynnag.  \n\nMae modd gweld mathemateg fel estyniad o iaith gyda geirfa a chystrawen fanwl iawn, ar gyfer disgrifio ac archwilio perthnasedd materol a chysyniadol. Mae yna ymchwil i batrymau ac mae\u0092n cyrraedd canlyniad ac yn dod i gasgliad trwy brofion mathemategol. Mae modd rhannu mathemateg yn ddwy ran yn fras, sef mathemateg bur a mathemateg gymhwysol (yn cynnwys mecaneg, ystadegaeth a thebygolrwydd). Rhaid cofio bod mathemateg yn rhan hanfodol o sawl astudiaeth arall, fel ffiseg, bioleg a chemeg. Mae mathemateg yn cael ei ystyried yn \u0091flociau adeiladu\u0092 hanfodol o fewn y pynciau yma.\n\nYn gyffredinol, mae modd rhannu mathemateg i sawl isadran, gan gynnwys astudiaeth o faint, strwythur, gofod a newid (fel rhifyddeg, algebra, geometreg a dadansoddi). Mae yna isadrannau sy\u0092n ymroddedig i archwilio cysylltiadau rhwng mathemateg graidd a meysydd eraill, fel rhesymeg, theori setiau, mathemateg empirig y gwahanol wyddorau, ac astudiaethau ansicrwydd. Ond, mae rhai ardaloedd yn gallu ymddangos heb gysylltiad, mae rhaglen Langlands wedi dod o hyd i gysylltiadau rhwng ardaloedd oedd wedi cael eu hystyried yn flaenorol, fel grwpiau Galois, arwynebau Riemann a damcaniaeth rhif. \n\nY ddau fathemategydd enwocaf yw Robert Recorde a William Jones. Robert Recorde oedd y mathemategydd oedd wedi dyfeisio\u0092r symbol am yr hafaliad (=). William Jones oedd wedi bathu\u0092r symbol ? i gynrychioli cymhareb cylchedd cylch i\u0092w ddiametr. \n","488":"Mae Mathemateg yn cael ei ddefnyddio er mwyn disgrifio ac archwilio perthnasedd materol a chysyniadol, ac er mwyn ymchwilio patrymau. Daw'r gair mathemateg o'r Roeg - ?????? (m\u00e1thema) - sy'n golygu \"gwyddoniaeth, gwybodaeth, neu ddysg\" a ??????????? (mathematic\u00f3s) sy'n golygu \"yn hoff o ddysgu\". Mae posib rhannu mathemateg yn ddwy ran, sef mathemateg bur a mathemateg gymhwysol. Mae mathemateg bur yn cynnwys yr isadrannau canlynol: maint (rhifyddeg), strwythur (algebra), gofod (geometreg) a newid (calcwlws). Ar y llaw arall, mae mathemateg gymhwysol yn cynnwys mecaneg, ystadegaeth a thebygolrwydd. Yn ogystal, mae is-adrannau sy\u0092n ymroddedig i archwilio cysylltiadau rhwng mathemateg craidd a meysydd eraill, sef rhesymeg, theori setiau, mathemateg empirig y gwahanol mathau o wyddoniaeth, a\u0092r astudiaeth o ansicrwydd. Y ddau fathemategydd enwocaf o Gymru yw Robert Recorde (tua 1510\u00961558) a William Jones (1675 \u0096 3 Gorffennaf 1749). Mae Robert Recorde yn adnabyddus am ddyfeisio symbol yr hafaliad (=), tra bod William Jones \u0096 o Ynys M\u00f4n ac yn gyfaill agos \u00e2 Syr Isaac Newton \u0096 yn enwog am fathu\u0092r symbol ? (y llythyren Groeg pi) i gynrychioli\u0092r gymhareb rhwng cylchedd cylch a\u0092i ddiametr (3.1415). Defnyddiodd awdur y llyfr cyntaf ar galcwlws, John Harries (mathemategydd o Lundain) nodiant William Jones (dotyn uwchben llythyren i gynrychioli d\/dt) ynddo.Yn ogystal, tri Chymro wnaeth osod sylfaeni ystadegol y byd yswiriant yn y 18g a'r 19g, gyda Richard Price (1723\u00961791 o Langeinwyr, Cwm Garw yn eu harwain.","489":"CR9_525_Mathemateg \n\nMae mathemateg yn astudiaeth o niferoedd a rhifau, strwythur, gofod a lle, a newid.  \n\nMae\u0092n estyniad o iaith ac yn cael ei ddefnyddio i archwilio perthnasedd materol a chysyniadol. Mae\u0092n ymchwil i batrymau ac mae'n cyrraedd canlyniad drwy brofion mathemategol. \n\nMae\u0092r gair yn gwreiddio o\u0092r Groegaidd ?????? (m\u00e1thema) sy'n golygu \"gwyddoniaeth, gwybodaeth, neu ddysg\" a ??????????? (mathematic\u00f3s) sy'n golygu \"yn hoff o ddysgu\".  \n\nMae\u0092n cael ei rannu yn ddwy ran, sef mathemateg bur a mathemateg gymhwysol. \n\nMae mathemateg yn rhan allweddol o sawl astudiaeth arall fel \u0093blociau adeiladu\u0094, gan gynnwys ffiseg, bioleg, cemeg. \n\nMae is-adrannau i fathemateg sy'n archwilio cysylltiadau \u00e2 meysydd eraill, gan gynnwys rhesymeg, theori setiau, mathemateg empirig y gwahanol wyddoniaeth ac astudiaeth o ansicrwydd.  \n\nMae\u0092r astudiaeth o strwythur yn edrych ar setiau a ffwythiannau gan edrych ar grwpiau, meysydd a systemau haniaethol. \n\nMae algebra'n defnyddio llythrennau a symbolau eraill i gynrychioli rhifau mewn fformiwl\u00e2u a hafaliadau. Mae\u0092n faes hanfodol i fathemategwyr ac ystadegwyr, ond hefyd i wyddonwyr, peirianwyr, economegwyr, a meysydd meddygaeth, busnes a chyfrifiadureg. \n\nMae'r astudiaeth o ofod yn deillio o geometreg gan gyfuno gofod \u00e2 rhifau, megis Theorem Pythagoras. Y gangen sy\u0092n ymwneud \u00e2\u0092r berthynas rhwng ochrau ac onglau yw Trigonometreg. Mae maint a gofod i'w defnyddio mewn geometreg ddadansoddol, gwahaniaethol ac algebraidd.  \n\nO fewn y wyddoniaeth naturiol, caiff yr astudiaeth o newid ei ystyried yn ddull pwerus iawn. Mae'n disgrifio newid mewn maint ac mae\u0092n cynnwys \u0093dadansoddi real\u0094, sef yr astudiaeth o rifau real a ffwythiannau. Mecaneg cwantwm yw\u0092r prif gymhwysiad ar gyfer dadansoddi ffwythiannol. \n\n \n\n ","491":"Mae Gwyddeleg yn iaith Geltaidd. Mae tua 1,800,000 o bobl yn Iwerddon yn siarad Gwyddeleg. 1,656,760 yng Ngweriniaeth Iwerddon a 167,487 yng Ngogledd Iwerddon. Datblygodd yr iaith Wyddeleg allan o hen iaith Geltaidd o\u0092r enw Goedeleg. Buodd pobl yn symud rhwng Iwerddon a gorllewin yr Alban am ganrifoedd, ac mae traddodiad llenyddol y Wyddeleg a\u0092r Aeleg yn dod o\u0092r traddodiad Hen Wyddeleg. Mae orgraff y ddwy iaith yn cynnwys rhannau tebyg. Mae hanes yr iaith yn cael ei rannu\u0092n dri chyfnod, fel y Gymraeg, sef Gwyddeleg Diweddar, Canol a Hen. \nErbyn heddiw, mae llai yn siarad Gwyddeleg. Ond, mae gan yr ardaloedd lle mae pobl yn dal i siarad Gwyddeleg, cydnabyddiaeth swyddogol. Mae\u0092r ardaloedd yma yn cynnwys ardaloedd bach gwledig sydd wedi\u0092u gwasgaru ar draws saith sir. Mae\u0092r rhain gyda\u0092i gilydd yn cael eu galw\u0092n ardaloedd y Gaeltacht. ","492":"Mae Gwyddeleg yn iaith Geltaidd. Mae tua 1,800,000 o bobl yn Iwerddon yn siarad Gwyddeleg i raddau: 1,656,790 yng Ngweriniaeth Iwerddon yn \u00f4l cyfrifiad 2006, a 167,487 yng Ngogledd Iwerddon yn \u00f4l cyfrifiad 2001.  \n\nMae\u0092r iaith Wyddeleg wedi datblygu allan o iaith Geltaidd hynafol a gafodd ei enwi yn Goedeleg. Gaeleg a Manaweg yw\u0092r ieithoedd Goedelaidd eraill. Maen\u0092t yn fwy tebyg i\u0092w gilydd nag ydyw\u0092r Gymraeg i\u0092r Gernyweg a\u0092r Llydaweg. \n\nBu ymfudo rhwng Iwerddon a gorllewin yr Alban am ganrifoedd. Mae traddodiad llenyddol y Wyddeleg a\u0092r Aeleg yn dod o\u0092r traddodiad Hen Wyddeleg ac orgraff y ddwy iaith yn rhannu nodweddion cyffredin. \n\nYn debyg i achos y Gymraeg, mae\u0092n arfer rhannu hanes yr iaith yn dri chyfnod, sef Gwyddeleg Diweddar, Gwyddeleg Canol a Hen Wyddeleg.\n\nMae\u0092r Wyddeleg wedi cilio fel iaith gymunedol naturiol llawer mwy na\u0092r Gymraeg, ond mae gan yr ardaloedd lle mae Gwyddeleg yn dal yn iaith lafar gymunedol gydnabyddiaeth swyddogol. Mae\u0092r ardaloedd yma yn rhai bach gweledig, wedi\u0092u gwasgaru ar draws saith sir, sydd wedi cael eu henwi gyda\u0092i gilydd yn ardaloedd y Gaeltacht.\n\nRhai geiriau Gwyddeleg\n\n\u0095\tGlan - gl\u00e2n\n\u0095\tBeag - bach\n\u0095\tM\u00f3r - mawr\n\u0095\tLeabhar - llyfr\n\nRhai ymadroddion Gwyddeleg \n\n\u0095\tDia Dhuit - siwmai \/ sut mae?\n\u0095\tConas at\u00e1 t\u00fa? - sut wyt ti? \/sut ydych chi?\n\u0095\tAn-mhaith - da iawn\n\u0095\tGo raibh maith agat - diolch\n","493":"Mae XXX yn nofelwraig, dramodydd a storiwraig Gymreig. Cafodd ei geni ar 7 Awst 1939 ym Mlaenau Ffestiniog, Meirionnydd. Mynychodd Ysgol Sir Ffestiniog a Choleg Prifysgol Bangor. Treuliodd gyfnod byr yn dysgu yng Nghaergybi, Llanrwst a Dolwyddelan. \nCafodd ei llyfr cyntaf, \u0091Brynhyfryd\u0092 ei chyhoeddi pan oedd yn ugain oed gyda\u0092i llyfr cyntaf yn y Saesneg yn cael ei chyhoeddi yn 2006. Mae Eigra Roberts yn cael ei hystyried yn un o awduron pwysicaf yn y Gymraeg yn y 60au a\u0092r 70au. Erbyn hyn, mae hi wedi cyhoeddi tua 30 o lyfrau, yn nofelau, straeon byrion, llyfrau i blant, cofiannau a dram\u00e2u. Cafodd un o ysgoloriaethau\u0092r Academi Gymreig ar gyfer awduron yn 2006. \nMae\u0092r awdures yn byw yn Nolwyddelan gyda\u0092i phriod, Llew. Mae ganddi dri o blant sef Sioned, Urien a Gwydion. \nEnillodd y Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol 1965 ac 1968 a Thlws y Ddrama yn 1974. Enillodd y Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 2006. Derbyniodd radd anrhydedd MA gan Brifysgol Cymru yn 1998. Enillodd ei llyfr, \u0091Oni Bai\u0092, le ar restr hir Llyfr y Flwyddyn yn 2006. \nMae ei llyfrau mwyaf diweddar yn cynnwys \u0091Parlwr Bach\u0092 (2012) a \u0091Fel yr Haul\u0092 (2014). \n","494":"Mae hi yn nofelwraig, dramodydd a storiwraig Cymreig. Cafodd ei eni ar y 7fed o Awst, 1939 ym Mlaenau Ffestiniog, Meirionnydd a mynychodd Ysgol Sir Ffestiniog a Choleg Prifysgol Bangor. Bu'n dysgu am gyfnod byr, yng Nghaergybi, Llanrwst a Dolwyddelan. Erbyn heddiw mae hi yn byw yn Nolwyddelan yn briod i Llew gyda tri o blant - Sioned, Urien a Gwydion. Mi wnaeth hi gyhoeddi ei llyfr cyntaf, Brynhyfryd, yn ugain oed a chyhoeddwyd ei llyfr cyntaf Saesneg, Return Ticket, yn 2006. Mae hi'n awdur nodedig sydd yn cael clod fel un o awduron pwysicaf yn y Gymraeg yn yr 60au a'r 70au. Erbyn hyn mae hi wedi cyhoeddi tua 30 o lyfrau, yn nofelau, straeon byrion, llyfrau i blant, cofiannau a dram\u00e2u. Derbyniodd un o ysgoloriaethau\u0092r Academi Gymreig ar gyfer awduron yn 2006. Yn yr 1980au roedd hi'n sgriptiwr ar y gyfres deledu boblogaidd, Minafon. Enillodd y Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Genedlaethol 1965 ac 1968, Tlws y Ddrama yn 1974 ac enillodd y Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe 2006. Derbyniodd radd anrhydedd MA gan Brifysgol Cymru yn 1998 ac enillodd ei llyfr, Oni Bai, le ar restr hir Llyfr y Flwyddyn yn 2006. Rhai o\u0092i llyfrau yw Y Drych Creulon (1968); Siwgwr a Sbeis (1975); Ha' Bach (1985); Plentyn Yr Haul (1981); Cymer a Fynnot (1988); Rhoi'r Byd yn ei Le (1999); Oni Bai (2005); Stori Edith (2008); Hi a Fi (2009); Parlwr Bach (2012); Fel yr Haul (2014). ","495":"Ganwyd XXX ar y 7fed o Awst, 1939. Nofelwraig, dramodydd a storiwraig Cymreig yw hi. \n\nCafodd ei eni ym Mlaenau Ffestiniog, Meirionnydd. Aeth hi i Ysgol Sir Ffestiniog ac yna i Goleg Prifysgol Bangor. Dysgodd hi yng Nghaergybi, Llanrwst a Dolwyddelan. \n\nUn o awduron Gymraeg pwysicaf y 60au a\u0092r 70au ydy hi. Mae hi wedi cyhoeddi tua 30 o lyfrau yn cynnwys nofelau, straeon byrion, llyfrau i blant, cofiannau a dram\u00e2u. Roedd hi\u0092n ugain mlwydd oed pan gyhoeddwyd ei llyfr cyntaf. Yn 2006, yr un flwyddyn gwnaeth hi gyhoeddi ei llyfr cyntaf yn y Saesneg, derbyniodd un o ysgoloriaethau\u0092r Academi Gymreig ar gyfer awduron. Yn yr 80au, roedd hi hefyd yn sgriptwr ar gyfres deledu boblogaidd. \n\nMae XXX yn briod ac yn byw yn Nolwyddelan. Mae ganddi dri o blant. \n\nMae XXX wedi ennill nifer o wobrau ac anrhydeddau am ei gwaith hi. Yn 1965 ac 1968, enillodd hi\u0092r Fedal Ryddiaith yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Enillodd Tlws y Ddrama yn 1974 ac yna derbyniodd radd anrhydedd MA gan Brifygol Cymru yn 1998. Roedd 2006 yn flwyddyn brysur a llwyddiannus iddi, wrth iddi ennill y Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Abertawe. Yn yr un flwyddyn, enillodd un o\u0092i llyfrau le ar restr hir Llyfr y Flwyddyn. \n\nMae rhai o\u0092i gwaith yn cynnwys; cyfrol o sgyrsiau radio a chyfieithiadau o lyfrau awduron eraill. ","496":"Pencampwriaeth y pum gwlad 1912 oedd y trydydd yn y gyfres o ornestau rygbi\u0092r undeb ym mhencampwriaeth rygbi\u0092r pum gwlad yn dilyn cynnwys Ffrainc yn y bencampwriaeth. Gan gynnwys pencampwriaethau blaenorol y pedair gwlad, hon oedd y 30ain ornest yn y gyfres. Roedd deg g\u00eam wedi eu cynnal rhwng 1 Ionawr a 8 Ebrill rhwng Lloegr, Ffrainc, Iwerddon, Yr Alban a Chymru. Cafodd Ffrainc yn Erbyn Iwerddon ei gynnal yn Ffrainc, ac enillodd Iwerddon o 11-6. Cafodd Lloegr yn erbyn Cymru ei gynnal yn Lloegr, ac enillodd Lloegr o 8-0. Cafodd Yr Alban yn erbyn Ffrainc ei gynnal yn Yr Alban, ac enillodd Yr Alban 31-3. Cafodd Cymru yn erbyn Yr Alban ei gynnal yng Nghymru, ac enillodd Cymru o 21-6. Cafodd Lloegr yn erbyn Iwerddon ei gynnal yn Lloegr, ac enillodd Lloegr o 15-0. Cafodd Iwerddon yn erbyn Yr Alban ei gynnal yn Iwerddon, ac enillodd Iwerddon o 10-8. Cafodd Iwerddon yn erbyn Cymru ei gynnal yn Iwerddon ac enillodd Iwerddon o 12-5. Cafodd Yr Alban yn erbyn Lloegr ei gynnal yn Yr Alban, ac enillodd yr Alban o 8-3. Cafod Cymru yn erbyn Ffrainc ei gynnal yng Nghymru, ac enillodd Cymru o 14-8. Cafodd Ffrainc yn erbyn Lloegr ei gynnal yn Ffrainc ac enillodd Lloegr o 18-8.","498":"Corff mawr o dd?r ydy Llyn sydd ar wyneb y tir. Fel arfer, mae afonydd yn rhedeg i mewn ac allan o lynnoedd. Mae\u0092r rhan fwyaf o lynnoedd efo d?r gl\u00e2n a chlir, ond mae rhai llynnoedd \u00e2 d?r hallt, er enghraifft Great Salt Lake yn Utah, UDA. Mae rhai llynnoedd hefyd yn rai annaturiol  ac wedi cael eu creu er mwyn cael d?r. Fel arfer, mae llynnoedd annaturiol yn cael eu creu drwy adeiladu cronfa ar afon, er enghraifft, Llyn Celyn. Y llyn mwyaf yn y byd ydy M\u00f4r Caspia, sydd yn mesur tua 394,299km2^. Llyn Baikal yn Siberia ydy\u0092r llyn dyfnaf yn y byd a hefyd y llyn hynaf yn y byd. Mae\u0092r llyn yn 1,637m o ddwfn. Mae llawer o lynnoedd yng Nghymru yn cael eu cysylltu \u00e2 llawer o straeon gwerin ac mae rhai yn credu bod y stor\u00efau hyn yn rhywbeth i wneud gyda hen draddodiadau o ddefodau cyn-Gristnogol Celtaidd. Roedd d?r yn arfer bod yn elfen hollol bwysig ym mywydau pobl, roedd yn ffynhonnell bywyd a  bwyd, roedd yn puro pobl, ond hefyd yn gallu chwalu a lladd. Roedd hefyd yn gallu bod yn hollol glir a gl\u00e2n, ond hefyd yn gallu bod yn ddwfn a pheryglus. Mae llawer o\u0092r hen stor\u00efau yn cynnwys rhyw anghenfil neu fwystfil yn cuddio yng ngwaelod llynnoedd a hefyd llynnoedd fel lle y mae\u0092r Tylwyth Deg yn byw.","500":"Mae llyn yn gorff o dd?r eithaf mawr sy\u0092n gorwedd mewn pant ar y tir.  Yr enw mewn Cymraeg cynnar oedd llwch, sy\u0092n agos i loch Gaeleg.  Fel arfer mae afonydd yn llifo i mewn ac allan o lyn.  Er bod d?r croyw mewn llynnoedd fel arfer, mae enghreifftiau o lynnoedd gyda d?r hallt, fel Great Salt Lake yn Utah UDA.  Weithiau os yw llyn yn ddigon mawr, mae pobl yn ei alw\u0092n f\u00f4r, er enghraifft M\u00f4r Caspia neu\u0092r M\u00f4r Marw.  Mae rhai llynnoedd wedi cael eu creu\u0092n artiffisial, er enghraifft trwy godi argae ar afon.  Yn aml mae\u0092r llynnoedd hyn yn gronfeydd d?r neu wedi\u0092i greu i gynhyrchu trydan.  Enghraifft enwog yw Llyn Celyn.  Llyn mwyaf y byd yw M\u00f4r Caspia (394,299 km sgw\u00e2r).  Llyn Baikal yw\u0092r llyn dyfnaf.  Y M\u00f4r Marw yw\u0092r llyn isaf yn y byd.  Lake Superior yng Ngogledd America yw\u0092r llyn d?r croyw mwyaf.  Mae llawer o straeon a choelion yngl?n \u00e2 llynnoedd yng Nghymru.  Roedd cred bod dyfroedd yn byrth i\u0092r arall fyd lle mae duwiau a bodau goruwchnaturiol yn byw.  Roedd pobl yn aberthu bwyd, dillad, anifeiliaid a thrysorau mewn llynnoedd.  Mae stor\u00efau am angenfilod yn byw mewn llynnoedd ac yn mynnu aberth, merch ifanc yn aml iawn.  Mae sawl chwedl am darddiad llynnoedd, wrth i rywun esgeuluso roi caead yn \u00f4l ar ffynnon.  Ond y straeon am Dylwyth Teg yn byw mewn llynnoedd yw mwyaf adnabyddus.  Mae chwedl Llyn y Fan yn un ohonyn nhw.   ","502":"Mae\u0092r teitl Tywysog Cymru yn deitl sy\u0092n gysylltiedig \u00e2 choron y Deyrnas Unedig. Pwrpas gwreiddiol y teitl oedd uno Cymru o dan y Tywysog Gwynedd. Y person cyntaf i ddefnyddio\u0092r teitl oedd Dafydd ap Llywelyn, ond Llywelyn ap Gruffudd oedd y cyntaf i gael ei adnabod fel Tywysog Cymru. Cafodd Tywysogaeth Cymru ei sefydlu ym 1267. Yn dilyn cwymp Llywelyn ym 1282, cafodd y dywysogaeth a\u0092r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr. Ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae\u0092r teitl wedi cael ei roi i aer brenin Lloegr. Er hyn, mae eraill wedi hawlio\u0092r teitl, fel gwnaeth Owain Glynd?r.\n\nBrenin oedd y teitl a chafodd ei ddefnyddio gan reolwyr Cymreig cyn i\u0092r term tywysog cael ei fabwysiadu. Ystyr y gair \u0091tywysog\u0092 yw \u0093un sy\u0092n tywys, arweinydd, rheolwr\u0094 neu\u0092n llythrennol \u0093un sydd ar y blaen, un sy\u0092n arwain\u0094. Daeth Owain Gwynedd i ddefnyddio\u0092r teitl Tywysog Cymru erbyn diwedd ei oes. Cafodd ei fab Dafydd ab Owain Gwynedd ei enwi\u0092n Tywysog Gogledd Cymru, a\u0092i fab arall Rhys ap Gruffudd o Ddeheubarth ei enwi fel Tywysog De Cymru.\n\nLlywelyn ap Gruffudd sy\u0092n cael ei adnabod fel Tywysog Cymru gyntaf. Bu\u0092n Tywysog Cymru rhwng 1267-1282. Derbyniodd y Tywysog Cymru presennol ei deitl yn 1958.\n","503":"Tywysog Cymru yw\u0092r teitl sy\u0092n cael ei roi i etifedd coron y Deyrnas Unedig. Nod gwreiddiol y teitl oedd uno Cymru dan benarglwyddiaeth Tywysog Gwynedd. Llywelyn ap Gruffudd oedd y cyntaf i gael ei adnabod fel Tywysog Cymru. Meddiannodd coron Lloegr y teitl ar \u00f4l cwymp Llywelyn yn 1282, a\u0092i ddefnyddio i etifedd ei choron ers 1301. \n\nCyn mabwysiadu\u0092r term \u0091tywysog\u0092, byddai rheolwyr Cymreig yn cael eu galw\u0092n frenin. Roedd sawl ymgais i uno Cymru dan un penarglwydd cyn y tywysogion. Dechreuodd rheolwyr Cymru cael eu galw\u0092n dywysogion tua 1200. Mae pwyslais yng nghyfrol Hanes Cymru nad yw\u0092r newid teitl hwn yn golygu llai o statws. Defnyddiodd Owain Gwynedd, Rhys ap Gruffudd a Llywelyn Fawr y teitl, ond Llywelyn ap Gruffudd sefydlodd Tywysogaeth Cymru gyda chydnabyddiaeth Brenin Lloegr a\u0092r Pab. \n\nCafodd y dywysogaeth a\u0092r teitl eu meddiannu gan goron Lloegr yn dilyn cwymp Llywelyn yn 1282. Nid oes teitl i unrhyw r\u00f4l gyfansoddiadol yng Nghymru wedi bod ers y Deddfau Uno ym 1536 a 1543. Fe hawliodd Dafydd ap Gruffudd, Owain Lawgoch ac Owain Glynd?r teitl Tywysog Cymru yn eu tro. Bu farw\u0092r ddau gyntaf cyn iddynt wirioneddu eu cynlluniau. Owain Glynd?r oedd arweinydd y gwrthryfel yn erbyn Harri IV, brenin Lloegr. Cafodd ei goroni\u0092n Dywysog Cymru yn 1400. Roedd yn rheoli bron Gymru gyfan am gyfnod cyn i\u0092r gwrthryfel dechrau edwino yn 1405. Nid oes sicrwydd beth ddigwyddodd i Owain, gan nad oes cofnod ohono ers 1412.\n\nSiarl Windsor sydd wedi cael teitl \u0091Tywysog Cymru\u0092 ers 1958.","505":"\nRoedd sawl cenhedlaeth o deulu Crawshay, Cyfarthfa yn ddylanwadol yn hanes ardal Merthyr Tudful ers diwedd y 18fed ganrif. Richard Crawshay oedd wedi ymsefydlu\u0092r teulu yng Nghymru. Roedd e wedi dod gyda\u0092i deulu o Swydd Efrog i Gymru, ac roedden nhw o gefndir amaethyddol yn wreiddiol. I ddechrau, roedd e wedi sefydlu busnes gydag Anthony Bacon, perchennog Gwaith Haearn Plymouth ym Merthyr, cyn mynd ymlaen i sefydlu Gwaith Haearn Cyfarthfa fel gweithfeydd haearn byd enwog erbyn dechrau\u0092r 19eg ganrif. Roedd Richard Crawshay yn bwysig yn y gwaith o sefydlu Camlas Sir Forgannwg rhwng Merthyr a Chaerdydd ar ddiwedd y 18fed ganrif.\n\nRoedd ?yr Richard, William Crawshay II, yn rheoli Gwaith Haearn Cyfarthfa adeg Gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful. Doedd mab Richard Crawshay, William Crawshay I, ddim wedi cymryd llawer o ddiddordeb yn y gweithfeydd haearn. Felly, dyma drosglwyddo rheolaeth ar waith Cyfarthfa i\u0092w fab, William Crawshay II. Roedd e\u0092n cael ei alw\u0092n \u0091Brenin yr Haearn\u0092. Roedd e hefyd yn rheolwr Gwaith Haearn Hirwaun. Roedd William Crawshay II hefyd wedi prynu gweithfeydd haearn eraill yn Nhrefforest a Fforest y Ddena. Yn 1824, roedd e wedi adeiladu plasty\u0092r ochr draw i Afon Taf o Waith Haearn Cyfarthfa, sef Castell Cyfarthfa. Roedd e wedi ymddeol i Caversham yn Lloegr yn 1847, gan drosglwyddo Gwaith Haearn Cyfarthfa i\u0092w fab, Robert Thompson Crawshay. \n","506":"Ers diwedd y 18fed ganrif, bu sawl cenhedlaeth o deulu Crawshay, Cyfarthfa, yn ddylanwadol yn hanes ardal Merthyr Tudful. Symudodd Richard Crawshay (1739-1810) gyda\u0092i deulu i Gymru o Swydd Efrog, gan sefydlu busnes gydag Anthony Bacon - perchennog Gwaith Haearn Plymouth - ym Merthyr oherwydd presenoldeb deunyddiau crai yn yr ardal, ynghyd \u00e2 chyflenwadau cyfleus o dd?r a gweithlu cynhyrchiol. Aeth ymlaen i sefydlu Gwaith Haearn Cyfarthfa - a dyfodd i fod yn weithfa haearn fyd-enwog erbyn dechrau\u0092r 19eg ganrif. Chwaraeodd Richard Crawshay ran bwysig yn y gwaith o sefydlu Camlas Sir Forgannwg rhwng Merthyr a Chaerdydd ar ddiwedd y 18g. Ni gymerodd mab Richard Crawshay, William Crawshay I (1764-1834), lawer o ddiddordeb yn y gweithfeydd haearn, a throsglwyddodd reolaeth gwaith Cyfarthfa i\u0092w fab, William Crawshay II (1788-1867). Ef fu\u0092n rheoli Gwaith Haearn Cyfarthfa adeg Gwrthryfel y Gweithwyr ym Merthyr Tudful ym Mehefin 1831. Cafodd y gwrthryfel ei sbarduno gan benderfyniad William Crawshay II i dorri cyflogau gweithwyr haearn Cyfarthfa. Ef hefyd oedd rheolwr gwaith haearn Hirwaun, a phrynodd weithfeydd haearn eraill yn Nherfforest a Fforest y Ddena. Adeiladodd Gastell Cyfarthfa yn 1824 yr ochr draw i Afon Taf o waith haearn Cyfarthfa. Ymddeolodd i Caversham yn Lloegr yn 1847, a throsglwyddodd Cyfarthfa i'w fab, Robert Thompson Crawshay (1817-1879). Daeth cysylltiad y teulu \u00e2 Merthyr a\u0092r gweithfeydd haearn i ben pan gafodd y busnes ei brynu gan gwmni Guest, Keen a Nettlefolds yn 1902.","509":"CR9_259_Mynydd \n\nMae Mynydd Parys yn fryn 147m o uchder, ychydig i'r de o Amlwch yng ngogledd-ddwyrain Ynys M\u00f4n. Yn ail hanner y 18fed ganrif, y diwydiant copr ym Mynydd Parys oedd y mwyaf yn y byd. \n\nTua 4000 o flynyddoedd yn \u00f4l dechreuodd copr gael ei gloddio yno, a pharhaodd hyn drwy gyfnod y Rhufeiniaid. \n\nErbyn y 1780au, Mynydd Parys oedd y gloddfa fwyn fwyaf yng Nghymru. \n\nAr ddiwedd y 18g, roedd y copr yn cael ei ddefnyddio i gynhyrchu llongau rhyfel Prydain. Erbyn diwedd y 19eg ganrif, dirywiodd y gweithfeydd. \n\nHeddiw, mae\u0092r gweithfeydd hynafol yn cael eu hastudio gan haneswyr ac archeolegwyr ac mae\u0092r golygfeydd trawiadol yn boblogaidd ymhlith ymwelwyr. \n\nErbyn diwedd y 18g, roedd poblogaeth Amlwch wedi cynyddu i tua 10,000, gan ei gwneud yr ail dref ddiwydiannol fwyaf yng Nghymru. \n\nRoedd y cwmni'n bathu ei arian ei hun, sef \"Ceiniog Parys\" ac roedd yn cael ei ddefnyddio\u0092n lleol. \n\nCafodd dros 1,000 o bobl eu cyflogi ar yr anterth mwyngloddio, ond erbyn 1810, dim ond tua 100 oedd. Ar ddechrau\u0092r 20g, caeodd y gwaith copr yno.  \n\nEr nad yw'n fynydd, 'mynydd' oedd y safle i bobl M\u00f4n erioed. Cafodd ei adnabod fel Mynydd Pres a Mynydd Parhaus gan rai, ond yr enw gwreiddiol oedd Mynydd Trysglwyn.  \n\nCafodd yr enw ei newid ar ddechrau\u0092r 15g pan gafodd y tir ei gyflwyno i Robert Parys yr Ieuengaf. \n\nErbyn heddiw, mae gwedd arallfydol ar y safle ac mae\u0092n un o anialdiroedd yr ynys. ","512":"CR9_26_Addysg Gymraeg \n\nRoedd nifer fach o Gymry, rhan fwyaf yn blant bonedd, yn derbyn addysg Gymraeg mewn mynachlogydd a\u0092u plastai gan diwtoriaid proffesiynol cyn i Harri VIII eu chwalu. Rhwng Deddf Uno 1536 a chanol y 18g, nid oedd cyfundrefn addysg yng Nghymru. Lladin a rhywfaint o Saesneg oedd cyfrwng addysg ysgolion. Ysgol Friars ym Mangor oedd un o'r ysgolion gramadeg cynharaf yng Nghymru, sef yn 1557. Cafodd y Gymraeg ei wahardd yn yr ysgolion gramadeg. \n\nRhwng 1700 a 1740, cafodd rhai ysgolion cyfrwng Cymraeg eu sefydlu yng Nghymru. \n\nYm 1847, cafodd \u0091Brad y Llyfrau Gleision\u0092 ei gyhoeddi, sef adroddiad ar addysg yng Nghymru.  \n\nYn \u00f4l Deddf Addysg 1870, Saesneg fyddai cyfrwng addysg elfennol yr ysgolion ac roedd cosb am siarad Cymraeg, sef y 'Welsh Not'.  \n\nYn 1889, cafodd dysgu gramadeg Cymraeg ei ariannu. Erbyn yr 1930au, Cymraeg oedd prif gyfrwng dysgu rhai ysgolion cynradd y br\u00f6ydd Cymraeg. \n\nAr ddiwedd y 19eg ganrif, sefydlwyd colegau addysg uwch yng Nghymru. \n\nFfurfiwyd y Mudiad Ysgolion Meithrin yn 1971 ac erbyn 1998, mynychai dros 14,000 o blant yr ysgolion meithrin Cymraeg. \n\nYsgol Gyfun Glan Clwyd oedd yr ysgol uwchradd Cymraeg gyntaf a gafodd ei sefydlu yn 1956. Erbyn 1990, roedd 18 o ysgolion dwyieithog yng Nghymru. \n\nErbyn heddiw, mae 1 o bob 5 disgybl ysgol gynradd yn cael eu dysgu\u0092n rhannol neu'n gyfan gwbl trwy gyfrwng y Gymraeg. \n\nO 1955 ymlaen dechreuodd darlithio trwy gyfrwng y Gymraeg mewn prifysgolion, er mai ond yng ngholegau Aberystwyth a Bangor y mae darlithiau Cymraeg heddiw. ","514":"Dinas Barcelona yw prifddinas cymuned ymreolaethol Catalwnia a thalaith Barcelona yng ngogledd-ddwyrain Sbaen. Mae\u0092r ddinas yn gorwedd ar lan m\u00f4r y canoldir, rhyw 120 cilometr o\u0092r ffin \u00e2 Ffrainc. Mae wedi ei leoli rhwng afonydd Llobregat a Bes\u00f2s, ac mae mynyddoedd Serra de Collserola i\u0092r Gorllewin. Mae\u0092r enghraifft gynharaf o\u0092r enw ar ddarn arian mewn ysgrifen Iberaidd hynafol fel \u0091Barkeno\u0092. Mae gan Barcelona boblogaeth o tua 1.6 miliwn, ac felly hi yw ail ddinas fwyaf Sbaen, a\u0092r 11eg yn yr Undeb Ewropeaidd. Mae poblogaeth ardal ddinesig Barcelona yn 4.7 miliwn. Ym 1888 a 1929 cafodd arddangosfeydd rhyngwladol eu cynnal ym Marcelona, ym 1992 cafodd y gemau Olympaidd ei chynnal yno. Mae Barcelona hefyd yn ganolfan ffasiwn, addysg a masnach. Mae gan Barcelona ddiwylliant cyfoethog ac amrywiol, ac mae Barcelona yn un o gyrchfannau mwyaf poblogaidd Ewrop i ymwelwyr. Mae rhai o weithiau pensaern\u00efol gorau\u0092r byd, gan gynnwys gwaith gan Antoni Gaud\u00ed a Lluis Dom\u00e8nech i Montaner, ac mae\u0092n un o safleoedd treftadaeth y byd UNESCO. Mae sawl man poblogaidd yno gan gynnwys y Segrada Familia, campwaith o eglwys anorffenedig Antoni Gaud\u00ed a\u0092r Camp Nou, stadiwm y t\u00eem p\u00eal-droed enwog FC Barcelona a Les Rambles (neu Las Ramblas yn y Sbaeneg), y brif ardal dwristaidd. ","515":"Barcelona ydy prifddinas Catalwnia yn Sbaen. Hon yw ail ddinas fwyaf Sbaen gyda phoblogaeth o dros filiwn a hanner yn byw yno. Mae digwyddiadau hanesyddol fel Arddangosfeydd Rhyngwladol 1888 a 1929 a Chwaraeon Olympaidd 1992 wedi eu cynnal yno. Mae\u0092n ganolfan i ffasiwn addysg a masnach, ac mae\u0092n cael ei ystyried yn un o gyrchfannau mwyaf poblogaidd Ewrop ar gyfer twristiaeth. Mae gwaith pensaern\u00efol Gaudi a Dom\u00e8nech yn y ddinas wedi ei ddynodi gan UNESCO fel un o Safleoedd Treftadaeth y Byd. \nSefydliad Iberaidd oedd Barcelona yn \u00f4l hanes cyntaf yr ardal, pan gafodd y ddinas ei chipio gan y cadfridog Barca (sef tarddiad yr enw). Daeth y Rhufeiniaid yn 218 CC a rhwng y 5g a\u0092r 10g brwydrodd Mwslemiaid a Christnogion dros y ddinas. Yn y 18g tyfodd diwydiant yn y ddinas gan arwain at ddeffroad economaidd a diwylliannol yn y 19g. Roedd Barcelona ar ochr y Gweriniaethwyr yn ystod Rhyfel Cartref Sbaen a chafodd ei chipio gan Franco a\u0092i fyddin yn 1939. Ar \u00f4l marwolaeth Franco gwelodd y ddinas nifer o ddatblygiadau economaidd, yn enwedig wrth arwain at Gemau Olympaidd 1992.\nYmhlith y mannau o ddiddordeb mae gweithiau Antoni Gaud\u00ed, e.e. Park G\u00fcell a Palau G\u00fcell, Casa Mil\u00e1, Casa Batll\u00f3, casa Vicens a'r Sagrada Fam\u00edlia. Las Ramblas ydy\u0092r ardal fwyaf twristaidd yn y ddinas a\u0092r Camp Nou sef stadiwm p\u00eal-droed FC Barcelona. \nMae nifer o ymfudwyr o Ewrop a thu hwnt wedi ymsefydlu yn y ddinas.\n","516":"Enw am gr?p o anifeiliaid asgwrn-cefn ac anifeiliaid gwaed cynnes ydy mamal. Mae gan yr anifeiliaid hyn chwarennau tethol er mwyn gallu rhoi llefrith i\u0092w plant. Mae\u0092r anifeiliaid hyn i gyd angen llawer o fwyd i gadw\u0092n gynnes a hefyd mae gan bron bob un ohonynt flew neu ffwr ar eu croen er mwyn cadw\u0092n gynnes a rheoli tymheredd eu corff. Mae tua 4000 o famaliaid i gyd. Yr enw ar y rhai sydd yn bwyta anifeiliaid eraill ydy cigysyddion ac enw ar y rhai sydd yn bwyta planhigion ydy llysysyddion. Cafodd y dystiolaeth gyntaf o famaliaid yng Nghymru ei ddarganfod ddim yn bell o Ben-y-bont ar Ogwr mewn chwareli glo. Mae llawer o esgyrn, ffosiliau a chofnodion ysgrifenedig hefyd am famaliaid sydd wedi diflannu ers blynyddoedd maith, rhai mor hen \u00e2 225,000 CP. Mae llawer o esgyrn mamaliaid eraill hefyd wedi cael ei ddarganfod mewn hen ogofau yng Ngogledd Cymru, er enghraifft, Ogof Bontnewydd. Mae esgyrn y rhinoseros blewog, y mamoth a\u0092r udfil ymhlith y rhai y cafodd eu darganfod. Ar \u00f4l i\u0092r galw am dir amaethyddol gynyddu yng Nghymru, fe wnaeth y galw am dir gwyllt leihau. Golygodd hyn fod llawer o gynefinoedd mamaliaid fel eirth, bleiddiaid a cheirw wedi cael ei ddinistrio. Mae ychydig o s\u00f4n a rhai lluniau o famaliaid mewn rhai llenyddiaeth a hen gelf. Mae cyfeiriadau at famaliaid yn y Mabinogi, yng nghyfreithiau Hywel Dda a hefyd mae rhai enwau lleoedd ac afonydd wedi cael eu henwi ar \u00f4l rhai mamaliaid.  ","517":"Mae mamaliaid yn ddosbarth o anifeiliaid asgwrn-cefn gyda gwaed cynnes sy\u0092n bwydo eu rhai bach gyda llaeth.  Mae\u0092r rhan fwyaf o famaliaid y tir \u00e2 blew neu ffwr ond mae gan famaliaid y m\u00f4r fraster i gadw\u0092n gynnes.  Er bod ychydig bach yn dodwy wyau, mae\u0092r lleill yn rhoi geni\u0092n fyw.  Mae tua 4000 math o famaliaid.  Mae rhai (cigysyddion) yn bwyta anifeiliaid eraill ac eraill (llysysyddion) yn bwyta planhigion.   Mae olion Morganucodon watsoni, anifail bach tebyg i lyg, a oedd yn byw tua 200,000 o flynyddoedd yn \u00f4l wedi cael ei darganfod ym Morgannwg.  Mae tystiolaeth hefyd o esgyrn, ffosiliau ac ysgrifau Rhufeinig sy\u0092n taflu golau ar famaliaid sydd wedi diflannu.  Mae llawer o esgyrn wedi cael eu darganfod mewn ogof\u00e2u yng Ngogledd Cymru o hen Oes y Cerrig.  Enghreifftiau yw\u0092r rhinoseros blewog, y mamoth, a\u0092r udfil.  Cyn hynny, pan oedd yr hinsawdd yn gynhesach, roedd llewod, rinoserosod trwyngul ac eliffantod ysgithrsyth.   Erbyn Oes Newydd y Cerrig, pan oedd pobl yn ffermio, daeth c?n, geifr, moch a cheffylau\u0092n anifeiliaid domestig.  Geifr oedd y mwyaf niferus o\u0092r rhain.  Roedd clirio coedwigoedd i greu tir pori wedi lleihau nifer o famaliaid fel eirth, bleiddiaid a cheirw.  Mae s\u00f4n am nifer o famaliaid yn yr hen lenyddiaeth.  Mae Pais Dinogad o\u0092r 7g yn enwi\u0092r baedd gwyllt, y llwynog ac eraill.  Mae cyfeiriadau at famaliaid yn y Mabinogi ac yng nghyfreithiau Hywel Dda.  Roedd sawl addurniad hefyd mewn hen lawysgrifau.  Mae yna enwau lleoedd ac afonydd yng Nghymru sy\u0092n cyfeirio at enwau mamaliaid.","520":"Math o locomotif rheilffordd sy\u0092n cynhyrchu p?er tynnu drwy injan stem yw locomotif stem.  Mae\u0092r locomotif yn gweithio trwy losgi deunydd llosgadwy fel glo, pren neu olew, er mwyn gynhyrchu stem mewn boeler. Mae\u0092r stem yma yna yn symud pistonau sy\u0092n cysylltu \u00e2 phrif olwynion y locomotif. \n\nCafodd locomotifau cyntaf y Deyrnas Unedig eu datblygu yn gynnar yn y 19eg ganrif. Cafodd y locomotifau yma ei ddefnyddio hyd at ganol yr 20fed ganrif. Cafodd y locomotif stem cyntaf ei hadeiladu yn 1802 gan Richard Trevethick. Y locomotif cyntaf i gludo teithwyr ar reilffordd gyhoeddus oedd Locomotion Rhif 1 a chafodd ei adeiladu gan George Stephenson a chwmni ei fab, Robert, yn 1825. Yn 1830, agorodd George Stephenson y rheilffordd gyhoeddus gyntaf, aeth rhwng Lerpwl a Manceinion.\n\nRoedd trenau st\u00eam yn golygu bod cludo nwyddau trwm yn haws nag erioed. Roedd y locomotifau st\u00eam hefyd yn golygu bod costau trosglwyddo a chludiant yn lleihau, ac felly yn lleihau cost y nwyddau ei hun. \n\nAr ddechrau\u0092r 1900\u0092au, dechreuodd trenau st\u00eam cael ei disodli gan drenau trydan a disel. Erbyn yr 1980\u0092au roedd mwyafrif o locomotifau st\u00eam wedi ymddeol o wasanaeth. Er hyn, mae sawl locomotif st\u00eam yn rhedeg ar linellau twristiaeth.\n","525":"Aberystwyth yw tref fwyaf Ceredigion, ac mae ar arfordir gorllewin Cymru; ym mae Ceredigion lle mae afonydd Rheidol ac Ystwyth yn cwrdd \u00e2\u0092r m\u00f4r. Cododd Edmwnt, brawd y brenin Edward I ar Loegr y castell presennol yn 1277 a thyfodd y dref o gwmpas y castell. Daeth yr harbwr yn bwysig yn y 14g yn sgil cloddfeydd plwm yr ardal. Mae gan Aberystwyth bromen\u00e2d sy\u0092n ymestyn o Graig-glais ar ben gogleddol y dref i geg yr harbwr yn y de, ac mae dau ddarn o draeth yno sy\u0092n cael eu gwahanu gan bentir y castell. Mae\u0092n dref arunig gan fod unrhyw dref sylweddol arall yn bell i ffwrdd, ac mae\u0092r cymylau o ddrudwennod sydd i\u0092w gweld yn yr awyr o\u0092r promen\u00e2d yn nodwedd bwysig o fywyd gwyllt y dref. Tref brifysgol a chyrchfan i dwristiaid yw Aberytwyth, ac mae\u0092n cael ei ystyried fel prifddinas answyddogol y Canolbarth gan ei bod yn gartref i swyddfeydd rhanbarthol neu genedlaethol amryw o sefydliadau \u0096 gan gynnwys Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Prifysgol Aberystwyth a Chyngor Llyfrau Cymru. Ym mis Medi 2009, agorwyd swyddfeydd newydd ar Boulevard St Brieuc ar gyfer Llywodraeth Cymru a Chyngor Ceredigion. Mae Clwb P\u00eal-droed Tref Aberystwyth yn chwarae yn Uwch Gynghrair Cymru. Cafodd yr Eisteddfod Genedlaethol ei chynnal yn Aberystwyth ym 1916, 1952 a 1992, ac mae\u0092r dref hefyd yn gartref i ysgol Gymraeg ddynodedig cyntaf Cymru, sef Ysgol Gymraeg Aberystwyth. Cafodd ei sefydlu yn 1939. ","526":"CR9_264_Aberystwyth \n\nTref fwyaf Ceredigion ar arfordir gorllewin Cymru yw Aberystwyth. Cododd y castell presennol yn 1277 a thyfodd y dref o gwmpas y castell. Enillodd y teitl 'Tref Orau Prydain' yn 2015. \n\nMae\u0092r dref wedi\u0092i leoli lle mae'r afonydd Rheidol ac Ystwyth yn aberu. \n\nMae yna bier a glan m\u00f4r sy\u0092n estyn o Graig-glais, i geg yr harbwr yn y de.  \n\nMae\u0092r dref yn cynnwys nifer o ardaloedd gwahanol, gan gynnwys Canol y dref, Llanbadarn Fawr, Waunfawr, Llanbadarn, Trefechan a Phenparcau. \n\nTref arunig ydyw. Mae\u0092r trefi sylweddol agosaf wedi\u0092u lleoli o leiaf 1 awr 45 munud i ffwrdd. \n\nMae hinsawdd gefnforol yno ac mae effeithiau\u0092r hinsawdd yn amlwg gan fod y dref yn wynebu\u0092r M\u00f4r Iwerddon.  \n\nYn arferol, bydd y tymheredd cyfartalog ar y dydd poethaf yn cyrraedd 28 \u00b0C. Roedd y tymheredd isaf llwyr yn ?13.5 \u00b0C, yn Ionawr 2010. Ar 14 Ionawr 1938, cafodd Aberystwyth un o stormydd gwaethaf yn ei hanes. Cafodd y tai a wynebai'r m\u00f4r eu chwalu ac fe gwtogwyd y pier. \n\nY cofnod hanesyddol cyntaf o Aberystwyth oedd adeiladu caer yn 1109. \n\nCafodd un o fanciau annibynnol cynharaf Cymru eu hagor yno, sef Banc y Llong yn y dref yn 1762. \n\nPrifddinas answyddogol y Canolbarth yw\u0092r dref. Mae cyrff cyhoeddus a leolir yn y dref yn cynnwys Llyfrgell Genedlaethol Cymru. \n\nMae Clwb P\u00eal-droed Tref Aberystwyth yn chwarae yn Uwch Gynghrair Cymru. \n\nMae Aberystwyth yn gartref i ysgol Gymraeg dynodedig cyntaf Cymru, sef Ysgol Gymraeg Aberystwyth. Mae addysg uwch yn cael ei ddarparu gan Brifysgol Aberystwyth. ","528":"Y Barriff Mawr yw\u0092r system riff cwrel mwyaf yn y byd. Mae 2,900 o riffiau unigol a 900 o ynysoedd. Mae gan Ardal Treftadaeth y Byd y Barriff Mawr, arwynebedd o dros 2,300 cilometr sgw\u00e2r. Mae wedi\u0092i leoli yn y M\u00f4r Cwrel ar arfordir gogledd-ddwyreiniol Awstralia, i\u0092r dwyrain o Queensland. Mae\u0092n ymestyn dros bellter o 2,000km. \nMae rhai pobl sy\u0092n byw yn Awstralia ac ar Ynysoedd y Torres Strait yn gyfarwydd \u00e2\u0092r Barriff Mawr ac wedi bod yn ei ddefnyddio ers blynyddoedd. Mae\u0092n rhan bwysig o ddiwylliant grwpiau lleol. \nMae\u0092n bosib gweld y Barriff Mawr o\u0092r gofod. Dyma\u0092r strwythur sengl mwyaf y byd sydd wedi\u0092i wneud gan organebau byw. Mae\u0092r Barriff wedi\u0092i wneud allan o filiynau o organebau bach. Mae amrywiaeth o fywyd yn cael ei fagu ar y Barriff. Mae lefelau\u0092r m\u00f4r yn codi yn galluogi\u0092r riffiau i dyfu. Mae\u0092r Barriff yn un o Saith Rhyfeddod Naturiol y Byd. \nY Barriff Mawr yw atyniad twristiaid mwyaf Awstralia ac felly mae teithiau yn cael eu trefnu i\u0092w weld o drefi gwahanol. Mae\u0092r lleoliad poblogaidd yn creu dros $3 biliwn y flwyddyn. Mae rhan fawr o\u0092r Barriff yn cael ei warchod gan Barc Morol y Barriff Mawr sy\u0092n helpu lleihau effaith defnydd dynol fel pysgota a thwristiaeth. Pethau arall sy\u0092n effeithio ar y bariff yw newid hinsawdd a d?r ffo. Yn \u00f4l astudiaethau, mae dros hanner y Barriff Mawr wedi marw rhwng 19955 a 2017. ","530":"Mae o yn b\u00eal droediwr Cymraeg enwog iawn sy\u0092n chwarae i Tottenham Hotspur (ar fenthyg o Real Madrid) ac i d\u00eem cenedlaethol Cymru. Cafodd ei eni ar 16eg o Orffennaf, 1989 yng Nghaerdydd, i\u0092w rieni Frank a Debbie. Dechreuodd ei yrfa broffesiynol gyda Southampton fel cefnwr chwith yn 2006 a daeth yr ail ieuengaf erioed i chwarae dros y clwb wrth wneud ei ymddangosiad cyntaf yn 16 mlwydd. Symudodd i Tottenham Hotspur yn 2007 am ff\u00ee o \u00a37 miliwn. Yn ystod y cyfnod yma, cafodd ei ddefnyddio mwy fel chwaraewr ymosodol gan symud i chwarae yng nghanol y cae. Cafodd ei urddo'n Chwaraewr y Flwyddyn gan y PFA yn 2011 ac yn 2013 enillodd Chwaraewr Ifanc y Flwyddyn y PFA, Chwaraewr y Flwyddyn y PFA a Chwaraewr y Flwyddyn yr FAW. Cafodd ei gynnwys yn Nh\u00eem y Flwyddyn UEFA yn 2011 a 2013. Yn 2013, ymunodd \u00e2 Real Madrid am ff\u00ee na chafodd ei ddatgelu. Er hyn, awgrymai\u0092r wasg ym Mhrydain fod y ff\u00ee yn record byd newydd o \u00a385.3 miliwn. Fe wnaeth ei ymddangosiad cyntaf i Gymru mewn g\u00eam gyfeillgar yn erbyn Trinidad a Tobago yn 2006 gan ddod y chwaraewr ieuengaf erioed i chwarae dros Gymru. Roedd XXX yn 16 mlwydd a 315 diwrnod. Yn 2006, casglodd Wobr Carwyn James BBC Cymru ar gyfer athletwyr ifanc. Enillodd prif Wobr Personoliaeth Chwaraeon Cymreig y Flwyddyn BBC Cymru yn Rhagfyr 2010 ac mae wedi ei enwi'n Chwaraewr y Flwyddyn gan Gymdeithas B\u00eal-droed Cymru yn 2010, 2011, 2013, 2014, 2015 a 2016.","531":"Mae Gareth Frank XXX yn chwarae p\u00eal-droed i Tottenham Hotspur a th\u00eem cenedlaethol Cymru. \n\nDechreuodd ei yrfa yn 2006 wrth chwarae fel cefnwr chwith i Southhamptom. Fe oedd yr ail ieuengaf erioed i chwarae dros y clwb. \n\nY flwyddyn nesaf, symudodd i d\u00eem Tottenham Hotspur am \u00a37 miliwn. Cafodd ei ddefnyddio\u0092n fwy fel chwaraewr ymosodol. Yn 2011 a 2013, cafodd ei urddo\u0092n Chwaraewr y Flwyddyn a chael ei gynnwys yn Nh\u00eem y Flwyddyn, sawl gwaith. \n\nSymudodd eto yn 2013 i d\u00eem Real Madrid. Doedd y ffi heb gael ei ddatgelu ond yn \u00f4l y wasg yn Sbaen ac ym Mhrydain, roedd y ffi rhwng \u00a377 ac \u00a385.3 miliwn. \n\nFe yw\u0092r Cymro cyntaf i sgorio g\u00f4l yn rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr UEFA. \n\nYn 2020, aeth y chwaraewr yn \u00f4l i Tottenham Hotspur ar fenthyg am flwyddyn. \n\nWrth chwarae yn rhyngwladol i Gymru, daeth y chwaraewr yn brif sgoriwr Cymru ym mhrif bencampwriaethau p\u00eal-droed y byd. \n\nYn ystod ei yrfa, mae e wedi ennill niferoedd o anrhydeddau a gwobrau. \n\nGanwyd y chwaraewr yng Nghaerdydd, Cymru, lle mynychodd Ysgol Uwchradd yr Eglwys Newydd. Gan ei fod yn chwaraewr p\u00eal-droed sgiliol, ysgrifennodd un o athrawon yr ysgol rheolau arbennig iddo. Roedd y rheolau yn dweud i beidio defnyddio ei droed chwith. \n\nHelpodd t\u00eem dan 18 yr ysgol i ennill Uwch Gwpan Caerdydd a'r Fro pryd yr oedd yn 16. ","532":"Mae\u0092n b\u00eal-droediwr Cymreig sy\u0092n chwarae i Tottenham Hotspur (ar fenthyg o Real Madrid) ac i d\u00eem cenedlaethol Cymru. Dechreuodd ei yrfa broffesiynol gyda Southampton fel cefnwr chwith. Fe oedd yr ail chwaraewr ieuengaf erioed i chwarae dros y clwb wrth wneud ei ymddangosiad cyntaf yn erbyn Milwall yn 16 mlwydd a 275 diwrnod oed. Symudodd i Tottenham Hotspur yn 2007 am ffi o \u00a37 miliwn. Symudodd i chwarae fel chwaraewr ymosodol gan symud i chwarae yng nghanol cae. Roedd yn oedd chwaraewr y flwyddyn y PFA yn 2011 ac chwaraewr ifanc y flwyddyn y PFA a chwaraewr y flwyddyn yr FAW yn 2013. Cafodd ei gynnwys yn nh\u00eem y flwyddyn UEFA yn 2011 a 2013. Symudodd i Real Madrid ar y 1af o Fedi 2013 am ffi o \u00a385.3 miliwn a oedd yn record byd newydd. Yn ystod ei yrfa gyda Real Madrid enillodd gynghrair pencampwyr UEFA bedair gwaith yn 2014, 2016, 2017 a 2018. Ymddangosodd gyntaf i Gymru yn erbyn Trinidad a Tobago ym Mai 2006, gan ddod y chwaraewr ieuengaf erioed i chwarae dros Gymru. Roedd yn brif sgoriwr Cymru ym mhencampwriaethau Ewro 2016 i Gymru gan sgorio tair g\u00f4l. Fe yw prif sgoriwr Cymru erioed mewn gemau rhyngwladol gyda 29 g\u00f4l. ","533":"Lladin ydy hen iaith Rhufain a sylfaen ieithoedd fel Ffrangeg, Sbaeneg, Portiwgaleg a Romaneg ymhlith eraill. Cafodd Lladin ei defnyddio fel lingua franca ysgolheigion yn y dadeni dysg ac yn Eglwys Rhufain hyd at 1962.\nDaeth i Benrhyn yr Eidal fel iaith Italaidd tua\u0092r 8g CC a datblygodd i fod yn Latium ac yna yn Lladin. Roedd y ffordd o ysgrifennu Lladin Clasurol yn wahanol i\u0092r iaith Ladin Llafar o ran ei gramadeg, yr eirfa a\u0092r ynganiad.\nRoedd yr Wyddor Ladin yn tarddu o\u0092r Hen Wyddor Italaidd oedd yn wreiddiol o\u0092r Wyddor Roeg. Heddiw, mae ieithoedd Rom\u00e1wns, Celtaidd, Germanaidd, ac eraill yn defnyddio\u0092r un wyddor. Doedd dim atalnodi na bylchau rhwng geiriau mewn Lladin ysgrifenedig.\nDatblygodd Lladin Llafar i dafodieithoedd gwahanol wrth i\u0092r Ymerodraeth Rufeinig lledu drwy Ewrop. Mewn rhai achosion, roedd y dafodiaith lafar yn datblygu i fod yn iaith newydd, a\u0092r Lladin Clasurol yn cael ei defnyddio o hyd yn ysgrifenedig. Mae ieithoedd Rom\u00e1wns yn gallu helpu i ni ddeall sut roedd Lladin Llafar yn swnio. Mae rhai geiriau Lladin i\u0092w gweld mewn Cymraeg heddiw.\nMae Lladin yn iaith synthetig ac ymasiadol ac mae enwau yn gogwyddo i 7 cyflwr. Mae berfau yn ffurfdroi yn \u00f4l person, amser a modd. Trefn y gystrawen ydy Goddrych Gwrthrych Berf fel arfer, ac mae ansoddeiriau yn dilyn enwau yn gyffredinol. Brawddeg adnabyddus yn Lladin ydy \u0093Veni, vidi, vici\u0094 sef Deuthum, gwelais, trechais.\n","534":"Yn wreiddiol, roedd Lladin yn cael ei siarad yn Rhufain. Wrth i\u0092r Ymerodraeth Rufeinig ledu drwy Ewrop, dechreuodd Lladin ddatblygu i mewn i dafodieithoedd gwahanol. Er bod y rhan fwyaf o lenyddiaeth Rufeinig mewn Lladin Clasurol, roedd yr amrywiadau a oedd yn cael eu siarad yn Ymerodraeth Orllewinol Rhufain yn wahanol i Ladin Clasurol o ran y gramadeg, geirfa ac ynganiad. Enw ar yr amrywiad hwn yw Lladin Llafar. Datblygodd Lladin Llafar yn dafodieithoedd, a\u0092r tafodieithoedd hyn oedd sylfaen yr ieithoedd Rom\u00e1wns yn y nawfed ganrif ac mae dylanwad y Lladin ar nifer o ieithoedd Ewropeaidd eraill. Ieithoedd llafar yn unig oedd yr ieithoedd hyn am ganrifoedd, a Lladin Clasurol oedd yn cael ei defnyddio i ysgrifennu. Hefyd, Lladin oedd lingua franca ysgolheictod ledled Ewrop trwy'r oesoedd canol a'r dadeni dysg, ac yn oedfaon Eglwys Rhufain hyd at 1962. Mae yna ychydig o eiriau Lladin yn Gymraeg, yn enwedig geiriau crefyddol e.e. llyfr, Beibl, eglwys, credo; yn ogystal \u00e2 geiriau gwyddonol a gafodd eu benthyg yn ddiweddar.\n\nYn gyffredinol, mae\u0092r gystrawen yn dilyn y system Goddrych Gwrthrych Berf, ond mae hynny\u0092n aml yn newid mewn barddoniaeth a rhyddiaith er mwyn cael effaith neu roi pwyslais. Mae rhagddodiaid mewn Lladin ac fel arfer mae ansoddeiriau yn dod ar \u00f4l enwau. Yn aml ni fydd rhagenwau\u0092n cael eu defnyddio oherwydd ei bod yn bosib dweud pwy yw\u0092r person o\u0092r rhediad neu'r cenedl enw; ond mae rhagenwau yn cael eu defnyddio pan nad yw'r ystyr yn hollol glir.","535":"Lladin yw hen iaith Rhufain.  Roedd hi\u0092n cael ei defnyddio fel lingua franca ysgolheictod Ewrop ac roedd hi\u0092n iaith swyddogol Eglwys Rufain hyd at 1962.  Datblygodd Lladin yn un o ieithoedd Italaidd rywbryd ar \u00f4l y nawfed neu\u0092r wythfed ganrif cyn Crist.  Mae Lladin yn defnyddio\u0092r Wyddor Ladin, ond roedd yr hen Rufeiniaid yn ysgrifennu heb atalnodi na rhoi bylchau rhwng geiriau. Roedd yr iaith lenyddol yn wahanol i\u0092r iaith lafar, a dros amser datblygodd yr iaith lafar i fod yn ieithoedd Rom\u00e1wns fel Eidaleg, Sbaeneg, Portiwgaleg, Rwmaneg a Ffrangeg.  Eidaleg yw\u0092r iaith agosach i\u0092r iaith wreiddiol ar ran geirfa.  Y prif wahaniaeth rhwng ieithoedd Rom\u00e1wns a Lladin yw bod yr ieithoedd Rom\u00e1wns wedi colli gwahanol ffurfiau geiriau.  Mae\u0092r Gymraeg wedi etifeddu ychydig o eiriau Lladin, fel llyfr, eglwys ac ati, a hefyd wedi benthyg geiriau gwyddonol o\u0092r iaith.  Mae enwau yn Lladin yn newid yn \u00f4l ei swydd ramadegol yn y frawddeg ac mae ffurf berfau\u0092n newid i ddangos person, amser a modd. Does dim bannod, a dyw hi ddim yn bosibl gwahaniaethu\u0092r ramadegol rhwng  enwau penodol ac amhenodol, e.e. \u0093merch\u0094 ac \u0093y ferch\u0094.  Mae\u0092r iaith yn defnyddio\u0092r gystrawen Goddrych Gwrthrych Berf, er bod hynny\u0092n amrywio yn yr iaith ysgrifenedig.  Fel arfer mae ansoddeiriau yn dod ar \u00f4l enwau.  Er bod rhagenwau yn yr iaith, y tueddiad yw peidio \u00e2\u0092u defnyddio ond pan fyddai\u0092r ystyr yn aneglur hebddyn nhw.","537":"Gwleidydd Americanaidd yw XXX oedd yn 45fed Arlywydd UDA rhwng 2017 a 2021. Roedd e heb gael ei ail-ethol yn 2020 ac roedd XXX yn enillydd clir. Roedd XXX wedi gwrthod canlyniad yr etholiad gan geisio herio\u0092r pleidleisiau mewn sawl talaith. Doedd e ddim wedi ildio hyd y diwedd ac roedd e wedi gadael y T? Gwyn heb gyfarfod ei olynydd gan wrthod mynd i seremoni urddo Biden. \n\nRoedd XXX wedi ennill yr etholiad ar 8 Tachwedd 2016 gan ddilyn yr arlywydd Obama, gan gynrychioli\u0092r Gweriniaethwyr. Roedd e\u0092n siarad yn ddi-flewyn ar dafod, yn aml mewn trydar gan ddefnyddio iaith dyn y stryd. Roedd XXX wedi gwneud nifer fawr o ddatganiadau anghywir yn gyhoeddus. Yn dilyn ei ethol yn arlywydd, roedd yna brotestiadau ledled y byd. Doedd dim llawer o bobl wedi dod i\u0092r seremoni urddo ar 20 Ionawr 2017. \n\nMae XXX hefyd yn ddyn busnes, yn awdur ac yn bersonoliaeth amlwg ar y teledu. Fe yw Cadeirydd a Phrif Weithredwr y XXX Organization, sef sefydliad sy\u0092n datblygu eiddo yn yr UDA. Fe hefyd yw sylfaenydd y XXX Entertainment Resorts, sy\u0092n gweithredu nifer o gasinos a gwestai ar draws y byd. Mae bywyd afradlon ac agwedd ddi-flewyn ar dafod XXX wedi\u0092i wneud yn enwog yn llygad y cyhoedd am flynyddoedd. Yn y 2010au, roedd e\u0092n gyflwynydd a chynhyrchydd gweithredol ei sioe realiti The Apprentice ar NBC. \n","543":"Mae\u0092r felan, \u0091blues\u0092 yn Saesneg, yn fath o gerddoriaeth werin a ddatblygodd ar ddiwedd y 19eg ganrif gan Americanwyr Affricanaidd. Seiliwyd y felan ar alawon gwaith, emynau ysbrydol Negroaidd, a siantiau; caneuon oedd yn s\u00f4n am deimladau, ofnau, a gobeithion personol. Datblygodd y felan ar \u00f4l i gaethwasiaeth ddod i ben yn yr Unol Daleithiau ym 1865, wrth i nifer o bobl dduon ddod yn gerddorion. \nYn wreiddiol, roedd y felan yn cael ei pherfformio gan unawdydd yn canu a'i gyfeilio gan y banjo, y ffidl a'r banjo oedd prif offerynnau'r felan. Roedd nifer o ddinasoedd yn graidd i ddatblygiad y felan gan gynnwys New Orleans a Birmingham. Mae\u0092r felan Delta, y felan glasurol a\u0092r felan drydanol yn amrywiad o\u0092r felan. Roedd y felan Delta yn amrywiad ym Mississipi Delta ar ddechrau'r 20g gyda chyfeiliant git\u00e2r acwstig. Cantoresau rhwng 1920 a 1929 oedd yn gysylltiedig \u00e2\u0092r felan glasurol, ac amrywiad electroneg o\u0092r felan oedd y felan drydanol wrth i gerddorion gychwyn ei chwarae ar git\u00e2r drydan. Mae\u0092r felan yn cael ei hadnabod gan ddilyniannau cordiau penodol, dilyniant cordiau bl?s deuddeg-bar yw'r mwyaf cyffredin o benillion tair llinell. Mae alaw'r felan ar nodau cerdd y cywair lleddf pentatonig (nodau do me fa so te). Gelwir y nodau fflat Eb a Bb yn nodau'r felan. Yn wreiddiol, roedd ceith-was yn canu'r llinell gyntaf, ac eraill yn ei ateb wrth ganu'r ail linell gyda'r un geiriau ond ar nodau gwahanol, yna roedd yn canu'r trydedd linell. Rhai o enwogion y felan oedd Aleck \"Rice\" Miller o Mississippi, Etta James o\u0092r Unol Daleithiau a John Mayall o\u0092r Deyrnas Unedig.\n","544":"Math o gerddoriaeth werin yw\u0092r felan. Datblygodd y felan yn ne\u0092r Unol Daleithiau ar ddiwedd y 19eg ganrif gan Americanwyr Affricanaidd. Mae cerddoriaeth y felan wedi tyfu o ddylanwadau Ewrop ac Affrica. Seiliwyd ar alawon gwaith, emynau ysbrydol Negroaidd, a siantiau. Roedd y caneuon yn s\u00f4n am deimladau, ofnau, a gobeithion personol.\n\nDatblygodd y felan fel canlyniad i ddiddymiad caethwasiaeth yn yr Unol Daleithiau yn 1865, wrth i nifer o bobl ddu ddod yn gerddorion. Yn ystod yr adeg yma, byddai\u0092r felan yn cael ei pherfformio gan unawdydd yn canu a chyfeilyddiant o fanjo neu biano. Datblygodd y felan y mwyaf mewn dinasoedd megis New Orleans, Houston, Birmingham a St. Louis.\n\nUn o gantorion adnabyddus gyntaf y felan oedd Robert Johnson. Poblogeiddiodd Johnson y felan ar ddeuddeg bar.\n\nMae alaw\u0092r felan ar nodau'r cywair lleddf pentatonig, sef y nodau do me fa so te. Felly yng nghywair C byddai\u0092r alaw ar C E? F G B?. Mae\u0092r nodau meddal yn cael eu galw\u0092n nodau\u0092r felan. Fel arfer, byddai\u0092r felan yn cael ei berfformio yng nghyweiriau A, E, a C.\n\nY dull sylfaenol ar gyfer y felan ydy 12 bar bliws, er hyn gall hefyd fod ar wyth neu 16 bar. Enghraifft gyffredin o gordiau\u0092r felan yn y cywair C fyddai C\/F\/C\/G7\/F\/C. Mae\u0092r dilyniant yma eisoes yn cael ei ddefnyddio mewn miloedd o ganeuon roc a R&B. Mae llawer o ganeuon y felan hefyd yn defnyddio cordiau seithfed.\n\nMae enwogion y felan yn cynnwys Muddy Waters, Ma Rainey ac Etta James.\n","546":"Rhanbarth o\u0092r Deyrnas Unedig yw Gogledd Iwerddon, yng ngogledd-ddwyrain Iwerddon. Mae\u0092n cynnwys chwech o 32 sir ynys Iwerddon. Mae iddi arwynebedd o 14,139 km\u00b2 (5,459 milltir sgw\u00e2r), ac mae ganddi boblogaeth o 1,810,863 (Cyfrifiad 2011). Belffast yw\u0092r brifddinas. \n\nMae Gogledd Iwerddon yn cael ei lywodraethu gan Gynulliad Gogledd Iwerddon, yn Stormont, ac Ysgrifennydd Gwladol Gogledd Iwerddon sy\u0092n atebol i lywodraeth San Steffan. \n\nFodd bynnag, hyd at 1800 roedd yr ynys gyfan yn un wlad, hyd nes i Loegr ei huno o dan Ddeddf Uno 1801 i\u0092r hyn a alwyd yn \u0091Deyrnas Unedig a Prydain Fawr ac Iwerddon\u0092\n\nAr \u00f4l creu'r Dalaith Rydd Wyddelig yn 1922, allan o\u0092r 26 sir yn Iwerddon, parhaodd chwe sir y gogledd yn rhan o\u0092r Deyrnas Unedig a chafodd y wladwriaeth ei hail enwi yn Deyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon yn 1927. \n\nMae enw\u0092r rhanbarth a rhai enwau lleoedd o\u0092i fewn yn bwnc dadleuol. Mae llawer ohono yn dibynnu ar safbwyntiau gwleidyddol. \n\nYr enghraifft enwocaf yw dinas Derry\/Londonderry, gyda\u0092r ffyrdd Derry (Saesneg) neu Doire\/Doire Cholm Chille (Gwyddeleg) yn cael ei ddefnyddio gan genedlaetholwyr Gwyddelig a Londonderry gan yr Unoliaethwyr. \n\n\u0091Gogledd Iwerddon\u0092 yw\u0092r enw swyddogol ond mae nifer o Unoliaethwyr yn dal i ddefnyddio\u0092r enw Ulster. Ond ar y llaw arall, mae cenedlaetholwyr a gweriniaethwyr yn tueddu i gyfeirio at y rhanbarth fel \u0091Y Gogledd\u0092 \n","547":"Mae Gogledd Iwerddon yn rhan o\u0092r Deyrnas Unedig. Mae chwech allan o 32 sir ynys Iwerddon yn rhan o Ogledd Iwerddon. Mae ei arwynebedd yn 14,139 cilomedr sgw\u00e2r ac mae tua 1,810,863 o bobl yn byw yno. Belffast yw\u0092r brifddinas.\nCynulliad Gogledd Iwerddon, yn Stormont, sy\u0092n llywodraethu Gogledd Iwerddon ond maent yn atebol i lywodraeth San Steffan. Hyd at 1800, roedd yr ynys gyfan yn un wlad. Doedd dim hollt rhwng y gogledd a\u0092r de. Yna yn 1801, unodd Lloegr ac fe\u0092u galwyd yn Deyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon. Ym 1927 cafodd y wladwriaeth ei hail-enwu unwaith eto yn Deyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon wrth i ddim ond chwe sir yn y gogledd allan o 26 o siroedd Iwerddon barhau i fod yn rhan o\u0092r Deyrnas Unedig. \nEr mai Gogledd Iwerddon yw\u0092r enw swyddogol, mae rhai pobl yn parhau i ddefnyddio\u0092r enw Ulster. Ar y llaw arall, mae pobl arall yn cyfeirio at y rhanbarth fel \u0091Y Gogledd\u0092 neu\u0092r \u0091Chwe Sir\u0092.\nMae canllawiau BBC yn dweud ni ddylid galw pobl gogledd Iwerddon yn \u0091Brydeinig ond yn hytrach \u0091Pobl Gogledd Iwerddon\u0092 a dylid defnyddio\u0092r term \u0091tir mawr\u0092 wrth gyfeirio at Brydain Fawr mewn perthynas \u00e2 Gogledd Iwerddon.","549":"Mae hi yn awdures ac addasydd llyfrau Cymreig. Dechreuodd addasu llyfrau i'r Gymraeg yn swyddogol yn 2001, ac mae hi eisoes wedi cyhoeddi bron i 160 o lyfrau drwy weithio yn llawrydd. Cafodd ei eni yng Nghaerfyrddin ac mae ei theulu o Geredigion. Mynychodd Ysgol y Dderwen a'r Ysgol Ramadeg i Ferched yng Nghaerfyrddin cyn mynd i astudio Almaeneg a Chymraeg ym Mhrifysgol Cymru Aberystwyth. Yna, hyfforddodd fel athrawes yng Nghaerdydd. Mae hi\u0092n byw yn Abertawe ar hyn o bryd ac yn gweithio fel darlithydd yn Adran y Gymraeg, Coleg y Drindod, Caerfyrddin. Cafodd ei chomisiynu i addasu llyfrau gan gyhoeddwyr megis Gwasg Gomer, Y Lolfa a Dref Wen. Mae ei chyfieithiadau mwyaf nodweddiadol yn cynnwys rhai o lyfrau Roald Dahl ar gyfer Rily Publications. Mae rhai o\u0092i llyfrau gwreiddiol yn cynnwys Cymry wrth eu Gwaith (1997); Dewi Sant (2005); Taclo'r Treigladau (2006); Budapest (2007); Edrych yn Dda (2007); Cymru Gyfan\/ Wales All Over (2007); Dathlu Rygbi Cymru (2007); Creu Brawddegau\/Forming Sentences (2008); Concro'r Byd\/Around the World (2008); O'r Tir - Byw yn y Wlad (2008); Dathlu Tywysogion Cymru (2009); Dawnsio Gwirion (2009). Mae rhai o\u0092i addasiadau yn cynnwys Lynda Waterhouse, Dysgu Caru (1999); Bettina Paterson, Nadolig Llawen, Hipo Bach\n(2001); Chris S. Stephens, Lawr ar Lan y M\u00f4r (2002); Graham Howells, Diwrnod i'r Dewin (2003); Ian Whybrow, Siwan yn Mynd i Sglefrio (2007); Morris Gleitzman, Merch o dan Ddaear (2008); Roald Dahl, Mr Cadno Campus (2009); JacquXXXe Wilson, Cyfrinachau (2012); Roald Dahl, Charlie a'r Ffatri Siocled (2017). \n","551":"Cefnfor India yw\u0092r trydydd cefnfor mwyaf yn y byd, gan orchuddio tua 70 miliwn cilomedr2, neu 19.8% o\u0092r d?r ar wyneb y ddaear. Mae\u0092r enw Cefnfor India wedi\u0092i ddefnyddio ers o leiaf 1515 pan gafodd y ffurf Ladin Oceanus Orientalis Indicus (\u0091Cefnfor Dwyrain Indiaidd\u0092), cyn hynny roedd y term \u0091Cefnfor Dwyreiniol\u0092 yn gyffredin, a hynny nes tua chanol y 18G. Yng ngwlad Groeg Hynafol, roedd yn cael ei alw\u0092n \u0091F\u00f4r Erythraean. \n\nMae Cefnfor India yn ffinio gydag Asia i\u0092r Gogledd, Affrica i\u0092r gorllewin ac Awstralia i\u0092r dwyrain, i\u0092r de mae\u0092n ffinio \u00e2\u0092r cefnfor deheuol neu Antarctica. Mae moroedd ymylol fel m\u00f4r Arabia, m\u00f4r Laccadive a bae Bengal ynghlwm a Chefnfor India. Mae hefyd gwlffiau fel gwlff Aden a gwlff Persia yn gyfagos. Mae gwledydd fel De Affrica, Pacistan ac Awstralia o gwmpas Cefnfor India. Ynysoedd mwyaf Cefnfor India yw Madagascar, Seychelles a Sri Lanca ymhlith llawer o rhai eraill. Mae Cefnfor India\u0092n cynnwys 291.9 miliwn cm3 o dd?r. Dyffryn hollt Java yw\u0092r darn dyfnaf oll gyda dyfnder o 7,258 medr, ond mae dyfnder cyfartalog y cefnfor tua 3,897 medr, bron i bedair gwaith uchder yr Wyddfa. Mae Cefnfor India, fel M\u00f4r y Canoldir wedi bod yn cysylltu pobl ers talwm, yn hytrach na gweithredu fel rhwystrau fel y mae moroedd eraill wedi gwneud yn hanesyddol.","552":"Mae Cefnfor India yn ffinio Asia Affrica ac Awstralia, a dyma ydy\u0092r trydydd mwyaf o gefnforoedd y byd. Mae\u0092n cynnwys 291.9 miliwn km3 o dd?r ac un o\u0092i ynysoedd mwyaf ydy Madagascar. Mae\u0092r enw wedi ei ddefnyddio ers y 16g yn ei ffurf Ladin. Yn 2000 cafodd ffiniau\u0092r Cefnfor eu hailddiffinio i gynnwys moroedd ymylol gogleddol.\nYn wahanol i Gefnforoedd eraill, mae Cefnfor India wedi amg\u00e1u gan diroedd ar dair ochr a dydy o ddim yn ymestyn o begwn i begwn. Mae dros ddau biliwn o bobl yn fwy mewn gwledydd sy\u0092n ffinio \u00e2\u0092r Cefnfor. Rhai o\u0092r afonydd mwyaf y cefnfor ydy Zambezi, Ganges-Brahmaputra a\u0092r Indus. Mae gan Gefnfor India hinsawdd unigryw sy\u0092n gyrru mons?n cryfaf y Ddaear ac yn achosi amrywiadau tymhorol mawr. \nMae ffosiliau cynnar o Homo erectus wedi eu darganfod yn India, ac mae rhagdybiaethau diweddar yn dadlau bod aneddiadau cynnar wedi gwasgaru dros Benrhyn Arabia a de Asia 11,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Erbyn 5000-6000 o flynyddoedd yn \u00f4l roedd chwe chanolfan diwylliannol wedi esblygu ar y Cefnfor. Masnachwyr Gwjaratu oedd fforwyr cyntaf Cefnfor India, yn gwerthu nwyddau fel ifori a chaethweision. Mae nifer fawr o tswnam\u00efau wedi taro arfordiroedd Cefnfor India, yn amrywio o rai m\u00e2n i rai ar raddfa fawr. Er bod risg tswnam\u00efau yn uchel ar gyfer arfordir y Cefnfor, mae gwyddonwyr yn rhagweld y bydd cyfnod tawel am gyfnod hir.  \n","553":"Awdures Gymraeg oedd Kate Roberts. Cafodd hi ei geni ar 13 Chwefror 1891 yn Rhosgadfan, Gwynedd, a bu farw ym mis Ebrill 1985 yn Ninbych. Mae Kate Roberts yn cael ei hadnabod fel \u0093brenhines y stori fer\u0094. Kate Roberts oedd plentyn cyntaf ei mam a\u0092i thad, Owen a Catrin Roberts. Roedd ganddi ddwy hanner-chwaer a dau hanner-brawd h?n o briodasau cynt ei rhieni, ac yna roedd ganddi tri brawd iau. Enw ei chartref yn Rhosgadfan oedd Cae\u0092r Gors ac roedd ei chartref yn lle pwysig iawn iddi pan ddechreuodd hi ysgrifennu ei nofelau. Prynodd Kate Roberts Cae\u0092r Gors ym 1965 a chafodd ei ail-wneud a\u0092i gwella yn 2005. Erbyn heddiw, Cadw ydy perchennog Cae\u0092r Gors. Aeth Kate Roberts i Ysgol y Cyngor yn Rhosgadfan ac yna i Ysgol Sir Caernarfon. Aeth hi i Goleg Prifysgol Cymru Bangor ym 1910 ble astudiodd hi'r Gymraeg ac ar \u00f4l hynny aeth hi i fod yn athrawes. Priododd Kate Roberts yr argraffydd Morris T. Williams ym 1928 a gyda\u0092i gilydd roedden nhw\u0092n rhedeg Gwasg Gee yn Ninbych. Ar \u00f4l i\u0092w g?r farw ym 1946, fe wnaeth hi gario \u0091mlaen rhedeg y wasg am 10 mlynedd ar ei phen ei hun. Roedd nofelau cyntaf Kate Roberts yn rhai oedd yn s\u00f4n am dlodi a chaledi ardal y chwareli yng ngogledd Cymru, ond ar \u00f4l priodi a symud i Ddinbych, roedd ei nofelau ychydig yn fwy seicolegol. Mae ei gweithiau yn cynnwys y nofel Traed Mewn Cyffion (1936) a Te yn y Grug (1959).","557":"Cafodd Undeb Myfyrwyr Cymraeg Aberystwyth ei sefydlu yn 1974 i gynrychioli buddiannau myfyrwyr sy\u0092n siarad Cymraeg ym Mhrifysgol Aberystwyth. Maent yn trefnu S?n bob mis a\u0092r Ddawns Ryng-golegol bob blwyddyn. Mae swyddfa\u0092r Undeb yn Neuadd Pantycelyn. \n\nMae gan UMCA r\u00f4l ganolog yn natblygiadau ieithyddol Cymru. Mae\u0092r undeb wedi bod yn allweddol yn cynhyrchu artistiaid mwyaf blaenllaw\u0092r sin gerddoriaeth Gymraeg, er enghraifft Yr Ods ac Ysgol Sul. Mae hefyd datblygiadau gwleidyddol wedi bod o fewn yr undeb, er enghraifft yr ymgyrch i sefydlu Coleg Cymraeg Cenedlaethol. Roedd eu hymgyrch diweddarach Achub Pantycelyn hefyd yn llwyddiant a gafodd sylw cenedlaethol. \n\nCyhoeddodd yr undeb logo newydd ym mis Awst 2016 i geisio esblygu\u0092r Undeb i\u0092r deugain mlynedd nesaf. Mae datblygiadau i gynyddu darpariaeth Cyfrwng Cymraeg o fewn y Brifysgol, ac mae hyn wedi golygu bod Aelodaeth UMCA nawr am ddim. Mae hyn yn golygu bod pawb sy\u0092n siarad Cymraeg yn aelod awtomatig o UMCA. \n\nMae UMCA yn cystadlu yn flynyddol yn yr Eisteddfod Ryng-golegol sy\u0092n teithio o amgylch prifysgolion Cymru. Mae cystadlaethau chwaraeon ac Eisteddfod danllyd yn cael eu cynnal, yn ogystal \u00e2 gig yn y nos. Mae\u0092r Eisteddfod hwn yn wahanol i nifer gan ei fod yn swnllyd ac yn cynnal cystadlaethau megis Bing Bong yn 2017. \n\nDaeth Aberystwyth yn ail yn 2017, a\u0092r uchafbwynt oedd myfyriwr Cymraeg yn ennill y gadair. Cystadlodd Cymdeithas Cymraeg Lerpwl am y tro cyntaf erioed y flwyddyn honno. Mae gan UMCA nifer o gyn-aelodau nodedig gan gynnwys cyflwynwraig teledu, beirdd a chwaraewr rygbi. ","560":"Mae Urdd Gobaith Cymru yn fudiad ieuenctid Cymraeg \u00e2 thros 56,000 o aelodau rhwng 8 a 25 oed. Cafodd ei sefydlu yn 1922 gan Syr Ifan ab Owen Edwards, a\u0092i nod yw i \u0091sicrhau cyfle, trwy gyfrwng yr Iaith Gymraeg, i holl ieuenctid Cymru ddatblygu\u0092n unigolion cyflawn; a\u0092u galluogi i chwarae rhan adeiladol yn y gymdeithas, gan feithrin sgiliau personol a chymdeithasol\u0092. Ymysg y profiadau mae\u0092r mudiad ieuenctid yn ei gynnig mae: canolfannau preswyl; darpariaeth chwaraeon; celfyddydau a diwylliant; gwaith ieuenctid; prentisiaethau a sgiliau; gweithgareddau awyr agored; gwirfoddoli; gweithgareddau dyngarol; rhwydwaith o ddarpariaeth gymunedol; cyfleoedd rhyngwladol; cylchgronau. Mae gan y mudiad tua 10,000 o wirfoddolwyr; 308 staff; 10,000 yn cystadlu mewn cystadlaethau chwaraeon; 47,000 yn mynychu\u0092r gwersylloedd; 70,000 yn cystadlu yn Eisteddfod yr Urdd; ac mae 60% o holl ysgolion Cymru yn ymwneud \u00e2\u0092r Urdd. Canolfannau preswyl yr Urdd yw Gwersyll Llangrannog, Gwersyll Glan-llyn, Gwersyll Caerdydd, Pentre Ifan a Th? Kisbodak H\u00e1z yn Hwngari. Ar y cyd gyda rhwydwaith o lysgenhadon, fforymau ieuenctid rhanbarthol a\u0092r fforwm Ieuenctid cenedlaethol (Bwrdd Syr IfanC) mae pobl ifanc yn medru mynegi eu barn ar faterion sydd y eu heffeithio nhw. Ers 2014, mae Urdd Gobaith Cymru wedi darparu cynllun Prentisiaethau cyfrwng Cymraeg i bobl ifanc yng Nghymru.  Pob blwyddyn ers 1922, mae plant a phobl ifanc Cymru wedi ysgrifennu a rhannu Neges Heddwch ac Ewyllys da at blant a phobl ifanc y byd. Mistar Urdd yw masgot yr Urdd. ","563":"CR9_276_Mawrth \n\nMawrth yw\u0092r bedwaredd blaned oddi wrth yr Haul. Mewn rhai ffyrdd, mae'n debyg i'r Ddaear; mae iddo ddiwrnod 24.63 awr ac mae\u0092n cymryd 687 o ddyddiau i fynd o amgylch yr haul, felly mae ei blwyddyn ddwywaith hirach na'r un ddaearol. Mae'n bellach o'r haul, felly mae ei hwyneb yn oerach ac yn amrywio o \u0096125\u00b0C i 25\u00b0C. \n\nEr bod y pwysedd yr awyr ond yn 6mb, mae'n ddigon i beri gwyntoedd cryfion sy'n achosi stormydd llwch am wythnosau. Mae'r aer tenau yn 95% carbon deuocsid, \u00e2'r gweddill yn nitrogen, argon, ocsigen ac anwedd d?r. Mae dwy leuad, sef Phobos a Deimos. \n\nMae rhai o'i mynyddoedd yn eithriadol o uchel, ac mae ceunentydd serth sy\u0092n ddyfnach na'r Grand Canyon. Y pegynau gwynion, sy\u0092n gapiau rhew, yw'r unig ffynhonnell dd?r ar yr wyneb. \n\nYn hemisffer y gogledd, wyneb y blaned yn ifanc, ond yr hemisffer deheuol, mae\u0092n hen wyneb. Rhwng yr hemisfferau, mae dyffryn mawr o'r enw Valles Marineris.  \n\nErs canrifoedd, mae seryddwyr wedi awgrymu bod bywyd yn bodoli ar y blaned. \n\nYn ddiweddar, mae chwiliedyddion gofod wedi darganfod methan yn yr awyr, sy\u0092n arwydd bod micro-organebau o dan y pridd. \n\nYn 1965, fe wnaeth y chwiliedydd cyntaf ymweld \u00e2'r blaned. Roedd lluniau\u0092n dangos wyneb y blaned i fod yn debyg i'r Lleuad. \n\nErbyn heddiw, mae dau chwiliedydd yn weithredol ar wyneb y blaned. Mae tri arall yn cylchu'r blaned, yn monitro tywydd y blaned. \n\nLliw coch y blaned fu'n gyfrifol am yr enw Mawrth \u0096 duw rhyfel y Rhufeiniaid. \n\n ","569":"Mae\u0092r iaith Gymraeg yn perthyn i\u0092r gangen Frythonaidd o\u0092r ieithoedd Celtaidd. Mae\u0092n cael ei siarad gan bobl yng Nghymru, Lloegr ac mewn cymuned fach ym Mhatagonia. Yn \u00f4l Cyfrifiad 2011 roedd 19% o boblogaeth Cymru yn medru ar y Gymraeg. Mae\u0092r cyfarchiad Cymraeg \u0093Iechyd da i chwi yn awr ac yn yr oesoedd\u0094 ar Record Aur y Voyager gafodd ei lansio yn 1977. Mae\u0092r Gymraeg yn iaith swyddogol yng Nghymru oherwydd Mesur y Gymraeg 2011.\nMae\u0092r iaith yn tarddu o\u0092r Frythoneg, a daw\u0092r Saesneg \u0093Welsh\u0094 o air Eingl-sacsonaidd am \u0091iaith estron\u0092. Roedd bron i filiwn o siaradwyr Cymraeg yn 1911. Oherwydd dylanwad a thwf yr iaith Saesneg yng Nghymru, does dim siaradwyr uniaith Cymraeg ar \u00f4l. Ardaloedd y Gogledd a\u0092r Gorllewin sy\u0092n defnyddio\u0092r iaith fwyaf fel iaith gyntaf.  Mae ymgyrchoedd dros yr iaith wedi bodoli ers 1925. Ers 2000 mae\u0092n rhaid i bob plentyn ddysgu Cymraeg mewn ysgolion hyd at 16 oed. \nMae\u0092r Gymraeg yn defnyddio\u0092r wyddor Ladin. Ac mae gwahaniaethau rhwng y Gymraeg a\u0092r Saesneg o ran ei wyddor a\u0092i ffonoleg. Does dim ysgrifau wedi goroesi o\u0092r cyfnod, ond mae\u0092r Gymraeg wedi\u0092i ysgrifennu ers tua\u0092r 6g. Mae gwahaniaethau amlwg rhwng Cymraeg ysgrifenedig a Chymraeg llafar, ac mae nifer o gyweiriau ieithyddol a thafodieithoedd gwahanol yn yr iaith lafar. Daeth capeli yng Nghymru yn ganolbwynt i\u0092r iaith yn y 19g, ac yn ystod yr 20g roedd mudiadau fel yr Urdd wedi eu ffurfio oedd yn cynnal gweithgareddau trwy gyfrwng y Gymraeg.\nMae\u0092r Eisteddfod, llenyddiaeth a\u0092r cyfryngau yn ganolog i\u0092r iaith.\n","571":"Mae hanes llenyddiaeth Gatalaneg (iaith frodorol Catalonia) yn dechrau yn yr Oesoedd Canol gyda\u0092r testun crefyddol Homilies d'Organy\u00e0. Ramon Llull oedd un o lenorion mwyaf yr iaith yn yr Oesoedd Canol a gychwynnodd draddodiad llenyddol newydd, ble roedd wedi bathu nifer o eiriau newydd. Roedd llyfrau mawr y 13eg a\u0092r 14g yn croniclo hanes brenhinoedd a chwedlau. Tirant lo Blanc gan Joanot Martorell oedd un o lyfrau mwyaf dylanwadol y cyfnod.\nYn ystod y Decad\u00e8ncia (15fed-19g) collwyd nawdd gan uchelwyr a daeth yr iaith frodorol yn llai ffasiynol yn sgil y broses o Gastileiddio Sbaen. Ond gyda geni\u0092r mudiad Renaixen\u00e7a (fel sawl mudiad Rhamantaidd cenedlaethol arall yn y cyfnod), roedd ymgais i gyfoethogi\u0092r iaith a\u0092i moderneiddio, a gellir gweld dylanwad realaeth a naturiaeth ar lenyddiaeth y cyfnod.\nGyda dyfodiad moderniaeth (oedd yn olynydd naturiol i\u0092r Renaixen\u00e7a), cafwyd them\u00e2u duach a mwy treisgar yn llenyddiaeth y cyfnod. Cafodd y mudiad ei rhannu yn Boh\u00e8mia Negra, dan ddylanwad y Decadentiaid, Boh\u00e8mia Rosa oedd yn perthyn i lenorion mwy esthetaidd. Ar ddechrau\u0092r 20g daeth Noucentisme, sef y mudiad diwydiannol a gwleidyddol, i\u0092r amlwg, gyda barddoniaeth fel hoff gyfrwng y mudiad.\nCafodd nifer o lenorion eu halltudio yn dilyn Rhyfel Cartref Sbaen a llywodraeth Franco, a gwaharddwyd defnydd cyhoeddus o\u0092r iaith Gatalaneg. Yn dilyn y cyfnod hwnnw, mewn gwledydd estron y cynhyrchwyd y rhan fwyaf o lenyddiaeth Gatalaneg gyfoes. Ond cafwyd adfywiad mewn democratiaeth ar \u00f4l cwymp Franco, ac mae bywyd llenyddol a\u0092r iaith Gatalaneg yn blodeuo bellach.\n","572":"Mae sawl iaith yn cael ei siarad yn Israel oherwydd gwreiddiau amrywiol Israeliaid a nifer fawr o fewnfudwyr. Hebraeg yw prif iaith y 80% o\u0092r boblogaeth, sef Israeliaid Iddewig. Mae llawer o deuluoedd o fewnfudwyr yn siarad eu hieithoedd cyntaf, ond mae\u0092r rhan fwyaf o\u0092r boblogaeth Iddewig yn dysgu\u0092r Hebraeg i uno\u0092r gymdeithas. Mae\u0092r Israeliaid Arabaidd yn siarad Arabeg yn bennaf, sef tua 20% o boblogaeth y wlad. Mae\u0092r rhan fwyaf o rain yn byw mewn cymunedau Arabaidd sy\u0092n defnyddio gwasanaethau llywodraethol yn yr iaith, gyda llawer ddim yn dysgu\u0092r Hebraeg yn rhugl.\n\nRoedd yr Hebraeg, yr Arabeg a\u0092r Saesneg arfer bod yn ieithoedd swyddogol yn Israel. Cafodd y Saesneg ei hisraddio gyda sefydliad y wladwriaeth ym 1948, ac Arabeg ei hisraddio i \u0093statws arbennig\u0094 gan ddeddf yn 2018. Ers hynny, Hebraeg ydy \u0093iaith y wladwriaeth\u0094, ond mae plant yn dysgu\u0092r tair iaith yn yr ysgol. Er hyn, nid yw\u0092r Arabeg yn gyfartal i\u0092r Hebraeg gan nad yw llawer o gwmn\u00efau\u0092n defnyddio\u0092r Arabeg ac mae rhaid siarad Hebraeg i fynychu\u0092r brifysgol yn Israel. \n\nMae lleiafrif yn siarad Rwsieg gan ymfudodd dros filiwn o Iddewon o gyn-weriniaethau Sofietaidd i Israel ar \u00f4l cwymp yr Undeb. Mae mewnfudwyr o dros y byd hefyd yn siarad ieithoedd Iddewig, Almaeneg, Sbaeneg , Ffrangeg ac eraill. Iaith Arwyddion Israel yw prif iaith yr arwyddion. \n\nCafodd yr Hebraeg ei hadfywio\u0092n llwyddiannus yn yr ugeinfed ganrif gan oedd yn iaith litwrg\u00efaidd ar gyfer achlysuron yn unig drwy gyfundrefnu\u0092r gramadeg, ysgrifennu geiriadur a bathu geiriau modern. ","576":"Beijing yw prifddinas Gweriniaeth Pobl Tsieina ac ail dinas fwyaf y wlad, gyda phoblogaeth o 21,710,000 (2017). Mae Beijing yn ddinas hunanlywodraethol gyda statws tebyg i dalaith, ac ystyr ei enw yw \u0091prif ddinas ogleddol\u0092, ond mae\u0092r ddinas wedi newid ei henw lawer gwaith. Rhwng 1928 ac 1949, Beiping (\u0091heddwch gogleddol\u0092) oedd enw\u0092r ddinas oherwydd roedd llywodraeth y Cenedlaetholwyr yn rheoli\u0092r wlad o Nanjing, ac roedden nhw am ddangos nad Beijing oedd prifddinas y wlad. Pan enillodd y Blaid Gomiwnyddol y rhyfel cartref yn Hydref 1949, cafodd yr enw ei newid yn \u00f4l i Beijing, a Phlaid Gomiwnyddol Tsieina sy\u0092n rheoli\u0092r llywodraeth bresennol. Y ddinas gaerog gyntaf ar diriogaeth Beijing oedd Jicheng \u0096 a adeiladwyd yn 1045 CC. Mae Beijing ar frig gogleddol Gwastadedd Gogledd Tsieina. Mae mynyddoedd i'r gogledd, i'r gogledd-orllewin a'r gorllewin yn cysgodi'r ddinas. Cafodd Mur Mawr Tsieina ei adeiladu ar draws rhan ogleddol dinesig Beijing ar y bryniau geirwon. Mae'r ddinas yn ymledu mewn cylchffyrdd consentrig, gyda'r Ail Gylchffordd yn dilyn hen waliau'r ddinas, a\u0092r Chweched Cylchffordd yn cysylltu trefi cyfagos. Mae gan Beijing hinsawdd gyfandirol llaith sydd wedi'i nodweddu gan hafau llaith a phoeth iawn, a gaeafau byr ond oer a sych. Oherwydd ffactorau trefoli a llygredd sy\u0092n cael eu hachosi gan losgi tanwydd ffosil, mae Beijing yn aml yn cael ei effeithio gan broblemau amgylcheddol difrifol, sy'n arwain at faterion iechyd ymysg llawer o\u0092i phobl. ","577":"CR9_281_Beijing \n\nMae Beijing yn brifddinas Gweriniaeth Pobl Tsieina ac ail ddinas fwyaf y wlad. Mae hi\u0092n ddinas hunanlywodraethol gyda statws tebyg i dalaith. Mae ganddi boblogaeth o tua 21,710,000. \n\nYstyr Beijing yw \"prif ddinas ogleddol\". Mae\u0092n cael ei alw'n Peking weithiau. \n\nMae llywodraeth drefnol yn cael ei rheoli gan y Blaid Gomiwnyddol Tsieina leol.  \n\nRoedd yr olion cynharaf o bobl yn byw ym mwrdeistref Peking yn ogof\u00e2u Bryn Esgyrn Dreigiau. \n\nMae Beijing ar frig gogleddol Gwastadedd Gogledd Tsieina trionglog. Mynyddoedd Jundu sy'n dominyddu'r gogledd-orllewin, tra bod Xishan yn fframio'r rhan orllewinol. Bryn Dongling ar y ffin \u00e2 Hebei yw pwynt uchaf y fwrdeistref, gydag uchder o 2,303 metr. \n\nMae afonydd mawr yn llifo trwy'r fwrdeistref, gan gynnwys y Chaobai, Yongding a'r Juma. \n\nMae gan Beijing hinsawdd gyfandirol laith dan ddylanwad monsoon, wedi'i nodweddu gan hafau poeth iawn oherwydd mons?n Dwyrain Asia, a gaeafau byr ond oer, sych sy'n adlewyrchu dylanwad antiseiclon helaeth Siberia. \n\nYn y gwanwyn, mae stormydd tywod sy'n chwythu i mewn o Anialwch Gobi ar draws paith Mongolia yn bosib. \n\nMae gan Beijing hanes hir o broblemau amgylcheddol. Rhwng 2000 a 2009, cynyddodd maint Beijing bedair gwaith, gan gynyddu maint yr allyriadau anthropogenig a newid y sefyllfa feteorolegol. Mae Beijing yn cael ei effeithio\u0092n aml gan broblemau amgylcheddol difrifol oherwydd llosgi tanwydd ffosil, sy'n arwain at faterion iechyd llawer o drigolion. \n\nYn 2013, tarodd mwrllwch trwm Beijing, gan effeithio 600 miliwn o bobl. Ar \u00f4l y \"sioc llygredd\" hwn, daeth llygredd aer yn bryder economaidd a chymdeithasol pwysig yn Tsieina.  ","578":"Dyma restr o ddeiliaid swydd Siryf Sir Ddinbych rhwng 1800 a 1899.\n\nSiryf yw cynrychiolydd cyfreithiol y Brenin, a oedd yn cael ei benodi yn flynyddol ar gyfer pob sir yng Nghymru a Lloegr. Roedd ei dyletswydd yn ymwneud \u00e2 chadw\u0092r heddwch o fewn y sir a sicrhau ufudd-dod i gyfraith y Brenin. Yn wreiddiol, roedd yn swydd o statws a grym, ond bellach mae\u0092n swydd seremon\u00efol yn bennaf. \n\nRoedd 10 Siryf sir rhwng 1880 a 1890, a 100 Siryf sir rhwng 1880 a\u0092r 90au.\nRhai o\u0092r rheiny oedd John Wynne, Coed Coch (1880), Richard Lloyd, bronhaulog (1810), John Lloyd Salusbury, Galltfaenan (1820), William Hammer, Bodnod (1830), Townshend Mainwarning, Neuadd Marchwiail (1840), John Burton, Neuadd Mwynglawdd, Wrecsam (1850), James Hardcastle, Penylan, Rhiwabon (1860), John Richard Heaton, Plas Heaton (1870), Tom Naylor Leyland, Plas Nantclwyd, Ruthun (1880), a Syr Herbert Lloyd Watkin Williams-Wynn, Barwing 7fed, Wynnstay, Rhiwabon (1890). \n","579":"Siryf yw cynrychiolydd cyfreithiol y Brenin. Mae\u0092n cael ei benodi bob blwyddyn ar gyfer pob sir yng Nghymru a Lloegr. Ei dyletswydd yw cadw\u0092r heddwch yn ei sir a sicrhau ufudd-dod i gyfraith y Brenin. Ar y dechrau, roedd y swydd hon yn swydd o statws a grym. Ond, erbyn hyn mae\u0092n swydd seremon\u00efol yn bennaf. Ar ddechrau\u0092r 19eg ganrif, rhwng 1800 a 1809, siryfion Sir Ddinbych oedd John Wynne, John Meredith Mostyn, Daniel Leo, Henry Ellis Boates, Robert William Wynne, Samuel Ryley, Richard Jones, Simon Yorke, Richard Henry Kenrick a Joseph Ablett. Rhwng 1810 a 1819, siryfion Sir Ddinbych oedd Richard Lloyd, John Wynne, William Edwards, Thoms Griffiths, Edward Rowland, Charles Wynne Griffith Wynne, Edward Edwards, Pierce Wynne Yorke, Edward Lloyd a John Chambers Jones. Yna rhwng 18020 a 1829, John Lloyd Salusbury, John Madocks, Samuel Newton, Syr David Erskine, Richard Middleton Lloyd, William Egerton, Thomas Fitzhugh, John Price, Lloyd Hesketh Bamford-Hesketh a William Lloyd oedd Siryfion Sir Ddinbych. Yn negawd olaf 1890, siryfion Sir Ddinbych oedd Syr Herbert Lloyd Watkin Williams-Wynn, John Robert Burton, James Coster Edwards, Edward William Lloyd Wynne, Edward Evans, Philip Yorke, Edward Owen Vaughan Lloyd, Thomas Williams, Syr George Everard Aurthur Cayley a John Higson. ","581":"Iaith Gwlad y Basg yw Basgeg. Caiff ei siarad gan dros 700,000 o bobl yng Ngwlad y Basg, y mwyafrif llethol ohonynt yn Sbaen. Ynghyd \u00e2'r Sbaeneg, mae hi'n iaith swyddogol o fewn Cymunedau Ymreolaethol Gwlad y Basg. Nid yw'r Fasgeg yn perthyn i deulu'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd fel y rhan fwyaf o ieithoedd eraill Ewrop. Nid oes perthynas hanesyddol rhyngddi hi ac unrhyw iaith arall, er bod rhai cysylltiadau dadleuol ag ieithoedd y Cawcasws wedi cael eu hawgrymu. Mae'n bosibl felly ei bod yn oroeswr o'r ieithoedd a siaradwyd yng ngorllewin Ewrop cyn dyfodiad yr ieithoedd Indo-Ewropeaidd. Ceir olion o'r Fasgeg o'r cyfnod Rhufeinig mewn arysgrifau yn yr iaith Acquitaneg o'r dalaith Rufeinig Gallia Aquitania. Y dystiolaeth bwysicaf yw cyfres o arysgrifau Lladin sy'n cynnwys tua 400 o enwau personol a 70 o enwau duwiau. Mae'r rhain yn awgrymu fod gan yr iaith berthynas glos a'r iaith Fasgeg neu'n dafodiaith o'r Fasgeg. Mae gramadeg y Fasgeg yn wahanol i ramadeg y Gymraeg a ieithoedd Indo-Ewropeaidd eraill mewn nifer o ffyrdd. Er enghraifft, \u0091helo\u0092 yn fasgeg yw \u0091Kaixo\u0092, a \u0091Diolch\u0092 yw \u0091Eskerrik asko\u0092. O ran cyflyrau gramadegol, nid yw'r Fasgeg yn defnyddio'r system enwol-gwrthrychol. Yn hytrach, mae'n defnyddio'r cyflwr absolutibo ar gyfer yr asiant gyda berfau cyflawn a gwrthrych berfau anghyflawn, a'r ergatibo ar gyfer goddrych berfau anghyflawn. Trefnwyd gwersi Basgeg bob dydd adeg Eisteddfod Genedlaethol Cymru Caerdydd 2008 gan Gymdeithas yr Iaith. Mae Cyfieithiadau i'r Gymraeg o ambell i stori fer, yn bennaf yn y cylchgrawn Breizh-Llydaw, a gyhoeddir gan Gymdeithas Cymru-Llydaw. ","584":"Mae\u0092r Cymry yn genedl sy\u0092n gysylltiedig \u00e2\u0092r iaith Gymraeg ac yn frodorol o Gymru.  Mae\u0092n un o genhedloedd hynaf Ewrop. Mae\u0092r enw Cymry yn dod o\u0092r Frythoneg am gydwladwr yn ymddangos am y tro cyntaf mewn cerdd o\u0092r 7g. Yn yr 16g cafodd sillafiad yr enw ei wahaniaethu o enw\u0092r wlad. Mae\u0092r gair Welsh yn dod o\u0092r gair Germaneg am estron. \nArfer bod, roedd Cymry yn cyfeirio at bobl Cymru oedd yn siarad Cymraeg a Saeson oedd pobl Cymru doedd ddim yn medru\u0092r iaith. Ers y 20g, mae hyn wedi newid ac mae\u0092r term Cymry yn cwmpasu holl drigolion y wlad. Ar \u00f4l i\u0092r Rhufeiniaid adael yn 5g datblygodd y genedl. Mae rhai yn dadlau bod cenedl y Cymry wedi\u0092u geni yn ystod y rhyfeloedd yn erbyn yr Eingl-Sacsoniaid yn yr 6g-7g. Roedd Cymru, yr Alban a Lloegr yn wledydd ar wah\u00e2n erbyn y 9g, a chafodd Cymru ei huno gan Rhodri Mawr. \nMae nodweddion genetig DNA'r Cymry yn wahanol i\u0092r Saeson ac yn h?n o lawer. Mae gwahaniaethau DNA rhanbarthol hefyd rhwng gogledd a de Cymru, a hynny oherwydd y mynyddoedd sy\u0092n eu gwahanu o bosibl. Mae rhai Cymry yn ystyried eu hunain yn Brydeinwyr hefyd, ac mae cydberthyniad cryf rhwng siarad yr iaith a hunaniaeth Gymreig.  Cyn sefydlu Prifysgol Aberystwyth, roedd rhaid i Gymry astudio yn Lloegr a thu hwnt. Does dim traddodiad o \u0093athroniaeth Gymreig\u0094 yn yr un ffordd ac yn Lloegr a\u0092r Alban. Mae mytholeg y Cymry wedi datblygu o draddodiad y Brythoniaid.\n","585":"Mae\u0092r Cymry\u0092n genedl a gr?p ethnig sy\u0092n dod o Gymru ac sydd \u00e2 chysylltiadau \u00e2\u0092r iaith Gymraeg.  Maen nhw\u0092n genedl Geltaidd, ac mae hanes hir o wrthdaro a chydweithredu gyda\u0092r Saeson.  Tan ddiwedd y 19g roedd y rhan fwyaf o Gymry\u0092n siarad yr iaith Gymraeg, ond newidiodd hynny yn yr ugeinfed ganrif.  Mae\u0092r gair Cymro yn dod o\u0092r Frythoneg ac yn golygu cydwladwr.  Mae\u0092r enw Wales yn tarddu o\u0092r gair Germaneg sy\u0092n golygu estron.  Mae sawl myth yngl?n \u00e2 llinach y Cymry, gan eu holrhain yn \u00f4l at Macsen Wledig, y Brenin Arthur neu Dewi Sant.  Daeth y Cymry i fodolaeth yn ystod yr Oesoedd Canol Cynnar.  Mae llenyddiaeth hynaf y Gymraeg yn dyddio o\u0092r 6g.  Roedd Cymru\u0092n genedl erbyn y 9g, gyda sawl brenin yn teyrnasu dros ran helaeth y wlad.  Mewn astudiaeth yn cymharu DNA roedd y Saeson yn perthyn yn agos \u00e2\u0092r Ffrisiaid a\u0092r Cymry yn fwy tebyg i boblogaeth gynnar Prydain.  Mae\u0092r teulu yn uned bwysig ymysg y Cymry, ac mewn rhai ardaloedd mae llawer o aelodau\u0092r gymuned yn perthyn i\u0092w gilydd.  Gydag eithriad yr Ysgolion Sul, roedd ysgolion Cymru yn dysgu trwy gyfrwng y Saesneg tan 1939.  Erbyn heddiw mae gofyn i bob ysgol ddysgu rhywfaint o Gymraeg.  Cafodd y brifysgol gyntaf, Prifysgol Aberystwyth, ei sefydlu ym 1872.  Mae diwylliant y Cymry\u0092n gryf o hyd er ei fod o dan fygythiad mewnfudo helaeth.  Yn grefyddol, daeth Cymru\u0092n wlad anghydffurfiol o\u0092r 17g ymlaen, ond erbyn hyn nid yw Cristnogaeth yn bwysig i ran fwyaf y Cymr","586":"Seren fawr ydy Aldebaran ac mae\u0092n debyg ei fod tua 65 blwyddyn golau o bell oddi wrth y Ddaear. Aldebaran ydy\u0092r seren fwyaf llachar yng nghytser y Tarw a\u0092r bedwaredd seren ar ddeg mwyaf llachar yn yr awyr. Y seren hon ydy un o\u0092r s\u00ear mwyaf amlwg i\u0092w gweld o Gymru. Mae\u0092n oren ar yr arwyneb ac mae ganddi dymheredd o 3,910 K (mae ychydig yn oerach na thymheredd yr haul). Mae Aldebaran tua 1.7 gwaith m\u00e0s yr haul ond oherwydd bod ei diamedr tua 44 gwaith diamedr yr haul, mae\u0092n llawer mwy disglair. Mae\u0092n troi yn araf bach ac felly\u0092n cymryd 520 diwrnod i gwblhau un echel lawn. Mae\u0092r enw Aldebaran yn dod o\u0092r Arabeg ac mae\u0092n golygu \u0091un llachar y dilynwr\u0092. Gan fod y seren mor ddisglair, mae\u0092n debyg bod pobl wedi sylwi arni ers amser cynhanes ac mae s\u00f4n amdani yn hen lenyddiaeth Tsieina, India a Rhufain. Mae hefyd disgrifiad o\u0092r lleuad yn gorchuddio\u0092r seren  o Athen yng ngwlad Groeg mor bell yn \u00f4l \u00e2\u0092r flwyddyn 509. Yn yr 1860au, fe adeiladodd William Huggins adeilad gyda thelesgop ac offer arall yn ei ardd yn Llundain er mwyn gallu astudio\u0092r seren ac fe wnaeth ddefnyddio technoleg newydd spectrosgopeg er mwyn gweld pa gemegau oedd yn y seren. Pum deg mlynedd wedyn, roedd pobl yn dal i astudio cemegau\u0092r seren ac fe wnaeth Bunsen a Kirchloff lwyddo i adnabod naw elfen gemegol yn y seren, gan gynnwys sodiwm, magnesiwm a hydrogen.","589":"Mae Pearl Harbor yn harbwr ar ynys Oahu, Hawaii, i\u0092r gorllewin o Honolulu. Mae rhannau o\u0092r harbwr yn ganolfan lyngesol dyfroedd dwfn sy\u0092n perthyn i Lynges yr Unol Daleithiau. Mae Pearl Harbor hefyd yn bencadlys i Lynges Cefnfor Tawel yr Unol Daleithiau. Cafodd Pearl Harbor ei ymosod arni gan Ymerodraeth Japan ar y 7fed o Ragfyr 1941. Fel canlyniad, ymunodd yr Unol Daleithiau America gyda\u0092r Ail Ryfel Byd. \n\nYn wreiddiol, roedd Pearl Harbor yn amfae eang a bas o\u0092r enw Wai Momi, sy\u0092n golygu \u0093harbwr y perl\u0094. Yn 1908, sefydlwyd Iard Lyngesol Pearl Harbor. Rhwng 1908 ac 1919, tyfodd yr orsaf lyngesol yn Pearl Harbor yn barhaus.\n\nRoedd ymosodiad Japan ar ganolfan forwrol UDA yn Pearl Harbor yn Rhagfyr 1941 yn cael ei weld fel trobwynt pwysig yn hanes yr Ail Ryfel Byd. Mae\u0092r ymosodiad nawr yn cael ei ystyried yn gamgymeriad milwrol enfawr oherwydd wnaeth yr Unol Daleithiau America cyhoeddi rhyfel ar Japan ac yn y pen draw ymuno \u00e2\u0092r rhyfel yn erbyn yr Almaen.\n\nBwriad Japan oedd concro de-ddwyrain Asia a\u0092r Pasiffig cyn bod yr Unol Daleithiau wedi cael cyfle i adennill ei ph?er milwrol. Bu farw 2,350 o bobl, yn gynnwys 68 o sifiliaid. Anafwyd 1,178.\n","594":"CR9_287_Edward \n\nEdward I oedd brenin Lloegr rhwng 1272 a 1307. Mae'n cael ei gofio fel goresgynnwr Cymru a'r Alban. \n\nRoedd yn fab cyntaf i Harri III. O oedran ifanc roedd ganddo ddiddordeb mawr yng ngwleidyddiaeth teyrnas ei dad, lle'r oedd llawer o wrthryfela gan farwniaid Lloegr.  \n\nTreuliodd lawer o'i deyrnasiad yn diwygio gweinyddiaeth frenhinol a'r gyfraith. Ond, yn gynyddol, tynnwyd sylw Edward tuag at faterion milwrol. Ar \u00f4l atal gwrthryfel yng Nghymru ym 1276\u009677, ymatebodd Edward i ail wrthryfel ym 1282\u009683 gyda rhyfel concwest ar raddfa lawn. Ar \u00f4l i'w fyddin drechu a lladd y tywysog Llywelyn ap Gruffydd, daeth Cymru o dan reolaeth Lloegr. \n\nRoedd y cyfnod cyn i Edward goncro Cymru yn gyfnod o wrthdaro ac ymladd rhwng arweinwyr gwahanol ranbarthau Cymru.  \n\nErbyn 1277, arweiniodd Edward fyddin enfawr o 15,000 i Gymru, gyda 9,000 o\u0092r milwyr hyn wedi eu recriwtio yng Nghymru. Hwn oedd yr achlysur cyntaf i Edward geisio goresgyn Cymru, sef Rhyfel Cyntaf Annibyniaeth yn 1276-77. \n\nEr mwyn dal gafael ar y tiroedd roeddent wedi eu meddiannu, aeth y Saeson ati i godi cestyll ledled Cymru. Roedd cestyll Edward yn adeiladau mawr urddasol. Swyddogaeth filwrol oedd iddo. Byddent yn gartref i filwyr yn barod i ymladd os oedd y Cymry\u0092n gwrthryfela. Yr ail swyddogaeth oedd dychryn y Cymry er mwyn iddynt ildio. \n\nTrefi newydd a adeiladwyd o gwmpas cestyll oedd y bwrdeistrefi. Mewnfudwyr Seisnig oedd yn byw yn y bwrdeistrefi ac roeddent yn cael breintiau arbennig. Roedd Saeson yn ymsefydlu mewn ardaloedd gwledig hefyd.  ","596":"Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol Cymru 2018 ym Mae Caerdydd ar 3-11 Awst 2018. Dywedodd y trefnydd fod Caerdydd yn \"brifddinas hyderus a bywiog, a bod y Bae yn un o ganolfannau cymdeithasol y ddinas, a bod mynd a\u0092r Eisteddfod i'r Bae yn arbrawf hynod gyffrous\". \nYn hytrach na Maes traddodiadol, roedd yr Eisteddfod yn yr ardal o gwmpas y Senedd a Chanolfan y Mileniwm ym Mae Caerdydd, gyda'r Ganolfan yn cymryd lle'r Pafiliwn arferol. Adeilad y Senedd oedd cartref Y Lle Celf. Gosodwyd yr amryw stondinau ar y parciau o gwmpas yr Eglwys Norwyaidd ac ar waelod Rhodfa Lloyd George. Gosodwyd llwyfan y maes a'r pentref bwyd ym Mhlas Roald Dahl. Defnyddwyd hen adeilad Profiad Doctor Who ar gyfer Maes B gyda Chaffi Maes B ar dir cyfagos.\nProfodd yr Eisteddfod yn llwyddiant gyda nifer yn canmol natur agored a chynhwysol y Maes. Dywedodd nifer o stondinwyr eu bod wedi yn brysur a fod busnes wedi bod yn dda. Yn dilyn yr \"arbrawf\" cododd rhai y syniad o barhau gyda'r un patrwm yn y dyfodol gyda Maes agored ac am ddim. Dywedodd yr Eisteddfod y byddai rhaid edrych ar sut y gellir ariannu y fath ?yl mewn lleoliadau eraill, lle efallai nad oes yr adnoddau ac adeiladau fel oedd ar gael ym Mae Caerdydd.\nYng nghyfarfod Cyngor yr Eisteddfod yn Aberystwyth ar 24 Tachwedd 2018 datgelwyd fod fwy o ymwelwyr nag erioed o\u0092r blaen wedi ymweld a'r Eisteddfod yng Nghaerdydd gyda rhai amcangyfrifon yn dweud fod hanner miliwn o ymwelwyr wedi dod i'r Maes. Oherwydd nad oedd t\u00e2l mynediad i'r Maes a'r gost ychwanegol, roedd diffyg ariannol gweithredol o \u00a3290,139.\n\n","597":"Cafodd Eisteddfod Genedlaethol Cymru 2018 ei chynnal ym Mae Caerdydd ar 3-11 Awst. Roedd cynnal yr Eisteddfod ym Mae Caerdydd yn arbrawf cyffrous iawn gan fod Caerdydd yn brifddinas hyderus a bywiog a gan fod y Bae yn un o ganolfannau cymdeithasol y ddinas. Wedi\u0092r eisteddfod hon, Cafodd r\u00f4l y trefnydd a hefyd yr archdderwydd eu trosglwyddo. \nRoedd yr eisteddfod hon yn wahanol i\u0092r arfer gan nad oedd maes traddodiadol. Defnyddion nhw adeiladau\u0092r Bae yn lle\u0092r pebyll arferol e.e. Canolfan y Mileniwm yn lle\u0092r pafiliwn, Y Senedd oedd cartref Y Lle Celf a hen adeilad Doctor Who ar gyfer Maes B. \nRoedd yr eisteddfod yn llwyddiannus. Daeth mwy o ymwelwyr nag erioed i\u0092r Eisteddfod yn 2018. Roedd rhai pobl eisiau i\u0092r Eisteddfod barhau I gynnig maes agored, rhad ac am ddim yn y dyfodol. Ond o bosib, nid oes yr adnoddau ac adeiladau, fel sydd ym Mae Caerdydd mewn lleoliadau eraill ac felly byddai angen edrych ar sut y byddai\u0092n bosib i ariannu\u0092r fath ?yl. \nPrif gystadlaethau\u0092r Eisteddfod yw cystadlaethau'r Gadair, Y Goron, Y Fedal Ryddiaith, Gwobr Goffa Daniel Owen, Tlws y Cerddor a\u0092r Fedal Ddrama. Mae amrywiaeth eang o gystadlaethau eraill megis Alawon Gwerin, Bandiau Pres, Celfyddydau Gweledol, Cerddoriaeth, Drama, Llefaru a Llenyddiaeth. Mae\u0092r categori \u0091dysgwyr\u0092 ar gael ar gyfer y rhan fwyaf o\u0092r cystadlaethau yma hefyd felly gall bawb gystadlu. \n\n","599":"Un o brif strydoedd preswyl Aberystwyth yw Ffordd y Gogledd.\n\nMae Ffordd y Gogledd yn gorwedd ar ochr ogleddol-ddwyreiniol tref Aberystwyth. I\u0092r rhan fwyaf o\u0092r stryd dim ond tai ar yr ochr sydd gyda golygfa o dref Aberystwyth, y m\u00f4r a golygfeydd o dan y ffordd, sef cyrtiau tenis Clwb Tenis Aberystwyth, sydd a\u0092i mynediad ar Morfa Mawr.\n\nMae\u0092r tai yn dyddio o gyfnod diwedd oes Victoria a\u0092r cyfnod cyn y Rhyfel Mawr. Mae\u0092r tai yn rhai o\u0092r drytaf yn Aberystwyth. Yn wahanol i nifer o dai mawr tref Aberystwyth, mae nifer o deuluoedd yn dal i letya yn y stryd yn hytrach na eu troi yn fflatiau neu tai ar gyfer myfyrwyr. \n\nCafodd amlinelliad o stryd Morfa Mawr ei roi ym map William Couling yn 1809, ond doedd rhan fwyaf o\u0092r stryd ddim wedi cael ei gyffwrdd yn 1834. Mae\u0092r mwyafrif o\u0092r adeiladau ar Ffordd y Gogledd a Morfa Mawr (sydd o dan Ffordd y Gogledd) yn dyddio o\u0092r 1980au ac 1990au. \n\nMae elfennau o arddull Gothig i rai o adeiladau Morfa Mawr. \n\nRhai o\u0092r enwogion sydd wedi byw ar Ffordd y Gogledd yw\u0092r bardd Syr T. H. Parry-Williams a oedd yn ddarlithydd ym Mhrifysgol Aberystwyth. Mae plac llechen bellach ar flaen y t?, lle roedd y bardd yn byw ynddo er mwyn cofnodi\u0092r ffaith. \n\nUn o nodweddion hanesyddol y stryd yw mai dyma oedd lleoliad ysbyty lleol, Aberystwyth Infirmary and Cardiganshire General Hospital rhwng 1838 a 1936. Yna\u0092r Aberystwyth and Cardiganshire General Hospital rhwng 1936-1966. \n","602":"Tywysog Cymru ydy\u0092r teitl ar gyfer person sydd wedi etifeddu coron y Deyrnas Unedig. Pwrpas gwreiddiol y teitl oedd er mwyn uno Cymru o dan b?er Tywysog Gwynedd. Y person cyntaf i ddefnyddio\u0092r teitl hwn oedd Dafydd ap Llywelyn, ond Llywelyn ap Gruffudd oedd y cyntaf i gael ei adnabod fel Tywysog Cymru ym 1267. Ar \u00f4l i Llywelyn ap Gruffudd gael ei ladd ym 1282 cafodd y dywysogaeth oedd yn arfer cael ei reoli gan Dywysog Cymru a\u0092r teitl \u0091Tywysog Cymru\u0092 eu cymryd drosodd gan goron Lloegr. Ers arwisgo Edward o Gaernarfon ym 1301 mae\u0092r teitl wedi cael ei roi i etifedd neu blentyn brenin Lloegr. Brenin oedd y term oedd yn cael ei ddefnyddio gan reolwyr Cymru cyn i\u0092r gair tywysog ddechrau cael ei ddefnyddio. Roedd sawl ymdrech gan frenhinoedd Cymru i geisio uno\u0092r wlad. Fe lwyddodd Rhodri Mawr i ddod yn frenin ar y rhan fwyaf o Gymru erbyn 871 ond Llywelyn ap Gruffudd oedd yr unig frenin a lwyddodd i ddod yn frenin ar Gymru gyfan. Daeth yn frenin ar Wynedd a Phowys ym 1039, Deheubarth ym 1055 ac yna gweddill Cymru ym 1085. Dechreudd pobl ddefnyddio\u0092r gair tywysog o\u0092r flwyddyn 1200 ymlaen. Owain Gwynedd oedd un o\u0092r rhai cyntaf i gael ei adnabod fel tywysog ym 1137. Cafodd tywysogaeth Cymru ei chreu ym 1267 gan Llywelyn ap Gruffudd ac roedd o ar \u00f4l hynny yn cael ei adnabod fel Tywysog Cymru tan iddo farw ym 1282.","603":"Tywysog Cymru yw teitl pendant sy\u0092n cael ei etifeddu gan Goron y Deyrnas Unedig. Pwrpas gwreiddiol y teitl oedd i uno Cymru dan rheolaeth Tywysog Gwynedd. Llywelyn ap Gruffudd oedd y cyntaf i gael ei gydnabod fel Tywysog Cymru yn 1267 gyda sefydliad Tywysogaeth Cymru. Ar \u00f4l cwymp Llywelyn, fe wnaeth goron Lloegr cymryd y teitl a\u0092r dywysogaeth. Ers awisgo Edward o Gaernarfon yn 1301, mae\u0092r teitl yn cael ei roi i etifedd brenin Lloegr. Ers y Deddfau Uno ym 1536 a 1543 nid oes gan y teitl unrhyw r\u00f4l swyddogol yng Nghymru.\n\nCyn i\u0092r gair \u0091tywysog\u0092 gael ei ddefnyddio, roedd arweinyddion Cymru yn cael eu galw\u0092n Brenhinoedd. Enw\u0092r brenhinoedd yma oedd Rhodri Mawr, brenin Gwynedd (844-878), Hywel Dda, brenin Seisyllwng (900-950) a Maredudd ab Owain, brenin Deheubarth (986-999). Roedd Gruffudd ap Llywelyn (999-1063) yn wahanol, gan ei fod e gyda rheolaeth ar Gymru gyfan (Powys a Gwynedd- 1039, Deheubarth- 1055, gweddill Cymru- 1058). \n\nDefnyddiodd arweinwyr Cymru y teitl \u0091tywysog\u0092 o tua 1200 ymlaen. Defnyddiodd gwahanol arweinwyr enwau gwahanol fel princeps Wallensium (Owain Gwynedd) princeps Norwalliae (Dafydd ab Owain Gwynedd), proprietarius princeps Sudwalie (Rhys ap Gruffudd o Ddeheubarth) a Tywysog Gogledd Cymru (Llywelyn Fawr).\nNod pob tywysog oedd rheoli Cymru gyfan. Fe ddaeth rhai yn dywysogion de facto Cymru fel Owain Gwynedd, Rhys ap Gruffudd a Llywelyn Fawr; ond Llywelyn ap Gruffudd gwnaeth sefydlu tywysogaeth Cymru gyfan.\n\nHawliodd Dafydd ap Gruffudd (1282-1283) y teitl ar \u00f4l marwolaeth ei frawd Llywelyn ap Gruffudd, ond ni oroesodd y rhyfel yn erbyn Edward I, brenin Lloegr. Hawliodd Owain Lawgoch (1363-1378) y teitl fel etifedd olaf llinach tywysogion Aberffraw, ond cafodd ei lofruddio cyn iddo wirioneddu ei gynlluniau. Fe wnaeth Owain Glyn D?r arwain y rhyfel yn erbyn Harri IV\u0092, trwy ymuno gyda gwrthwynebwyr Harri. Cafodd ei adnabod fel tywysog Cymru yn 1400, ond does dim sicrwydd am ei hanes ar \u00f4l 1412.\n","604":"Tywysog Cymru yw teitl aer brenin y Deyrnas Unedig.  Y person cyntaf i gael ei adnabod yn Dywysog Cymru oedd Llywelyn ap Gruffudd ym 1267, er bod Dafydd ap Llywelyn wedi defnyddio\u0092r teitl hefyd.  Pwrpas y teitl oedd uno Cymru dan Dywysog Gwynedd.  Ar \u00f4l i Lywelyn farw cipiodd Lloegr y tir a\u0092r teitl.  Arwisgodd brenin Lloegr ei fab Edward yn 1301 gan ddechrau\u0092r traddodiad.  Er hynny, mae eraill, e.e. Dafydd ap Gruffudd, Owain Lawgoch ac Owain Glyn D?r wedi hawlio\u0092r teitl.  Cyn dyddiau\u0092r tywysogion roedd sawl Brenin wedi ceisio uno Cymru.  Roedd Rhodri Mawr yn frenin dros Wynedd, Powys a Seisyllwng, Daeth Hywel Dda yn frenin Seisyllwng, Dyfed, Brycheiniog, Gwynedd a Phowys.  Roedd Maredudd ab Owain yn frenin Deheubarth, Gwynedd a Phowys.  Gruffudd ap Llywelyn oedd yr unig frenin Cymreig i reoli dros Gymru gyfan rhwng 1058 a 1063.  O tua 1200 ymlaen Tywysog oedd enw arweinydd Cymru, er nad oedd gwahaniaeth yn ei statws.  Nod y tywysogion i gyd oedd rheoli dros Gymru gyfan.  Llwyddodd Owain Gwynedd, Rhys ap Gruffudd a Llywelyn Fawr i wneud hynny, ond Llywelyn ap Gruffudd oedd yr un a sefydlodd Tywysogaeth Cymru gyda chydnabyddiaeth Brenin Lloegr a\u0092r Pab.  Ers 1267 mae 20 o bobl wedi dwyn teitl swyddogol Tywysog Cymru.  Dim ond y cyntaf, Llywelyn ap Gruffudd, nad oedd yn aer Brenin Lloegr.  Dyw\u0092r teitl ddim yn rhoi unrhyw b?er arbennig dros Gymru.","605":"Gweinidog, awdur ac ymgyrchydd dros heddwch a chenedlaetholwr oedd Lewis Edward Valentine (1 Mehefin 1893 \u0096 5 Mawrth 1986). Roedd yn un o'r tri a losgodd rai o adeiladau byddin Lloegr, a dedfrydwyd ef i 9 mis o garchar gan lys yr 'Old Bailey', Llundain.  Ganwyd Valentine yn Terfyn, Llanddulas, Sir Ddinbych, yn ail o saith o blant. Bu dylanwad y capel yn allweddol arno.  Mynychodd ysgol Llanddulas ac Ysgol Uwchradd Eirias, ac yna  Coleg Prifysgol Bangor, yn 1913 i astudio  Semitig  a Chymraeg.   Pan dorrodd y Rhyfel Byd Cyntaf bu raid iddo ymrestru fel cynorthwywr meddygol yn y fyddin, profiad a wnaeth lawer i'w osod ar lwybr heddychiaeth a Chenedlaetholdeb Cymreig. Cyhoeddodd ffrwyth ei ddyddiaduron manwl yn Seren Gomer rhwng 1969-72 dan y teitl \"Dyddiadur Milwr\". Bu i'w brofiadau yn y rhyfel ei droi'n genedlaetholwr ac yn heddychwr o argyhoeddiad dwfn.  Dychwelodd Brifysgol Bangor lle graddiodd yn1919, ac yna ennill MA  Bu\u0092n weinidog yng Nghapel y Tabernacl, Llandudno. Priododd  a chawsant ddau o blant . Roedd Valentine yn un o'r criw a sefydlodd 'Plaid Cymru'. Ef oedd ymgeisydd seneddol cyntaf y Blaid yn 1929. Yn 1936,  gyda Saunders Lewis a D. J. Williams  losgwyd ysgol fomio Penyberth. Treuliodd naw mis yng Ngharchar Wormood Scrubs am hyn. Cyfansoddodd nifer o emynau gan gynnwys Gweddi dros Gymru . Bu\u0092n olygydd ar nifer o gylchgronau fel  Seren Gomer  a Y Deyrnas. Cynhaliwyd Gwasanaeth Coffa i'r Parchedig Lewis Valentine yn 'Y Tabernacl, Llandudno, ar Mai 3ydd1986.  Mae  cofeb iddo  wedi ei gosod yn ei bentref genedigol, Llanddulas.\n","607":"Roedd Lewis Valentine yn weinidog, awdur, ymgyrchydd a chenedlaetholwr o Sir Ddinbych. Cafodd ei ddylanwadu gan ei amser yng nghapel Bethesda a\u0092i dad oedd hefyd yn bregethwr, a glynodd at y gymuned a\u0092r pentref trwy ei oes. \n\nRoedd yn ddisgybl-athro yn ei hen ysgol gynradd am ddwy flynedd cyn mynychu Coleg Prifysgol Gogledd Cymru yn 1913 i astudio ieithoedd Semitig a Chymraeg. Dechreuodd bregethu'r flwyddyn cyn mynd i Fangor. Roedd ei brofiad fel cynorthwywr meddygol ym myddin y Rhyfel Byd Cyntaf wedi\u0092i osod ar lwybr heddychiaeth a Chenedlaetholdeb Cymreig. Anadlodd nwy gwenwynig yn cynorthwyo\u0092r clwyfedig ar y llinell flaen, ac roedd yn ddall ac yn fyddar am dri mis. Enillodd MA dwy flynedd ar \u00f4l graddio \u00e2 dosbarth cyntaf yn 1919. \n\nCafodd ei ordeinio\u0092n weinidog yn Llandudno yn 1921, a threuliodd y rhan fwyaf o\u0092i weinidogaeth yna. Fe fynychodd y cyfarfodydd a arweiniodd at sefydliad Plaid Cymru. Cafodd ei lansio yn Eisteddfod Pwllheli 1925, gyda Valentine fel Llywydd. Fe hefyd oedd ymgeisydd seneddol cyntaf y blaid. Treuliodd naw mis yn y carchar am gymryd rhan mewn gweithred symbolaidd o losgi ysgol fomio ger Pwllheli, gan ysbrydoli lawer o genedlaetholwyr. Roedd yn rhan o ymgyrch Plaid Cymru yn erbyn yr ysgol foio cyn hyn. \n\nRoedd yn olygydd i gylchgrawn y Bedyddwyr \u0091Seren Gomer\u0092 ac i \u0091Y Deyrnas\u0092. Danfonodd aelodau\u0092r Tabernacl brotest at y llywodraeth yngl?n \u00e2 chodi\u0092r ysgol fomio, ac fe anfonodd Valentine ap\u00eal bersonol at Lloyd George. Cyfansoddodd sawl emyn, a chafodd dau ohonynt eu canu yn ei wasanaeth coffa. ","612":"Mae XXX, a anwyd Chwefror 27, 2002 yn ymgyrchydd hinsawdd a hawliau dynol brodorol o gymuned Kichwa Sarayaku yn Pastaza, Ecwador. \n\nMae ei mam, sef Noem\u00ed XXX yn gyn-lywydd Ecwador brodorol o Gymdeithas Merched Kichwa, ei chwaer h?n yw\u0092r ymgyrchydd Nina XXX. Mae ei modryb a\u0092i mam-gu hefyd yn amddiffynwyr hawliau dynol menywod brodorol yn yr Amazon ac achosion amgylcheddol. Mae ei thad, Andres Sir\u00e9n yn athro bioleg yn y Ffindir yn adran daearyddiaeth a daeareg Prifysgol Turku. \n\nTreuliodd rhan fwyaf o\u0092i harddegau\u0092n byw yn Pargas ac yn ddiweddarach yn Turku, y Ffindir, ble mae ei thad yn dod. Yn 2021, roedd hi yn mynychu\u0092r ysgol uwchradd yn Ysgol Eglwyd Gadeiriol \u00c5bo.\n\nO oedran ifanc iawn, mae XXX wedi bod yn dyst i erledigaeth ei theulu am sefyll yn erbyn buddiannau cwmn\u00efau olew mawr a\u0092u heffaith amgylcheddol ar dir brodorol. \n\nMae hi a\u0092i theulu wedi disgrifio nifer o ffyrdd maent fel aelodau o gymuned frodorol yn yr Amazon wedi profi newid hinsawdd, gan gynnwys mwy-amwy o: danau coedwig, anialwch, dinistr uniongyrchol, clefydau a ledaenir gan lifogydd, ac eira\u0092n toddi\u0092n gyflymach ar gopaon mynyddoedd. \n\nDaliodd XXX arwydd a oedd yn darllen \u0093Gwaed cynhenid, nid un diferyn arall\u0094 tu allan i bencadlys y Cenhedloedd Unedig yn Ninas Efrog Newydd mewn gwrthdystiad gyda channoedd eraill yn ystod Gweithred Hinsawdd y Cenhedloedd Unedig 2019.\n\nCymerodd XXX ran yn y COP25 ym Madrid. Siaradodd am ei phryder ynghylch llywodraeth Ecwador yn awdurdodi echdynnu olew mewn tir brodorol.\n","613":"CR9_293_XXX \n\nMae XXX yn ymgyrchydd hinsawdd a hawliau dynol brodorol o gymuned Kichwa Sarayaku yn Pastaza, Ecwador. \n\nMae ei mam yn gyn-lywydd Ecwador brodorol o Gymdeithas Merched Kichwa, ac mae ei chwaer h?n yn ymgyrchydd. Mae ei modryb a'i mam-gu yn amddiffynwyr hawliau dynol menywod brodorol ac achosion amgylcheddol yn yr Amazon. Mae ei thad yn athro bioleg ym Mhrifysgol Turku yn y Ffindir. \n\nTreuliodd y rhan fwyaf o'i harddegau yn byw yn Pargas, yna yn Turku yn ddiweddarach. Yn 2021, roedd hi\u0092n mynychu'r ysgol uwchradd yn Ysgol Eglwys Gadeiriol \u00c5bo. \n\nMae hi wedi bod yn dyst i erledigaeth ei theulu ers yn ifanc wrth iddynt wrthwynebu buddiannau cwmn\u00efau olew mawr a'u heffaith amgylcheddol ar dir brodorol.  \n\nMae hi'n cael ei adnabod fel llefarydd ar ran cymuned frodorol Sarayaku, gan ddatgelu\u0092r gwrthdaro rhwng ei chymuned a chwmn\u00efau olew wrth drosglwyddo neges i'r ieuenctid mewn ysgolion lleol yn Ecwador. Mae hi wedi dyrchafu'r neges hon i'r gymuned ryngwladol gan obeithio cyrraedd polisi byd-eang. \n\nFe wnaeth hi siarad am ei phryder ynghylch llywodraeth Ecwador yn y COP25 ym Madrid, gan eu bod yn awdurdodi echdynnu olew mewn tir brodorol.  \n\nBeirniadodd hi lywodraeth Ecwador am ddangos diddordeb yn amddiffyn yr Amazon yn ystod y gynhadledd, yn hytrach nag ateb gofynion menywod brodorol yr Amazon. Mynegodd ei siom tuag at ddiffyg diddordeb arweinwyr y byd i drafod pynciau pwysig. \n\nYn 2020, dechreuodd y mudiad \"Polluters Out\" gyda 150 o weithredwyr amgylcheddol eraill. Nod y mudiad yw gwrthod cyllido corfforaethau tanwydd ffosil oherwydd COP26. ","614":"Mae newidiadau wedi bod mewn trosedd a chosb dros y blynyddoedd. Mae\u0092r ffordd mae pobl y gymdeithas yn gweld troseddau yn adlewyrchu\u0092r newid sydd wedi bod mewn agweddau tuag at droseddwyr. Mae natur troseddau\u0092r Oesoedd Canol yn wahanol i\u0092r math o droseddau a oedd yn cael eu cyflawni yn yr 19g ganrif. Roedd llawer o\u0092r troseddau dros y canrifoedd yn cael eu hachosi gan dlodi. Ond, mae\u0092r cosbau ar gyfer y troseddau hynny wedi newid. Yn yr Oesoedd Canol hyd at gyfnod y Tuduriaid a\u0092r Stiwardiaid, roedd pwyslais y gosb ar ddial ac atal troseddau tebyg rhag digwydd eto. Felly, roedd y cosbau yn dreisgar gan achosi poen neu anffurfio\u0092r troseddwr a oedd yn aml yn arwain at farwolaeth. Roedd y cyfrifoldeb o gosbi ar y gymuned gan nad oedd heddlu lleol na charchardai yn bodoli. Ers sefydlu Heddlu\u0092r Metropolitan yn Llundain yn 1829, mae\u0092r llywodraeth yn cymryd mwy o r\u00f4l yn y broses o ddal troseddwyr. Yn yr 20g daeth troseddu yn fwy clyfar. Felly, mae technoleg yn rhan allweddol erbyn hyn o ddulliau plismona a monitro'r heddlu. \nRoedd y cosbau cyn 1900 yn cynnwys cosbau corfforol e.e. crogi, llosgi, y gosb eithaf sef marwolaeth, trawsgludo sef symud troseddwyr allan o\u0092r wlad a charcharu.\n","615":"Dros y canrifoedd, mae trosedd a chosb wedi newid llawer. Un o\u0092r prif achosion am droseddu ar draws y canrifoedd oedd tlodi, ond newidiodd y cosbau ar gyfer hynny yn fawr. Yn yr Oesoedd Canol nes cyfnod y Tuduriaid a\u0092r Stiwartiaid, roedd pwyslais y gosb ar ddial, cywiro\u0092r cam ac atal troseddau tebyg yn y dyfodol. O ganlyniad, roedd y cosbau\u0092n dreisgar, ac yn aml yn arwain at farwolaeth, trwy gosbau corfforol, Y Gosb Eithaf neu Drawsgludiad i wlad arall. Newidiodd pwrpas y cosbau erbyn yr 19g, gan bwysleisio\u0092r angen i ddiwygio\u0092r troseddwr a\u0092i ailhyfforddi, a daeth y pwyslais yn fwy trwm ar hynny erbyn yr 20g. \n\nMae natur plismona troseddau hefyd wedi newid, wrth i\u0092r math o droseddau a oedd yn cael eu cyflawni newid. Yn yr Oesoedd Canol, y gymuned oedd yn cymryd cyfrifoldeb am gosbi\u0092r troseddwr. Newidiodd hyn yn 1829 pan gafodd yr Heddlu Metropolian ei sefydlu yn Llundain. Roedd hyn yn arwydd bod y Llywodraeth yn cymryd r\u00f4l yn y broses o ddal troseddwyr. Daeth troseddau yn fwy soffistigedig yn yr 20g, gyda technoleg wedi dod yn rhan allweddol o ddulliau plismona a monitro\u0092r heddlu. \n\nYn yr 16g a\u0092r 17g, roedd m\u00f4r-ladrad yn drosedd oedd ar gynnydd, ac erbyn y 18g, roedd presenoldeb lladron pen-ffordd a smyglwyr yn cynyddu. Gyda\u0092r Chwyldro Diwydiannol o\u0092r 1750au ymlaen, cynyddodd maint y trefi yn gyflym, ac o ganlyniad, cynyddu wnaeth nifer y troseddau. Yn yr 21g, mae troseddau wedi newid. Mae cynnydd mewn terfysgaeth rhyngwladol a\u0092r twf mewn Islamiaeth radicalaidd wedi bod yn nodwedd sydd wedi dod i\u0092r amlwg. \n","618":"Mae\u0092r Brenin Arthur yn ymddangos mewn barddoniaeth a chwedlau Cymraeg y cyfnod cynnar. Mae rhai yn credu ei fod yn gymeriad mytholegol ac eraill yn meddwl ei fod o wedi byw rhwng y 5g-6g. Mae\u0092n ymddangos fel cymeriad hanesyddol yn hanes Historia Brittonum y 9g, a chwedl Culhwch ac Olwen yn 11g, a Breuddwyd Rhonabwy rhwng 12g-13g. Mewn nifer o gerddi a chwedlau amdano, mae s\u00f4n bod ganddo wraig, sef Gwenhwyfar fer Gogfran Gawr, ei gleddyf Caledfwlch, ei long Prydwen. Er bod gwaith Sieffre o Fynwy ym 1136 yn cyfeirio ato fel ymladdwr yn erbyn y Sacsoniaid, mewn chwedlau Cymraeg mae\u0092n ymladd cymeriadau goruwchnaturiol ac yn mynd i Annwfn. \nMae cyfeiriadau at Arthur mewn ll\u00ean gwerin hefyd, yn enwedig o gwmpas ardal yr Wyddfa e.e. brwydr Bwlch y Saethau.\nSieffre o Fynwy yn ei gyfrol Historia Regum Britanniae oedd y cyntaf i gysylltu\u0092r dewin Myrddin a hanes Arthur, a bu\u0092n gyfrifol am greu\u0092r ddelwedd o Arthur yn perthyn i\u0092r Oesoedd Canol gyda marchogion a\u0092u sifalri. Daeth gwaith y llenor Ffrengig Chr\u00e9tien de Troyes yn y 12g, oedd yn tarddu o\u0092r traddodiad Celtaidd mae\u0092n debyg, yn boblogaidd iawn. Yn y 12g roedd y Cymry yn credu y byddai Arthur yn deffro ac yn helpu nhw i yrru\u0092r Normaniaid allan o\u0092r wlad. Enwodd Harri VII ei fab hynaf yn Arthur, o bosibl er mwyn sicrhau cefnogaeth y Cymry. Cynyddodd diddordeb mewn Arthur eto yn y 20g gyda gweithiau rhyddiaith, oper\u00e2u a cherddi yn cyfeirio at destunau Arthuraidd. \n","619":"Rhufain ydy prifddinas yr Eidal ac mae yna tua 2,872,200 o bobl yn byw yn y brifddinas. Mae sedd y Pab a\u0092r Eglwys Gatholig Rufeinig mewn clofan yng nghanol y ddinas. Blynyddoedd yn \u00f4l, roedd Rhufain yn arfer bod yn brifddinas yr hen Deyrnas Rufeinig, y Weriniaeth Rufeinig a\u0092r Ymerodraeth Rufeinig. Yn \u00f4l un hen chwedl, cafodd y ddinas ei hadeiladu gan Romulus ar 21 Ebrill 753 C.C. ac felly dyma\u0092r dyddiad sydd yn sylfaen i\u0092r Calendr Rhufeinig a\u0092r Calendr Iwliaidd. Cafodd Rhufain ei chodi ar Fryn yr Haul ac mae\u0092r Colosseum a theml y Pantheon yn rhai o\u0092r adeiladau enwocaf yn y ddinas. Ar \u00f4l i\u0092r ddinas gael ei sefydlu, cafodd ei rheoli am 244 mlynedd gan frenin ond yn y flwyddyn 509 CC fe wnaeth Rhufain gael gwared \u00e2\u0092u brenin olaf ac yn ei lle sefydlu democratiaeth oedd yn cael ei reoli gan gr?p bach o bobl. Mae canol y ddinas tua 15 milltir o\u0092r m\u00f4r (m\u00f4r Tirrenia) ac mae uchder Rhufain yn amrywio o 13 metr uwchben lefel y m\u00f4r i 139 metr uwchben lefel y m\u00f4r, sef copa Monte Mario. Mae\u0092r hafau yn boeth iawn yn Rhufain ond yn ystod tymor y gaeaf mae llawer o law. Tymheredd cyfartalog y ddinas yn ystod y flwyddyn ydy tua 21 gradd celsius ond mae\u0092r tymheredd ar gyfartaledd tua 12.6 gradd celsius ym mis Ionawr a thua 31.7 gradd celsius ym mis Awst. Mae rhai o\u0092r adeiladau mwyaf poblogaidd yn Rhufain yn cynnwys Basilica Sant Pedr a\u0092r Grisiau Sbaeneg.","620":"Rhufain yw prifddinas yr Eidal ar lan Aron Tiber yn ardal Lazio.  Mae Dinas y Fatican, gwlad leiaf y byd, yng nghanol y ddinas.  Mae Rhufain Fwyaf, sef y brifddinas ehangach yn uned weinyddol ers 2015.  Roedd llawer o feirdd Lladin yn cyfeirio at Rufain fel y \u0093Ddinas Dragwyddol\u0094, a hefyd yn \u0093Brifddinas y Byd\u0094.  Mae chwedl bod Romulus, gefail Remus, a sefydlodd y dref yn 753CC.  Mae Rhufain yn sefyll ar saith bryn.  Mae Amffitheatr y Colosseum a theml y Pantheon yn adeiladau enwog a, gyda\u0092r Circus Maximus a\u0092r Domus Aurea yn dyddio o gyfnod yr Ymerodraeth.   Mae archeoleg yn dangos bod olion dynol i\u0092w gael o tua 12,000 o flynyddoedd yn \u00f4l ac mae tystiolaeth bod pobl wedi bod yn byw yn yr ardal am o leiaf 10,000 o flynyddoedd.  Erbyn dechrau\u0092r Oes Haearn roedd pentref ar bob bryn.  Roedd cyfres o frenhinoedd yn Rhufain cyn iddyn nhw sefydlu gweriniaeth oligarchig yn 509 CC.  Ar \u00f4l cyfnod maith o ryfel a gwrthryfel sefydlon nhw Driwriaeth (Triumvirate) gyda Cesar, Pompey a Crassus.  Ar \u00f4l ei fuddugoliaeth yng Ng\u00e2l, daeth Cesar yn arweinydd ar ei ben ei hunan.  Mae hinsawdd M\u00f4r y Canoldir yn Rhufain, sy\u0092n golygu tymheredd uchel yn yr haf a chymedrol yn y gaeaf.  Dyw hi ddim yn bwrw eira\u0092n aml.  Enghreifftiau o adeiladau modern Rhufain yw Basilica Sant Pedr, Ponte Sant\u0092Angelo a Ffynnon Trevi.  Mae Rhufeiniaid enwog yn cynnwys I?l Cesar, Fortunato Felice a Monica Vitti.","623":"Mae Ffrynt Cartref y Rhyfel Byd Cyntaf yn cyfeirio at gyfraniad y cyhoedd ym Mhrydain yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Cafodd pob agwedd o fywyd ei heffeithio yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf gan fod gofynion rhyfel yn mynnu cymorth sifiliaid ym Mhrydain er mwyn helpu\u0092r milwyr oedd yn ymladd ar feysydd y gad. Roedd \u0091Rhyfel Llwyr\u0092 yn golygu bod pob adnodd gan y Llywodraeth yn cael ei ddefnyddio tuag at ymgais y rhyfel. Pasiwyd Deddf Amddiffyn y Deyrnas (DORA) gan Lywodraeth Prydain ym 1914 yn rhoi p?er i\u0092r Llywodraeth reoli pob agwedd ar fywyd y wlad tuag at helpu\u0092r ymdrech rhyfel.\n\nRoedd r\u00f4l menywod ar y Ffrynt Cartref yn hanfodol er mwyn gallu cynnal bywyd sifiliaid gartref ym Mhrydain ac ymdrechion y milwyr yn ymladd. Fel diolch am eu cymorth yn ystod y rhyfel, gwobrwywyd gyda\u0092r bleidlais yn 1918. Gweithiodd menywod yn y swyddi byddai\u0092r dynion a oedd yn ymladd wedi fe arfer gweithio. Dyma\u0092r tro cyntaf i rai menywod mynd allan i weithio. Roedd menywod yn gweithio mewn ffatr\u00efoedd arfau, pyllau glo ac ar y tir. Sefydlwyd Byddin Tir y Menywod yn Chwefror 1917.\n\nPan ddechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf ym 1914 dywedodd y Llywodraeth y byddai popeth drosodd erbyn Nadolig y flwyddyn honno. Erbyn 1917 roedd y llywodraeth yn wynebu problem o berswadio cenedl i barhau i gefnogi rhyfel a oedd yn costio cymaint o arian a bywydau.\n","626":"Affrica yw\u0092r ail gyfandir mwyaf yn nhermau arwynebedd a phoblogaeth. Mae\u0092r cyfandir, gan gynnwys ei hynysoedd cyfagos, yn cyfateb i 20.3% o arwynebedd tir y Ddaear ac mae\u0092r tir yna\u0092n cynnwys dros 12% o boblogaeth ddynol y byd. \n\nMae Affrica yn gartref i\u0092r tir cyfannedd hynaf ar y ddaear, gyda\u0092r hil ddynol yn tarddu o\u0092r cyfandir yma. Mae anthropolegwyr wedi darganfod nifer o ffosilau a thystiolaeth o weithgaredd dynol, mor gynnar \u00e2 7 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l. Roedd y teulu Leakey enwog wedi darganfod gweddillion ffosilaidd nifer o rywogaethau o fodau dynol cynnar. Mae modd credu bod rhain wedi esblygu\u0092n ddyn modern. \n\nRoedd Affrica wedi datblygu nifer o wareiddiaid unigryw, fel gwareiddiad yr Hen Aifft a Kush, Ethiopia, Simbabwe Fawr, ymerodraeth Mali a theyrnasoedd y Maghreb. Yn 1482, roedd y Portiwgaliaid wedi sefydlu\u0092r cyntaf o nifer o orsafoedd masnachu ar hyd arfordir Gini, yn Elmina. Y prif nwyddau oedd wedi cael eu masnachu oedd caethweision, aur, ifori a sbeisiau. Roedd darganfyddiad America yn 1492 wedi cael ei ddilyn gan ddatblygiad mawr yn y fasnach gaethweision. \n\nAr ddechrau\u0092r 19eg ganrif, roedd y pwerau ymerodraethol Ewropeaidd wedi dechrau \u0091Ymgiprys am Affrica\u0092. Roedden nhw wedi meddiannu\u0092r mwyafrif o\u0092r cyfandir, a chreu nifer o wladwriaethau a chenhedloedd trefedigaethol. Roedd y feddiannaeth wedi parhau tan ddiwedd yr Ail Ryfel Byd. Wedi hynny, roedd y gwladwriaethau trefedigaethol wedi ennill eu hannibyniaeth yn raddol. Heddiw, mae Affrica\u0092n gartref i dros 50 o wledydd annibynnol. \n","628":"Roedd Beirdd yr Uchelwyr yn ddosbarth o feirdd proffesiynol a ganai i uchelwyr Cymru am dair canrif ar ddiwedd yr Oesoedd Canol a dechrau\u0092r cyfnod modern. Daethant i\u0092r amlwg wedi i Feirdd y Tywysogion golli nawdd y tywysogion Cymreig yn dilyn cwymp Llywelyn ein Llyw Olaf yn 1282. Weithiau mae pobl yn cyfeirio at Feirdd yr Uchelwyr fel y Cywyddwyr oherwydd roedd y cywydd yn gyfrwng mor nodweddiadol o\u0092u gwaith. Roedd trwch o gerddi Beirdd yr Uchelwyr yn canu mawl i\u0092r uchelwyr a\u0092u teuluoedd, ond roeddent hefyd yn trafod pynciau amrywiol eraill fel serch, natur, clera, ymryson barddol, dychan ac ati. Tra bod rhai o\u0092r beirdd yn perthyn i\u0092r un dosbarth cymdeithasol \u00e2\u0092u noddwyr, roedd eraill oedd yn perthyn i ddosbarth cymdeithasol llawer is ac yn gorfod wynebu cystadleuaeth gan y Gl\u00ear i ennill eu bywoliaeth. Dafydd ap Gwilym oedd un o\u0092r enwocaf o blith Beirdd yr Uchelwyr, ac ef oedd un o feistri mwyaf canu serch yn Ewrop gyfan. Ymysg y beirdd amlycaf eraill o blith Beirdd yr Uchelwyr yn y 14g a\u0092r ganrif olynol roedd Iolo Goch (a ganai i Owain Glwynd?r), Si\u00f4n Cent, Gutun Owain, Dafydd Nanmor, Lewys Glyn Cothi a Dafydd ab Edmwnd. Dirywiodd y traddodiad barddol ar ddiwedd yr 16g, ond ni ddiflannodd yn llwyr tan ganol yr 17g pan gollodd yr ychydig feirdd proffesiynol olaf eu nawdd. Mae beirniadaeth a dadansoddiad Saunders Lewis yn ei gyfrol Braslun o Hanes Llenyddiaeth Gymraeg (1931) ymhlith y mwyaf dylanwadol o'r gwaith ysgolheigaidd ar ganu Beirdd yr Uchelwyr. ","629":"CR9_299_Beirdd yr Uchelwyr \n\nBeirdd yr Uchelwyr yw'r dosbarth o feirdd proffesiynol a oedd yn canu i uchelwyr Cymru am gyfnod o dair canrif ar ddiwedd yr Oesoedd Canol a dechrau'r cyfnod modern. Daethant i'r amlwg ar \u00f4l i'r beirdd proffesiynol golli nawdd y tywysogion Cymreig yn sgil y goresgyniad Seisnig yn 1282. Roedd y to newydd yn canu i'r uchelwyr ac roeddent yn etifeddu cyfran o rym gweinyddol y tywysogion ar lefel lleol dan y gyfundrefn newydd. Gan fod y cywydd yn gyfrwng mor nodweddiadol o'u gwaith, maent yn cael eu galw\u0092n Gywyddwyr, ac olynwyr y Gogynfeirdd, er eu bod yn canu ar sawl mesur arall ar wah\u00e2n i'r cywydd. Mae gwaith dros 150 o'r beirdd hyn wedi\u0092u cadw yn y llawysgrifau ac mae canran sylweddol heb ei gyhoeddi. \n\nCanu mawl i'r uchelwyr a'u teuluoedd yw trwch cerddi Beirdd yr Uchelwyr, ond mae rhai ar bynciau amrywiol fel serch, natur, clera, ymryson barddol, a dychan. Roedd rhai o'r beirdd yn perthyn i'r un dosbarth \u00e2'u noddwyr, tra bod eraill yn gymharol ddistadl ac yn gorfod wynebu cystadleuaeth gan y Gl\u00ear i ennill eu bywoliaeth. \n\nUn o\u0092r enwocaf o Feirdd yr Uchelwyr oedd Dafydd ap Gwilym, un o feistri mwyaf y canu serch yn Ewrop gyfan. Dirywiodd y traddodiad barddol ar ddiwedd yr 16g, ond ni ddiflannodd yn llwyr tan ganol yr 17g, pan gollwyd y nawdd traddodiadol gan yr ychydig feirdd proffesiynol olaf. \n\nO'r cyfnod hwn mae\u0092r enghreifftiau cynharaf sydd gennym o ganu beirdd benywaidd yn tarddu. ","630":"Dyma oedd yr wythfed ornest yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi\u0092r Pedair Gwlad rhwng Lloegr, Iwerddon, Yr Alban, a Chymru. Cafodd chwe g\u00eam ei chwarae rhwng Chwefror a Mawrth 1980.\n\nDefnyddion nhw system sgorio wedi\u0092i selio ar y nifer o goliau cafodd ei sgorio. Roedd trosiad llwyddiannus ar \u00f4l cais, g\u00f4l adlam, a g\u00f4l o farc i gyd yn cyfri fel goliau. Os oedd y g\u00eam yn gyfartal, byddent yn cyfri unrhyw geisiadau heb ei trosi i benderfynu ar enillydd. Os doedd yr enillydd dal ddim yn glir, byddent yn cyhoeddi g\u00eam gyfartal. \n\nChwaraeodd y t\u00eemau chwe g\u00eam yn y bencampwriaeth, gyda phob t\u00eem yn chwarae ei gilydd.","636":"Cafodd y bardd XXX XXX XXX ei enw yn Llandderfel Sarnau yn 1944. Athro barddol cyntaf XXX oedd Llwyd o\u0092r Bryn, a dan ei gyfarwyddyd cyfansoddodd ei englyn cyntaf yn ddeuddeg oed. Yn ddiweddarach, Ifan Rowlands y Gistfaen oedd ei athro barddol. \nAeth XXX i Ysgol T? Tan Domen ac yna i Goleg y Normal i hyfforddi fel athro. Bu\u0092n athro am bum mlynedd, ac yn ystod y cyfnod hwnnw, roedd yn ysgrifennu comics i blant, e.e. Llinos ac Yr Hebog. Yn 1972 sefydlodd Wasg Gwynedd a phriododd Alwena Jones. \nCyhoeddodd ei gyfrol gyntaf Ugain Oed a\u0092i Ganiadau yn 1966. Daeth yn ffigwr amlwg pan gyhoeddodd Cerddi\u0092r Cywilydd yn 1972. Mae them\u00e2u Cymreictod yn glir yn ei waith, e.e. yn yr awdl Cilmeri am dranc Llywelyn ap Gruffudd a\u0092r gerdd Fy Ngwlad am arwisgiad 1969 yng Nghaernarfon, yn ogystal ag ymdeimlad o gariad tuag at ei fro. Cyhoeddodd hunangofiant o\u0092r enw Fy Nghawl Fy Hun yn 1999. XXX oedd golygydd cylchgrawn y Coleg Normal, sef Y Normalydd, ac roedd yn golygu cyfres Talwrn y Beirdd a Barddas am gyfnod hefyd. Enillodd y Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol 1975 ym Mro Dwyfor efo\u0092r awdl Yr Afon, ac yn 1982 yn Abertawe efo\u0092r awdl Cilmeri.\nCyhoeddodd Gwasg Gwynedd ei ddwy gyfrol bwysicaf o gerddi a\u0092i hunangofiant. Cafodd Cerddi\u0092r Cywilydd ei argraffu pedair gwaith. Enillodd Cilmeri a Cherddi Eraill wobr Llyfr y Flwyddyn yn 1992.\n","637":"Cafodd XXX XXX XXX ei eni ar fferm yn Llandderfel Sarnau, Sir Feirionnydd yn 1944. Roedd yn un o brif feistri'r gynghanedd ac yn feuryn ymryson barddol Radio Cymru, Talwrn y Beirdd. Cafodd ei Dystysgrif Athro yn 1966 o Goleg y Normal, Bangor. Bu\u0092n dysgu am bum mlynedd yn Ysgol Gynradd Glyn D?r ac Ysgol Gymraeg y Betws. \n\nEr i'w gyfrol gyntaf, Ugain Oed a'i Ganiadau gael ei gyhoeddi ym 1966, ni ddaeth yn ffigwr amlwg nes iddo gyhoeddi Cerddi'r Cywilydd ym 1972. Roedd hefyd yn ysgrifennu comics i blant, gan gynnwys Llinos ac Yr Hebog ac fe sefydlodd Wasg Gwynedd ym 1972.\n\nMae Cymreictod a\u0092r pwyslais ar etifeddiaeth y Cymry a'r angen i'w hamddiffyn yn nodweddiadol o\u0092i farddoniaeth. Mae hyn yn amlwg mewn cerddi fel awdl Cilmeri am dranc Llywelyn ap Gruffudd, a'r gerdd Fy Ngwlad (Cerddi'r Cywilydd) am yr arwisgiad yng Nghaernarfon yn 1969. Roedd ei gariad at ei fro, a chyfeillion a pherthnasau hefyd yn amlwg yn ei gerddi.","638":"Roedd XXX XXX XXX (1944-2014) yn fardd o Landderfel Sarnau, Sir Feirionnydd.  Roedd ganddo allu arbennig i ysgrifennu mewn cynghanedd.  Fe oedd meuryn Talwrn y Beirdd ar Radio Cymru.  Roedd ei dad yn amaethwr ac yna\u0092n Swyddog Pla Cyngor Sir Feirionydd.  Athrawes oedd ei fam a bu hefyd yn cadw siop a swyddfa bost yn Sarnau.  Dysgodd XXX gynganeddu gan Llwyd o\u0092r Bryn ac yna Ifan Rowlands.  Aeth e i Ysgol T? Tan Domen ac wedyn i Goleg y Normal, Bangor.  Bu\u0092n athro am bum mlynedd yn Ysgol Gynradd Glyn D?r Pen-y-bont ar Ogwr ac Ysgol Gymraeg y Betws.  Yn 1972 sefydlodd Wasg Gwynedd.  Priododd Alwena Jones ym 1972.  Roedden nhw\u0092n byw yn Llandwrog a chawson nhw dri o blant.  Cyhoeddodd ei gyfrol gyntaf o farddoniaeth, Ugain Oed a\u0092i Ganiadau, ym 1966, ond daeth yn fwy adnabyddus gyda\u0092i ail gyfrol, Cerddi\u0092r Cywilydd ym 1972.  Mae ei farddoniaeth yn ymddangos Cymreictod cryf ac yn pwysleisio\u0092r angen i amddiffyn etifeddiaeth y Cymry.  Mae hefyd llawer o gerddi am ffrindiau ac am ei fro yn ogystal ag ambell i gerdd ffraeth.  Daeth trydedd gyfrol barddoniaeth, Cilmeri a cherddi eraill, o\u0092r wasg ym 1991 a chyhoeddodd hunangofiant, Fy Nghawl Fy Hun, ym 1999.  Golygodd gylchgrawn y Coleg Normal a sawl cyfrol o gyfres Talwrn y Beirdd, ac roedd e\u0092n gyd-olygydd cylchgrawn Barddas am gyfnod.  Enillodd Gadair yr Eisteddfod Genedlaethol ddwywaith, ym Mro Dwyfor ym 1975 ac yn Abertawe ym 1982.  Cyhoeddodd Barddas ei bedwaredd gyfrol, Y G\u00e2n Olaf, yn 2015.","640":"Ym 1991, roedd tua 19.4% o\u0092r bobl oedd yn byw yn India yn gallu siarad dwy iaith ac roedd 7.2% o bobl oedd yn byw yn India yn gallu siarad tair iaith. Yn \u00f4l amcangyfrifon etholog SIL o ieithoedd lleol India, yr iaith Gaddi sydd \u00e2\u0092r nifer mwyaf o siaradwyr, sef 120,000. Mae gan yr iaith leol Pardhi o gwmpas 119,700 o siaradwyr. Mae gan yr iaith leol Pardhan tua 116, 919 o siaradwyr ac roedd gan yr iaith Churahi 110,552 ac roedd gan yr iaith leol Sauria Paharia tua 100,000 o siaradwyr. Er bod llawer iawn o ieithoedd lleol India efo dros 10,000 o siaradwyr yn siarad yr iaith benodol honno, mae llawer iawn o ieithoedd lleol efo llai na 10,000 o siaradwyr. Mae gan yr iaith leol Zome tua 9,112 o siaradwyr. Mae gan yr iaith leol Bondo tua 9,000 o siaradwyr. Mae gan yr iaith leol Khmati tua 8,879 o siaradwyr. Yr ieithoedd sydd wedi eu cofnodi efo\u0092r nifer lleiaf o siaradwyr ydy Khamyang a A-Pucikwar. Mae gan Khamyang tua 50 o siaradwyr ac mae gan A-Pucikwar tua 24 o siaradwyr.","642":"Mae Gwyddbwyll yn g\u00eam fwrdd sy\u0092n cael ei chwarae gan ddau berson. Nod Gwyddbwyll yw gosod Brenin y gwrthwynebydd mewn Siachmat. Ystyr Siachmat yw pan fod y Brenin yn methu osgoi cael ei gipio yn y symudiad nesaf. Mae Gwyddbwyll yn g\u00eam resymegol a thactegol. Mae rhai yn galw chwarae gwyddbwyll yn fath o wyddoniaeth ac yn gelfydd. Mae tarddiad Gwyddbwyll mwy na thebyg yn India neu Tsieina hynafol. Fe ledaenodd y g\u00eam trwy Iran i Ewrop. \n\nYn wyddbwyll, gwyn sy\u0092n symud yn gyntaf. Yna mae\u0092r chwaraewyr yn symud am yn ail nes bod naill Siachmat, neu chwaraewr yn ildio, neu\u0092r ddau yn cytuno i g\u00eam gyfartal.\n\nMae pob darn gwyddbwyll yn medru symud mewn ffordd wahanol, ac mae gan bob darn werth arbennig wrth chwarae. Mae gan bob chwaraewr 1 Teyrn ac 1 Brenhines, 2 Castell, 2 Esgob a 2 Marchog, ac 8 Gwerinwr.\n\nMae Gwyddbwyll yn wahanol i\u0092r g\u00eam gwyddbwyll Geltaidd. Mae\u0092r g\u00eam Geltaidd yn debycach i dawlbwrdd. Yn wahanol i wyddbwyll fodern gonfensiynol, mae gwyddbwyll Geltaidd yn gwrthwynebu dau lu anghyfartal ac mae ganddynt ddau amcan gwahanol.\n\nRoedd disgwyl i bob g?r bonheddig gwerth ei halen geisio meistroli \u0093bedair camp ar hugain\u0094, a gwyddbwyll oedd y gamp gyntaf ar y rhestr.\n","643":"Mae gwyddbwyll yn cael ei chwarae gan ddau berson ar fwrdd o sgwariau golau a thywyll. Nod chwaraewyr yw gosod Brenin y chwaraewr arall mewn Siachmat, sef pan mae methu osgoi cael ei gipio. Mae\u0092n g\u00eam resymegol a thactegol sy\u0092n cael ei ystyried gan rai yn wyddoniaeth ac yn gelfyddyd. Roedd mwy na thebyg wedi tarddu o India neu Tsieina. \n\nMae\u0092r darnau\u0092n cael eu gosod gyda\u0092r Frenhines ar ei lliw ei hun. Gwyn sy\u0092n symud gyntaf ac wedyn chwaraewyr yn symud am yn ail tan gyrraedd Siachmat, ildio, cytuno i g\u00eam gyfartal, neu Fethmat. Mae pob darn yn gallu symud mewn ffordd wahanol ac mae gan bob un gwerth arbennig. Mae Undeb Gwyddbwyll Cymru yn rheoli gwyddbwyll yng Nghymru.\n\nCafodd y gair \u0093gwyddbwyll\u0094 ei ddefnyddio yn y Gymraeg cyn i\u0092r g\u00eam ddod i Gymru. Roedd yn cyfeirio at g\u00eam arall oedd yn Geltaidd a\u0092n debyg i dawlbwrdd. Mae gwyddbwyll Geltaidd yn wahanol i\u0092r g\u00eam fodern mewn sawl ffordd, er enghraifft gan fod gan y gwrthwynebwyr ddau amcan gwahanol. \n\nYn yr Oesoedd Canol, cafodd gwyddbwyll ei restri fel y cyntaf o\u0092r \u0093bedair camp ar hugain\u0094. Cafodd hefyd ei grybwyll mewn chwedlau cynharach ac mewn barddoniaeth. Roedd yn rhan o bob rhan o gymdeithas erbyn diwedd yr Oesoedd Canol. Cafodd y gair Gymraeg ei gofnodi am y tro cyntaf tua 1100-1130. Roedd y rhestr campau yn cynnwys y geiriau \u0093s\u00efes\u0094 a \u0093gwyddbwyll\u0094, sy\u0092n awgrymu eu bod yn gemau gwahanol. Mae diwylliant Cymraeg cyfoes yn cyfeirio ati, fel yn y g\u00e2n rap \u0093Gwyddbwyll\u0094.","645":"Gwlad yn ne-orllewin Ewrop yw Portiwgal. Mae Portiwgal wedi\u0092i lleoli rhwng Sbaen a\u0092r Cefnfor Iwerydd, gydag Azores a Madeira yn rhan o\u0092r wlad. \n\nRoedd poblogaeth Portiwgal yn cynnwys nifer o bobloedd wahanol, fel y Lwsitaniaid a\u0092r Celtiaid. Roedd rhan o\u0092r wlad dan reolaeth Carthago am gyfnod. \n\nWedi i Carthago gael ei gorchfygu, roedd yr ardal wedi cael ei hymgorffori yn yr Ymerodraeth Rufeinig. Ar \u00f4l i\u0092r ymerodraeth derfynu, roedd y wlad wedi cael ei meddiannu gan lwythau Almaenig. Roedd tiriogaeth wedi\u0092i ffurfio o\u0092r enw Portiwgal yn 868 wedi i\u0092r Cristnogion ad-ennill tir. Cafodd Teyrnas Portiwgal ei ffurfio yn 1139 wedi buddugoliaeth dros y Mwslimiaid yn Ourique. Roedd yr Algarve wedi cael ei chipio gan y Cristnogion yn 1249. \n\nRoedd coron Portiwgal wedi cael ei hawlio gan frenin Castilla ddiwedd yr 14eg ganrif. Yna, roedd gwrthryfel lle cafodd y goron ei gorchfygu gan Ioan o Aviz. Yn y 15fed ac 16eg ganrif, roedd Portiwgal wedi meddiannu Ceuta, Madeira ac Azores, Brasil, Goa, Ormuz (nes 1961) a Malacca. \n\nRhwng 1580 a 1640, roedd brenin Sbaen yn frenin Portiwgal. Wedi gwrthryfel arall, roedd Ioan IV yn frenin Portiwgal. Daeth Brasil yn annibynnol yn 1822. Roedd Portiwgal wedi meddiannu rhannau o Affrica nes ymlaen yn y 19eg ganrif, cyn i rai ohonyn nhw frwydro am annibyniaeth yn yr 1970au. \n\nRoedd gweriniaeth ddemocrataidd wedi cael ei sefydlu yn 1910. Yn 1926, roedd llywodraeth filwrol wedi cael ei sefydlu. Daeth Portiwgal yn wlad ddemocrataidd yn 1974. Roedd Macau wedi cael ei dychwelyd i Tsieina yn 1999.  \n","646":"Mae Portiwgal yn wlad ym Mhenrhyn Iberia yn ne-orllewin Ewrop \u0096 rhwng Sbaen a Chefnfor yr Iwerydd. Mae\u0092r ynysoedd Azores a Madeira hefyd yn rhan o\u0092r wlad, a Lisbon yw ei phrifddinas. Daw'r enw Portiwgal o'r enw Rhufeinig Portus Cale. Roedd talaith Rufeinig Lusitania, wedi 45 CC, yn cyfateb yn fras i'r wlad bresennol. Wedi'r goresgyniad Islamaidd ar ddechrau'r 8g daeth yn rhan o Al Andalus. Ffurfiwyd tiriogaeth o'r enw Portiwgal yn 868 wedi i'r Cristioniogion ddechrau ad-ennill tir yn y Reconquista, gan ffurfio Teyrnas Portiwgal yn 1139. Yn niwedd y 14g, cychwynnodd Portiwgal wladychu gwledydd tu allan i Ewrop, gan feddiannu Ceuta yn 1415, ac yna Madeira a\u0092r Azores. Yn 1500 cafodd Brasil ei gwladychu, ac yna Goa yn India, Ormuz yng Nghulfor Persia a Malacca yn y Maleisia presennol. Yn 1640, bu gwrthryfel, a chafodd Ioan IV ei gyhoeddi yn frenin Portiwgal. Daeth Brasil yn annibynnol yn 1822, ond yna gwladychodd Portiwgal cyfres o diriogaethau yn Affrica. Wedi gwrthryfel yn Lisbon, daeth y frenhiniaeth i ben a cafodd gweriniaeth democrataidd ei sefydlu yn 1910. Yn 1926, bu gwrthryfel milwrol a arweiniodd at sefydlu llywodraeth filwrol ac unbennaeth Ant\u00f3nio de Oliveira Salazar. Daeth India yn annibynnol oddi wrth Portiwgal yn 1961, a thua dechrau'r 1960au, cychwynnodd rhyfeloedd annibyniaeth yn Angola a Mosambic. Wedi Chwyldro Carnasiwn yn 1974, daeth unbennaeth Portiwgal i ben a daeth y wald yn ddemocrataidd. Cafodd Macau \u0096 yr olaf o\u0092i meddiannau tramor \u0096 ei ddychwelyd i Tsieia yn 1999. ","647":"CR9_303_Portiwgal \n\nMae Portiwgal yn wlad a gweriniaeth yn ne-orllewin Ewrop. Mae hi'n gorwedd rhwng Sbaen a'r Cefnfor Iwerydd, ac mae'r ynysoedd Azores a Madeira yn rhan o'r wlad. Lisbon yw\u0092r brifddinas. \n\nMae hanes Portiwgal yn y cyfnod cynnar yn rhan o hanes Penrhyn Iberia. Mae\u0092r enw Portiwgal yn dod o'r enw Rhufeinig, Portus Cale. Yn y cyfnod cyn dyfodiad y Rhufeiniad, cafodd yr ardal ei boblogi gan y Lwsitaniaid a'r Celtiaid.  \n\nCafodd tiriogaeth o'r enw Portiwgal ei ffurfio yn 868, wedi i'r Cristionogion ddechrau adennill tir yn y Reconquista. Yn 1139, ar \u00f4l buddugoliaeth dros y Mwslimiaid yn Ourique, cafodd Teyrnas Portiwgal ei ffurfio. Yn 1249 cafodd ffiniau presennol Portiwgal eu sefydlu gan y Cristnogion.  \n\nYn 1415, fe wnaeth y brenin Ioan I feddiannu Ceuta yng Ngogledd Affrica, Madeira a'r Azores. Yn 1500, cafodd Brasil ei ddarganfod, a deng mlynedd wedyn, cipiwyd Goa yn India, Ormuz yng Nghulfor Persia a Malacca, sef Maleisia heddiw.  \n\nRhwng 1580 a 1640, roedd brenin Sbaen, Philip II, yn frenin Portiwgal hefyd, er ei bod yn parhau i gael ei hystyried yn deyrnas annibynnol. Yn 1640, roedd gwrthryfel, a chafodd Ioan IV ei gyhoeddi\u0092n frenin. \n\nO ddechrau'r 19g, dechreuodd grym Portiwgal edwino a daeth Brasil yn annibynnol yn 1822. \n\nAr \u00f4l gwrthryfel yn Lisbon, cafodd y frenhiniaeth ei ddymchwel a chafodd gweriniaeth ddemocrataidd ei sefydlu\u0092n 1910. Yn 1926, cafodd llywodraeth filwrol ei sefydlu ac arweiniodd at unbennaeth. Wedi\u0092r Chwyldro Carnasiwn yn 1974, daeth Portiwgal yn wlad ddemocrataidd eto. ","651":"Gwlad yw Japan, sydd yn cynnwys 6,852 o ynysoedd yn nwyrain Asia. Y 4 ynys fwyaf yw Honshu, Hokkaido, Kyushu a Shikoku. Mae\u0092n cael ei amgylchynu gan y Cefnfor Tawel, Setonaikai a M\u00f4r Japan. Mae\u0092r wlad yn gorwedd i\u0092r de-ddwyrain o Rwsia, i\u0092r dwyrain o Tseina a Chorea ac i\u0092r gogledd-ddwyrain o ynys Taiwan. \n\nMae\u0092r gair Japan yn ecsonym, sydd wedi\u0092i ddatblygu trwy lwybrau masnach cynnar, yn debygol o ddod o ynganiad Tseiniaidd Wu neu Mandarin cynnar o\u0092r gair gwreiddiol Japaneg. \nPrifddinas Japan yw Tokyo. Dyma yw canolbwynt gwleidyddol ac economaidd y wlad. Wrth ymyl Tokyo mae dinas fawr Yokohama. Mae taleithiau cyfagos ynghyd \u00e2\u0092r dinasoedd hyn yn ffurfio Ardal Tokyo Fwyaf, gyda phoblogaeth o tua 36 miliwn yn 2010; un o ardaloedd dinesig mwyaf poblog y byd. \n\nYr ynys fwyaf o ran maint a phoblogaeth yw Honsh?. Mae Japan yn wlad fynyddig ac ychydig o dir gwastad sy\u0092n addas i fyw arni sydd ar gael. Dyma\u0092r rheswm dros y dwysedd poblogaeth uchel. Copa uchaf Japan yw mynydd Fuji. Mae Japan yn rhan o\u0092r Cylch T\u00e2n sydd yn golygu bod llawer o losgfynyddoedd, daeargrynfeydd a ffynhonnau poeth yn y wlad. O ganlyniad, mae gan Japan 108 o losgfynyddoedd byw. Teyrnas seneddol yw Japan, a Shinzo Abe o\u0092r blaid Ddemocrataidd Ryddfrydol yw\u0092r Prif Weinidog ers 2012. Yn 2009, Japan oedd ail economi fwyaf y byd ar \u00f4l yr Unol Daleithiau. Mae\u0092r wlad yn gartref i ddatblygiadau technogol, gyda\u0092r sector gwasanaethau yn cyfri am dros dri chwarter o CMC y wlad. \n","652":"Mae Japan yn wlad sy'n cynnwys 6,852 o ynysoedd yn nwyrain Asia. Caiff ei amgylchynnu gan y Cefnfor Tawel, Setonaikai a M\u00f4r Japan. Mae wedi ei leoli i'r de-ddwyrain o Rwsia, i'r dwyrain o Tsieina a Chorea ac i'r gogledd-ddwyrain o ynys Taiwan. Yr enw Japaneg ar y wlad yw Nihon ac i\u0092w ystyr yw \"tarddiad yr haul\u0094. Prifddinas Japan yw Tokyo, canolbwynt gwleidyddol ac economaidd y wlad. Mae Japan yn deyrnas seneddol sydd gyda system debyg iawn i Brydain. Shinzo Abe o'r Blaid Ddemocrataidd Ryddfrydol ydy Prif Weinidog Japan ers 2012. O ran celf, mae anime, math o animeiddio gyda chryn ddylanwad manga arno, yn boblogaidd. Mae cerddoriaeth Japan yn amrywiol iawn, ac yn adlewyrchu'r hen a'r newydd; ceir llawer o hen offerynau fel y koto sy'n mynd yn \u00f4l i'r 9fed a'r 10g. Ers yr Ail Ryfel Byd mae cerddoriaeth America ac Ewrop wedi dylanwadu'n fawr ac mae carioci'n bwysig iawn ganddynt. Yn 2009 Japan oedd ail economi fwyaf y byd. Mae bancio, yswiriant, masnach a trafnidiaeth i gyd yn ddiwydiannau mawr. Mae'n gartref i nifer o ddatblygiadau a newyddbethau technogol yn y meysydd moduro, electroneg, offer peiriannau, haearn a metelau anfferrus, llongau, sylweddau cemegol, tecstiliau a bwyd wedi eu prosesu. Mae mwyafrif y bobl yn Japaneaid, a'r iaith swyddogol yw Japaneg. Yng ngogledd y wlad mae grwp o bobl a elwir yr Ainu yn byw. Mae mwyafrif y tramorwyr sy'n byw yn Siapan yn dod o Frasil a Korea.","653":"Mae Llyfr Glas Nebo yn nofel Gymraeg. Cafodd y llyfr ei gyhoeddi gan Y Lolfa yn 2018 a chafodd adolygiadau positif. Enillodd y nofel y fedal ryddiaith yn 2018 yn ogystal \u00e2 gwobr llyfr y flwyddyn yn 2019. Cafodd y llyfr ei addasu yn sioe llwyfan gan y Fr\u00e2n Wen yn 2020, mewn partneriaeth \u00e2 Galeri a gyda chefnogaeth ariannol gan gyngor celfyddydau Cymru, bu\u0092r cynhyrchiad yn teithio o gwmpas theatrau Cymru yng ngwanwyn 2020. Ym Medi 2020, cafodd cyfieithiad Pwyleg dan y teitl \u0091Niebieska Ksiega z Nebo\u0092. \n\nMae\u0092r stori\u0092n digwydd mewn byd \u00f4l-apocolyptaidd yn y wlad ger Nebo, pentref yn Arfon, Gwynedd. Mae\u0092r bachgen Si\u00f4n, ei fam Rowenna, a\u0092i chwaer fach, Dwynwen, yn ceisio goroesi ar \u00f4l y terfyn - yr hunllef a gafodd effaith ddychrynllyd ar drigolion yr ardal a thu hwnt. Mae gofyn i\u0092r fam a\u0092r mab fyw bywyd hunangynhaliol wedi trychineb \u0091y Terfyn\u0092. Mae\u0092n debyg mai ymosodiad terfysgol sydd wedi digwydd ar orsaf b?er yn Ynys M\u00f4n a bod y wlad mewn rhyfel niwclear. Dros gyfnod o flynyddoedd mae Si\u00f4n a Rowenna yn cofnodi eu hanes mewn llyfr nodiadau glas y daethon nhw o hyd iddo mewn t? yn Nebo. Mae\u0092r enw hefyd wedi ei selio ar y llyfrau hanesyddol Llyfr Du Caerfyrddin a Llyfr Coch Hergest. ","654":"Llyfr Glas Nebo ydy teitl nofel gan Manon Steffan Ros gafodd ei gyhoeddi gan Y Lolfa yn 2018. Enillodd y llyfr y Fedal Ryddiaith yn 2018 a Llyfr y Flwyddyn yn 2019. Mae\u0092n rhoi hanes mam a mab sydd wedi goroesi Y Terfyn mewn byd \u00f4l-apocalyptaidd mewn pentref yng Ngwynedd. Maen nhw\u0092n ysgrifennu eu hanes mewn llyfr nodiadau glas dros gyfnod o flynyddoedd. Mae\u0092r enw yn dod o lyfrau hanesyddol Llyfr Du Caerfyrddin a Llyfr Coch Hergest. Mae Rowenna, sef y fam, yn adrodd hanes bywyd cyn y Terfyn, ac mae Si\u00f4n, y mab yn ysgrifennu am ei fywyd wedi\u0092r Terfyn. Roedd Rowenna yn gweithio mewn siop trin gwallt cyn Y Terfyn, a phan oedd Si\u00f4n yn chwech oed roedd ymosodiad terfysgol ar orsaf b?er Ynys M\u00f4n wnaeth arwain at ryfel niwclear. Mae cymdogion Rowenna yn penderfynu rhoi terfyn ar eu bywydau a\u0092u hofnau gan yrru tuag at Wylfa, sef yr orsaf b?er. Am gyfnod ar \u00f4l i gwmwl gwenwynig ddod dros yr ardal, roedd Rowenna a Si\u00f4n yn s\u00e2l iawn ac yn gaeth i\u0092r gwely. Wrth iddyn nhw wella, wnaethon nhw ddechrau adeiladu bywyd hunangynhaliol i\u0092w hunain. Ar \u00f4l cyfarfod \u00e2 Gwion, sydd hefyd wedi goroesi\u0092r Terfyn, mae Rowenna yn disgyn yn feichiog gyda\u0092i fabi, Dwynwen. Diflannodd Gwion cyn i Dwynwen gael ei geni. Mae marwolaeth Dwynwen yn achosi bwlch enfawr rhwng Si\u00f4n a\u0092i Fam. Mae\u0092r nofel yn gorffen yn llawn ansicrwydd am y dyfodol, gyda cheir heddlu a hofrennydd yn mynd tuag at F\u00f4n. ","656":"Cefnfor yr Iwerydd yw\u0092r ail-fwyaf o gefnforoedd y byd. Mae gan Gefnfor yr Iwerydd arwynebedd o 106,460,000 cilomedr sgw\u00e2r. Mae\u0092r cefnfor yn gorchuddio tua 20 y cant o arwynebedd y Ddaear, a thua 29 y cant o\u0092i arwynebedd d?r. Mae\u0092r cefnfor yn gwahanu\u0092r \u0093Hen Fyd\u0094 a\u0092r \u0093Byd Newydd\u0094 yn \u00f4l yr Ewropead.\n\nMae Cefnfor yr Iwerydd yn meddiannu basn hirgul si\u00e2p S sy\u0092n ymestyn rhwng Ewrop ac Affrica i\u0092r dwyrain ac America i\u0092r gorllewin. Mae\u0092n cysylltu \u00e2 Chefnfor yr Arctig i\u0092r gogledd, Cefnfor Tawel i\u0092r de-orllewin, Cefnfor India yn y de-ddwyrain, a\u0092r Cefnfor Deheuol yn y de. Mae Cefnfor yr Iwerydd wedi ei rhannu yn ddwy ran gan y Gwrth-gerryn Cyhydeddol, gyda Gogledd Cefnfor yr Iwerydd a De Cefnfor yr Iwerydd.\n\nMae\u0092r cefnfor wedi bod yn bwnc i sawl archwiliad gwyddonol, yn cynnwys alldaith Challenger, alldaith Meteor yr Almaen, Arsyllfa Ddaear Lament-Doherty Prifysgol Columbia a Swyddfa Hydrograffig Llynges yr Unol Daleithiau.\n\nDiffiniodd y Sefydliad Hydrograffig Rhyngwladol (IHO) derfynau\u0092r cefnforoedd a\u0092r moroedd ym 1953.Mae\u0092r MAR (Mid-Atlantic Ridge) yn rhannu\u0092r Iwerydd yn hydredol yn ddau hanner.\n\nMae tymheredd d?r wyneb Cefnfor yr Iwerydd, sy\u0092n amrywio yn \u00f4l lledred a\u0092r tymor, yn amrywio rhwng o dan 2 gradd celcius a dros 30 gradd Celsius. Mae\u0092r tymereddau uchaf yn digwydd i\u0092r gogledd o\u0092r cyhydedd. Ar gyfartaledd, Cefnfor yr Iwerydd yw\u0092r cefnfor mwyaf hallt.\n","659":"Mae Ras Rwyfo\u0092r Her Geltaidd yn ras rwyfo 150 km i gychod 4-rhwyf o Arklow, Iwerddon i Aberystwyth yng Nghymru. Mae\u0092n ddigwyddiad bob dwy flynedd sydd fel arfer yn cael ei gynnal ar y dydd Sadwrn cyntaf ym mis Mai. Mae criwiau o Gymru, Iwerddon, Lloegr ac mor bell \u00e2\u0092r Almaen yn cystadlu.\n\nDoes dim modd defnyddio seddi llithro na rigwyr allanol. Mae pob criw yn cynnwys 12 o bobl, felly mae strategaethau newid criw yn allweddol. Dyma\u0092r categor\u00efau: Dynion H?n, Merched H?n, Cyn-filwyr, Cymysg ac Amrywiol.\n\nRoedd y syniad wedi cael ei ffurfio yn seiliedig ar ddwy ras noddedig o Arklow i Aberystwyth, un yn 1989 a\u0092r llall yn 1991. \n\nRoedd y ras Rwyfo\u0092r Her Geltaidd gyntaf wedi cael ei chynnal yn 1993, gan ddechrau yn Arklow ac yn gorffen yn Aberystwyth. Mae\u0092r her wedi digwydd yn 1995, 1997, 1999, 2002, 2006 a 2008. Roedd y digwyddiad wedi cael ei ganslo yn 2001 achos y clwyf traed a\u0092r gennau. Oherwydd tywydd gwael, roedd yr her wedi cael ei chanslo yn 2006. Yn 2008, roedd rhaglen ddogfen o\u0092r ras y flwyddyn honno wedi cael ei chreu, o\u0092r enw \u0091Croesi\u0092r Wyddeleg\u0092 gan Rob Garwood yn 2009. \n\nBu\u0092r ras yn 2012 yn un arw o ran y tywydd. Dim ond ychydig dros hanner y criwiau wnaeth gwblhau\u0092r ras. Roedd yn rhaid i sawl un ohonyn nhw ymddeol o\u0092r ras. O ganlyniad i\u0092r ras Rwyfo\u0092r Her Geltaidd, roedd Cyngor Tref Aberystwyth a Chyngor Arklow wedi creu Perthynas Gyfeillgarwch yn 2016. \n","660":"Ras rwyfo 150km o dref Arklow yn yr Iwerddon i Aberystwyth yng Nghymru yw Ras Rwyfo\u0092r Her Geltaidd. Mae\u0092r ras yn digwydd bob dwy flynedd, ac fel arfer mae\u0092n cael ei gynnal ar y dydd Sadwrn cyntaf ym mis Mai. Mae criwiau o Gymru, Iwerddon, Lloegr, a\u0092r Almaen yn cystadlu, a phrif drefnwyr yr Her yng Nghymru yw Clwb Rhwyfo Aberystwyth. Mae unrhyw gwch 4 rhwyf gyda llyw yn cael cystadlu, ond nid yw unrhyw seddi llithro na rigwyr allanol yn dderbyniol. Y categor\u00efau cystadlu yw Dynion H?n, Merched H?n, Cyn-filwyr, Cymysg ac Amrywiol. Cafodd y ras rwyfo gyntaf yn 1993 ei hysbrydoli gan ddwy daith noddedig blaenorol y gwnaeth criw bad achub Aberystwyth o Arklow i Aberystwyth \u0096 yn 1989 ac 1991. Cafodd y ras ei chanslo yn 2001 yn sgil Clwy traed a gennau ac yn 2004 yn sgil tywydd gwael. Yn 2008, cafodd rhaglen ddogfen ei chreu o\u0092r enw \u0091Croesi\u0092r Wyddeleg\u0092 ar sail Her Geltaid 2008, a\u0092i chwblhau yn 2009. Roedd y tywydd yn ystod Her Geltaidd 2012 yn arbennig o arw, gyda dim ond 12 criw o\u0092r 23 criw a gychwynnodd yn cwblhau\u0092r ras. Y consensws cyffredinol ymhlith cymuned rwyfo m\u00f4r Cymru ac Iwerddon oedd mai Her Geltaidd 2012 oedd yr anoddaf hyd yn hyn, a disgrifiodd aelod o\u0092r t\u00eem buddugol o Aberdyfi y profiad fel \u0093rhwyfo i fyny\u0092r bryn trwy goncrit.\u0094 Yn sgil llwyddiant y ras rwyfo ar hyd y blynyddoedd, cafodd Cyngor Tref Aberystwyth ei gefeillio \u00e2 Chyngor Arklow yn 2016.","661":"Mae Georgia wedi\u0092i lleoli yn y Cawcasws ar lannau dwyreiniol y M\u00f4r Du. Roedd Georgia yn rhan o\u0092r Undeb Sofietaidd hyd at 1991, pan enillodd y wlad ei hannibyniaeth. Y gwledydd sy\u0092n gyfagos i Georgia ydy Rwsia i\u0092r gogledd, Twrci i\u0092r de-orllewin, Armenia i\u0092r de ac Aserbaijan i\u0092r dwyrain. Rhwng 1990 a 1995, enw swyddogol Georgia oedd Gweriniaeth Georgia. Prifddinas y wlad yw Tbilisi.\n\nMae Georgia yn cenedl-wladwriaeth ddemocrataidd unedol. Mae gan y wlad treftadaeth hanesyddol a diwylliannol hynafol. Mae gwareiddiad Georgaidd yn mynd yn \u00f4l mor bell \u00e2 thair mil o flynyddoedd. Yn ddiwylliannol ac yn hanesyddol, mae Georgia yn cael ei ystyried i fod yn rhan o Ewrop. Ond weithiau, mae Georgia yn cael ei alw\u0092n wlad drawsgyfandirol sy\u0092n rhannol yn Ewrop ac yn rhannol yn Asia.\n\nRoedd Georgia yn wlad sefydlog yn y canrifoedd CC. Daeth y wlad dan reolaeth y Rhufeinwyr am gyfnod o 400 mlynedd, cyn i\u0092r wlad ildio i\u0092r Arabiaid yn y 7g. Erbyn y 12fed ganrif roedd Georgia yn rheoli dros Armenia, arfordir gogledd Twrci a rhan o Aserbaijan.\n\nYn hanes diweddar, cyhoeddodd Georgia ei hannibyniaeth ar y 9fed o Ebrill 1991 yn dilyn datgymaliad yr USSR. Etholwyd Zvaid yn Arlywydd ond cododd coup d\u0092\u00e9tat rhwng 22 Rhagfyr 1991 a 6 Ionawr 1992. Dechreuodd hyn rhyfel cartref wnaeth para hyd at 1995.\n\nBu rhyfela rhwng y llywodraeth ganolog a ddau ranbarth a oedd yn mynnu annibyniaeth. Wnaeth Rwsia ochri gyda\u0092r rhanbarthau a llwyddodd y rhanbarthau i ennill annibyniaeth. Bu farw 250,000 o Georgiaid yn y ddau ranbarth.\n","664":"Ysgol Uwchradd ym Mangor, Gwynedd yw Ysgol Friars. Dyma un o ysgolion hynaf Cymru. Cafodd yr ysgol ei sefydlu ym 1557 gan Geoffrey Glyn. Prynodd safle gyda\u0092r bwriad o sefydlu ysgol ramadeg yno. Bu farw cyn hynny. Felly yn ei ewyllys, rhoddodd ei eiddo er mwyn sefydlu\u0092r ysgol i\u0092w frawd a oedd yn Esgob Bangor a Maurice Griffith, Esgob Rochester. Y bwriad oedd y bydden nhw yn sefydlu\u0092r ysgol yn \u00f4l ei ewyllys. Ond, bu farw\u0092r ddau cyn gallu gwneud hynny gan drosglwyddo\u0092r dymuniad. Cafodd yr ysgol ei sefydlu i roi addysg ramadeg i fechgyn y tlodion. Ond, mae\u0092n debygol nad y tlodion go iawn a fyddai wedi elwa o\u0092r fath addysg ond plant y dosbarth canol a fyddai o bosib yn paratoi at y weinidogaeth neu\u0092r gyfraith fel Geophrey Glyn ei hun. Roedd yr ysgol yn cael ei chynnal gan yr arian a adawodd Geoffrey Glyn yn ogystal \u00e2 chymwynaswyr eraill. Parhaodd yr ysgol ar lannau\u0092r Afon Adda am dros ddwy ganrif. Ond o dan nawdd John Warren, penderfynwyd trosglwyddo\u0092r ysgol i safle gwell. Fe\u0092i hagorwyd yn 1789. Wedi hyn, dechreuodd mathemateg, ysgrifennu a phynciau mwy cyfoes gael eu cyflwyno. Gwelodd Ysgol Friars ei thrydydd adeilad yn 1900 ac ad-drefniad pellach yn 1971 i gynnwys addysg i ferched a dim arholiadau mynediad.\nErbyn hyn, mae\u0092n ysgol gyfun ar gyfer disgyblion o 11-18 oed. Mae dros 1200 o ddisgyblion ynddi o Fangor a\u0092r ardal ehangach. Lliwiau\u0092r ysgol yw du a melyn, gyda\u0092r du yn symbol o adeilad cyntaf yr ysgol sef twr y brodyr duon.","665":"Mae Ysgol Friars yn Ysgol Uwchradd sydd wedi\u0092i lleoli ym Mangor, Gwynedd. Dyma un o ysgolion hynaf Cymru. Cafodd yr ysgol ei sefydlu gan Geoffrey Glyn, doethur yn y gyfraith o Ynys M\u00f4n. \nRoedd t?\u0092r Brodyr Duon wedi bodoli ym Mangor ers y 13g. Prynodd Geoffrey Glyn y safle gyda\u0092r bwriad o sefydlu ysgol ramadeg yno. Cafodd y bwriad ei adael yn nwylo William Garrard, William Petre a Simon Lowe. \nCafodd yr ysgol ei sefydlu ym 1561. Yn ffurfiol, ei enw oedd \u0091The free grammar school of Geoffrey Glyn, Doctor of Laws,\u0092 ond oherwydd y cysylltiad amlwg \u00e2 th?\u0092r Brodyr, cafodd ei hadnabod fel ysgol \u0091Friars\u0092. Arhosodd yr ysgol ar agor trwy incwm o\u0092r gwaddol a adawyd gan Geoffrey Glyn a chymwynaswyr eraill. Cafodd ei benderfynu y dylid trosglwyddo\u0092r ysgol i safle gwell yn 1789. Datblygodd y cwricwlwm i gynnwys mathemateg, ysgrifennu a phynciau eraill mwy cyfarwydd erbyn heddiw. Ym 1881, bu epidemig o\u0092r teiffoid ym Mangor, a chafodd yr ysgol ei gorfodi i symud i Benmaenmawr i osgoi\u0092r effaith. Erbyn 1900, gyda chyfraniadau gan Gyngor Sir Gaernarfon ac ap\u00eal gyhoeddus, cafodd ysgol newydd ei hadeiladu ar safle Ffriddoedd am \u00a311,600. \n\nHyd at 1971, ysgol ramadeg i fechgyn yn unig oedd yr ysgol hon. Rhaid oedd pasio\u0092r arholiad 11+ cyn cael mynediad i\u0092r ysgol, gan gyfyngu\u0092r mynediad i\u0092r mwyaf academaidd. Bu ail-drefnu yn 1971 ac yna eto yn 1978, lle daeth ysgol 11-18 newydd, Ysgol Tryfan ar safle Tryfan ac ysgol Friars yn ysgol cyfrwng Saesneg yn bennaf. Ers 1999, mae\u0092r ysgol bresennol ar safle yn Eithinog. \n","666":"Ysgol Uwchradd ym Mangor, Gwynedd yw Ysgol Friars, ac un o ysgolion hynaf Cymru.\nSefydlwyd yr ysgol gan Geoffrey Glyn, doethur yn y gyfraith oedd wedi ei fagu ar Ynys M\u00f4n, yn 1557. Roedd wedi prynu\u0092r safle gyda\u0092r bwriad o sefydlu ysgol ramadeg yno. Cafodd yr Ysgol ei greu yn swyddogol pan dderbyniodd breinlythyr gan Elisabeth I ym 1561. Yn ffurfiol, enw\u0092r ysgol oedd \u0091The free grammar school of Geoffrey Glyn, Doctor of Laws\u0092, ond fe\u0092i adwaenwyd yn gyffredin fel ysgol \"Friars\". Sefydlwyd yr ysgol i roi addysg ramadeg i fechgyn y tlodion ac roedd yn cael ei gynhal gan yr incwm a adawyd gen Geoffrey Glyn a chymwynaswyr eraill. Dan nawdd John Warren, Esgob Bangor, penderfynwyd trosglwyddo\u0092r ysgol i safle gwell. Cyllidwyd hyn trwy gau\u0092r ysgol ym 1786, a chronni\u0092r incwm blynyddol i adeiladu ysgol newydd. Fe'i hagorwyd ym 1789. Ym 1881, bu epidemig o\u0092r teiffoid ym Mangor, a wnaeth orfodi i\u0092r ysgol symud i Benmaenmawr. Yn y cyfnod hwn, hefyd, daeth Deddf Addysg Ganolradd Gymreig i rym, gan greu trefn wladwriaethol ar gyfer addysg yng Nghymru. Agorwyd adeilad newydd yn 1900 mewn safle mwy gwledig gan ei fod yn gweld fel amgylchedd mwy iachus i\u0092r ysgol. Yn 1971, roedd aildrefnu sylweddol i drawsnewid yr ysgol yn un oedd yn ysgol ramadeg i fechgyn yn unig, i un oedd yn cyfuno tair ysgol at ei gilydd. Ers 1999, mae\u0092r ysgol bresennol wedi eu huno ar un safle yn Eithinog. Mae\u0092n ysgol gyfun, oedran 11-18, gyda 1200 o ddisgyblion. Y prifathro presennol yw Neil Foden.\n","669":"Mae ceffyl yn famal sy\u0092n perthyn i deulu\u0092r Equidae. \u0091Caseg\u0092 ydy enw\u0092r fenyw, a \u0091stalwyn\u0092 neu \u0091farch\u0092 ydy\u0092r gwryw. \u0091Ebol\u0092 ydy ceffyl ifanc. Enw torfol yr anifail ydy \u0091gre o geffylau\u0092.\nMae ceffyl fel arfer yn byw i fod yn 25 neu\u0092n 30 oed. Cafodd ceffylau eu dofi\u0092n gyntaf tua 4,000CC yng ngorllewin Asia a daethon nhw'n boblogaidd yn Ewrop, Affrica a\u0092r Dwyrain Canol oherwydd eu bod yn caniat\u00e1u teithio yn gyflym a mantais wrth ryfela. Erbyn 2000CC roedd ceffylau yn tynnu cerbydau rhyfel. \nRoedd ceffylau yn chwarae r\u00f4l bwysig yng nghrefydd a mytholeg y cyfnod cynnar e.e. roedd gan y Celtiaid dduwies geffylau o\u0092r enw \u0093Epona\u0094. Yn y Canol Oesoedd roedd ceffylau yn cael canmoliaeth mewn cywyddau. Roedd ceffylau gwedd yn bwysig ym maes amaethyddiaeth, yn enwedig yn ystod twf y Chwyldro Diwydiannol pan gafodd y ceffyl gwedd ei ddefnyddio i dynnu aradrau a throliau. Cafodd nifer o geffylau gwedd eu gyrru i Ffrainc yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf i dynnu offer brwydro ayb. Ond ar \u00f4l datblygu\u0092r tractor, roedd llai o alw am geffylau gwaith. Mae\u0092r Cob Cymreig a\u0092r Melyn mynydd Cymreig yn enghreifftiau o fridiau o Gymru. Mae\u0092r \u0091Grand National\u0092 Gymreig yn cael ei chynnal yng Nghas-gwent heddiw. Mae\u0092r eirfa i ddisgrifio caseg mewn gwres ayb yn amrywio yn Gymraeg.\nMae ceffylau lled wyllt yn y wlad sydd wedi mynd yn fferal dros amser oherwydd bod dim galw amdanynt. \n","670":"Bardd crefyddol a chyfieithydd oedd Ellis Wynne ac mae\u0092n adnabyddus fel awdur \u0091Gweledigaethau\u0092r Bardd Cwsc\u0092, sydd yn cael ei ystyried fel un o\u0092r darnau o ryddiaith gorau yn yr iaith Gymraeg. Cafodd ei eni ym 1671 yn y Lasynys a chafodd ei eni i mewn i deulu o dras eithaf uchel. Nid ydy manylion gwaith Ellis Wynne yn hollol glir, ond mae\u0092n bosib ei fod wedi mynd i Ysgol Ramadeg Amwythig am gyfnod byr. Aeth o i Brifysgol Rhydychen a graddio o\u0092r brifysgol ar y 1af o Fawrth 1692 ac ym mis Medi 1698 fe briododd ei wraig gyntaf, Lowri Wynne. Fe wnaeth Ellis Wynne gyfieithu \u0091Rheol Buchedd Sanctaidd\u0092 i\u0092r Gymraeg o waith Saesneg Jeremy Taylor. Ond, mae\u0092n fwy adnabyddus am ei waith llenyddol \u0091Gweledigaethau\u0092r Bardd Cwsc\u0092 sydd yn seiliedig ar gyfieithiadau Saesneg Roger L'Estrange a John Stevens o'r llyfr Los Sue\u00f1os ('Y Breuddwydion') gan y Sbaenwr Don Francisco de Quevedo. Mae\u0092r bardd yn gweld tair golwg pan mae\u0092n teithio trwy\u0092r byd, trwy farwolaeth a thrwy uffern. Mae wedi cael ei hysgrifennu mewn iaith Gymraeg dda iawn ond hefyd mae ychydig o iaith lafar o Gymraeg y cyfnod. Nid oedd yn ysgrifennu llawer o farddoniaeth, ond mae \u0091Gadael Tir\u0092, un o\u0092i gerddi, yn gerdd sydd yn cael ei weld fel clasur mewn barddoniaeth Gymreig. Cafodd ei urddo yn offeiriad a diacon yn eglwys gadeiriol Bangor ym 1704. Ym 1711 priododd ei ail wraig, Lowri Lloyd, a symudodd yn \u00f4l i\u0092r Lasynys ac fe wnaeth fyw yn fan yno tan iddo farw ym mis Gorffennaf 1734.","671":"Roedd Ellis Wynne (1671-1734) yn llenor crefyddol ac yn gyfieithydd.  Ysgrifennodd Gweledigaethau y Bardd Cwsg, un o glasuron y Gymraeg.  Daeth Ellis Wynne o deulu o fan uchelwyr yn Sir Feirionnydd.  Aeth e i Ysgol Ramadeg Amwythig ac mae cysylltiad posibl gydag Ysgol Ramadeg Biwmares hefyd.  Graddiodd o Brifysgol Rydychen ym 1692 yn 21 oed.  Priododd ei wraig gyntaf ym 1698.  Daeth e\u0092n offeiriad a diacon yn eglwys gadeiriol Bangor ym 1704 ac yn rheithor plwyfi Llanbedr a Llandanwg ym 1705.  Cafodd e ofalaeth Llanfair, ger Harlech ym 1710.  Priododd am yr ail waith ym 1711 a symud i\u0092r Lasynys.  Bu farw ym 1734 ac mae ei fedd yn eglwys Llanfair.  Cyfieithodd Ellis Wynne Rheol Buchedd Sanctaidd gan Jeremy Taylor o\u0092r Saesneg ym 1701 ac argraffiad o\u0092r Llyfr Gweddi Gyffredin ym 1710.  Ei brif waith, er hynny, oedd Gweledigaethau y Bardd Cwsc ym 1703.  Roedd y llyfr wedi\u0092i seilio ar gyfieithiad Saesneg o lyfr Los Sue\u00f1os gan Don Francisco de Quevedo, awdur o Sbaen.  Mae\u0092r llyfr yn disgrifio tair gweledigaeth yn darlunio taith pechadur o\u0092r byd trwy angau at uffern. Mae\u0092r awdur yn dangos meistrolaeth ar Gymraeg clasurol a Chymraeg llafar.  Roedd Ellis Wynne hefyd yn casglu llawysgrifau Cymreig.  Ysgrifennodd e ddim llawer o farddoniaeth, ond mae cerdd \u0091Gadel Tir\u0092 allan o\u0092r Gweledigaethau wedi ymddangos mewn sawl blodeugerdd a chyfansoddodd e sawl emyn, gan gynnwys un adnabyddus sy\u0092n dechrau gyda\u0092r llinell \u0091Myfi yw\u0092r Adgyfodiad Mawr\u0092.  ","677":"Ar 14 Hydref 1066 dan arweiniad Gwilym Dug Normandi, roedd llu o Normaniaid wedi trechu\u0092r Saeson ym Mrwydr Hastings. Roedd Gwilym a\u0092i w?r wedi glanio yn Pevensey ar \u00f4l hwylio o Normandi. Roedd Gwilym eisiau hawlio coron Lloegr ac roedd yn benderfynol o\u0092i chipio a rheoli teyrnas Lloegr. Roedd y Normaniaid a\u0092r Saeson wedi wynebu ei gilydd ar Fryn Senlac, ar bwys Hastings. Yno, roedd un o\u0092r brwydrau enwocaf erioed wedi cael eu hymladd. Yn y frwydr, roedd brenin Lloegr, Harold II wedi cael ei ladd. Daeth Gwilym yn frenin ar Loegr yn ei le gan ddod yn Gwilym I. \n\nRoedd y frwydr wedi cael ei dominyddu gan dactegau\u0092r Normaniaid. Roedden nhw wedi defnyddio eu gw?r saeth a\u0092u marchogion i dorri trwy rengoedd milwyr traed y fyddin Seisnig. Roedd y fyddin Seisnig yn dibynnu bron yn llwyr ar filwyr traed yn absenoldeb saethwyr a heb lawer o farchogion. Roedd Harold II wedi cael ei saethu yn ei lygad, gan ei ladd. \n\nEr bod gwrthryfeloedd a gwrthwynebiad wedi bod yn nodweddion teyrnasiad Gwilym, roedd ei fuddugoliaeth gadarn yn Hastings yn garreg filltir bwysig yn ei goncwest o Loegr. Mae rhai haneswyr yn amcangyfrif bod tua 2,000 o\u0092r goresgynwyr Normanaidd wedi marw adeg y frwydr ond bod dwywaith gymaint o Saeson wedi marw. Roedd Gwilym wedi sefydlu mynachlog ar safle\u0092r frwydr, gyda\u0092r allor uchaf yn eglwys y fynachlog yn cael ei leoli yn yr union fan lle bu farw Harold II. Mae Brwydr Hastings yn cael ei choff\u00e1u ym mrodwaith enwog Bayeux. \n","679":"Mae St Petersburg yn ddinas yng ngogledd-orllewin Rwsia sydd wedi\u0092i lleoli ar Afon Neva, ym mhen Gwlff y Ffindir ar y M\u00f4r Baltig. Hi oedd prifddinas Rwsia yn ystod y 18g a\u0092r 19g ac ail ddinas fwyaf Rwsia erbyn 21g. Yn 2018, poblogaeth y ddinas oedd dros 5,351,935. Mae\u0092n borthladd Rwsiaidd pwysig sy\u0092n cael ei llywodraethu fel dinas ffederal. Cafodd ei sefydlu gan Pedr Fawr ym Mai 1703. Symudodd yr el\u00eet Rwsiaidd i fyw i St Petersburg, ac mae llawer o\u0092u plastai yn y ddinas heddiw. O ganlyniad i Alexander II yn rhyddhau\u0092r taeogion ym 1861 daeth llawer o bobl tlawd i\u0092r ddinas. Roedd yn ddinas diwydiannol llwyddiannus yn ogystal \u00e2 bod yn ganolfan ddiwylliannol bwysig i Rwsia, gyda syniadau sosialaidd yn boblogaidd ymysg deallusion y ddinas. Yn St Petersburg hefyd y dechreuodd Chwyldro Rwsia 1905. Yn Awst 1914 yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf newidiodd tsar Nicolas II enw\u0092r ddinas i \u0093Petrograd\u0094. Daeth rheolaeth y Tsar i ben gyda chychwyn Chwyldro Rwsia ym 1917, ac yn sgil hinsawdd gwleidyddol ansefydlog Petrograd fe symudodd Lenin (arweinydd y Bolsieficiaid) brifddinas Rwsia o Petrograd i Moscfa. Cafodd Petrograd ei hailenwi unwaith eto i \u0093Leningrad\u0094 yn Ionawr 1924. Roedd Leningrad dan warchae gan fyddin yr Almaen yn yr Ail Ryfel Byd - rhwng Medi 1941 a Ionawr 1944. Yn y cyfnod hwnnw, bu farw mwy tua miliwn o drigolion y ddinas o newyn. Cafodd enw\u0092r ddinas ei newid yn \u00f4l i St Petersburg ar 6 Medi 1991 ar \u00f4l cwymp yr Undeb Sofietaidd.","680":"CR9_315_St \n\nMae St Petersburg yn ddinas ar lan y M\u00f4r Baltig yng ngogledd-orllewin Rwsia. Hi oedd prifddinas Rwsia yn ystod yr 18g a'r 19g ac ail ddinas fwyaf Rwsia erbyn 21g. Mae dros 5,351,935 o bobl yn byw yno. Mae'r ddinas wedi'i lleoli ar Afon Neva ar y M\u00f4r Baltig. Hi yw dinas fwyaf gogleddol y byd. Mae\u0092n cael ei llywodraethu fel dinas ffederal ac fel porthladd Rwsiaidd pwysig. \n\nCafodd y ddinas ei sefydlu gan Pedr Fawr yn 1703, pan gafodd sylfaen Caer Pedr a Phawl ei osod ganddo. Rhoddodd yr enw \"St Petersburg\" arni ar \u00f4l enw ei nawddsant, yr apostol Sant Pedr.  \n\nDaeth el\u00eet y wlad i fyw i St Petersburg ac erbyn heddiw, mae llawer o'u plastai yn y ddinas.  \n\nYn 1914, yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, cafodd enw\u0092r ddinas ei newid i \"Petrograd\". \n\nYm 1917, dechreuodd Chwyldro Rwsia, a daeth rheolaeth y Tsar i ben. Roedd yr hinsawdd wleidyddol yn ansefydlog iawn a symudodd Lenin, arweinwr y Bolsieficiaid o Petrograd i Moscfa. Ers hynny, Moscfa yw prifddinas Rwsia. Yn 1924, cafodd y ddinas ei ailenwi eto i \"Leningrad\". \n\nYn ystod yr Ail Ryfel Byd, cafodd Leningrad ei warchod gan fyddin yr Almaen. Yn ystod yr adeg hon, bu farw dros filiwn o drigolion y ddinas o newyn. \n\nYn 1991, ar \u00f4l cwymp yr Undeb Sofietaidd, cafodd enw'r ddinas ei newid i St Petersburg. \n\nMae hyd y dydd yn amrywio ar draws y tymhorau oherwydd ei lleoliad gogleddol, o 5 awr 53 munud i 18 awr 50 munud.  ","682":"Dinas Brwsel yw bwrdeistref fwyaf a phrifddinas Gwlad Belg. Mae hefyd yn ganolfan hanesyddol bwysig ac yn ffinio a bwrdeistrefi Fflandrys. Mae Brwsel yn cael ei alw\u0092n aml yn \u0091brifddinas yr UE\u0092 oherwydd dyma ganolfan weinyddol yr Undeb Ewropeaidd. Mae tua 185,103 o bobl yn byw yno. Mae arwynebedd y ddinas yn 32.61 km2 ac felly mae\u0092r dwysedd boblogaeth yn 5,475 o drigolion fesul cilomedr sgw\u00e2r. Mae\u0092r rhan fwyaf yn siarad Ffrangeg-Iseldireg ac mae gan y ddwy iaith yr un statws cyfreithiol. \nMae 79 cofnod o enw\u0092r ardal mewn ffurfiau gwahanol hyd at 1219. Mae\u0092n debygol mai tarddiad Germanaidd sydd i\u0092r enw Brwsel. Ond, yn \u00f4l sosioieithydd, mae enw Brwsel wedi dod o'r gair Celtaidd bruoc sy'n golygu lle prysur a chorsiog, a'r terfyniad Lladin 'cella' sy'n golygu teml (mae yma olion teml Rufeinig).\nAr y dechrau, roedd ddifynio dinas Brwsel yn syml - sef y cylch bach modern. Ond, wrth i\u0092r ddinas dyfu, tyfodd y pentrefi cyfagos hefyd i fod yn ddinas gyfagos. \nMae yna wahanol ardaloedd i Frwsel. Mae\u0092r cyntaf yn cynnwys y Rhanbarth Ganolog. Yn yr ardal ganolog hon, mae rhai o olion waliau cyntaf Brwsel o'r 13g, a oedd yn amgylchynu'r ardal rhwng y porthladd cyntaf ar y Senne, yr hen eglwys Romanasg a chyn palas Coudenberg. Yn yr Ardal Frenhinol y mae\u0092r Place Royale a Phalas Brenhinol Brwsel. Mae Ardal Sablon\/Zavel yn ardal swanclyd lle mae busnesau gwerthwyr celf a siopau moethus. Mae\u0092r ardaloedd arall yn cynnwys Ardal Marolles\/Marollen, Ardal Stalingrad, Ardal Dansaert.\n\n","684":"Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth, yw llyfrgell adnau cyfreithiol cenedlaethol Cymru ac mae'n cael ei chynnal dan nawdd Llywodraeth Cymru. Hon yw'r Llyfrgell fwyaf yng Nghymru, gyda dros 6.5 miliwn o lyfrau a chyfnodolion, a'r casgliadau mwyaf o archifau, portreadau, mapiau a delweddau ffotograffig yng Nghymru. Mae'n aelod o Lyfrgelloedd Ymchwil y DG a Chonsortiwm Llyfrgelloedd Ymchwil Ewrop. Cafodd ei sefydlu yn 1907, wedi ymgyrch hir a gychwynwyd yn Eisteddfod Genedlaethol Yr Wyddgrug 1873. Cefnogodd David Lloyd George, a ddaeth wedi hynny yn Brif Weinidog, yr ymdrech i sefydlu'r Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth, a cafodd y lleoliad ei dewis dros Gaerdydd oherwydd bod casgliad ar ei chyfer eisioes yn y Coleg. Codwyd arian tuag y Llyfrgell trwy danysgrifiadau y gweithwyr, oedd yn anarferol i sefydliadau o\u0092r fath. Rhoddwyd hefyd statws adnau cyfreithiol iddo o dan Ddeddf Hawlfraint 1911. Cafodd lloches rhag bomiau\u0092r Natsiaid ei adeiladu ar dir y llyfrgell adeg y rhyfel ac yn ystod y flwyddyn cyn yr Ail Ryfel Byd adeiladwyd twnel i mewn i\u0092r graig y mae\u0092r Llyfrgell yn sefyll arni. Mae\u0092r Llyfrgell Genedlaethol yn storio gwybodaeth mewn pob math o gyfryngau, yn cynnwys rhaglenni teledu a radio, ffilmiau, a thapiau sain, mewn stordy arbennig o\u0092r enw Cell Faraday. Y prif lyfrgellydd cyntaf oedd John Ballinger (yn 1909). Yn ogystal \u00e2\u0092r 6.5 miliwn o gyfrolau printiedig, mae tua 25,000 o lawysgrifau yn y llyfrgell, er enghraifft y Llyfr Du Caerfyrddin. Mae datblygiad y casgliadau yn canolbwyntio ar ddeunydd perthnasol i bobl Cymru, rhai yn yr iaith Gymraeg ac adnoddau ar gyfer astudiaethau Celtaidd. ","687":"Kolkata (Calcutta gynt) ydy prifddinas talaith Gorllewin Bengal yn India. Mae\u0092n un o ddinasoedd mwyaf poblog India, ac mae\u0092n ganolbwynt busnes, masnach ac arian Dwyrain y wlad. Mae 9,600 miliwnydd a 4 biliwnydd yn byw yno. \nMae Kolkata yn gorwedd ar lan yr Afon Hooghly, a gwlypdir oedd y safle\u0092r ddinas un wreiddio. Mae hinsawdd y ddinas yn wlyb ac yn sych drofannol ac mae\u0092r hafau yn boeth ac yn llaith ac mae\u0092r gaeaf yn ysgafn a chyfforddus. Ym Mehefin a Medi mae Mons?n yn cyrraedd Kolkata, ac mae seiclonau dinistriol i\u0092w cael yn y ddinas hefyd. Mae llygredd yn broblem fawr yn Kolkata.\nCafodd Kolkata ei sefydlu tua 300 mlynedd yn \u00f4l gan y Prydeinwyr. Tyfodd yn gyflym ac yn ystod y 18g roedd nifer o ymosodiadau ar y dref yn erbyn y Prydeinwyr. Hyd 1911 hi oedd prifddinas yr India Brydeinig. Daeth yn ganolfan bwysig i ymgyrchwyr dros annibyniaeth i India, ac felly cafodd Delhi ei ystyried yn brifddinas yn hytrach. Mae\u0092r ddinas yn parhau i dyfu o ganlyniad i niferoedd uchel o bobl yn symud yno o gefn gwlad ac mae gorboblogaeth yn broblem fawr yno.\nYn y ddinas, mae atyniadau fel Amgueddfa India a Theml Kalighat, Pont Howrah, y Maidan (parc), y Gerddi Botanegol a'r Farchnad Newydd. Yng nghanol y ddinas mae hen adeiladau crand y Taj (e.e. swyddfeydd y llywodraeth a Sgw\u00e2r Dalhousie). Daeth yr ieithydd William Jones a\u0092r Fam Teresa o Kolkata.\n","688":"Mae Kolkata yn ddinas fawr iawn yn nhalaith Bengal, India.  Cyn 2001 enw\u0092r ddinas oedd Calcutta.  Mae Kolkata tua 50 milltir o\u0092r ffin gyda Bangladesh ac mae\u0092n borthladd hynaf India brif borthladd gogledd-ddwyrain y wlad.  Roedd llawer o\u0092r ddinas yn wlyptiroedd yn wreiddiol, ac mae gwlyptiroedd pwysig o\u0092i chwmpas.  Mae\u0092r hinsawdd yn wlyb a sych drofannol, gyda llawer o law yn yr haf ac mae seiclonau yn gallu achosi difrod.  Mae llygredd yn broblem fawr ac mae afiechydon anadlol ar gynnydd.  Y Prydeinwyr a sefydlodd Calcutta tua 300 mlynedd yn \u00f4l, ac roedd hi\u0092n brifddinas India Brydeinig.  Ymosododd Nawab Murshidabad ar y ddinas ym 1756 gan daflu rhai o\u0092r Prydeinwyr i garchar tanddaear, a daeth yw nabod fel Twll Du Calcutta.  Cipiodd Clive o India\u0092r ddinas yn \u00f4l y flwyddyn ganlynol ac arosod yn nwylo\u0092r Prydeinwyr tan i India ddod yn annibynnol, er gwaethaf ymosodiadau eraill.  Erbyn blynyddoedd olaf y Raj roedd wedi tyfu\u0092n gyflym.  Ar \u00f4l annibyniaeth symudodd llawer o bobl o ddwyrain Bengal (Bangladesh heddiw) i fyw yno.  Mae pobl o\u0092r cefn gwlad yn dod i fyw yn y ddinas o hyd ac mae gorboblogaeth yn broblem fawr.  Mae atyniadau Kolkata yn cynnwys Amgueddfa India, Teml Kalighat, Pont Howrah, y Maidan, y Gerddi Botanegol, y Farchnad Newydd ac adeiladau crand cyfnod y Raj yng nghanol y ddinas.","689":"Yn \u00f4l Mynegai Byd-eang WIN-Gallup International yn 2012, mae 79% o bobl sydd yn byw yn Wsbecistan a gymerodd rhan yn yr arolwg yn ystyried eu hunain yn grefyddol. Yn 2010, roedd 2,225 o sefydliadau crefyddol wedi eu cofrestru yn y wlad. Yn ystod y cyfnod Sofietaidd, anffyddiaeth oedd polisi swyddogol yr Undeb Sofietaidd. Roedd yr Undeb Sofietaidd yn defnyddio propaganda gwrth-grefyddol ac yn annog anffyddiaeth yn y system addysg. Erbyn yr 1980au, fe wnaeth yr awdurdodau Sofietaidd lwyddo i gael gwared ar lawer o bethau crefyddol yn Wsbecistan a chau mosgiau a madrasas a chael gwared \u00e2 llenyddiaeth grefyddol. Ond, mae Erthygl 61 yng nghyfansoddiad gwlad Wsbecistan yn dweud bod y wlad erbyn hyn yn wlad seciwlar ac felly mae sefydliadau crefyddol yn sefyll ar wah\u00e2n i\u0092r wlad ac yn gyfartal \u00e2\u0092r gyfraith. Yn \u00f4l adroddiad gan Ganolfan Ymchwil Pew, mae 96.3% o\u0092r bobl sydd yn byw yn y wlad yn Fwslimiaid. Ond, cyn i Islam gyrraedd y wlad, roedd llawer o gymunedau o Gristnogion Dwyreiniol ac roedd Cristnogaeth yn arfer bod yn un o\u0092r crefyddau mwyaf pwerus yn y wlad. Fe wnaeth y nifer o Gristnogion leihau oherwydd ffactorau fel y pla ac oherwydd y manteision economaidd oedd ar gael i bobl oedd am droi yn Fwslimiaid. Yn 2007, roedd tua 5,000 o Iddewon yn byw yn y wlad a thua 7,400 o bobl yn ddilynwyr y grefydd Zoroastriaeth. Mae cymunedau Hind?aeth a Bah\u00e1\u0092\u00ed hefyd i\u0092w darganfod yn Wsbecistan. Yn \u00f4l yr arolwg yn 2012, roedd tua 2% o\u0092r boblogaeth yn anffyddwyr.","692":"Roedd Thomas Llewelyn Jones (mae\u0092n cael ei adnabod fel T. Llew Jones) yn nofelydd a bardd ac mae o\u0092n un o awduron ll\u00ean plant mwyaf poblogaidd yng Nghymru. Cafodd ei eni ym 1915 ym Mhentre-cwrt yn Sir Gaerfyrddin ac aeth i Ysgol Gynradd Capel Graig ac Ysgol Ramadeg Llandysul. Am 35 mlynedd, roedd T. Llew Jones yn athro, ac yna yn brifathro, yn Ysgol Gynradd Tre-groes ac yna yn Ysgol Gynradd Coed-y-Bryn. Daeth yn enwog am ei waith ysgrifennu ar \u00f4l ennill y gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Glyn Ebwy ym 1958 ac eto yn Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon y flwyddyn wedyn ym 1959. Roedd T. Llew Jones yn enwog iawn am ei waith fel awdur llyfrau plant. Cafodd dros 50 o\u0092i lyfrau eu cyhoeddi. Roedd y rhan fwyaf o\u0092i lyfrau yn nofelau, ond roedd ganddo ychydig o lyfrau ffeithiol hefyd. Cafodd rhai o\u0092i nofelau mwyaf poblogaidd eu hysgrifennu mewn ieithoedd eraill, fel Saesneg a Llydaweg. Enillodd T. Llew Jones wobr Mary Vaughan Jones am ei gyfraniad at lenyddiaeth plant ac yn 2005, pan oedd bron yn 90 oed, enillodd y gadair yn Eisteddfod Cymdeithas Ceredigion. Roedd T. Llew Jones hefyd yn hoffi chwarae gwyddbwyll ac roedd yn rheolwr t\u00eem Gwyddbwyll Cymru yng nghystadleuaeth Olympiad Gwyddbwyll yn Nice, Ffrainc, ym 1974. Roedd T. Llew Jones yn dad i\u0092r gwleidydd Emyr Lewis, y chwaraewr gwyddbwyll Iolo Caredig Jones, ac Eira Prosser. Bu farw T. Llew Jones yn 2009 ac yn 2012 cafodd ysgol gynradd newydd ym Mrynhoffnant ei enwi yn Ysgol T Llew Jones ar ei \u00f4l.  ","693":"T. Llew Jones\n\nCafodd Thomas Llewelyn Jones, neu T. Llew Jones (11 Hydref 1915 \u0096 9 Ionawr 2009) ei eni ym Mhentre-cwrt, Sir Gaerfyrddin. Cafodd ei addysg yn Ysgol Gynradd Capel Graig ac Ysgol Ramadeg Llandysul. Bu'n athro ac yna'n brifathro am 35 mlynedd yn Ysgol Gynradd Tre-groes ac yna yn Ysgol Gynradd Coed-y-Bryn ger Llandysul.\nEnillodd Gadair yn Eisteddfod Glyn Ebwy (1958) ac eto\u0092r flwyddyn ganlynol yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru, Caernarfon. Ym mis Mawrth 2005, bron yn 90 oed, enillodd y gadair yn Eisteddfod Cymdeithas Ceredigion.\nMae e\u0092n fwyaf adnabyddus am fod yn un o awduron llyfrau plant mwyaf poblogaidd a chynhyrchiol Cymru. Bu\u0092n ysgrifennu am dros hanner canrif a chyhoeddodd dros 50 o lyfrau i gyd. Mae ambell lyfr yn seiliedig ar gymeriadau hanesyddol fel Barti Ddu a Twm Si\u00f4n Cati ac mae eraill, megis Ofnadwy Nos yn seiliedig ar ddigwyddiadau hanesyddol. Cafodd nifer o\u0092i lyfrau eu haddasu\u0092n ffilmiau a chafodd nifer eu cyfieithu i\u0092r Saesneg ac i ieithoedd eraill, megis Llydaweg.\nRoedd T. Llew Jones hefyd yn hoff o wyddbwyll. Arweiniodd ymgyrch lwyddiannus i wahanu Undeb Gwyddbwyll Cymru oddi wrth Ffederasiwn Gwyddbwyll Prydain, ac fe oedd rheolwr t\u00eem Cymru yn Olympiad Nice, 1974. Roedd yn Llywydd am Oes Cynghrair Gwyddbwyll Dyfed. Sefydlodd gylchgrawn Y Ddraig fel cylchlythyr Cymdeithas Gwyddbwyll Dyfed.\nRoedd ganddo dri o blant, y gwleidydd Emyr Llewelyn, y chwaraewr gwyddbwyll rhyngwladol Iolo Ceredig Jones ac Eira Prosser.\nYn 2012, enwyd ysgol gynradd newydd, Ysgol T Llew Jones, ym Mrynhoffnant ger Llandysul, ar ei \u00f4l.","694":"Thomas Llewelyn Jones (1915-2009) oedd yn fardd a nofelydd, ac yn awdur poblogaidd llyfrau plant.  Mae sawl un o\u0092i lyfrau wedi cael eu haddasu i\u0092r teledu a\u0092u cyfieithu i\u0092r Saesneg ac ieithoedd eraill.  Cafodd e ei eni ym Mhentre-cwrt, Sir Gaerfyrddin ac aeth i Ysgol Gynradd Capel Graig ac Ysgol Ramadeg Llandysul.  Ar \u00f4l gadael yr ysgol daeth yn athro ac yna brifathro ysgolion cynradd yn Nhre-groes a Llandysul.  Enillodd dwy gadair yn Eisteddfodau Glyn Ebwy (1958) a Chaernarfon (1959), ac yn 89 oed enillodd cadair Eisteddfod Cymdeithas Ceredigion yn 2005. Roedd e\u0092n fwy adnabyddus am ysgrifennu dros 50 o lyfrau i blant.  Cafodd e MA er anrhydedd gan Brifysgol Cymru ym 1977 ac enillodd Wobr Mary Vaughan Jones am ei lyfrau i blant .  Roedd ganddo hefyd ddiddordeb mawr mewn gwyddbwyll ac roedd yn weithredol iawn yn Undeb Gwyddbwyll Cymru a chymdeithasau lleol.  Roedd yn rheolwr t\u00eem Cymru yn Olympiad 1974.  Ysgrifennodd e lyfr gwyddbwyll yn y Gymraeg gyda\u0092i fab Iolo.  Roedd ganddo dri o blant, Emyr Llewelyn y gwleidydd, Iolo Ceredig Jones, y chwaraewr gwyddbwyll rhyngwladol ac Eira Prosser.  Pan agorwyd ysgol gynradd newydd ym Mrynhoffnant ger Llandysul, cafodd ei henwi ar ei \u00f4l e.  Yn ogystal ag ysgrifennu nofelau i blant golygodd T Llew Jones sawl cyfrol o farddoniaeth.  Mae e hefyd wedi addasu llyfrau plant i\u0092r Gymraeg, gan gynnwys Ynys y Trysor Robert Louis Stevenson a Rownd y Byd mewn 80 Diwrnod Jules Verne.  ","696":"Diwylliant Cymraeg yw diwylliant y Cymry Cymraeg yng Nghymru ac mewn cymunedau eraill ar draws y byd - gan gynnwys Y Wladfa ym Mhatagonia (ymsefydlodd criw o Gymry yno yn 1865). Mae diwylliant Cymraeg wedi goroesi ers yr Oesoedd Canol Cynnar, gyda thraddodiadau a mytholeg yn parhau\u0092n rhan o ymwybod y Cymry er gwaethaf i Gymru gael ei gorchfygu gan y Saeson yn filwrol, gwleidyddol a chyfreithiol. Daeth eglwysi anghydffurfiol yn ganolbwynt i fywyd a diwylliant Cymraeg yn ystod yr 19g, gyda chapeli yn trefnu llu o weithgareddau cymdeithasol gan gynnwys eisteddfodau, corau a theithiau gwib. Fodd bynnag, erbyn diwedd y 19g, roedd poblogaeth o weithwyr diwydiannol ag arian a oedd yn eu galluogi i dalu am bethau fel ymweliadau \u00e2\u0092r theatr, trefi gwyliau, ffilmiau, radio a theledu. Cafodd rhai mudiadau cenedlaethol Cymraeg eu cyfrwng eu sefydlu yn ystod yr 20g, gan gynnwys mudiad yr Urdd yn 1922, ynghyd \u00e2 Merched y Wawr a\u0092r Ffermwyr Ifainc, er enghraifft. Bu mewnfudiad anferth o bobl ddi-Gymraeg - y mwyafrif ohonynt yn Saeson - i ardaloedd Cymraeg yn yr 20g, ac o ganlyniad daeth diwylliant Cymraeg yn fwy ymylol. Cafodd yr Eisteddfod Genedlaethol \u0096 sef g?yl ddiwylliannol sy\u0092n rhoi llwyfan pwysig i artistiaid, sy\u0092n meithrin talent beirdd a llenorion ac sy\u0092n hybu dysgu Cymraeg - ei sefydlu yn yr 1860au. Ac eithrio llenyddiaeth glasurol, llenyddiaeth Gymraeg yw'r hynaf yn Ewrop (6 g OC). Mae'r iaith Gymraeg i\u0092w chanfod yn y wasg, ym myd darlledu (teledu a radoio) ac ar y rhyngrwyd erbyn hyn. ","697":"CR9_320_Diwylliant Cymraeg \n\nDiwylliant arbennig y Cymry Cymraeg yw diwylliant Cymraeg. Mae'n rhan hanfodol o ddiwylliant Cymru ac yn rhan o hanes Y Wladfa ym Mhatagonia, yn ogystal \u00e2 chymunedau o  ymfudwyr o Gymru sy'n Gymraeg eu hiaith. Mae ganddo rai nodweddion sy'n gyffredin i ddiwylliant y gwledydd Celtaidd. \n\nEr gwaethaf gorchfygiad y Cymry gan y Saeson ers sawl canrif, goroesodd y diwylliant brodorol a hunaniaeth y Cymry. Ers y 19g, y Gymraeg oedd prif iaith y wlad.  \n\nYn 1922, cafodd mudiad yr Urdd ei ffurfio, sy\u0092n cynnal gweithgareddau trwy gyfrwng y Gymraeg.  \n\nEr i ddiwylliant y bobl oroesi, cafodd ei Seisnigo yn sylweddol yn y 19g a\u0092r 20g wedi cynnydd yn niferoedd y siaradwyr Saesneg. Yn \u00f4l cyfrifiad 2011, mae 15% o boblogaeth Cymru\u0092n siarad Cymraeg. \n\nEr hyn, mae diwylliant Cymraeg yn parhau'n fyw fel iaith yr aelwyd, capel, eglwys, cymuned a'r gweithle trwy addysg Gymraeg a mentrau iaith leol.  \n\nMae cymuned fechan o Gymry Cymraeg wedi goroesi yn y Wladfa, ym Mhatagonia. Ers 1865, mae Cymraeg yn cael ei siarad yno. Mae tua 50,000 o bobl yno \u00e2 threftadaeth Gymreig heddiw, a 5,000 ohonynt yn siaradwyr Cymraeg. \n\nMae gan eisteddfodau le canolog yn niwylliant y Gymraeg. Mae\u0092n ?yl ddiwylliannol i'r werin, sy\u0092n rhoi llwyfan cenedlaethol i artistiaid, yn meithrin barddoni, ac yn hybu dysgu Cymraeg. \n\nLlenyddiaeth Gymraeg yw'r hynaf yn Ewrop, sy'n dyddio o'r chweched ganrif hyd heddiw. \n\nMae\u0092r wasg a darlledu Cymraeg ar y radio wedi ei sefydlu yng Nghymru. Mae teledu Cymraeg yn cael ei ddominyddu gan S4C. ","699":"Rhywun sy'n chwilio neu'n ymchwilio er mwyn darganfod gwybodaeth neu adnoddau yw Fforiwr. \nMae fforio wedi bod yn rhan annatod o fodolaeth y ddynoliaeth ar y ddaear a thu hwnt wrth ddod i wybod am y byd o'n cwmpas - er enghraifft, anturiaethau fforio'r Groegiaid a\u0092r Rhufeiniaid yng ngogledd Ewrop. \nFe wnaeth fforwyr Groegaidd amgylchynu Ynys Prydain am y tro cyntaf yn y 4edd ganrif cyn Crist. Roedd y Rhufeiniaid a'r Tsieineaid hefyd yn fforwyr cynnar llwyddiannus, gan ddogfennu tiroedd newydd a'u pobl.\nO tua 800 OC ymlaen dechreuodd y Llychlynwyr archwilio Ewrop a hwylio i diroedd newydd, gan gynnwys Gwlad yr I\u00e2 a Newfoundland. Yn y dwyrain, arweiniodd fforio at sefydlu'r Ffordd Sidan, rhwydwaith o ffyrdd a ddefnyddid ar gyfer masnach rhwng Tsieina a'r Dwyrain Canol. Cafodd y llwybrau hyn ei ddogfennu gan yr archwiliwr Marco Polo yn y 13eg ganrif.\nRhwng y 15fed ganrif a'r 17eg ganrif bu cyfnod pan roedd fforwyr o Ewrop, yn enwedig Sbaen a Phortiwgal, yn anturio ar draws Cefnfor yr Iwerydd i'r Amerig. Hon oedd Oes y Darganfod. Yn nes ymlaen yn y 17eg ganrif a\u0092r 18fed ganrif helpodd fforio i gwblhau gwybodaeth dynoliaeth am fap cyfan o'r byd - er enghraifft, cyrion Asia ac i fyny i Alaska, a chyfandiroedd Awstralia a\u0092r Antartig. Bu fforio a darganfod cyson yn nhiroedd America gan yr Ewropeaid yn y 19eg ganrif a thechnoleg newydd yn fodd o ddarganfod y bydysawd a\u0092r planedau y tu hwnt i\u0092r ddaear yn yr 20fed ganrif.\n","700":"Fforiwr yw rhywun sy\u0092n chwilio neu\u0092n ymchwilio er mwyn darganfod gwybodaeth neu adnoddau. Mae fforio wedi digwydd erioed. Fe wnaeth fforwyr Groegaidd amgylchynu Ynys Prydain am y tro cyntaf yn y 4edd ganrif cyn Crist. Roedd y Rhufeiniaid a\u0092r Tseineaid hefyd yn fforwyr cynnar llwyddiannus gan ddarganfod tiroedd newydd a\u0092u pobl. O tua 800 OC ymlaen, dechreuodd y Llychlynwyr archwilio Ewrop a hwylio i diroedd newydd gan gynnwys Gwlad yr Ia a Newfoundland. Roedd pobl yn galw\u0092r cyfnod rhwng y 15fed a\u0092r 17eg ganrif yn Oes y Darganfod. Dyma\u0092r cyfnod pan roedd fforiwr o Ewrop yn mynd ar draws Cefnfor yr Iwerydd i\u0092r Amerig. Fe helpodd fforio i gwblhau map cyfan o\u0092r byd yn ogystal \u00e2 darganfod y bydysawd a\u0092r planedau y tu hwnt i\u0092r ddaear. Byddai\u0092r mordeithiau hyn yn profi hefyd bod y byd yn grwn.\nErbyn dechrau'r 18fed ganrif roedd holl fasau tir mawr y byd wedi eu darganfod, ond roedd llawer o ynysoedd, dyfrffyrdd a thiroedd mewnol i'w harchwilio o hyd. Yn ogystal \u00e2\u0092r fforwyr oedd yn anturio yn ystod Oes y Darganfod, mentrodd fforwyr eraill i rannau eraill o\u0092r byd. Cafodd mordeithiau eraill eu trefnu yn ystod yr oes fodern gyda\u0092r gobaith o chwilio llwybr morwrol mewnol i\u0092r Cefnfor Tawel. \nYn ystod yr 20fed ganrif, dechreuodd pobl archwilio\u0092r gofod. Roeddent eisiau mynd i\u0092r gofod i hyrwyddo ymchwil gwyddonol, rhoi statws i\u0092r wlad sy\u0092n noddi\u0092r fforio, uno gwahanol wledydd ar draws y byd, ceisio sicrhau parhad y ddynoliaeth a datblygu manteision milwrol a strategol yn erbyn gwledydd eraill.","701":"Gwlad yng Nghanolbarth Asia yw Affganistan. Mae\u0092n ffinio gydag Iran, Pacistan, Tyrcmenistan, Wsbecistan, Tajicistan a gorllewin eithaf China. Ei phrifddinas yw Kabul. Yn nghyfrifiad 2020, poblogaeth Affganistan oedd tua 36 miliwn. Roedd pobl yn byw yn Affganistan o leiaf 50,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Daeth bywyd sefydlog yn amlwg yn y rhanbarth 9,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. \n\nMae Affganistan yn weriniaeth Islamaidd arlywyddol. Mae gan y wlad lefelau uchel o derfysgaeth, tlodi, diffyg maeth plant a llygredd. Economi Affganistan yw 96ain mwyaf yn y byd ac roedd y wlad yn 169fed allan o 186 o wledydd o ran CMC y pen yn 2018. Mae Affganistan yn wlad tirgae\u00ebdig o wastadeddau uchel a mynyddoedd. Mae\u0092r wlad yn profi amrywiadau mawr mewn hinsawdd, gan ystyried ei fod mewn lle cymharol gyfyngedig. Mae\u0092n amrywio o hinsoddau sych ac isdrofannol i hinsawdd alpaidd eithafol yn y mynyddoedd. Mae d?r yn gymharol brin yn y wlad. \n\nAm ganrifoedd, roedd y wlad yn ganolfan Fwdhaidd bwysig. Cafodd Emiraeth Affganistan ei sefydlu yn 1747, ac yn ddiweddarach daeth dan ddylanwad Prydain. Bu\u0092n ddarn gwerin gwyddbwyll yn y g\u00eam am reolaeth yng nghanolbarth Asia rhwng Prydain a Rwsia. Yn 1973, cafodd gweriniaeth ei ddatgan. Cafodd y rhyfel cartref 1979-1992 effaith bellgyrhaeddol ar wleidyddiaeth y wlad. Tyfodd dylanwad y Taleban yn y 1990au, gyda lluoedd arfog UDA wedi ymosod ar y Taleban yn 2001. Ers hynny, mae llywodraeth ddemocrataidd yn rheoli\u0092r rhan fwyaf o\u0092r wlad, ond erys y Taleban a\u0092u cefnogwyr yn gryf yn y de a\u0092r dwyrain. \n","707":"Pentref ar arfordir gorllewinol Ynys M\u00f4n yw Aberffraw.  Roedd prif lys brenhinoedd a thywysogion Gwynedd rhwng tua 860 a 1170.  Mae olion Mesolithig, yr Oes Efydd a Rhufeinig yno hefyd ac mae\u0092r Mabinogi\u0092n ei enwi fel y lle priododd Branwen a Matholwch.  Mae tystiolaeth yn awgrymu bod maerdref, eglwys, llys a chaer wedi bod yn Aberffraw ers cyfnod Maelgwn Gwynedd yn y 6g.  Roedd brenhinoedd Gwynedd yn cael eu hadnabod fel llinell Aberffraw.  Dinistriodd y Saeson lawer o\u0092r llys canoloesol ar \u00f4l marwolaeth Llywelyn ap Gruffydd ym 1282 a defnyddio cerrig o\u0092r adeilad i godi cestyll Caernarfon a Biwmares.   Mae pobl yn meddwl mai safle Eglwys Sant Beuno heddiw oedd lleoliad y llys, er nad ydynt yn hollol sicr.  Mae rhan o\u0092r eglwys yn dyddio o\u0092r 12g.  Mae\u0092r pentref heddiw ar Lwybr Arfordirol Ynys M\u00f4n ac yn 2001 roedd 599 o drigolion, 79.8% ohonynt yn siarad Cymraeg.  Mae traeth llydan, tywodlyd a deniadol gerllaw.  Mae\u0092r pentref ar dir gwastad ar lan ogleddol Afon Ffraw, yr afon mae e wedi dwyn ei enw ohono.  Eglwys Beuno yw\u0092r unig adeilad o ddiddordeb yn y pentref, ond mae Barclodiaid y Gawres, carnedd gellog cyn-hanesyddol ac Eglwys Sant Cwyfan ar Ynys Cribinau yn agos iawn.   ","713":"Mae Israel yn wlad yn y Dwyrain Canol, ar arfordir M\u00f4r y Canoldir - gyda Libanus i\u0092r gogledd o\u0092r wlad, Syria i\u0092r gogledd-ddwyrain, Gwlad yr Iorddonen i\u0092r dwyrain a\u0092r Aifft i\u0092r de. Cafodd Israel ei sefydlu ym 1948 yn wladwriaeth Iddewig, ddemocrataidd. Iddewon yw rhan fwyaf ei phoblogaeth, ond mae Arabiaid yn byw yno hefyd. Ymfudodd mwy a mwy o Iddewon i\u0092r diriogaeth (a oedd yn flaenorol dan lywodraeth Gwledydd Prydain), gan ddod yn noddfa bwysig i Iddewon yn sgil twf Ffasgiaeth a Nats\u00efaeth yn Ewrop yn yr 1930au a\u0092r 1940au. Mae\u0092r rhan fwyaf o gymdogion Israel yn ddig am i Israel (1948) beidio \u00e2 rhoi tir a hawliau llawn i\u0092r Palisteiniaid, gan arwain at y Gwrthdaro Arabaidd-Israelaidd, gyda llawer o\u0092r brwydro yn digwydd ar Lain Gaza. Mae Israel yn derbyn llawer o arian gan UDA ac yn defnyddio\u0092r arian hwnnw i brynu arfau, gan gynnwys arfau niwclear; tua $3 biliwn y flwyddyn.Yn Ionawr 2015 penderfynodd y Llys Troseddau Rhyngwladol y byddai\u0092n agor ymchwiliad i droseddau yn ymwneud ag Ymosodiad Israel ar Lain Gaza 2014. Y feirniadaeth gryfaf o Israel yn rhyngwladol yw bod y wlad yn hybu apartheid yn sgil y ffordd mae\u0092n trin Palisteiniaid. Mae bwyd Israelaidd yn gymysgedd o fwyd lleol a bwyd a ddaeth o bedwar ban y byd, sef Israel fusion cuisine. Kosher yw'r bwyd mwyaf poblogaidd \u0096 sef bwyd sy\u0092n cydymffurfio \u00e2 deddfau Iddewig. Gan fod y boblogaeth naill ai'n Iddewon neu'n Fwslemiaid, pur anaml y mae porc ar y fwydlen. ","715":"Mae adeilad yr Hen Goleg  ar rodfa\u0092r m\u00f4r yn Aberystwyth yn adeilad rhestredig Gradd I ac yn eiddo i Brifysgol Aberystwyth.\n\n Mae\u0092n enghraifft o adeilad yn yr arddull neo-gothig o\u0092r 19g. Yr adeilad hwn oedd yr adeilad cyntaf i'w brynu yn yr ymgyrch i sefydlu Prifysgol Cymru. \n\nErbyn 2014 mae\u0092r rhan fwyaf o weithgareddau\u0092r coleg wedi cael eu symud o\u0092r adeilad hwn, ac mae cynlluniau ar y gweill i addasu\u0092r adeilad at ddefnydd newydd.\n\nGwelodd yr adeilad sawl achlysur mawreddog, gan gynnwys dathlu sefydlu Prifysgol Cymru drwy siarter frenhinol yn 1896 ym mhresenoldeb Tywysog Cymru a llu o fawrion\n\nYm mis Mehefin 1885 niweidiwyd yr adeilad gan d\u00e2n a laddodd tri o\u0092r rhai a fu\u0092n ymladd y t\u00e2n. Ond ail-adeiladwyd ac wrth fod y coleg yn ehangu ac yn datblygu, cafwyd newidiadau i\u0092r adeilad.\n\nCodwyd arian yn 1890 i ddodrefnu Llyfrgell y Coleg. \n\nBuan iawn y tyfodd nifer y myfyrwyr a\u0092r pynciau y cynigiwyd iddynt yn fwy nag y gellid eu dysgu yn yr adeilad hwn. Erbyn diwedd y 19g roedd y coleg wedi dechrau prynu tir ac adeiladau eraill er mwyn ehangu. \n\nYn y 1960au a\u0092r 1970au adeiladwyd campws newydd ar riw Penglais, gan drosglwyddo mwy a mwy o\u0092r gwaith dysgu o\u0092r \u0091Hen Goleg\u0092, gan adael y gwaith gweinyddu yno. \n\nErbyn 2014 symudwyd y rhan fwyaf o'r gwaith gweinyddu oddi yno hefyd, gan adael yr Hen Goleg i ddisgwyl cael hyd i ddefnydd newydd unwaith eto.\n\nYn 2016 cafodd cais ei wneud am arian o gronfa'r Loteri gan Brifysgol Aberystwyth i adfer yr adeilad a dod \u00e2 bywyd newydd iddi.\n","716":"CR9_327_Hen Goleg Prifysgol Aberystwyth \n\nMae adeilad yr Hen Goleg sydd ar rodfa\u0092r m\u00f4r yn Aberystwyth yn adeilad rhestredig Gradd I ac yn eiddo i Brifysgol Aberystwyth. Mae\u0092n enghraifft o adeilad yn yr arddull Neo-gothig o\u0092r 19g. Erbyn 2014, cafodd y rhan fwyaf o weithgareddau\u0092r coleg eu symud o\u0092r adeilad hwn, ac mae cynlluniau ar y gweill i addasu\u0092r adeilad at ddefnydd newydd. \n\nYr adeilad cyntaf i\u0092w adeiladu ar y safle hwn oedd Castle House. Adeiladwyd y t? tua 1795. Erbyn mis Mehefin 1865, roedd digon o waith wedi ei wneud i allu ei agor i ymwelwyr.  \n\nRoedd prinder darpariaeth addysg bellach yng Nghymru yr adeg honno. Gyda chefnogaeth frwd y capeli anghydffurfiol, fe gasglwyd arian o bocedi gwerin Cymru, ac erbyn canol 1865 roedd \u00a35,000 wedi ei gasglu. Bachodd pwyllgor Hugh Owen y cyfle i brynu adeilad y Castle Hotel, gan dalu \u00a310,000 amdano ym mis Mawrth 1867.  \n\nBuan iawn y tyfodd nifer y myfyrwyr a\u0092r pynciau y cynigiwyd iddynt yn fwy nag y gellid eu dysgu yn yr adeilad hwn. Erbyn diwedd y 19g, roedd y coleg wedi dechrau ehangu. Yn y 1960au a\u0092r 1970au, adeiladwyd campws newydd ar riw Penglais, gan drosglwyddo mwy o\u0092r gwaith dysgu o\u0092r \u0091Hen Goleg\u0092, a gadael y gwaith gweinyddu yno. Erbyn 2014, symudwyd y rhan fwyaf o'r gwaith gweinyddu oddi yno. \n\nBydd adferiad i'r adeilad, fydd yn costio cyfanswm o tua \u00a322m, i droi'r Hen Goleg yn ofod artistig a pherfformio, gyda chaffi ac ystafelloedd cymunedol yn ogystal ag amgueddfa'r brifysgol. ","717":"Prifddinas Cymru yw Caerdydd. Caerdydd yw dinas fwyaf Cymru a\u0092r ddegfed fwyaf yn y Deyrnas Unedig. Daeth yn ddinas yn 1905 ac yn brifddinas Cymru yn 1955. Mae canolfan fasnachol fwyaf Cymru wedi\u0092i leoli yno yng nghyd a\u0092r rhan fwyaf o sefydliadau cenedlaethol Cymru. Mae tua 361,469 o bobl yn byw yng Nghaerdydd. Mae prifddinasoedd Y Swistir, Gwlad Belg a Seland Newydd yn llai na Caerdydd. \nTan ddechrau\u0092r 19g, dinas fechan oedd Caerdydd. Tyfodd yn gyflym wrth i\u0092r chwyldro diwydiannol fynd o nerth i nerth, yn enwedig pan gafodd cymoedd De Cymru eu cysylltu \u00e2\u0092r rheilffyrdd. Yn 1851, dim ond 20,000 oedd yn byw yng Nghaerdydd. Erbyn 1991 roedd 269,000. \nYn y 19g, allforio glo a chynhyrchu dur oedd seiliau economi Caerdydd, gyda phorth y brifddinas yn allforio mwy o lo na Llundain a Lerpwl. Ar un adeg, roedd porthladd Caerdydd, Tiger Bay, yn un o borthladdoedd prysuraf y byd. Erbyn hyn, mae\u0092r ardal wedi cael eu hadnewyddu fel Bae Caerdydd yn dilyn cyfnod o ddirywiad mawr. Y gobaith yw y daw\u0092n ardal boblogaidd ar gyfer y celfyddydau, bywyd nos ac adloniant. Mae Cynulliad Cenedlaethol Cymru hefyd wedi\u0092i leoli yno yn ogystal \u00e2 Chanolfan y Mileniwm, Stadiwm y Mileniwm a Gwersyll Urdd Gobaith Cymru. \nYstyr yr enw Caerdydd yw \u0091caer ar lan afon Taf\u0092. Mae dros 36,700 o bobl Caerdydd yn gallu siarad Cymraeg. Mae\u0092r ddinas wedi\u0092i lleoli ar goridor yr M4. Economi Caerdydd yw\u0092r lle sydd fwyaf cyfrifol am dwf economi Cymru. Erbyn heddiw, mae\u0092r ddinas yn dibynnu ar siopau, y cyfryngau a thwristiaeth er mwyn cynnal y twf yn hytrach na allforio fel yn y 19g. ","719":"Prifddinas Cymru yw Caerdydd a degfed dinas fwyaf y Deyrnas Unedig. Daeth yn ddinas yn 1905 ac yn brifddinas Cymru yn 1955. Yma mae canolfan fasnachol fwyaf Cymru ac mae'r rhan fwyaf o sefydliadau cenedlaethol Cymru wedi eu lleoli yma. Mae poblogaeth Caerdydd oddeutu 361,469 (2016). Roedd Caerdydd yn dref fechan tan ddechrau'r 19g. Tyfodd yn gyflym gyda\u0092r chwyldro diwydiannol, yn enwedig pan gysylltwyd cymoedd De Cymru \u00e2 rheilffyrdd fel y gellid allforio glo o borthladd Caerdydd. Roedd porthladd Caerdydd yn cael ei adnabod fel \"Tiger Bay\", ac ar un adeg hon oedd un o borthladdoedd prysuraf y byd. Ar \u00f4l cyfnod hir o ddirywiad, mae'r ardal wedi cael ei hadnewyddu fel Bae Caerdydd. Daw'r twf aruthrol yma ar \u00f4l adeiladu argae ar draws y bae, gan greu llyn enfawr. Roedd hyn yn ddadleuol iawn ar y pryd, ac yr oedd hefyd yn ofid fod y gymuned leol a oedd yn bodoli yn Tiger Bay yn cael ei chwalu. Ym Mae Caerdydd yr ymsefydlodd Cynulliad Cenedlaethol Cymru ac yno mae Canolfan y Mileniwm hefyd, sydd yn gartref i Urdd Gobaith Cymru ac Opera Cenedlaethol Cymru yn ogystal \u00e2 Stadiwm y Mileniwm. Daw ystyr yr enw Caerdydd o 'caer (ar lan) afon Taf'. Yn \u00f4l Cyfrifiad 2011, roedd 36,700 o bobl Caerdydd yn gallu siarad Cymraeg. Fel prifddinas Cymru, economi Caerdydd yw'r brif fan am dwf economi Cymru ac mae ei heconomi a'i hardaloedd cyfagos yn cyfrif am bron 20% o CMC Cymru.","720":"Y caneuon poblogaidd cyntaf oedd alawon drama 1728. \n\nCerddoriaeth nad oedd yn glasurol neu yn g\u00e2n gwerin oedd yn cael ei alw yn gerddoriaeth boblogaidd. \n\nTin Pan Alley yw enw stryd yn Efrog Newydd lle\u0092r oedd cyhoeddwyr cerddoriaeth yn chwarae caneuon ar y piano. Daeth y caneuon oddi wrth gyfansoddwyr a oedd yn ysgrifennu caneuon ac yn danfon nhw at y cyhoeddwyr. Mae enw\u0092r stryd yn cynrychioli cymdogaeth a diwylliant y g\u00e2n boblogaidd. \n\nRoedd D.J. yn chwarae caneuon R&B ar ei orsaf radio yn Cleveland, Ohio pryd defnyddiodd yr ymadrodd \u0093rock and roll\u0094 yn 1951 i ddisgrifio\u0092r caneuon. \n\nRoedd y math newydd yma o gerddoriaeth, roc a r\u00f4l wedi newid cerddoriaeth boblogaidd. Pedwar curiad i\u0092r bar sydd gan ganeuon roc a r\u00f4l ac mae\u0092r acen ar yr ail a\u0092r bedwerydd curiad, nid y curiad cyntaf. Dyma oedd y ffordd newydd o gerddoriaeth boblogaidd. Dechreuodd y gair \u0093pop\u0094 cael ei ddefnyddio i ddisgrifio cerddoriaeth boblogaidd. \n\nErbyn y 1960au, roedd pobl yn defnyddio\u0092r gair \u0093pop\u0094 i ddisgrifio\u0092r math yma o gerddoriaeth, yn hytrach na ddefnyddio\u0092r ymadrodd \u0093roc a r\u00f4l\u0094. Yn y 1960au, roedd rhai bandiau yn gosod rhythmau roc a r\u00f4l i ganeuon gwerin. Gwnaeth hwn creu math newydd o gerddoriaeth sef \u0091Folk Rock\u0092. Daeth y geiriau \u0093pop\u0094 a \u0093roc\u0094 i ystyried rhywbeth tebyg. ","722":"Mae\u0092r caneuon poblogaidd cyntaf yn dyddio n\u00f4l i ganeuon \u0093The Beggar\u0092s Opera\u0094 yn 1728. Yn y 19g roedd gerddoriaeth doedd ddim yn glasurol nag yn g\u00e2n werin yn cael ei disgrifio fel cerddoriaeth boblogaidd. Yn wreiddiol daeth y caneuon hyn o\u0092r opereta e.e. \"Orph\u00e9e aux Enfers\" gan Jacques Offenbach. Tua diwedd y 19g roedd cyfansoddwyr yn Efrog Newydd yn anfon eu caneuon at gyhoeddwyr oedd yn penderfynu os oeddent am eu cyhoeddi nhw. Oherwydd bod cyhoeddwyr niferus yr ardal yn chwarae\u0092r caneuon ar y piano magodd yr ardal yr enw Tin Pan Alley. Y g\u00e2n boblogaidd gyntaf i ddod allan o Tin Pan Alley oedd \u0093After the Ball is Over\u0094 gan Charles K. Harries yn 1892.\nDatblygodd roc a r\u00f4l yn y 1950au yn gymysgedd o R&B, jazz a chanu gwlad. Cafodd ei ddyfeisio gan Bill Haley.  \u0093Rocket 88\u0094 gan Jackie Brenson yn 1951 oedd y g\u00e2n roc a r\u00f4l gyntaf, mae\u0092n debyg. Mae\u0092r math hwn o gerddoriaeth yn nodweddiadol am i\u0092r acen fod ar ail a phedwerydd guriad y bar. Dyma ddaeth yn nodweddiadol am gerddoriaeth boblogaidd o hynny ymlaen. Yn ystod y cyfnod hwn cafodd cerddoriaeth boblogaidd ei hadnabod fel pop. Roedd adfywiad yn y genre gwerin yn y 1960au, e.e. roedd y band The Byrds yn rhoi rhythmau roc a r\u00f4l i ganeuon gwerin. Yn dilyn hynny daeth y gair pop i olygu'r un peth \u00e2 roc.\n","723":"Iaith swyddogol Moldofa yw\u0092r Rwmaneg. Mae\u0092n cael ei siarad gan 76 y cant o\u0092r boblogaeth. Cafodd Deddf Iaith Wladwriaethol ei basio yn 1989 pan oedd Moldofa yn rhan o\u0092r Undeb Sofietaidd. Roedd yn nodi mai\u0092r Foldofeg yn wyddor y Lladin oedd unig iaith swyddogol y weriniaeth. Bwriad hyn oedd gwneud yr iaith Foldofeg yn iaith gyfathrebu rhwng trigolion y weriniaeth. Daeth Moldofa\u0092n annibynnol erbyn 1991 a nodwyd y Rwmaneg fel iaith swyddogol. Yr iaith genedlaethol yn 1994 oedd y Foldofeg, wedi\u0092i ysgrifennu yn wyddor y Lladin. O ganlyniad i\u0092r dryswch, dyfarnodd y Llys Cyfansoddiadol yn 2013 mai iaith y wladwriaeth yw\u0092r Rwmaneg. Erbyn hyn, mae ieithyddion yn ystyried Rwmaneg llenyddol a Moldofeg yn debyg iawn. Yn 2003, datganodd llywodraeth Moldofa mai un o\u0092u blaenoriaethau oedd diogelu\u0092r iaith Foldofeg. \nNododd 75.8 y cant o boblogaeth y wlad yn 2004 mai\u0092r Moldofeg neu\u0092r Rwmaneg oedd eu mamiaith. Allan o\u0092r rhain, nododd 73.8 y cant eu bod yn siarad yr ieithoedd yn feunyddiol. Yn Moldofa, mae gan ieithoedd leiafrifol statws swyddogol ochr yn ochr \u00e2\u0092r iaith wladwriaethol mewn ardaloedd gyda phoblogaeth uchel o leifafrifoedd ethnig. Ymhlith y rhain mae\u0092r Rwseg, Gagauz ac Wcreineg. Mae\u0092r Rwseg yn cael ei ddefnyddio ar lefel gymdeithasol a llywodraethol. Mae dwyieithrwydd Rwseg a Rwmaneg yn nodwedd o gymdeithas Moldofa. Yn Gagauzia mae statws iaith leifafrifol yr iaith Gagauz ac mae Wcreineg yn swyddogol yn rhanbarth Transnistria. Yn fwy diweddar, mae ieithoedd megis y Ffrangeg, Sbaeneg ac Eidaleg yn cael eu cyflwyno mewn ysgolion, er mai ond ychydig sydd yn gallu cyfathrebu\u0092n hawdd ynddynt hyd yma. \n","724":"Y Rwmaneg yw iaith swyddogol Moldofa, sef iaith frodorol 76% o\u0092r boblogaeth. Caiff hefyd ei siarad fel prif iaith gan leiafrifoedd ethnig eraill. Yn \u00f4l deddf iaith wladwriaethol 1989, pan oedd Moldofa yn rhan o\u0092r Undeb Sofietaidd, yr iaith Foldofeg yn y wyddor Ladin oedd unig iaith swyddogol Gweriniaeth Sosialaidd Sofietaidd Moldofa. Mae\u0092r ddeddf yn s\u00f4n am hunaniaeth ieithyddol cyffredin rhwng y Moldofiaid a\u0092r Rwmaniaid, a\u0092i bwriad oedd i\u0092r Foldofeg fod yn gyfrwng cyfathrebu rhwng holl ddinasyddion y weriniaeth. Mae'r rhan fwyaf o ieithyddion yn meddwl fod Rwmaneg llenyddol a Moldofeg yr un fath, felly \u0093Moldofeg\u0094 caiff ei ddefnyddio mewn ambell cyd-destun gwleidyddol. Yn 2003, fe wnaeth y llywodraeth benderfynu blaenoriaethu diogelu\u0092r iaith. Mewn ardaloedd gyda phoblogaethau sylweddol o leiafrifoedd ethnig, rhoddir statws swyddogol i ieithoedd ochr yn ochr \u00e2\u0092r iaith wladwriaethol. Yr ieithoedd yma yw Rwseg, sef \u0093iaith cyfathrebu rhyng-ethnig\u0094, Gagauz ag Wcreineg. Ers y 1990au mae'r mwyafrif o Foldofiaid yn dysgu Saesneg fel eu prif iaith dramor yn yr ysgol, ond ychydig sydd yn medru cyfathrebu ynddi yn hawdd. Weithiau Ffrangeg, Eidaleg neu Sbaeneg caiff ei ddysgu fel iaith dramor gan ddisgyblion. Mae ymfudwyr o Foldofa fel arfer yn dysgu ieithoedd newydd ar \u00f4l cyrraedd gwlad newydd. Mae rhai Moldofiaid yn symud dramor i weithio ac yn dychwelyd wedi dysgu iaith gwahanol. Mae rhanfwyaf o Foldofiaid h?n yn ddwyieithog yn Rwmaneg a Rwseg oherwydd y dylanwad cryf gan Rwsia. Ond, dydy\u0092r genhedlaeth iau ddim yn gallu siarad Rwseg yn dda iawn er fod mwy o sianeli teledu ar gael yn Rwseg nag yn Rwmaneg. ","725":"Ym Moldofa, Rwmaneg yw\u0092r iaith swyddogol.\nBwriad y ddeddf iaith wladwriaethol 1989 oedd cael yr Foldofeg yn gyfrwng cyfathrebu rhwng holl ddinasyddion y weriniaeth. Daeth Rwmaneg yn iaith swyddogol y wladwriaeth annibynnol newydd gan Ddatganiad Annibyniaeth Moldofa 1991. Gwnaeth Cyfansoddiad Moldofa datgan yn erbyn hwn yn 1994 ond dyfarnodd Llys Cyfansoddiadol Moldofa yn 2013 bod y Datganiad Annibyniaeth yn cymryd blaenoriaeth dros y Cyfansoddiad.\nPenderfynodd llywodraeth gomiwnyddol Moldofa ar \u0093Syniad Wleidyddol Genedlaethol\u0094 yn 2003. Mae hwn yn datgan bod diogelu\u0092r iaith Foldofeg yn un o flaenoriaethau\u0092r llywodraeth.\nYn \u00f4l cyfrifiad 2004, Moldofeg neu Rwmaneg yw mamiaith bron 76% o boblogaeth y wlad.\nMae gan Rwseg statws swyddogol yn rhanbarth yn ne\u0092r wlad sef Gagauzia. Mae\u0092r iaith yn cael ei ddefnyddio ar lefelau cymdeithasol a llywodraethol ac mae\u0092r dwyieithrwydd yn nodwedd cymdeithas Moldofa, yn \u00f4l y Syniad Wleidyddol Genedlaethol. Mae\u0092r iaith yn un frodorol i ychydig dros 11% o boblogaeth y wlad. \nGagauz a Wcreineg yw ieithoedd eraill sydd gyda rhywfaint o statws yn y wlad. Mae gan Gagauz lot llai.\nYn yr ysgol, ers y 1990au, mae\u0092r cyfle i ddysgu Saesneg fel prif iaith dramor ac weithiau ieithoedd tramor eraill hefyd fel Ffrangeg, Eidaleg neu Sbaeneg.\nMae cenhedlaeth iau Moldofa yn llai tebygol o allu ysgrifennu neu gynnal sgwrs lawn yn Rwseg tra bod y genhedlaeth h?n a chanol oed yn debygol o fod yn ddwyieithog yn Rwmaneg a Rwseg.\n","730":"Gweriniaeth yn Ewrop ac Asia yw Twrci. Cyn 1922, roedd y wlad yn gartref i Ymerodraeth yr Otomaniaid. Mae Twrci wedi\u0092i lleoli rhwng y M\u00f4r Du a M\u00f4r y Canoldir. Ankara yw prifddinas y wlad. Yn Asia mae\u0092r darn mwyaf o\u0092r wlad, sy\u0092n ffurfio tua 97% o arwynebedd y wlad. Y 3% arall yw\u0092r rhan sydd yn Ewrop.\n\nYn y mileniau cyn Crist, roedd tir Twrci yn gartref i ymerodraeth yr Hitiaid. Mae yna dystiolaeth bod rhai o lwythi\u0092r Celtiaid wedi treulio amser yn Asia Leiaf hefyd. Yna, daeth y Groegiaid i wladychu ardaloedd eang ar arfordiroedd y M\u00f4r Canoldir, M\u00f4r Aegea a\u0092r M\u00f4r Du. \nRoedd y wlad wedi cael ei rheoli gan yr Ymerodraeth Bersiaidd am gyfnod yn ystod y rhyfela a gwrthdaro rhwng Persia a gwladwriaethau annibynnol Gwlad Groeg. O\u0092r 2il ganrif CC ymlaen, daeth y wlad yn raddol i feddiant y Rhufeiniaid. \n\nAm fil o flynyddoedd bron, roedd yr Ymerodraeth Fysantaidd yn dwyn mantell Rhufain yn Asia Leiaf a\u0092r Dwyrain Canol. Roedd Caergystennin wedi cwympo yn y flwyddyn 1453. O hynny ymlaen am dros bedair canrif, roedd Constantinople yn brifddinas Ymerodraeth yr Otomaniaid. \n\nYn sgil y Rhyfel Byd Cyntaf, pan roedd Twrci wedi ochri \u00e2\u0092r Almaen, roedd yna chwyldro yn Nhwrci ac roedd gweriniaeth seciwlar wedi cael ei sefydlu. Roedd yr iaith wedi cael ei symleiddio a throes y wlad ei golygon tua\u0092r gorllewin. Erbyn heddiw, mae Twrci yn aelod o NATO ac yn gobeithio ymuno \u00e2\u0092r Undeb Ewropeaidd fel aelod llawn.\n","732":"Yr Ieithoedd Brythonaidd yw un o ddwy gangen teulu ieithyddol yr Ieithoedd Celtaidd Ynysol; y llall yw'r Oideleg. Bathodd y Cymro a'r ysgolhaig Celtaidd, John Rhys, yr enw Brythoneg o'r gair Brython. Mae'r ieithoedd Brythonaidd yn tarddu o'r iaith Frythoneg \u0096 a oedd yn cael ei siarad gan y rhan fwyaf o Ynys Prydain erbyn dyfodiad y Rhufeiniaid yn y ganrif gyntaf, er mai Lladin oedd iaith dysg a\u0092r brif iaith weinyddol ar y pryd. Yn y 4g a'r 5ed, ymfudodd llawer o Frythoniaid i Lydaw, ac yn y canrifoedd dilynol, cychwynnodd yr iaith ymrannu'n sawl tafodiaith wrth i undod ei siaradwyr gael ei dorri yn ddaearyddol gan fewnlifiad y Saeson, gan ddatblygu o'r diwedd i'r Gymraeg, Cernyweg, Llydaweg, a Chymbreg. Mae\u0092r Gymraeg a\u0092r Llydaweg yn cael eu siarad fel ieithoedd brodorol o hyd. Yn sgil allfudo, mae hefyd cymunedau o siaradwyr ieithoedd Brythonaidd yn Lloegr, Ffrainc, a'r Wladfa yn yr Ariannin. Mae ieithyddion wedi brasamcan bod saith o gyflyrau ar enwau ac ansoddeiriau'r Frythoneg, gan gynnwys y cyflyrau enwol, gwrthrychol, genidol, derbyniol, cyfarchol \u0096 yn debyg i\u0092r cyflyrau niferus oedd yn nodweddu\u0092r ieithoedd Indo-Ewropaidd Gorllewinol. Cymraeg oedd yr iaith gyntaf i\u0092w hysgrifennu o blith yr ieithoedd Brythonaidd. Diflannodd y Gernyweg erbyn diwedd y 18g, ond cafodd adfywiad yn hanner olaf yr 20g ymhlith rhai sy\u0092n frwdfrydig dros yr iaith. Roedd nifer sylweddol yn siarad Llydaweg ar ddechrau\u0092r 20g, ond mae\u0092r nifer wedi dirywio llawer erbyn heddiw yn sgil polis\u00efau llawdrwm llywodraeth Ffrainc dros y ganrif ddiwethaf.","733":"CR9_332_Ieithoedd Brythonaidd \n\nMae'r ieithoedd Brythonaidd yn ffurfio un o ddwy gangen teulu ieithyddol yr Ieithoedd Celtaidd Ynysol, yr Oideleg yw\u0092r llall. \n\nRoedd yr iaith Frythoneg i'w siarad drwy Brydain, i'r de o Foryd Forth yn ystod Oes yr Haearn a chyfnod y Rhufeiniaid. I'r gogledd o Foryd Forth, iaith Bicteg oedd yn chwaer iaith. Yn y 4g a'r 5ed, ymfudodd llawer o Frythoniaid i'r cyfandir. Dechreuodd yr iaith ymrannu'n sawl tafodiaith, gan ddatblygu i'r Gymraeg, Cernyweg, Llydaweg, a Chymbreg. Mae\u0092r Gymraeg a'r Llydaweg yn cael eu siarad fel ieithoedd brodorol o hyd. \n\nFe wnaeth yr iaith Geltaidd gyrraedd tua 2000 CC ac ymledodd yr iaith a'i diwylliant yn raddol ar draws Ewrop, gan gael ei chymathu gan frodorion.  \n\nY Frythoneg oedd iaith y rhan fwyaf o Ynys Prydain erbyn dyfodiad y Rhufeiniaid yn y ganrif gyntaf.  \n\nTystiolaeth anuniongyrchol yn unig sydd i ramadeg a geirfa\u0092r Frythoneg, gan nad oedd yn iaith ysgrifenedig.  \n\nGyda dyfodiad y Rhufeiniaid, collodd y Frythoneg ei statws o fod yn brif iaith arweinyddiaeth Prydain. Roedd presenoldeb y Lladin yn ansefydlogi ei strwythur hefyd. Pan gyrhaeddodd Cristnogaeth Brydain, fe wnaeth awdurdod offeiriaid yr hen grefydd wanhau, sef ceidwaid dulliau ieithyddol traddodiadol. Dadfeiliodd ffurfiau gramadegol y Frythoneg a datblygodd ffurfiau newydd. \n\nYmwahanodd tafodieithoedd y Frythoneg yn ieithoedd gwahanol pan gafodd eu hundod daearyddol ei dorri gan fewnlifiad y Saeson.  \n\nAmcangyfrifir bod rhyw 1,400,000 o siaradwyr Llydaweg ar ddechrau'r 20g, ond maent yn brin erbyn heddiw. Dim ond yn ddiweddar mae'r llywodraeth wedi llunio polis\u00efau gwell ar ei gyfer. ","735":"Gweriniaeth yn Affrica yw De Affrica. Mae Namibia, Botswana, Simbabwe, Mosambic a Lesotho yn agos i Dde Affrica. I Dde Affrica y mae\u0092r nifer mwyaf o bobl wedi symud, allan o holl wledydd sydd cyfandir Affrica. Mae llawer wedi symud i Dde Affrica o\u0092r Iseldiroedd, Prydain, Ffrainc a\u0092r Almaen. Yr Iseldiroedd oedd yn rheoli ar y dechrau, ond yna cymrodd Prydain Fawr dros Benrhyn Gobaith Da yn dilyn cytundeb ym 1805. Felly, symudodd y bobl Iseldiraidd i rannau eraill o\u0092r wlad gan sefydlu taleithiau eu hunain. Daeth Saesneg yn iaith swyddogol y wlad ym 1822.\nDim ond dwy afon fawr sydd yn Ne Affrica. Mynydd uchaf y wlad yw Njesuthi sy\u0092n mesur 3,410 metr o uchder. Yng nghanol y wlad mae ardal o dir uchel iawn. Yn yr ardal yma, mae\u0092n gynnes iawn yn yr haf ac yn oer iawn yn y gaeaf. \nMae olion pobl yno sy\u0092n mynd yn \u00f4l dros 2.5 miliwn o flynyddoedd. Pobl Khoisan oedd y bobl gyntaf i fyw yn Ne Affrica. Mae pobl yn credu bod y bobl Bantu, sef cyndeidiau\u0092r mwyafrif o bobl dduon y De Affrica fodern, wedi cyrraedd tua 100 OC. Yn \u00f4l rhai pobl, y bobl Bantu ddaeth a dulliau byw a thechnoleg Oes yr Haearn cynnar i\u0092r rhanbarth. O ganlyniad, cafodd y grwpiau ethnig a oedd eisoes yn byw yno, eu gwthio i ardaloedd ffiniol. Caiff hyn ei brofi gan fod eu teuluoedd heddiw yn byw mewn diffeithdiroedd e.e. ym Motswana. \nErs 1994, mae naw talaith yn Ne Affrica.","739":"Roedd tywysogaeth Cymru yn dywysogaeth a gafodd ei greu gan Llywelyn ap Gruffudd a oedd yn cael ei gydnabod yn ffurfiol gan Loegr drwy gytundeb Trefaldwyn ym 1267. Roedd yn cynnwys gogledd-orllewin a gorllewin Cymru, rhan helaeth o\u0092r berfeddwlad a Phowys, rhannau o\u0092r diriogaeth a gafodd ei gipio gan Llywelyn oddi wrth arglwyddi\u0092r Mers a\u0092r Deheubarth. Nid oedd yn cynnwys yn fras, dwyrain a de Cymru. Roedd gan Llywelyn hawl i wrogaeth pob arglwydd Cymreig erbyn 1270. Roedd sicrhau cytundeb Trefaldwyn felly yn orchest fawr oherwydd iddo olygu bod Llywelyn wedi creu hanfodion polisi Cymreig. O safbwynt cyfansoddiadol, y peth pwysicaf am gytundeb Trefaldwyn oedd cydnabyddiaeth rhwng brenin Lloegr a thywysog Cymru cytundeb principatus Wallie, neu \u0091tywysogaeth Cymru\u0092. Golyga hyn bod swydd neu safle swyddogol i dywysog Cymru, ond hefyd y diriogaeth lle\u0092r oedd tywysog Cymru yn gweithredu, ac o ganlyniad dechreuodd y gair \u0091tywysogaeth\u0092 gael ei ddefnyddio ar gyfer Cymru gyfan. \n\nAr \u00f4l goresgyniad Cymru gan Edward I o Loegr, daeth y dywysogaeth i feddiant Coron Lloegr ym 1284. Felly, roedd y dywysogaeth yn cael ei lywodraethu\u0092n uniongyrchol gan goron Lloegr, trwy\u0092r rhwydwaith o gestyll a bwrdeistrefi Seisnig ynddi, fel uned ar wah\u00e2n o fewn Cymru. ","740":"Roedd Sylvia Anderson yn actores, yn awdures ach yn gynhyrchydd ffilm a theledu. Roedd hi\u0092n briod \u00e2 Gerry Anderson rhwng 1961 a 1981.  Cafodd ei geni yn Llundain yn 1927 a daeth yn weithiwr cymdeithasol ar \u00f4l y brifysgol. Symudodd i\u0092r UDA efo\u0092i g?r cyntaf oedd yn golffiwr, ac roedd hi\u0092n gweithio fel newyddiadurwr.\nDychwelodd i\u0092r DU a gweithio efo\u0092r cwmni Polytechnic Films ac yno wnaeth hi gyfarfod Gerry Anderson oedd yn olygydd ac yn gyfarwyddwr. Priododd y ddau yn 1960 ac roeddent yn gweithio efo\u0092i gilydd i greu ac ysgrifennu cyfresi teledu. Prif ddyletswyddau Sylvia oedd datblygu\u0092r cymeriadau a dylunio\u0092r gwisgoedd. Roedd hi hefyd yn lleisio rhai o\u0092r cymeriadau e.e. Lady Penelope yn Thunderbirds. Chwalodd eu priodas a\u0092u partneriaeth greadigol yn 1975. Aeth i weithio i HBO fel chwilotwr talent am 30 mlynedd wedi hynny. Ysgrifennodd hunangofiant o\u0092r enw Yes M\u0092Lady yn 1991 ac yna ei ail-gyhoeddi fel My FAB Years yn 2007 i gynnwys ei hanes diweddaraf. Yn 2013 gweithiodd efo\u0092i merch Dee ar raglen deledu newydd o\u0092r enw \u0093The Last Station\u0094. Roedd Sylvia yn adnabyddus am ei gwaith yn cefnogi Gofal Cancr y Fron a Barnardo\u0092s. Enillodd wobr Pulcinella yn 2015 yn cydnabod ei gwaith mewn cynhyrchu teledu. Cafodd hi a Gerry Anderson dau o blant. \nYmhlith ei gwaith teledu, roedd hi\u0092n gweithio fel cyfarwyddwr deialog (e.e. Supercar 1961-62), datblygwr cymeriadau ac artist llais (e.e. Joe 90 1968-69), a dylunydd gwisgoedd (e.e. UFO 1970-71). Bu hefyd yn gweithio mewn rolau gwahanol yn y diwydiant ffilmiau.\n","741":"Roedd Sylvia Anderson yn awdures a chynhyrchydd ffilm a theledu Seisnig.  Daeth hi\u0092n enwog yn y chwedegau a\u0092r saithdegau am ei gwaith gyda\u0092i g?r, Gerry Anderson.  Roedd hi\u0092n cyd-greu a chyd-ysgrifennu cyfresu teledu fel Stingray, Thunderbirds a Captain Scarlet and the Mysterons, ac yn datblygu\u0092r cymeriadau a dylunio\u0092r gwisgoedd.  Roedd hi hefyd yn lleisiau rhai o\u0092r cymeriadau, ac yn arbennig Lady Penelope yn Thunderbirds.  Cafodd Anderson ei geni yn ne Llundain ym 1927.  Roedd ei thad yn focsiwr a\u0092i mam yn wniadwraig.  Graddiodd o Ysgol Economeg a Gwyddor Gwleidyddiaeth Llundain mewn economeg a chymdeithaseg.  Symudodd i America gyda\u0092i g?r cyntaf a gweithiodd fel newidiadurwr yno am gyfnod.  Ar \u00f4l dod yn \u00f4l i\u0092r Deyrnas Unedig ymunodd hi  \u00e2 chwmni  Polytechnic Films .  Dyna le cwrddodd hi \u00e2 Gerry Anderson.  Pan ffurfiodd Gerry Anderson gwmni ffilmiau newydd ymunodd fel cyfarwyddwr.  Priododd y cwpl ym 1960.  Daeth y bartneriaeth greadigol i ben ym 1975 a chawson nhw ysgariad ym 1981.  Gweithiodd fel chwilotwr talent yn Llundain am 30 mlynedd wedyn.  Cyhoeddodd hi hunangofiant, Yes M\u0092Lady ym 1991 a\u0092i ailgyhoeddi yn 2007 gyda diweddariad.  Gweithiodd fel ymgynghorydd cynhyrchu ar addasiad 2004 o ffilm Thunderbirds a lleisio cymeriad Great Aunt Sylvia yn ffilm 2015 Thunderbirds are Go!  Roedd hi hefyd yn enwog am ei gwaith gydag elusennau Gofal Cancr y Fron a Barnado\u0092s.  Derbyniodd Wobr Pulcinella ym 2015 am ei gwaith mewn cynhyrchu teledu.","742":"Iaith Geltaidd sydd yn wreiddiol yn cael ei siarad yn yr Alban ydy Gaeleg yr Alban. Mae\u0092r iaith wedi ei ddatblygu o Wyddeleg Canol ac felly mae\u0092n mynd yn \u00f4l i\u0092r Hen Wyddeleg. Yn \u00f4l cyfrifiad cenedlaethol y Deyrnas Unedig yn 2001, roedd 58,652 neu 1.2% o boblogaeth yr Alban o bobl dros 3 oed yn gallu siarad neu yn gallu deall rhyw faint o Aeleg yr Alban. Mae\u0092r iaith yn cael ei defnyddio fwyaf ar Ynysoedd Allanol Heledd. Dydy Gaeleg yr Alban ddim yn iaith swyddogol yn yr Undeb Ewropeaidd nac yn iaith swyddogol yn y Deyrnas Unedig. Ond, mae\u0092r iaith wedi cael ei chydnabod fel iaith frodorol yn \u00f4l y Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Ieithoedd Lleiafrifol y Deyrnas Unedig. Mae Deddf Gaeleg yr Alban 2005 hefyd yn rhoi cydnabyddiaeth swyddogol i\u0092r iaith. Mae\u0092n bwysig peidio cymysgu Gaeleg yr Alban efo Sgoteg gan fod Sgoteg yn cyfeirio at fath o Saesneg sy\u0092n cael ei siarad yn draddodiadol yn Iseldiroedd yr Alban. Mae gan bron bob un o dafodieithoedd Gaeleg yr Alban rhwng wyth a naw prif lafariaid sydd yn gallu bod yn llafariaid hir neu fyr. Mae hefyd dwy lafariad wannach sydd bob amser yn fyr. Yn debyg i\u0092r Gymraeg, mae gan Aeleg yr Alban nodweddion tebyg yn y ffordd y mae\u0092r iaith yn cael ei hysgrifennu. Mae brawddegau yn dilyn y drefn berf, goddrych, gwrthrych ac mewn llawer o frawddegau mae arddodiaid yn cael eu rhedeg. Mae treigladau hefyd yn rhan allweddol o ramadeg yr iaith.","743":"Iaith Geltaidd yr Alban yw Gaeleg yr Alban neu Gaeleg. Mae'n gangen o'r ieithoedd Celtaidd. Datblygodd Gaeleg yr Alban o Wyddeleg Canol, ac felly mae'n tarddu o Hen Wyddeleg. Yn Cyfrifiad y Deyrnas Unedig 2001 roedd 58,652 o bobl yn yr Alban yn medru'r Aeleg i ryw raddau. Nid yw'r Aeleg yn iaith swyddogol yn yr Undeb Ewropeaidd, nac yn y Deyrnas Unedig. Cydnabyddir yr iaith yn iaith frodorol yn \u00f4l y Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Ieithoedd Lleiafrifol. Mae Deddf Gaeleg yr Alban 2005 yn rhoi cydnabyddiaeth swyddogol i'r iaith, drwy Bwrdd Gaeleg yr Alban. Tu allan i'r Alban, mae tafodieithoedd o'r iaith, a elwir yn Aeleg Canada. Mae gan yr amrywiad yma ryw 2,000 o siaradwyr. Ni ddylid cymysgu Gaeleg yr Alban gyda Sgoteg, sy'n cyfeirio at fath o'r Saesneg a siaredir yn draddodiadol yn Iseldiroedd yr Alban. Mae gan y mwyafrif o dafodieithodd Gaeleg rhwng wyth a naw prif lafariad ( [i e ? a o ? u ? ?]), a all fod naill ai'n hir neu'n fyr. Hefyd, dwy lafariad wannach sydd, ( [? ?]), a fydd yn fyr bob tro. Er bod rhai llafariaid yn drwynol iawn, mae trwynoldeb gwahaniaethol yn brin. Mae rhyw naw deusain ac ambell deirsain. Yn debyg i'r Gymraeg a'r ieithoedd Celtaidd eraill, mae gan Aeleg yr Alban nifer o nodweddion teipolegol diddorol. Mae treigladau hefyd yn ran allweddol o ramadeg gaeleg.","747":"Yr Ail Ryfel Byd oedd y rhyfel mwyaf eang a chostus mewn hanes. Roedd ymladd ar draws rhan fwyaf y byd ac amcangyfrif i tua 60 miliwn o bobl gael eu lladd, neu farw o newyn oedd wedi cael ei achosi gan y rhyfel. Prif ardaloedd y brwydro oedd Ewrop, Dwyrain Asia a\u0092r Cefnfor Tawel.\n\nDoes dim cytundeb ar ddyddiad dechrau\u0092r rhyfel yn union. Y dyddiad mwyaf cyffredin yw 1 Medi 1939, pan roedd yr Almaen wedi ymosod ar Wlad Pwyl gyda Phrydain a Ffrainc yn cyhoeddi rhyfel ar yr Almaen ddau ddiwrnod yn ddiweddarach. Dim ond yn 1941 daeth y rhyfel yn wirioneddol fyd-eang. Ym Mehefin 1941, roedd yr Almaen wedi ymosod ar yr Undeb Sofietaidd. Ym mis Rhagfyr, roedd Japan wedi ymosod ar lynges UDA yn Pearl Harbour. \nRoedd technoleg filwrol wedi datblygu tipyn ers y Rhyfel Byd Cyntaf, ac roedd awyrennau wedi dod yn bwysicach ar y ddwy ochr. Dyma oedd un o\u0092r prif resymau dros y ffaith bod cyfanswm y colledion ymhlith y boblogaeth sifil yn llawer uwch yn y rhyfel yma. Daeth y rhyfel i ben pan roedd America wedi gollwng bomiau atomig ar ddinasoedd Hiroshima a Nagasaki yn Japan yn 1945.\n\nRoedd tua 6 miliwn o Iddewon wedi cael eu lladd yn yr Holocost. Erbyn diwedd y rhyfel, UDA a\u0092r Undeb Sofietaidd oedd y ddau b?er mawr. Roedd yr Almaen wedi rhannu yn ddau ran, ac roedd hyn wedi para hyd 1990. \n","749":"CR9_338_Yr \n\nYr Ail Ryfel Byd oedd y rhyfel mwyaf eang a chostus mewn hanes. Bu ymladd ar draws rhan helaeth o'r byd, a bu tua 60 miliwn marwolaeth. Ar un ochr oedd y Deyrnas Unedig, Ffrainc, UDA, yr Undeb Sofietaidd a Tsieina, sef \"y Cynghreiriaid\". Ar yr ochr arall oedd yr Almaen, yr Eidal a Siapan. Prif ardaloedd y brwydro oedd Ewrop, Dwyrain Asia a'r Cefnfor Tawel. \n\nDechreuodd tua Medi 1939, pan ymosododd yr Almaen ar Wlad Pwyl. Dim ond yn 1941 daeth y rhyfel yn fyd-eang. Fel rheol, daeth y rhyfel i ben ar 2 Medi 1945, pan ildiodd Japan i'r Cynghreiriaid. \n\nDaeth cyrchoedd awyr yn elfen bwysig o strategaeth y ddwy ochr, a dyma\u0092r rheswm fod colledion cymaint uwch na'r Rhyfel Byd Cyntaf.  \n\nCafodd tua 6 miliwn o Iddewon eu lladd yn yr Holocost. Erbyn diwedd y rhyfel, yr Unol Daleithiau a'r Undeb Sofietaidd oedd y ddau b?er mawr.  \n\nWedi i Hitler ddod i rym, torrodd Gytundeb Versailles. Dechreuodd Rhyfel Cartref Sbaen yn fuan wedyn. \n\nO ganlyniad i ryfel diarbed, ardaloedd poblog iawn yn dod yn dargedau. Pan mae pobl y wlad yn byw mewn ofn parhaus o farwolaeth, mae\u0092n rhoi pwysau ar eu llywodraeth i ildio.  \n\nLladdodd Hitler ei hun yn 1945 wrth i danciau'r Fyddin Goch nes\u00e1u at ganol Berlin. \n\nO ganlyniad i'r rhyfel, daeth ynysiaeth yr UDA i ben, ail-adeiladwyd yr Almaen a Siapan fel gwledydd diwydiannol pwysig, sefydlwyd y Cenhedloedd Unedig er mwyn atal rhyfel byd yn y dyfodol, a chfodd gwladwriaeth Israel ei ffurfio. ","752":"Gwleidydd Americanaidd ydyw ac efe yw 46fed Arlywydd yr Unol Daleithiau. Bu\u0092n seneddwr dros dalaith Delaware o 3 Ionawr 1973 hyd 15 Ionawr 2009. Ceisiodd ddod yn ymgeisydd dros y Democratiaid i Arlywyddiaeth yr Unol Daleithiau yn 1988 a 2008 ond ni lwyddodd ennill yr enwebiad. Yn Ebrill 2019, cyhoeddodd ei fod yn ymgeisio am yr Arlywyddiaeth yn 2020, ac ym Mehefin 2020 sicrhaodd ddigon o enwebiadau y tro hwn i ddod yn ymgeisydd y Democratiaid. Anogodd ef y pleidleiswyr Democrataidd i bleidleisio yn gynnar a thrwy\u0092r post yn hytrach nac ar y diwrnod fel yr oedd ei wrthwynebydd yn annog. Cymerodd y broses o gyfri\u0092r pleidleisiau dros wythnos. Ar ddydd Sadwrn, 7 Tachwedd 2020, daeth y newyddion ei fod wedi ennill y dalaith Philidelphia, Pennsylvania gyda mwyafrif o dros 0.5%. Erbyn Ionawr 2021, roedd wedi ennill dros 81 miliwn pleidlais, sef y nifer mwyaf o bleidleisiau i Arlywydd yr UDA mewn hanes. Cafodd ei wrthwynebydd 74 miliwn pleidlais, sef yr ail nifer mwyaf o bleidleisiau. \nAr 6 Ionawr 2021, anerchodd ei wrthwynebydd torf o\u0092i gefnogwyr o flaen y T? Gwyn gan eu hannog i orymdeithio i adeilad Capitol Hill i brotestio mai ef oedd yn fuddugol. Torrodd nifer o gefnogwyr ei wrthwynebydd i mewn gan feddiannu adeilad y Capitol, gan ddinistrio swyddfeydd y Seneddwyr. Yn ddiweddarach, wedi i\u0092r heddlu a\u0092r swyddogion arfog gael y sefyllfa dan reolaeth, parhaodd y cyfri ac yna cyhoeddi mae fe oedd yr Arlywydd nesaf. ","754":"Yr ewro yw\u0092r arian swyddogol sy\u0092n cael ei ddefnyddio gan 18 o wledydd yr Undeb Ewropeaidd (a rhai gwledydd eraill). Banc Canolog Ewrop yn Frankfurt, Yr Almaen, sy\u0092n rheoli\u0092r ewro. Mae wedi bod yn arian swyddogol ers 1999, ond am dair blynedd doedd hi ond yn bosib gwneud taliadau heb arian (e.e. trosglwyddiadau banc) mewn ewros. Mae 100 sent mewn 1 ewro. Ar 13 Rhagfyr 1996, cafodd Cytundeb Sefydlogrwydd a Thyfiant ei arwyddo gan weinidogion cyllid gwledydd yr UE, ac ar 31 Rhagfyr 1998, cafodd cyfradd cyfnewid pob arian cenedlaethol ei sefydlu. Mae\u0092r ewro yn arian swyddogol yn Yr Almaen, Awstria, Gwlad Belg, Y Ffindir, Ffrainc, Yr Iseldiroedd, Gweriniaeth Iwerddon, Yr Eidal, Lwcsembwrg, Portiwgal, Sbaen, Gwlad Groeg, Slofenia, Malta, Cyprus, Slofacia, Estonia, Latfia, Lithwania, Monaco, San Marino a Dinas y Fatican. Y disgwyliad oedd y byddai\u0092r ewro yn cryfhau'r fasnach rhwng yr ardaloedd ewro a bod gwahaniaeth rhwng prisiau pob gwlad yn lleihau achos ei bod hi'n bosib gwerthu cynhyrchion ledled Ewrop ar brisiau tryloyw. Roedd disgwyl hefyd y byddai hynny'n cryfhau cystadleuaeth, yn lleihau chwyddiant ac yn cynyddu safon byw trigolion yr UE. Cafodd symbol yr \u0080 ei gynllunio gan Arthur Eisenmenger. Mae'n debyg i'r llythyren Roeg 'epsilon' (?) a llythyren gyntaf y gair 'Ewrop'. Mae'r ddwy linell ganolog yn cynrycholi sefydlogrwydd yr arian a'r economi. ","755":"CR9_34_Ewro \n \nYr ewro (\u0080 neu EUR) yw arian swyddogol 18 o wledydd yr Undeb Ewropeaidd. Mae\u0092n cael ei rheoli gan Fanc Canolog Ewrop yn Frankfurt, Yr Almaen. \n\nYn 1999 daeth hi\u0092n arian swyddogol. Ar 1 Ionawr 2002, cafodd darnau arian a phapurau ewro eu cyflwyno yn lle arian cenedlaethol y gwledydd. Mae\u0092r ewro yn cael ei rannu yn 100 ceiniog neu sent. \n\nAr 31 Rhagfyr 1998, roedd cytundeb gan weinidogion cyllid gwledydd yr UE ar gyfradd cyfnewid pob arian cenedlaethol. \n\nAr 1 Ionawr 1999 daeth hi\u0092n bosibl i drosglwyddo arian a gwneud pob math o daliadau mewn ewros. O 1999 ymlaen, daeth hi'n bosib cael cyfrif banc mewn ewros.  \n\nErbyn hyn, mae hi\u0092n bosib cyfnewid darnau a phapurau arian cenedlaethol mewn banc mewn rhai gwledydd. \n\nMae'r ewro yn arian swyddogol mewn nifer o wledydd, gan gynnwys Yr Almaen, Awstria, Ffrainc, Yr Eidal, Sbaen, Portiwgal, Gwlad Groeg, Y Ffindir, Gwlad Belg a Malta i enwi rhai. \n\nEr hyn, mae nifer o wledydd yr UE wedi penderfynu cadw eu harian eu hunain, gan gynnwys Denmarc, Sweden a\u0092r DU. \n\nFe wnaeth nifer o wledydd ymuno \u00e2\u0092r ewro yn hwyrach, gyda Slofenia yn ymuno yn 2007, Lithwania a Slofacia yn 2009, a Cyprus, Estonia a Malta yn 2010. \n\nMae symbol yr \u0080, sef E fawr crwn \u00e2 dwy linell gyfochrog yn y canol yn debyg i lythyren gyntaf y gair 'Ewrop'. Mae'r ddwy linell yn y canol yn cynrychioli sefydlogrwydd yr arian a'r economi. ","756":"Artist Cymreig sy\u0092n chwarae cerddoriaeth Ska, Roc a Reggae ydyw. Cafodd ei eni yn Ninbych ond ei fagu yng Nghaerdydd ar \u00f4l i\u0092w deulu symud yno pan oedd yn bedair oed. Cafodd perfformiad Bob Dylan yng Nghaerdydd ym 1966 ddylanwad parhaol arno. Cafodd brofiad o ddiwylliannau amrywiol trigolion y Riverside yng Nghaerdydd gan wrando ar eu cerddoriaeth a\u0092u hofferynnau. Esblygodd ei gerddoriaeth yn nechrau\u0092r 70au ac fe roedd yn hwb allweddol i\u0092r s\u00een roc Gymraeg cynnar gyda chaneuon enwog megis Mynd i\u0092r Bala ar y cwch banana. \n\nDaeth ei albwm gyntaf, \u0091Gobaith Mawr y Ganrif\u0092 allan ym 1976. Roedd arni draciau fel \u0091Merched Caerdydd\u0092 a \u0091Lawr yn y Ddinas\u0092, a hefyd arlliw galluog i\u0092w ddylanwadau reggae cryf. Ym 1977 daeth \u0091Tacsi i\u0092r Tywyllwch\u0092 allan a gafodd argraff drawiadol eto, ac erbyn hyn roedd ei gigiau yn chwedlonol. Ym 1978 daeth \u0091Hen Wlad Fy Nhadau\u0092 allan, a oedd yn cynnwys caneuon megis \u0091Ethiopia Newydd\u0092 a \u0091Merch T? Cyngor\u0092. Parhaodd i ryddhau ar raddfa ffrwythlon yn yr 80au. Yn y 90au gweithiodd ym myd teledu yn cynhyrchu\u0092r rhaglen arloesol Fideo 9. Daeth y gyfres a sylw hanfodol i gerddoriaeth Gymraeg drwy roi cyfle i fandiau recordio trac sain a fideo proffesiynol. Mae ganddo sawl cyfrol o farddoniaeth megis \u0091Cerbyd Cydwybod\u0092, a chyhoeddodd hunangofiant \u0091Twrw XXX\u0092 yn 2011.  ","758":"Mae cestyll yn fath arbennig o adeilad sy\u0092n gallu diogelu pobl. Yn draddodiadol roedden nhw\u0092n cael eu gwneud allan o bren ond dros y canrifoedd fe wnaethon nhw newid i gael eu gwneud allan o gerrig. Mae\u0092n rhywbeth a gafodd ei ddatblygu yn yr Oesoedd Canol, ond maen nhw wedi cael eu defnyddio i ryw raddau ers Oes yr Haearn gan y Celtiaid ac yna\u0092r Rhufeiniaid. Dros y canrifoedd, newidiodd y cestyll o fod yn amddiffynfa ddiogel i gartrefi neu blasau. Erbyn heddiw, maen nhw\u0092n atyniadau twristaidd. Mae llawer o wahanol fathau o gestyll, er enghraifft, Cestyll y Normaniaid a\u0092r Cestyll Cymreig. Roedd cestyll yn yr Oesoedd Canol fel arfer ar dir uchel gyda ffenestri cul a drysau trwm. Roedd llawer o ystafelloedd tu fewn i\u0092r cestyll, gan gynnwys cegin, ystafelloedd byw, siambrau cysgu a hyd yn oed capel. Roedd codi cestyll yn ddrud, ac felly roedd yn rhaid codi llawer o arian. Y pensaer oedd yn gyfrifol am gynllunio\u0092r castell a dewis lle i\u0092w hadeiladu. Un o\u0092r pethau pwysicaf oedd gwneud yn si?r bod chwarel yn agos er mwyn cael cerrig da er mwyn gwneud yn si?r bod y castell yn gadarn. Cafodd llawer o gestyll eu hadeiladu yng Nghymru gan dywysogion Cymru, yn enwedig rhwng yr 11g a\u0092r 13g. Rhai o\u0092r cestyll hyn ydy Castell Dolbadarn a Chastell Criccieth. Cafodd llawer o gestyll eu hadeiladu yng Nghymru hefyd gan y Normaniaid a\u0092r Saeson, yn enwedig Edward I. Rhai o\u0092r cestyll hyn ydy Castell Caernarfon a Chastell Conwy.","760":"Mae\u0092r gair castell yn dod o\u0092r Lladin castellum.  Castell yw adeilad sydd wedi\u0092i amddiffyn yn gryf.  Datblygodd amddiffynfeydd y Celtiaid yn Oes yr Haearn a chaerau\u0092r Rhufeiniaid i fod yn gestyll yn yr Oesoedd Canol.  Roedd gwledydd eraill hefyd, fel Tsieina a Siapan, wedi codi cestyll.  Roedd y cestyll cyntaf yn rhai pren ond wedyn newid i gestyll cerrig.  Daethon nhw\u0092n blasau neu gartrefi yn ddiweddarach ac erbyn hyn maen nhw\u0092n atyniadau twristaidd.  Roedd mathau gwahanol o gestyll, fel rhai\u0092r Normaniaid a\u0092r rhai Cymreig.  Roedden nhw\u0092n aml ar dir uchel a chyda muriau trwchus, tyredau uchel a ffenestri cul.  I fynd i mewn roedd rhaid mynd dros bont godi a thrwy glwydi cryf.  Roedd lle i fyw ac i gysgu, cegin, storfa gwin neu gwrw, canolfan weinyddol a chapel y tu fewn i\u0092r muriau.  Roedd hefyd stablau i geffylau a ffynnon neu ffynhonnell d?r.  Roedd cael d?r yn bwysig achos bod gwarchae yn fygythiad cyson.  Roedd hi\u0092n anodd codi castell ar dir estron, fel yn achos y cestyll Seisnig yng Nghymru.  Roedd rhaid i\u0092r gweithwyr deithio\u0092n bell ac aros oddi gartre am amser hir.  Roedd hi\u0092n waith drud hefyd.  Cododd y tywysogion Cymreig nifer o gestyll rhwng yr 11g a\u0092r 13g.  Enghreifftiau yw Castell Dolbadarn, Castell Cricieth, Castell Dinefwr a Chastell Dinas Br\u00e2n.  Cododd y Normaniaid a\u0092r Saeson llawer o gestyll hefyd, yn enwedig Edward I.  Enghreifftiau yw Castell Harlech, Castell Caernarfon a Chastell Biwmares.  Adeiladon nhw Gylch Haearn o gestyll o amgylch Gogledd Cymru.","761":"Bu Wiliam I (Gwilym y Gorchfygwr neu Wiliam y Concwerwr) yn frenin Lloegr o 1066 hyd 1087.Ef oedd Brenin Normanaidd cyntaf Lloegr. Roedd ei afael ar Normandi yn gadarn erbyn 1060, a dechreuodd i reoli Lloegr pan drechodd Brenin Lloegr, ym Mrwydr Hastings yn 1066.\nWiliam oedd mab Robert I, Dug Normandi, a anwyd i'w feistres Herleva.. Yn 1047, llwyddodd Wiliam i chwalu gwrthryfel gan ddechrau sefydlu ei awdurdod proses na chwblhaodd tan tua 1060. \nYn y 1050au a dechrau\u0092r 1060au, daeth i'r amlwg bod Wiliam yn ymgeisydd ar gyfer gorsedd Lloegr, a oedd ym meddiant Edward y Cyffeswr. Penderfynodd Wiliam adeiladu fflyd fawr o longau a goresgyn Lloegr yn 1066. Cafodd fuddugoliaeth yn erbyn Harold Godwinson ym Mrwydr Hastings yn 1066. Wedi sawl brwydr arall, coronwyd Wiliam yn Frenin Lloegr ar Ddiwrnod Nadolig 1066 yn Llundain. \nBu ymdrechion y Normaniaid o dan arweinyddiaeth Wiliam i reoli\u0092r yn fethiant i raddau. Wedi marwolaeth Wiliam yn 1087 dechreuodd y Normaniaid ddangos eu rheolaeth dros y Cymry.\nBu nifer o drafferthion yn ystod ei flynyddoedd olaf yr orsedd . Yn 1086, gorchmynnodd arolwg  o\u0092r holl diroedd yn Lloegr sef Llyfr Dydd y Farn. Bu farw ym Medi 1087 a chladdwyd ef yn Caen. Yn ystod ei deyrnasiad adeiladwyd cyfres o gestyll, sefydlwyd cenhedlaeth newydd o aristocratiaid Normanaidd ar dir Lloegr, a bu newidiadau yng nghyfansoddiad y glerigaeth yn Lloegr. Rhannwyd ei diroedd wedi ei farwolaeth: rhoddwyd Normandi i Robert, ac etifeddwyd Lloegr gan ei ail fab a oroesodd, sef Wiliam.\n","763":"Roedd Wiliam I yn frenin Lloegr o 1066 tan ei farwolaeth yn 1087. Fe oedd Brenin Normanaidd cyntaf Lloegr ar \u00f4l bod yn Ddug Normandi ers 1035. Trechodd Harold, Brenin Lloegr, ym Mrwydr Hastings yn 1066.\n\nCafodd gyfle i sefydlogi ei awdurdod dros y ddugiaeth yn 1047, ar \u00f4l chwalu gwrthryfel. Cafodd cefnogwyr pwerus hefyd gan briodi Matilda o Fflandrys, oedd yn ffinio ar Normandi. Daeth i\u0092r amlwg yn y 1050au bod gan Wiliam hawl i ymgeisio dros goron Lloegr. Dadleuodd fod Edward y Cyffeswr wedi addo\u0092r goron iddo ef, ac felly penderfynodd adeiladu fflyd fawr o longau a mynd i oresgyn Lloegr yn 1066. Cafodd fuddugoliaeth gadarn dros Harold ym Mrwydr Hastings ar \u00f4l i Harold gael ei ladd. Ar \u00f4l sawl brwydr arall, cafodd Wiliam ei goroni\u0092n Frenin Lloegr ar Ddiwrnod Nadolig 1066. Er bod sawl wedi ceisio gwrthryfela yn ei erbyn, roedd ganddo afael gadarn ar Loegr erbyn 1075.\n\nFe fethodd ymdrechion cyntaf y Normaniaid i reoli\u0092r tiroedd oedd yn perthyn i reolwyr Cymru. Dechreuodd y Normaniaid ddangos eu rheolaeth dros y Cymry ar \u00f4l marwolaeth Wiliam yn 1087. Parhaodd y frwydr yma am b?er am ganrifoedd. Roedd blynyddoedd olaf Wiliam wedi cynnwys trafferthion yn ei diroedd Ewropeaidd, problemau gyda\u0092i fab Robert, a bygythiadau\u0092r Daniaid i oresgyn Lloegr. Yn ystod ei deyrnasiad, achosodd sawl newid megis adeiladu cestyll, sefydlu cenhedlaeth newydd o aristocratiaid Normanaidd, a newidiadau yng nghyfansoddiad y glerigiaeth. Bu farw Wiliam ym 1087 mewn ymgyrch yng ngogledd Ffrainc, ac fe etifeddodd ei feibion ei diroedd.","765":"Awdures plant Cymreig adnabyddus yw Emily Huws. Ganwyd Emily Huws yn Nhyddyn Llwyni, Caeathro, Caernarfon, ac yna mae hi\u0092n byw yno o hyd. Roedd hi wedi derbyn ei haddysg yn Ysgol Gynradd Waunfawr, Ysgol Ramadeg Caernarfon a Choleg y Normal, Bangor. Yn ogystal ag ysgrifennu gwaith gwreiddiol yn y Gymraeg, mae Huws hefyd yn cynhyrchu addasiadau. Un o\u0092i haddasiadau diweddaraf yw Y Bachgen Mewn Pyjamas oedd wedi cael ei gyhoeddi gan Wasg Carreg Gwalch ym mis Medi 2009. Dyma addasiad o The Boy in the Striped Pyjamas.\n\nRoedd Huws wedi rhyddhau ei llyfr cyntaf i blant yn 1979, sef Y Tomosiaid yng Nghadair y Brenin oedd wedi cael ei gyhoeddi gan Wasg Gomer. Llyfrau i blant yw\u0092r categori y mae hi wedi ysgrifennu ar ei gyfer fwyaf, gyda thua 60 i gyfrolau gwreiddiol ganddi ar gyfer plant. Y llyfrau mwyaf adnabyddus ganddi yw Wmffra, \u0091Tisio Tshipsan?, Eco, Carreg Ateb, a Bownsio. Roedd hi wedi cael ei hanrhydeddu gyda 5 gwobr Tir na n-Og ar gyfer y cyfrolau yma. Roedd Huws hefyd wedi ennill Gwobr Mary Vaughan Jones yn 1988. Roedd hi hefyd wedi gwneud cyfres o gasetiau i CBAC yn 1998. Rhain oedd Ysbryd yn yr Ardd, Babi T? Ni, Sosej i Carlo, Busnesa, a Symud Mynydd. Er mai plant yw cynulleidfa darged gwaith Emily Huws yn bennaf, mae hi hefyd wedi ysgrifennu cyfrol i oedolion, sef Glywsoch Chi Stori?\n","766":"Mae\u0092n awdures plant Cymreig adnabyddus. Cafodd ei geni ar 3 Mawrth 1942. Cafodd ei magu yn Nhyddyn Llwyni yng Nghaeathro, Caernarfon, ac mae hi\u0092n byw yno hyd heddiw. Derbyniodd ei haddysg yn Ysgol Gynradd Waunfawr ac Ysgol Ramadeg Caernarfon, cyn mynd ymlaen i astudio yng Ngholeg y Normal, Bangor. Mae wedi cynhyrchu addasiadau yn ogystal ag ysgrifennu gwaith gwreiddiol yn Gymraeg, ac mae hefyd wedi ysgrifennu un gyfrol i oedolion, sef Glywsoch Chi Stori? (Gwasg Gomer, 2011). Ar hyd ei gyrfa, mae hi wedi ennill nifer o wobrau ac anrhydeddau sy\u0092n cydnabod ansawdd ei gwaith llenyddol. Yn 1888 enillodd Wobr Mary Vaughan Jones. Yn ogystal, ennillodd Wobr Tir na n-Og bump Gwaith: yn 1992 am ei llyfr Wmffra; yn 1993 ar gyfer \u0091Tisio Tshipsan?\u0092; yn 2005 ar gyfer Eco; yn 2006 ar gyfer Carreg Ateb; ac yn 2009 ar gyfer Bownsio. Enillodd clawr ei llyfr Hogan Mam, Babi Jam wobr am gynllun clawr gorau\u0092r Nadolig i\u0092w chyhoeddwyr, sef Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, yng Ngwobrau\u0092r Diwydiant Cyhoeddi 2007. Ymysg rhai o\u0092r teitlau eraill mae hi wedi\u0092u cyhoeddi mae Dim Problem (Canolfan Astudiaethau Addysg, 2009); Lol neu Lwc? (Gwasg Gwynedd, 2006); Nid fy Mai I (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, 2005); Carla, Anifeiliaid Aaron (Gwasg Gomer, 2001); Ydi Ots?, Cyfres Cled (Gwasg Gomer, 1996); Y Tomosiaid yng Nghadair y Brenin (Gwasg Gomer, 1979); Chwannen, Cyfres Corryn (Gwasg Gomer, 1990); Symud Mynydd (Uned Iaith\/CBAC, 1998); Carla, Anifeiliaid Aaron (Gwasg Gomer, 2001).","769":"CR9_344_Esblygiad \n\nEsblygiad yw'r ddamcaniaeth fod nodweddion etifeddadwy poblogaethau biolegol yn newid ac yn datblygu dros filiynau o flynyddoedd. Mae'r broses yn gyfrifol am yr amrywiaeth enfawr sy\u0092n nodweddu bywyd ar y Ddaear heddiw. Gan fod rhai unigolion yn atgenhedlu'n fwy llwyddiannus nag eraill, gan eu bod yn goroesi'n well, a gan fod yr unigolion yn tueddu i drawsyrru\u0092r nodweddion i'w epil, mae rhywogaethau yn tueddu i addasu i'w hamgylchedd dros amser. \n\nMae bioleg esblygol yn dechrau \u00e2 phapurau Wallace a Darwin ym 1858. Cafodd ei gyplysu \u00e2 gwaith Mendel ar blanhigion a'r hyn rydym yn ei alw'n etifeddeg a genynnau. \n\nTua 4 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l, cafodd moleciwlau a oedd yn medru creu copi ohonynt eu hunain eu creu drwy'r broses 'atgynhyrchu'. Trwy ddatblygu'r broses ffotosynthesis, cynaeafwyd golau'r haul a gynhyrchodd O2 a ymledodd drwy'r atmosffer, a ffurfiodd yr haen os\u00f4n i amddiffyn bywyd. O'r hynafiaid ungell yma, cafodd y gallu i gell ffurfio oddi fewn i gell arall ei ddatblygu, gan greu organebau amlgellog. Lledodd y bywyd newydd hwn ar draws y Ddaear. Mae'r ffosil hynaf tua 3.7 biliwn o flynyddoedd oed. \n\nCyflwynodd Darwin ei syniadau am ddetholiad naturiol yn 1859. \n\nRhai o'r ffactorau sy'n penderfynu pa organebau sy'n goroesi yw\u0092r ysglyfaethwyr, afiechyd, cystadleuaeth am fwyd, a chystadleuaeth am dir neu olau. \n\nHeddiw, rydym yn ymwybodol mai cromosomau sy\u0092n cludo gwybodaeth etifeddol. \n\nTrwy astudio ffosilau mewn creigiau o wahanol oedran a'r newidiadau yn eu ffurf dros gyfnod o amser, mae\u0092n ein dysgu am amser a phryd y cr\u00ebwyd gwahanol rywogaethau. ","770":"Mae gan aderyn asgwrn cefn, adenydd, pig, plu, dwy goes a gwaed cynnes. Mae bron pob aderyn yn gallu hedfan. Ond, mae yna adar sydd ddim yn gallu hedfan fel yr estrys, y ciwi a\u0092r pengwiniaid. Mae dros 10,400 o wahanol fathau o adar. Maent yn byw mewn gwahanol lefydd ar draws y byd - rhai mewn llefydd cynnes ag eraill mewn llefydd oer. \nMae corff adar wedi\u0092i addasu gan eu bod yn hedfan. Yn lle coesau blaen, mae ganddynt adenydd. Mae ganddynt big ysgafn heb ddannedd ac mae codennau aer tu fewn i\u0092w hesgyrn. Mae adar yn dodwy wyau a phlisgyn caled. Mae rhai adar yn cael eu geni\u0092n ddall a noeth tra bod adar eraill yn gallu gofalu ar \u00f4l ei hunain yn syth. Mae rhai mathau o adar yn mudo er mwyn dianc rhag tywydd oer. Morwennol y Gogledd sy\u0092n hedfan Pellaf o\u0092r Artig i\u0092r Antartig. \nYn \u00f4l pob s\u00f4n, mae adar wedi esblygu o ddinosoriaid o\u0092r urdd Theropoda. Archaeopteryx yw\u0092r adar ffosilaidd hynaf. Roeddent yn fyw tua 150 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l. \nMae adar yn bwysig i fywyd pobl. Mae rhai adar fel yr i\u00e2r a\u0092r twrci yn cael eu ffermio ar gyfer eu cig ac wyau. Mae rhai adar yn anifeiliaid anwes hefyd fel y byji a\u0092r caneri. Yn anffodus, mae llawer o adar wedi\u0092u peryglu oherwydd hela a dinistr amgylcheddol. Felly, mae elusennau fel RSPB wedi ei sefydlu i ymgyrchu i amddiffyn adar. ","771":"Mae aderyn yn anifail asgwrn-cefn gydag adenydd, pig, plu, dwy goes a gwaed cynnes. Mae\u0092r rhan fwyaf o adar yn gallu hedfan, gyda\u0092r rhai sydd ddim yn gallu hedfan yn cynnwys yr estrys, y ciwi a\u0092r pengwiniaid. Mae yna fwy na 10,400 o rywogaethau o adar ar draws y byd. Mae astudiaeth adar yn cael ei alw\u0092n Adareg (neu Adaryddiaeth). Mae strwythur adar wedi ei addasu ar gyfer hedfan. Mae eu coesau blaen wedi newid i adenydd ac mae eu ganddynt big ysgafn heb ddannedd. Mae hefyd sachau aer tu fewn i\u0092w hesgyrn. \n\n?y \u00e2 phlisgyn caled y mae adar yn eu dodwy. Mae\u0092r rhan fwyaf o adar yn adeiladu nyth lle maen nhw\u0092n deor eu hwyau. Mae rhai adar yn cael eu geni\u0092n ddall a noeth, tra bod eraill yn gallu gofalu amdanynt eu hunain bron yn syth. Mae\u0092n gyffredin i rywogaethau fudo er mwyn dianc rhag tywydd oer. Mae miliynau o adar sy\u0092n nythu yn Hemisffer y Gogledd yn mudo i\u0092r de a rhai adar o Hemisffer y De yn mudo i\u0092r gogledd. Yr adeyrn Morwennol y Gogledd sy\u0092n hedfan bellaf \u0096 gan hedfan ymhellach nag unrhyw aderyn arall o\u0092r Arctig i\u0092r Antarctig. Mae\u0092n debyg bod adar wedi esblygu o ddeinosoriaid o\u0092r urdd Therapoda. \n\nMae adar yn rhan bwysig o fwyd i bobl, gyda rhai fel yr i\u00e2r a\u0092r twrci wedi\u0092u ffermio ar gyfer eu cig neu wyau. Maent yn rhan bwysig o lenyddiaeth Gymreig yn ogystal, a\u0092r cofnod cyntaf oedd ar deithiau Gerallt Gymro. Yn ddiweddarach, daeth adar yn rhan o gywyddau Dafydd ap Gwilym. \n","772":"Anifail asgwrn-cefn gydag adenydd, pig, plu, dwy goes a gwaed cynnes yw aderyn. Mae bron pob aderyn yn gallu hedfan, ond rhai sydd ddim yn gallu yw\u0092r estrys, y ciwi a'r pengwiniaid. Ceir mwy na 10,400 o rywogaethau o adar a maent yn byw mewn llawer o gynefinoedd gwahanol ledled y byd. Adareg yw ei astudiaeth. Mae strwythur adar wedi addasu ar gyfer hediad wrth i\u0092w coesau blaen newid i adenydd. Mae gan adar big ysgafn heb ddannedd ac mae codennau aer tu fewn i'w hesgyrn. Mae'r rhan fwyaf o adar yn adeiladu nythod. Mae rhai adar yn cael eu geni'n ddall a noeth. Mae adar eraill yn gallu gofalu amdanynt eu hunain bron ar unwaith. Mae llawer o rywogaethau yn mudo er mwyn dianc rhag tywydd oer. Mae miliynau o adar sy'n nythu yn Hemisffer y Gogledd yn mudo i'r de. Mae rhai adar Hemisffer y De yn mudo i'r gogledd. Mae Morwennol y Gogledd yn hedfan ymhellach nag unrhyw aderyn arall o'r Arctig i'r Antarctig. Esblygodd adar o ddeinosoriaid o'r urdd Therapoda mae'n debyg. Archaeopteryx yw'r adar ffosilaidd henaf oedd yn fyw tua 150 miliwn o flynyddoedd yn \u00f4l. Mae adar yn ffynhonnell bwysig o fwyd i bobl. Mae rhai adar fel yr i\u00e2r a'r twrci yn cael eu ffermio ar gyfer cig neu wyau. Anifeiliaid anwes poblogaidd yw rhai adar e.e. y byji. Mae llawer o adar wedi eu peryglu oherwydd hela a dinistr amgylcheddol. Mae elusennau fel Cymdeithas Audubon yn yr Unol Daleithiau a\u0092r RSPB yn y DU yn ymgyrchu i amddiffyn adar.","774":"Mae Prydain Fawr yn ynys oddi ar arfordir gogledd gorllewinol Ewrop. Hi ydyw\u0092r fwyaf o\u0092r Ynysoedd Prydeinig. Mae tair cenedl o fewn yr ynys sef Cymru, Yr Alban a Lloegr. Yn wleidyddol, mae\u0092r ynysoedd llai sy\u0092n perthyn i rannau o Gymru, Lloegr neu\u0092r Alban, fel Ynys Enlli er enghraifft, yn rhannau o Brydain Fawr hefyd. Mae\u0092r ynys yn cael ei llywodraethu gan senedd Llundain fel rhan o wladwriaeth Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon, er bod mesur o hunanlywodraeth gan Gymru a\u0092r Alban erbyn hyn. Nid yw talaith Gogledd Iwerddon yn rhan o Brydain Fawr. \n\nMae\u0092r enw yn dod yn wreiddiol gan i\u0092r ynys fod yn gartref i\u0092r Brythoniaid. Britannia oedd enw\u0092r Rhufeiniaid ar yr ynys, yn seiliedig ar y gair Brythoneg. Mae\u0092n debyg mai cyfieithiad o\u0092r Ffrangeg Grande Bretagne yw\u0092r Saesneg Great Britain, er mwyn i\u0092r Ffrancwyr wahaniaethu rhwng Llydaw ac Ynys Prydain. Yn ddiddorol, \u0091Prydain Fach\u0092 yw ystyr yr enw Gwyddeleg am Gymru, An Bhreatain Bheag. Yn y 60au, cafodd y term \u0091Gwledydd Prydain\u0092 ei defnyddio fel cywiriad gwleidyddol, ac mae\u0092n cael ei ddefnyddio gan y cyfryngau torfol yn rheolaidd bellach. Mae\u0092n dwyshau\u0092r ymdeimlad fod Cymru yn wlad, ac nid yn rhan o wlad Prydain, sef y Deyrnas Unedig. ","775":"Mae Prydain Fawr yn ynys oddi ar arfordir Ewrop yn y gogledd orllewin. Prydain Fawr ydy\u0092r fwyaf o\u0092r Ynysoedd Prydeinig. Yn yr ynys mae tair cenedl, sef Cymru, Yr Alban a Lloegr. Mae ynysoedd llai fel Ynys Enlli yn rhannau o Brydain Fawr hefyd. Mae\u0092r ynys yn cael ei llywodraethu fel rhan o wladwriaeth Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon. Er hynny, dydy talaith Gogledd Iwerddon ddim yn rhan o ynys Prydain Fawr. \nMae\u0092r enw yn dod o\u0092r enw Brythoneg Prydein. Galwodd y Rhufeiniaid yr ynys yn Britannia yn seiliedig ar yr enw Brythoneg. O dan oresgyniad y Sacsoniaid o\u0092r Almaen symudodd llawer o Frythoniaid i Lydaw (sef Breizh yn Llydaweg neu Bretagne yn Ffrangeg) ac felly magodd Prydain Fawr yr enw er mwyn gwahaniaethu rhwng Llydaw ac Ynys Prydain. Doedd yr enw gwreiddiol ddim yn disgrifio gwlad fel y cyfryw, ond pan dyfodd yr Ymerodraeth Brydeinig daeth arlliw gwleidyddol i\u0092r enw \u0093Great Britain\u0094. I\u0092r gwrthwyneb, Prydain Fach ydy ystyr enw Gwyddeleg am Gyrmu.\nYn y chwedegau cafodd y term Gwledydd Prydain ei fathu er mwyn cadarnhau mai gwlad ydy Cymru. Mae gwaith Owain Owain yn Y Faner 1965 ac athroniaeth Yr Athro J. R. Jones yn trafod y cysyniad ymhellach. Weithiau mae\u0092r enw Gwledydd Prydain yn cael ei ddefnyddio i olygu Yr Alban, Cymru a Lloegr ond weithiau mae\u0092n cael ei gamddefnyddio fel enw amgen am y DU.\n","776":"Mae benthyg geiriau yn rhywbeth sydd yn digwydd mewn llawer o ieithoedd ac mae\u0092n golygu bod yr iaith honno efo cysylltiad agos gyda gwahanol ieithoedd a phobl. Dros y canrifoedd, mae\u0092r Gymraeg wedi benthyg geiriau gan lawer o ieithoedd, fel Lladin, y Wyddeleg, Ffrangeg a Saesneg. Ar hyn o bryd, mae\u0092r Gymraeg yn benthyg y mwyaf o eiriau gan y Saesneg. Dros y canrifoedd, mae\u0092r Gymraeg wedi benthyg llawer iawn o eiriau o\u0092r Lladin. Yn ystod cyfnod y Rhufeiniaid ym Mhrydain, roedd geiriau yn cael eu benthyg o\u0092r Lladin i\u0092r Frythoneg ac roedd y geiriau newydd hyn yn disgrifio\u0092r pethau newydd yr oedd y Rhufeiniaid wedi dod \u00e2 gyda nhw i Brydain, er enghraifft, y gair \u0091ffenestr\u0092. Mae\u0092n bosib adnabod pa eiriau sydd wedi cael eu benthyg o\u0092r Lladin gan fod y geiriau wedi eu newid i\u0092r Gymraeg mewn ffordd sydd yn debyg i\u0092r seiniau yn y Lladin. Mae ambell enw llefydd yng Nghrymu wedi dod o\u0092r iaith Wyddeleg oherwydd bod y Gwyddelod ar un adeg wedi rheoli rhai rhannau o Gymru ar un adeg a hefyd roedd llawer o fynd a dod rhwng Cymru ac Iwerddon. Yn ystod yr Oesoedd Canol, daeth Ffrangeg yn iaith boblogaidd yn llysoedd tywysogion Ewrop, gan gynnwys llysoedd tywysogion Cymru. Heb os, o\u0092r Saesneg mae\u0092r Gymraeg wedi benthyg y mwyafrif o\u0092i geiriau. Ers i ddwyieithrwydd gynyddu yng Nghymru, mae nifer fawr o eiriau wedi cael eu benthyg ac yn dal i gael eu benthyg o\u0092r Saesneg.","777":"Mae benthyg geiriau yn broses sy'n digwydd i bob iaith. Dros y canrifoedd, cafodd geiriau eu benthyg o'r Lladin, y Wyddeleg, y Ffrangeg, a'r Saesneg yn bennaf. Mae rhai benthyceiriau Cymraeg yn tarddu o'r hen iaith Norseg, y Roeg, yn ogystal ag o\u0092r Hebraeg. Ar hyn o bryd, mae mwy o eiriau yn cael eu benthyg o'r Saesneg nag un iaith arall, er bod rhai geiriau yn cael eu benthyg o ieithoedd eraill drwy\u0092r Saesneg (e.e. 'glasnost' o Rwsieg).\n\nYn ystod cyfnod y Rhufeiniaid ym Mhrydain, cafodd llawer o eiriau eu benthyg i\u0092r Frythoneg, yn enwedig geirfa oedd yn disgrifio\u0092r pethau newydd y gwnaeth y Rhufeinwyr eu cyflwyno i\u0092r wlad, megis ffenestr (Lladin: fenestra). \n\nCafodd enwau priod eu benthyg hefyd, e.e. Iaannes sydd wedi troi\u0092n Ieuan, Ifan, Iwan, a Si\u00f4n ac Ioan. Mae \u00f4l enwau llefydd Gwyddelig yng Nghymru sy\u0092n deillio o'r adeg y bu Gwyddelod yn teyrnasu ar rannau o Gymru.\nYn ystod y Canol Oesoedd roedd Ffrangeg wedi ennill ei phlwyf yn llysoedd tywysogion Ewrop gan gynnwys llysoedd tywysogion Cymru. Pan ddaeth y Normaniaid i Loegr ac wedyn i Gymru, fe ddaeth y termau am eu technoleg Newydd gyda nhw, yn enwedig ar gyfer ymladd a champau. Cafodd rhai chwedlau eu haddasu o'r Ffrangeg i'r Gymraeg ac fe gafodd geiriau Ffrangeg eu mabwysiadu wrth gyfieithu\u0092r chwedlau.\nCafodd nifer fawr o eiriau eu benthyg o'r Saesneg i'r Gymraeg ar hyd y canrifoedd e.e. het o haet, hosan o hosa, cusan o cyssan a dewr o dior.\n","778":"Mae pob iaith sydd \u00e2 chysylltiad ag ieithoedd eraill yn benthyg geiriau.  Mae\u0092r Gymraeg wedi benthig geiriau Lladin, Gwyddeleg, Ffrangeg a Saesneg, Hen Norseg, Groeg a Hebraeg.  Erbyn hyn mae\u0092r rhan fwyaf yn dod o\u0092r Saesneg.  Daeth geiriau Lladin i mewn i\u0092r iaith i ddechrau trwy fenthigiadau i\u0092r Frythoneg pan oedd y Rhufeiniaid ym Mhrydain, yn aml i ddisgrifio pethau newydd, er enghraifft, ffenestr o\u0092r Lladin ffenestra.  Daeth termau ysgolheigaidd ac eglwysig o\u0092r Lladin yn ddiweddarach gan mai dyna oedd iaith ysgrifenedig ac iaith yr eglwys yn Ewrop tan y Diwygiad Protestannaidd.  Daeth geiriau o\u0092r Wyddelig pan oedd y Gwyddelod yn rheoli dros ardaloedd Cymru ac o achos cysylltiadau agos rhwng Cymru ac Iwerddon.  Daeth geiriau fel iarll a gardd o\u0092r Hen Norseg pan ymosododd y Llychlynwyr yn y nawfed a\u0092r degfed ganrif.  Mae\u0092n bosibl daeth rhai hefyd trwy\u0092r Saesneg.  Gyda\u0092r Normaniaid daeth geiriau Ffrangeg i mewn, yn enwedig rhai ar gyfer ymladd a champau.  Mae\u0092r Gymraeg wedi benthyg llawer o eiriau Saesneg dros y blynyddoedd.  O\u0092r Hen Saesneg daeth termau masnach, t? a fferm, fel punt a berfa ac eraill fel het, dewr a sur.  Daeth geiriau o Saesneg Canol fel abl, cnoc a ffigys, sy\u0092n cadw hen ynganiad tra bod yr ynganiad Saesneg wedi newid.  Yn fwy diweddar mae llawer o eiriau Saesneg yn cael eu benthyg i\u0092r Gymraeg, ac weithiau\u0092n disodli gair Cymraeg.  Mae nifer o eiriau wedi dod o\u0092r un b\u00f4n ond wedi datblygu\u0092n eiriau gwahanol, er enghraifft angor (o\u0092r Lladin) ac ongl (o\u0092r Saesneg).","781":"Elfen gemegol yw ocsigen. Mae ocsigen yn cael ei dynodi gan y symbol O a\u0092r rhif atomig 8. Mae ocsigen yn perthyn i\u0092r gr?p Chalcogen yn y tabl cyfnodol. Mae\u0092n elfen gyffredin yn y Ddaear a\u0092r atmosffer. Ocsigen yw\u0092r elfen fwyaf cyffredin o grwst y Ddaear. Ar dymheredd a gwasgedd safonol, sef TGS, mae ocsigen ar ffurf nwy. Mae ocsigen fel nwy yn cael ei ddynodi fel O2. Mae ocsigen ar ffurf nwy yn angenrheidiol i resbiradaeth aerobig, ac felly yn angenrheidiol er mwyn gallu cynnal bywyd. Mae moleciwlau deuatomig ocsigen (O2) yn ffurfio 21% o aer sych.\n\nO ran mas, ocsigen yw\u0092r trydedd elfen fwyaf cyffredin yn y bydysawd, yn dilyn hydrogen a heliwm. Mae ocsigen yn rhy adweithiol i fod yn elfen cwbl rydd yn yr atmosffer. Mae ocsigen yn cael ei adnewyddu gan organebau byw drwy brosesau fel ffotosynthesis. Mae ffotosynthesis yn defnyddio golau\u0092r haul er mwyn gynhyrchu ocsigen elfennol allan o dd?r.\n\nMae\u0092r enw ocsigen yn dod o\u0092r enwau Groeg oxus, sef asid, a gennen, sef creawdwr. Enwau arall ar gyfer ocsigen yn y Gymraeg yw bywydwy neu bywyr. Fferyllydd Swedaidd Carl Wilhelm Scheele wnaeth \u0091darganfod\u0092 ocsigen. Llwyddodd i wneud hyn trwy gynhesu mercwrig ocsid a gwahanol nitradau er mwyn darganfod ocsigen ar ffurf nwy. Wnaeth hyn yn Uppsala ym 1772.\n","782":"Roedd John Saunders Lewis yn ddramodydd, bardd, nofelydd, ysgolhaig, beirniad llenyddol ac yn wleidydd. Fe oedd un o brif sylfaenwyr Plaid Cymru yn 1925. Cafodd ei roi yn y carchar am naw mis am fod yn rhan o losgi ysgol fomio yn Ll?n. Ei ddarlith radio enwog, \u0091Tynged yr Iaith\u0092, sbardunodd sefydliad Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. \n\nCafodd ei eni ar y 15fed o Hydref 1893 i deulu Cymraeg oedd yn byw ger Lerpwl. Astudiodd Saesneg a Ffrangeg ym Mhrifysgol Lerpwl cyn cofrestru fel gwirfoddolwr pan ddechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf. Daeth yn ddarlithiwr yn y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Abertawe yn 1922, ac wedyn yn Uwch-ddarlithydd ym Mhrifysgol Caerdydd. Yn 1962 cyhoeddodd ddarlith Radio BBC Cymru o\u0092r enw \u0091Tynged yr Iaith\u0092. Cafodd ei enwebu am wobr lenyddol Nobel yn 1971.\n\nO ran ei fywyd personol, priododd Margaret Lewis yng Ngorffennaf 1924 a chawsant nhw un plentyn. Ymunodd \u00e2\u0092r Eglwys Babyddol oherwydd dylanwad ei wraig. Yn 1936, roedd yn rhan o\u0092r criw wnaeth losgi adeiladau\u0092r ysgol fomio ym Mhenyberth, ac fe gollodd ei swydd ym Mhrifysgol Abertawe o ganlyniad. Bu farw ar y 1af o Fedi 1985 ar \u00f4l salwch hir. \n\nMae ei ddram\u00e2u \u0091Blodeuwedd\u0092 a \u0091Siwan\u0092 yn ymwneud \u00e2\u0092r gwrthdaro rhwng cariad a chwant. Mae cytundeb priodasol yn hanfodol yn ei waith, gan roedd yn credu\u0092n gryf yn y traddodiad Ewropeaidd. Cafodd ei enwi fel y degfed Cymro pwysicaf erioed mewn p\u00f4l gan y BBC yn 2005. Yn 2016, cafodd plac glas ei gyhoeddi er cof amdano yn Abertawe. ","784":"Roedd Saunders Lewis yn ddramodydd, bardd, nofelydd, ysgolhaig, beirniad llenyddol ac yn wleidydd. Ar 5 Awst 1925, roedd e\u0092n un o brif sylfaenwyr Plaid Cymru. Ar 19 Ionawr 1937, roedd e wedi cael ei ddedfrydu i 9 mis o garchar am ei ran yn llosgi ysgol fomio yn Ll?n. Roedd ei ddarlith radio enwog Tynged yr Iaith, oedd wedi cael ei thraddodi yn 1962, yn sbardun i sefydlu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg.\n\nRoedd Saunders Lewis wedi mynychu ysgol y bechgyn yn Liscard, sef rhan o dref Wallasey. Roedd e wedi astudio Saesneg a Ffrangeg ym Mhrifysgol Lerpwl ar ddechrau\u0092r Rhyfel Byd Cyntaf. Roedd e wedi cofrestru fel gwirfoddolwr gyda Chatrawd y Brenin, Lerpwl ym Medi 1914. Yn Ebrill 1915, Roedd e wedi ceisio am gomisiwn gyda Chyffinwyr De Cymru, ac roedd e wedi derbyn dyrchafiad fel Is-gapten yn Chwefror 1916. Ar \u00f4l gadael y fyddin, roedd e wedi dychwelyd i\u0092r brifysgol i orffen ei radd yn Saesneg. \n\nYn 1922, roedd Saunders Lewis wedi cael ei apwyntio fel darlithydd yn y Gymraeg yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Abertawe. Yn ystod ei gyfnod yn Abertawe, roedd e wedi cynhyrchu rhai o\u0092i weithiau mwyaf sylweddol o feirniadaeth lenyddol. Roedd e wedi cael ei benodi\u0092n Uwch-ddarlithydd ym Mhrifysgol Caerdydd. Roedd e wedi cael ei enwebu am wobr lenyddol Nobel yn 1971.\n","785":"Mae\u0092r Ddraig Goch ar faner genedlaethol Cymru, dyma brif symbol cenedlaethol y wlad. Mae sawl chwedl am y Ddraig Goch, ac mae ei gwreiddiau fel symbol o'r Cymry a'u gwlad yn hen. Mae cyfeiriad i\u0092r ddraig goch yn chwedl Cyfranc Lludd a Llefelys yn y Mabinogion, lle mae draig goch yn ymladd \u00e2 draig wen sy'n ceisio ennill Ynys Brydain. Mae Lludd yn cloddio twll yng nghanol Ynys Brydain, ei lenwi \u00e2 medd, a'i orchuddio \u00e2 llen. Mae'r ddwy ddraig yn yfed y fedd ac yn syrthio i gysgu ac mae Lludd yn eu dwyn a'u carcharu, yn Ninas Emrys yn Eryri. Amrywiad o\u0092r chwedl yw un Nennius yn yr Historia Brittonum lle mae\u0092r dreigiau  dan Ddinas Emrys o hyd. Yn y chwedl hon mae\u0092r ddraig goch yn cynrychioli\u0092r Brythoniaid, cyndeidiau\u0092r Cymry a\u0092r ddraig wen yn cynrychioli'r Eingl-Sacsoniaid (cyndeidiau'r Saeson). Mae\u0092r ddraig goch wedi curo\u0092r ddraig wen. Yn Historia Regum Britanniae mae datblygiad o\u0092r un chwedl lle mae\u0092r ddraig goch yn arwydd o gyrhaeddiad Arthur fel Mab Darogan. Mae\u0092r ddraig i\u0092w gweld hefyd ar draws hanes. \nMae dreigiau ar nifer o faneri mewn hanes. Roedd y ddraig yn symbol cyffredin ar faneri cohortiau'r lluoedd Rhufeinig ers yr 2g, gwelir draig borffor ar faner Macsen Wledig, o bosib benthyciwyd hi o\u0092r Rhufeiniaid. Roedd draig aur ar faner Owain Glynd?r ac roedd baner Harri Tudur a gynrychiolai T?\u0092r Tuduriaid gyda llun o ddraig goch ar faes gwyrdd a gwyn arno. Heddiw defnyddir y ddraig goch gan sawl cymdeithas wladgarol ac fel arwydd cyffredinol o Gymru a'r Cymry.","786":"Y Ddraig Goch yw prif symbol Cenedlaethol Cymru. Mae i\u0092w weld ar faner genedlaethol y wlad. Mae sawl chwedl yn bodoli am y Ddraig Goch, yn dyddio o\u0092r Oesoedd Canol Cynnar ymlaen. Mae\u0092r Ddraig Goch yn cysylltu \u00e2 Dinas Emrys yn Eryri ac mae ei gwreiddiau fel symbol o\u0092r Cymry a\u0092u gwlad yn hen.\n\nYn o\u0092r chwedlau sy\u0092n bodoli yw Chwedl Lludd a Llefelys, sef un o\u0092r Mabinogion. Mae\u0092r chwedl yn s\u00f4n am y ddraig goch yn ymladd y ddraig wen sy\u0092n ceisio goresgyn Ynys Prydain. Mae\u0092r Brenin Lludd yn gwrando ar gymorth ei frawd Llefelys ac yn cloddio twll yng nghanol Ynys Prydain er mwyn llenwi \u00e2 medd. Mae\u0092r ddwy ddraig yn yfed y medd ac yn syrthio i gysgu. Yna mae Lludd y neu dwyn a\u0092u carcharu yn Ninas Emrys, Eryri.\n\nChwedl arall sy\u0092n s\u00f4n am y Ddraig Goch yw Chwedl Nennius. Mae\u0092r chwedl yn dilyn stori Brenin Gwrtheyrn a\u0092i ymgyrch i godi castell yn Ddinas Emrys.\n\nCred rhai bod y Ddraig Goch yng Nghymru yn dyddio\u0092n \u00f4l i faner Macsen Wledig. Roedd y ddraig yn arwyddlun cyffredin ar faneri cohortiau\u0092r lluoedd Rhufeinig ers yr 2g, a chafodd ei benthyg o bosib oddi ar y Parthiad.\n\nYn yr Oesoedd Canol, roedd sawl arwr yn cael ei alw\u0092n \u0093ddragon\u0094, fel trosiad am ryfelwr nerthol yng ngwaith beirdd yr Oesoedd Canol.\n\nGorymdeithiodd Owain Glynd?r a\u0092i fyddin dan faner \u00e2 draig arni wrth ymosod ar Gastell Caernarfon yn 1401.\n\nCafodd y Ddraig Goch ei gynnwys yn arbais y Tuduriaid.\n","793":"Mae ysbyty ardal Dolgellau ac Abermaw yn ysbyty yn Nolgellau, Gwynedd. Mae\u0092n ysbyty Gwasanaeth Iechyd Gwladol o dan reolaeth Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Cafodd yr ysbyty ei chodi i nodi coroni Edward VII yn frenin ym 1902. Roedd oedi ar gynlluniau oherwydd anghydfod dros bwy y dylai dalu am gostau\u0092r ysbyty, trethdalwyr Dolgellau yn unig neu\u0092r cymunedau cyfagos yn ogystal. Roedd oedi pellach hefyd oherwydd y Rhyfel Byd Cyntaf. Cafodd yr Ysbyty ei hagor ym 1920. Mae\u0092r adeilad ar Ffordd Wen Las. Mae\u0092n sefyll ar fryncir sy\u0092n edrych dros y dref i\u0092r de-orllewin o adran uwchradd Ysgol Bro Idris. Mae\u0092r ysbyty yn Adeilad Rhestredig gradd II. \n\nNorth a Hughes oedd y penseiri a gynlluniodd yr adeilad. Mae\u0092r ysbyty wedi ei hadeiladu mewn arddull celf a chrefft, sy\u0092n nodweddiadol o waith y penseiri, gyda thoeau ar onglau serth gydag amrywiaeth o dalcenni a dormerau cribod gyda llechi wedi\u0092u gosod ar gyrsiau sy\u0092n lleihau. Er bod yr arddull celf a chrefft yn amlwg, mae\u0092r cynllun hefyd yn talu gwrogaeth bensaern\u00efaeth draddodiadol Dolgellau. \n\nWedi peth newid yn y ddarpariaeth dros y blynyddoedd, mae\u0092r ysbyty yn parhau i gynnig gofal iechyd i bobl yn yr ardal gan ddarparu: 24 gwely, uned m\u00e2n anafiadau, uned ffisiotherapi a llawer mwy. Mae gofal yn cael ei ddarparu gan staff nyrsio, meddygon ymgynghorol a meddygon teulu. ","794":"Mae crogi yn golygu hongian rhywun efo rhaff o amgylch y gwddf. Roedd yn cael ei ddefnyddio fel cosb am droseddau difrifol fel llofruddiaeth, ac mae dal yn gosb gyfreithiol mewn rhai gwledydd hyd heddiw. Mae crogi hefyd yn ffordd o ladd eich hun. Mae enw ar y cyfarpar ar gyfer crogi, sef crocbren.\nAr ddechrau\u0092r 19g roedd dros 200 o droseddau oedd yn gallu arwain at gosb corgi ond yn 1823 cafodd y gosb eithaf ei dileu ar gyfer dros 180 o\u0092r mathau o drosedd oherwydd ei bod yn rhy llym. Arfer bod, roedd dienyddio yn digwydd yn gyhoeddus o flaen torf. Cafodd crogi ei ddefnyddio fel cosb am y tro olaf yn 1964 yn y DU.\nRoedd crogi hefyd yn gyffredin yng Nghymru. O dan Harri VIII roedd y Rowland Lee wedi\u0092i benodi i sefydlu cyfraith Lloegr cyn pasio\u0092r Deddfau Uno a broliodd hwnnw ei fod wedi crogi tua 5000 o Gymry. Doedd crogi ddim bob tro yn digwydd yn l\u00e2n a chyflym. Yn aml roedd problemau efo\u0092r rhaff neu\u0092r trawst, ac yn aml roedd y crogwyr yn feddw wrth wneud eu gwaith. Cafodd Dic Penderyn ei grogi yn 1831 am ladd dyn wrth arwain Gwrthryfel y Gweithwyr ym Merthyr, er ei fod yn ddieuog. Roedd crocbren yn y mwyafrif o drefi Cymru. Cafodd Mahmood Hussein Mattan ei grogi yng Nghaerdydd yn 1952 er iddo fod yn ddieuog.\n","795":"Bydd rhywun yn crogi wrth hongian rhaff o amgylch gwddf person. Roedd yn gosb gyffredin am y troseddau mwyaf difrifol, fel dynladdiad, llofruddiaeth, dwyn a lladrata tan ddechrau\u0092r 19eg ganrif.\n\nMewn rhai gwledydd mae crogi yn dal i fod yn ffordd gyfreithiol o gosbi troseddwyr. Mae crogi hefyd yn ddull cyffredin o hunanladdiad.\n\nErbyn dechrau'r 19eg ganrif, roedd y Cod Gwaedlyd yn rhestru dros 200 o droseddau a allai gael eu cosbi drwy grogi, oedd yn amrywio o lofruddiaeth a gwneud arian ffug i ddwyn defaid, dwyn o bocedi, neu ddwyn pysgodyn o lyn.\n\nRoedd gan y mwyafrif o drefi a dinasoedd fan dienyddio neu lwyfan ar gyfer dienyddio cyhoeddus. Cafodd y person olaf ei grogi fel cosb yn y Deyrnas Unedig ym 1964, cyn i'r gosb eithaf cael ei hatal am lofruddiaeth ym 1965 a'i diddymu ym 1969.\n\nCrogwyd Dic Penderyn, neu Richard Lewis, un o arweinyddion Gwrthryfel y Gweithwyr ym Merthyr ym Mehefin 1831, y tu allan i furiau Carchar Caerdydd yn Awst 1831 am iddo drywanu milwr o\u0092r enw Donald Black adeg y Terfysg. Plediodd Dic Penderyn ei fod yn ddieuog a chyfaddefodd Ieuan Parker, flynyddoedd yn ddiweddarach pan oedd ar ei wely angau mai ef oedd wedi trywanu\u0092r milwr. Oherwydd hynny Dic Penderyn oedd merthyr cyntaf y dosbarth gweithiol yng Nghymru.\n\nY person olaf i gael ei grogi am resymau cyfreithiol yng Nghymru oedd Mahmood Hussein Mattan, dyn 28 oed o Somalia oedd yn byw yng Nghaerdydd. Cafodd ei grogi ar 3 Medi 1952 ar dir Carchar Caerdydd.","796":"Crogi yw hongian rhywun \u00e2 rhaff o gwmpas ei wddw.  Dyna oedd yn ffordd gyffredin o ladd troseddwyr difrifol tan ddechrau\u0092r 19g.  Erbyn hyn dim ond mewn ychydig o wledydd mae crogi\u0092n gyfreithlon.  Mae hefyd yn ffordd gyffredin i bobl ladd eu hunain.  Crocbren yw enw\u0092r cyfarpar crogi.   Ar ddechrau\u0092r 19g roedd rhestr hir o droseddau gall rhywun gael ei grogi amdanyn nhw, a rhai\u0092n f\u00e2n droseddau.  Ar \u00f4l 1823 dim ond pum trosedd oedd yn dwyn y gosb eithaf: m\u00f4r-ladrata, ysb\u00efo, teyrnfradwriaeth, llofruddiaeth a dinistrio eiddo\u0092r Llynges.  Tan 1868 roedd crogi\u0092n weithred gyhoeddus a thorf yn casglu i\u0092w weld.  Y tro olaf i rywun gael ei grogi yn y Deyrnas Unedig oedd ym 1964.  Er hynny, dim ond ym 1998 cafodd y gosb ei ddiddymu\u0092n llwyr.  Cafodd llawer o wrthryfelwyr eu crogi yng Nghymru ar \u00f4l pasio\u0092r Deddfau Uno.  Cafodd Dic Penderyn ei grogi ym 1831 yng Nghaerdydd, er iddo fod yn ddieuog.  Roedd crocbren yn y rhan fwyaf o drefi Cymru.  Ar gyfer pobl aristocrataidd roedden nhw\u0092n defnyddio bwyell i dorri\u0092r pen yn lle crogi.  Y person olaf i gael ei grogi yng Nghymru oedd Mahmood Hussein Mattan ym 1952.  Penderfynodd y Llys Ap\u00eal yn ddiweddarach fod e wedi bod yn ddieuog.  Cafodd pobl oedd yn euog o deyrnfradwriaeth eu crogi, eu diberfeddu a\u0092u pedrannu, hynny yw tynnu\u0092r rhaff tra\u0092r oedden nhw\u0092n dal i fyw, tynnu eu perfeddion allan a chlymu\u0092r corff i bedwar ceffyl i\u0092w dorri.  Ym 1753 roedd meddygon yn cael defnyddio\u0092r cyrff i gynnal arbrofion.","797":"Gwlad yng ngorllewin Ewrop ydy Ffrainc a Pharis ydy prifddinas y wlad. Mae\u0092r wlad drws nesaf i wlad Belg, yr Almaen, y Swistir, yr Eidal a Sbaen. Ffrangeg ydy iaith swyddogol y wlad ac mae mwyafrif y boblogaeth yn siarad Ffrangeg, ond mae rhai yn siarad ieithoedd eraill hefyd, fel Llydaweg, Basgeg, Corseg a Ocsitaneg. Yn 1337, dechreuodd rhyfel can mlynedd yn Ffrainc. Roedd y rhyfel rhwng Brenhinllin Plantaganet o Loegr a Brenhinllin Valois o Ffrainc.  Fe wnaeth y rhyfel orffen ym 1453 ar \u00f4l 116 blwyddyn o ymladd, gyda\u0092r Saeson yn cael eu gyrru allan o Ffrainc. Roedd Chwyldro Diwydiannol yn Ffrainc rhwng 1789 a 1799 ac felly cafodd y teulu brenhinol a\u0092r frenhiniaeth ei ddymchwel. Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd llawer o ymladd rhwng yr Almaen a Ffrainc (a\u0092r gwledydd oedd yn ymladd yr un ochr \u00e2 Ffrainc) gan fod yr Almaen yn trio cael gafael ar rannau o dir Ffrainc. Roedd Ffrainc hefyd yn ymladd yn yr Ail Ryfel Byd gyda Phrydain a gwledydd eraill (y cynghreiriaid). Mae gwenith yn tyfu yng ngogledd-ddwyrain Ffrainc ac yn y de -ddwyrain mae ffrwythau, llysiau a gwinwydd yn tyfu. Mae gwneud gwin yn bwysig iawn yn Ffrainc. Mae tua 64.5 miliwn o bobl yn byw yn Ffrainc ac yn ystod y blynyddoedd diwethaf mae\u0092r nifer o bobl sy\u0092n byw yn y wlad wedi cynyddu llawer. Mae llawer o bobl hefyd yn symud o wledydd eraill, fel Affrica a gwledydd eraill yn Ewrop, i fyw yn Ffrainc.  ","798":"Mae Ffrainc yn wladwriaeth yng ngorllewin Ewrop. Mae Ffrainc yn ffinio \u00e2 M\u00f4r Udd, Gwlad Belg a Lwcsembwrg yn y gogledd. Mae\u0092r wlad yn ffinio \u00e2\u0092r Almaen, y Swistir a\u0092r Eidal yn y dwyrain. Mae\u0092r tir yn ffinio \u00e2 Monaco, M\u00f4r y Canoldir, Sbaen ac Andorra yn y de, a M\u00f4r Iwerydd yn y gorllewin. Paris yw prifddinas y wlad.\n\nMae\u0092r rhan fwyaf o bobl yn Ffrainc yn siarad Ffrangeg, sef unig iaith swyddogol y wlad. Mae yna sawl iaith arall hefyd yn amlwg yn y wlad, fel Llydaweg yn Llydaw, Basgeg yn rhan o Wlad y Basg sydd yn ne-orllewin Ffrainc, Corseg ar ynys Corsica, ac Ocsitaneg sy\u0092n iaith draddodiadol rhan helaeth o\u0092r de. Mae nifer o fewnfudwyr a\u0092u teuluoedd yn siarad Arabeg hefyd, yn enwedig rhai o\u0092r Maghreb. \n\nMae gan Ffrainc amrywiaeth fawr o ran tirwedd. Mae hyn yn cynnwys gwastadeddau arfordirol yn y gogledd a\u0092r gorllewin i fynyddoedd yr Alpau a\u0092r Pyreneau yn y de-ddwyrain a\u0092r de-orllewin. Yn yr Alpau Ffrengig mae Mont Blanc, sef y mynydd uchaf yng ngorllewin Ewrop gydag uchder o 4180 metr. Mae yna ardaloedd mynyddig eraill hefyd, fel y Massif Central, y Jura, y Vosges, y Massif Armoricain a\u0092r Ardennes. Mae sawl afon nodedig yn llifo trwy\u0092r wlad, fel yr Afon Loire, Afon Rh\u00f4ne (sy\u0092n tarddu yn y Swistir), Afon Garonne (sy\u0092n tarddu yn Sbaen), Afon Seine ac Afon Vilaine.\n","799":"Gwlad yng Ngorllewin Ewrop yw Ffrainc, ei enw swyddogol ydy Gweriniaeth Ffrainc. Mae'n ffinio \u00e2 M\u00f4r Udd, Gwlad Belg a Lwcsembwrg yn y gogledd, yr Almaen, y Swistir, a'r Eidal yn y dwyrain, Monaco, M\u00f4r y Canoldir, Sbaen ac Andorra yn y de, a M\u00f4r Iwerydd yn y gorllewin. Paris ydy'r brifddinas. Iaith swyddogol y wlad ydy Ffrangeg.Yng nghyfnod yr Henfyd, adnabyddid y diriogaeth sy'n awr yn Ffrainc fel G\u00e2l. Roedd llwythau Celtaidd yn frodorol yno. Ar \u00f4l ymosodiad y Rhufeiniaid yn 52 CC daeth G\u00e2l yn rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig. Daw enw presennol y wlad o'r Ffranciaid, sef nifer o lwythau Almaeneg a ddaeth at ei gilydd mewn cynghrair. Yn ddiweddarach llwyddasant i greu teyrnas dan yr enw Francia. Rhannwyd y deyrnas a daeth Ffrancia Orllewinol, yn deyrnas Ffrainc yn ddiweddarach. Yn 1337 bu\u0092r rhyfel can mlynedd rhwng Lloegr a Ffrainc. Yn y rhyfel byd cyntaf yr Almaen oedd ei gwrthwynebydd.Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, bu Ffrainc yn un o'r Cynghreiriaid. Adferwyd sofraniaeth Ffrengig ym 1944 ac aeth y Cynghreiriaid ymlaen i ennill y rhyfel ym 1945. Mae diwydiant Ffrainc yn cynnwys tyfu gwenith, diwydiannau haearn a dur, cemegau a gweolion a chynhyrchu gwin. Mae gan Ffrainc amrywiaeth mawr o ran tirwedd, o'r tir gwastad ar yr arfordir i fynyddoedd yr Alpau a'r Pyreneau. Mont Blanc yn yr Alpau ydy mynydd uchaf Gorllewin Ewrop, sy\u0092n 4810 m. Mae sawl afon nodedig yn llifo trwy'r wlad, gan gynnwys Afon Loire, Afon Rh\u00f4ne (sy'n tarddu yn y Swistir), Afon Garonne (sy'n tarddu yn Sbaen), Afon Seine, ac Afon Vilaine. Poblogaeth y wlad ydy 64.5 miliwn. \n\n","801":"Mae tomograffeg gyfrifiadurol, neu sgan CT, yn ddull sy\u0092n creu delweddau o\u0092r corff yn gyfrifiadurol gan ddefnyddio pelydrau-x. Enw\u0092r delweddau hyn yw tomogramau. Mae meddygon yn eu defnyddio i wneud diagnosis, er enghraifft enseffalitis a str\u00f4c. Mae\u0092r sganiwr yn allyrru cyfres o belydrau-x cul er mwyn creu delwedd fwy manwl na phelydr-x unigol. Maent yn gallu gweld cannoedd o lefelau o ddwysedd, ac maent yn danfon y wybodaeth at gyfrifiadur i greu delwedd o\u0092r corff. \n\nYn ystod y sgan, rhaid i\u0092r claf orwedd ar wely symudol tu fewn i\u0092r peiriant. Rhaid i\u0092r claf orwedd yn llonydd iawn i sicrhau bod y delweddau\u0092n glir. Gall hyn gymryd hyd at 30 munud. Gall cleifion pryderus gael tawelydd. Mewn rhai achosion, mae lliwur gwrthgyferbynnu yn cael ei ddefnyddio i wneud i rai meinweoedd ymddangos yn gliriach, er enghraifft wrth sganio\u0092r ymennydd a\u0092r frest. Gall ddefnyddio uwd bariwm fel lliwur mewn sganiau\u0092r abdomen, sy\u0092n ymddangos yn wyn wrth symud drwy\u0092r llwybr treulio.\n\nMae sganiau CT yn cael ei ddefnyddio i hwyluso sawl proses, gan gynnwys cynllunio triniaeth radiotherapi, asesu clefydau fasgwlaidd, sgrinio am glefyd y galon, ac eraill. Mae\u0092n ffordd effeithiol o edrych am broblemau yn y pen, fel tiwmorau neu ar \u00f4l str\u00f4c. Mae hefyd yn cael ei ddefnyddio i ddarganfod tiwmorau yn yr abdomen ac ar \u00f4l damweiniau traffig difrifol. \n\nMae\u0092r sganiau yn ddi-boen ac yn ddiogel iawn, ond maent yn golygu amlygiad i ymbelydredd. Felly, nid yw\u0092r sganiau\u0092n cael eu gwneud ar fenywod beichiog oherwydd risg o annormaledd yn y ffoetws.","804":"Agorodd Pier Aberystwyth yn 1865, a hwnnw oedd y pier cyntaf i\u0092w agor yng Nghymru. O achos cyfres o stormydd a\u0092i ddifrododd, mae\u0092r pier presennol yn fersiwn byrrach o\u0092r adeilad gwreiddiol a oedd yn 242 metr o hyd. Fe wnaeth Aberystwyth Promenade Pier Company \u0096 sef consortiwm o fusnesau lleol \u0096 gomisiynu\u0092r peiriannydd Eugenius Birch i gynllunio ac adeiladu\u0092r Pier ar y cyd \u00e2\u0092r contractwyr lleol, J. E. Dowson. Costiodd y gwaith adeiladu \u00a313,600. Roedd rhaid i ymwelwyr dalu toll i gerdded arno, a cherddodd 7,000 o bobl ar y Pier ar ddiwrnod ei agoriad. Ym mis Ionawr 1866, achosodd storm fawr i 30 metr o ben pellaf y Pier i gael ei lusgo i mewn i'r m\u00f4r. Cafodd y pier ei werthu yn 1872, ac adeiladodd y perchnogion newydd adnewyddiad deneuach 70 metr, ynghyd ag oriel blaen newydd a chiosg lluniaeth. Cafodd pafiliwn wydr newydd a allai ddal 3,000 o bobl ei hagor yng Ngorffennaf 1896. Ar 14 Ionawr 1938 tarodd storm enbyd dref Aberystwyth a ddinistriodd 61m o'r pier. Yn 1979, cafodd Pier Royal Aberystwyth ei brynu gan y Don Leisure Group, ac yn 1986 cafodd \u00a3250,000 ei wario ar welliannau i weddill y pier 91m. Yn 1987 cafodd neuadd a bwyty snwcer newydd ei agor mewn pafiliwn wedi\u0092i adnewyddu. Heddiw, mae'r Pier yn cynnwys siop hufen i\u00e2, tafarn, neuadd snwcer, bwyty, canolfan arc\u00ead hap-chwarae a chlwb nos. Mae\u0092r miloedd o ddrudwy sy\u0092n nythu o dan y Pier yn yr Hydref yn atyniad mawr.","805":"CR9_355_Pier Aberystwyth \n\nPier Aberystwyth oedd y pier cyntaf i gael ei agor yng Nghymru, a hynny yn 1865. Mae'r pier heddiw yn fersiwn byrrach o'r adeilad gwreiddiol, a oedd yn 242 metr, o ganlyniad i stormydd. \n\nYn ystod canol 19g, cafodd Aberystwyth ei ddatblygu fel canolfan wyliau. Roedd comisiwn i gynllunio ac adeiladu'r Pier a chyfanswm y gost adeiladu oedd \u00a313,600. \n\nCafodd y Pier ei hagor ar ddydd Gwener y Groglith yn 1865. Roedd rhaid talu toll i gerdded arno ac yr uchafbwynt oedd y 7,000 o bobl yn cael eu denu yno ar ddiwrnod agoriad llinell Reilffordd y Cambrian. Yn mis Ionawr 1866, cafodd y Pier ei ddifrodi gan storm ddifrifol a chafodd 30 metr ei golli. \n\nCafodd y pier ei werthu yn 1872. Cafodd y Pier adnewyddiad 70 metr, teneuach, a chafodd oriel newydd a chiosg lluniaeth eu hadeiladu. \n\nCafodd pafiliwn wydr newydd ei agor ar 26 Gorffennaf 1896. Roedd yn dal 3,000 o bobl. \n\nAr nos Wener 14 Ionawr 1938, tarodd storm eto. Cafodd y rhan fwyaf o\u0092r Promen\u00e2d ei ddinistrio, yn ogystal \u00e2 61m o'r pier, gan ostwng ei hyd at ei hanner. Cafodd waith ei wneud arno tan 1940, gyda chyfanswm costau adeiladu yn dod at \u00a370,000. \n\nYm 1979, cafodd y pier ei brynu gan y Don Leisure Group, ac yn 1986 cafodd \u00a3250,000 ei wario ar welliannau i'r pier. Yn 1987, cafodd neuadd a bwyty snwcer newydd eu hagor. \n\nErbyn hyn, mae siop hufen i\u00e2, tafarn, neuadd snwcer, bwyty, arc\u00ead a chlwb nos ar y Pier. ","808":"Gweriniaeth ar ynys Iwerddon yw Gweriniaeth Iwerddon. Mae'n cynnwys 26 o 32 sir Iwerddon. Dulyn yw prifddinas y weriniaeth. Mae pennaeth y wladwriaeth yn cael eu galw\u0092n Arlywydd a Taoiseach yw pennaeth y llywodraeth neu\u0092r Prif Weinidog. Nid yw'r wladwriaeth Wyddeleg yn defnyddio'r enw \"Gweriniaeth Iwerddon\" i ddisgrifio ei hunan o gwbl. Mewn cytundebau rhyngwladol a chyfansoddiadol, Iwerddon yw'r enw maent yn defnyddio. Y mynydd uchaf yw Carrauntoohil, sy\u0092n 1,041 medr o uchder. Mae llawer o ynysoedd o amgylch yr arfordir, yn enwedig yr arfordir gorllewinol. Afon fwyaf yr ynys yw Afon Shannon, sy\u0092n 161 milltir o hyd. Mae\u0092r afon hon yn llifo i F\u00f4r yr Iwerydd. Mae llynnoedd mawr iawn yno hefyd. \nMae\u0092n anodd penderfynu pryd yn union cafodd Gweriniaeth Iwerddon ei sefydlu. Yn 1921, cafodd cytundeb ei lofnodi a roddodd y wladwriaeth newydd yn rhan o\u0092r Ymerodraeth Brydeinig. Arweiniodd hyn at ryfel cartref a gollwyd gan y gweriniaethwyr  a sefydlwyd gwladwriaeth Wyddelig gyda Brenin Prydain Fawr ac Iwerddon yn frenin arni.\nYn 1937 cafodd refferendwm ei chynnal i sefydlu cyfansoddiad newydd i Iwerddon. Mae cyfansoddiad Iwerddon dal mewn grym. O dan y cyfansoddiad hwn, roedd y cysylltiad rhwng y DU a\u0092r Wladwriaeth Rydd a gafodd ei sefydlu gan y cytundeb yn 1921, ar ben ac Iwerddon oedd enw\u0092r wlad. Yn hwyrach, cafodd deddf ei basio i gadarnhau hyn.\nYn draddodiadol, mae ynys Iwerddon yn cael ei rhannu\u0092n 32 o siroedd. O'r rhain, mae 26 yng Ngweriniaeth Iwerddon, a chwech yng Ngogledd Iwerddon.","812":"Gwlad yng ngogledd orllewin Ewrop yw\u0092r Alban (hefyd Sgotland). Mae\u0092n un o\u0092r gwledydd Celtaidd ac yn un o wledydd Prydain, ac yn enwog am ei wisgi. Ar 18 o Fedi 2014 cafodd refferendwm annibyniaeth i\u0092r Alban ei gynnal, gyda newid syfrdanol yng nghenedlaetholdeb ei thrigolion. Roedd yr Alban yn deyrnas annibynnol tan y 18G. Cafodd senedd yr alban ei uno \u00e2 senedd Lloegr ar 26 Mawrth 1707, a cafodd teyrnas unedig Prydain Fawr ei ffurfio. Cafodd senedd yr Alban ei ail-sefydlu ym 1999 fel senedd ddatganoledig o dan lywodraeth Llundain.Sant Andreas, un o apostolion Iesu Grist, yw nawddsant yr Alban, gyda dyddiad dygwyl Sant Andreas ar 30 Tachwedd. \n\nRoedd trigolion deheudir yr Alban yn perthyn i\u0092r un gr?p ethnig a phobl Cymru am gyfnod o fileniwm, gyda\u0092r Frythoneg Orllewinol (ac yna\u0092r Gymraeg) yn cael ei siarad o lannau\u0092r Fife i Fynwy. Mae dwy iaith frodorol yn yr Alban yn ogystal \u00e2\u0092r Saesneg - Gaeleg a Sgoteg. Mae Gaeleg yn iaith Geltaidd, ac hi oedd iaith wreiddiol teyrnas yr Alban ac mae\u0092n dal i fyw yn y gogledd orllewin. Mae Sgoteg yn perthyn i\u0092r Saesneg ac mae\u0092n cael ei hystyried yn dafodiaith Saesneg gan rai, ond mae Llywodraeth yr Alban a Siarter Ieithoedd Lleiafrifol Ewrop yn ei chyfrif yn iaith leiafrifol draddodiadol. ","813":"Mae\u0092r Alban yn wlad Geltaidd yng ngogledd orllewin Ewrop. Ers 2014 mae wedi bod yn wlad genedlaetholgar. Roedd Yr Alban yn annibynnol tan yr 18g pan gafodd ei uno efo Lloegr i ffurfio\u0092r DU. Yn 1999 cafodd senedd ddatganoledig ei ail-sefydlu yn y wlad. Mae dwy iaith frodorol ar wah\u00e2n i Saesneg yn Yr Alban, sef Gaeleg (iaith Geltaidd) a Sgoteg (sy\u0092n perthyn i\u0092r Saesneg). \nUnig ffin wleidyddol Yr Alban ydy hwnnw efo Lloegr yn y de. Mae\u0092r Alban yn enwog am ei mynyddoedd gafodd eu ffurfio gan rewlifau yn y cyfnod Pleistosen. Mae nifer o afonydd yn y wlad e.e. Afon Tay, Afon Nith ac Afon Deveron. \nMae rhai yn meddwl bod yr helwyr-gasglwyr cyntaf wedi cyrraedd y wlad tua 12,800 o flynyddoedd yn \u00f4l. Tua 9,500 o flynyddoedd yn \u00f4l, dechreuodd y setlwyr cyntaf adeiladu eu tai parhaol yno, a chafodd y pentrefi cyntaf eu sefydlu tua 6,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Un o\u0092r pentrefi i oroesi ers y cyfnod hwnnw ydy Skara Brae. Yn Ynysoedd y Gogledd ac Ynysoedd y Gorllewin doedd dim llawer o goed felly roedd cerrig yn cael eu defnyddio i godi adeiladau.\nRoedd Taliesin ac Aneirin yn Gynfeirdd o dde\u0092r Alban, lle roedd yr iaith Frythoneg yn cael ei siarad. Roedd llawer o fynd a dod rhwng Cymru a\u0092r Alban yn Oes y Seintiau hefyd, ac mae Cyndeyrn yn cael ei gofio yn y ddwy wlad hyd heddiw. \n","815":"Mae Gwrthryfel Difodiant (XR) yn fudiad byd-eang sy\u0092n ceisio gorfodi llywodraethau i ofalu am yr amgylchedd.  Mae\u0092n defnyddio tactegau anufudd-dod sifil, di-drais.  Ffurfiodd gr?p o academyddion y mudiad yn Hydref 2018.  Yn Nhachwedd 2018 blocion nhw bum punt ar draws Afon Tafwys.  Yn Ebrill 2019 meddiannon nhw bum safle amlwg yng nghanol Llundain, sef Piccadilly Circus, Oxford Circus, Marble Arch, Pont Waterloo, a Sgw\u00e2r y Senedd.  Mae unrhyw gr?p sy\u0092n parchu eu hegwyddorion a\u0092u gwerthoedd yn gallu trefnu digwyddiadau dan enw XR.  Mae adain ieuenctid, XR Youth, sy\u0092n canolbwyntio ar y De-Byd-eang, ar bobloedd frodorol ac ar yr hinsawdd.  Ym Medi 2020 trefnodd ddeg diwrnod o weithredu yng Nghaerdydd, Manceinion a Llundain.  Yn Efrog Newydd cafodd llawer eu harestio wrth brotestio.  Un o\u0092r protestiadau oedd yn erbyn alltudiadau torfol ar y ffin rhwng yr Unol Daleithiau a Mecsico.  Roedd ymgais i rwystro i gwmni o Ganada ddod \u00e2 thywod tar i Portland Oregon yn Ebrill 2019.  Roedd hefyd weithredoedd yn Awstralia, Yr H\u00e2g, Washington DC a Denmarc.  Roedd XR yn defnyddio tacteg arestio torfol dan ddylanwad y swffragetiaid, gorymdeithwyr halen India, y mudiad hawliau sifil a mudiadau democratiaeth Gwlad Pwyl a Dwyrain yr Almaen, ar \u00f4l penderfynu nad yw llythyrau, e-bostio, a gorymdeithio yn cael effaith.","816":"Mudiad amgylcheddol sydd yn digwydd ar draws y byd ydy\u0092r Gwrthryfel Difodiant. Mae\u0092r mudiad yn defnyddio dulliau anufudd-dod sifil a di-drais er mwyn trio gorfodi llywodraethau\u0092r byd i osgoi newid yn yr hinsawdd ac er mwyn gorfodi llywodraethau i newid er mwyn peidio gweld y gymdeithas a byd natur yn cael eu dinistrio. Cafodd y Gwrthryfel Difodiant ei sefydlu yn Lloegr ym mis Mai 2018. Cafodd y mudiad llawer o gefnogaeth gan academyddion ac ymgyrchwyr eraill oedd yn cefnogi\u0092r achos. Ym mis Tachwedd 2018, cafodd pum bont ar draws Afon Tafwys yn Llundain eu blocio mewn protest. Ym mis Ebrill 2019, fe wnaeth y Gwrthryfel Difodiant lwyddo i gymryd drosodd pum lle amlwg a phoblogaidd yn Llundain, sef Piccadilly Circus, Oxford Circus, Marble Arch, Pont Waterloo a\u0092r ardal o amgylch sgw\u00e2r y Senedd. Mae\u0092r mudiad wedi cael ei ysbrydoli gan rai mudiadau eraill, fel mudiad Occupy, mudiad y Swffragetiaid a\u0092r mudiad hawliau sifil. Mae\u0092r mudiad eisiau gweld ral\u00efau tebyg yn digwydd ar draws y byd er mwyn tynnu sylw at y mater a pha mor ddifrifol ydy\u0092r sefyllfa. Cafodd adran ieuenctid ei sefydlu ym mis Gorffennaf 2019 gyfer pobl sydd wedi cael eu geni ar \u00f4l y flwyddyn 1990. Ym mis Medi 2020, cychwynnodd Gwrthryfel Difodiant 10 diwrnod o weithredu o\u0092r enw Gwrthryfel yr Hydref ac roedd gweithgareddau a phrotestiadau amlwg yng Nghaerdydd, Manceinion a Llundain. Mae Gwrthryfel Difodiant yn defnyddio arestio fel tacteg yn eu mudiad gan mai dyma\u0092r unig ffordd sydd yn gweithio, yn \u00f4l y cyd-sylfaenydd.","817":"Rhoddwyd y Welsh Not (darn o bren neu lechen gyda\u0092r llythrennau W.N. arno) fel cosb i blant oedd yn siarad Cymraeg mewn ysgolion yng Nghymru yn y 19g. Yn y cyfnod, roedd mwyafrif y boblogaeth yn uniaith Cymraeg. Erbyn diwedd y ganrif, dim ond hanner y boblogaeth oedd yn gallu siarad Cymraeg, yn rhannol oherwydd twf diwydiant yng Nghymru.\nRoedd yr iaith Gymraeg yn cael ei defnyddio mewn capeli ac yn yr Eisteddfod, ond mewn adroddiad gan San Steffan yn 1847 sef y Llyfrau Gleision, nodwyd nad oedd lle i\u0092r Gymraeg yn y system addysg oherwydd bod Saesneg yn cael ei ystyried fel iaith dysg a diwylliant er mwyn \u0091dod ymlaen yn y byd\u0092. \nBwriad y Welsh Not oedd atal y defnydd o Gymraeg yn yr ysgol. Os oedd plentyn yn siarad Cymraeg yn yr ysgol, roedd yn gorfod gwisgo\u0092r Welsh Not am ei wddw. I gael gwared \u00e2\u0092r pren, roedd y plentyn angen clywed plentyn arall yn siarad Cymraeg a dweud wrth yr athro. Byddai\u0092r Welsh Not wedyn yn cael ei roi i\u0092r plentyn arall. Byddai\u0092r plentyn oedd yn gwisgo\u0092r Welsh Not ar ddiwedd y dydd yn derbyn cosb gorfforol.\nDirywiodd defnydd y Welsh Not ar ddiwedd y 19g ond cafodd ei ddefnyddio mewn rhai mannau yn y 20g. Yn 1885, sefydlwyd Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ac o ganlyniad i Ddeddf 1889, roedd yr iaith yn cael ei hyrwyddo yn y sector cynradd a\u0092i dysgu fel pwnc yn yr uwchradd.  ","818":"Darn o bren neu lechen oedd y Welsh Not gyda\u0092r llythrennau W.N arno. Roedd yn cael ei ddefnyddio i gosbi plant oedd yn siarad Cymraeg mewn ysgolion yng Nghymru yn y 19g.\n\nCymraeg oedd iaith gyntaf mwyafrif pobl Cymru hyd at yr ugeinfed ganrif. Er bod yr iaith yn ffynnu mewn sawl maes, fel y capeli a'r eisteddfod, yn negawdau olaf y 19g, roedd rhai yn dadlau mai trwy ddysgu Saesneg y gellid 'dod ymlaen yn y byd'.\n\nBwriad defnyddio'r Welsh Not oedd cael y plant i beidio siarad Cymraeg yn yr ysgol a dysgu siarad Saesneg yn lle hynny. Pe byddai plentyn yn siarad Cymraeg yn yr ysgol, byddai\u0092n gorfod gwisgo\u0092r Welsh Not o amgylch ei wddf. Yna, pe byddai\u0092n clywed plentyn arall yn siarad Cymraeg, byddai\u0092n dweud wrth yr athro a byddai\u0092r Welsh Not yn cael ei drosglwyddo i\u0092r plentyn nesaf. Byddai\u0092r plentyn sy\u0092n gwisgo\u0092r Welsh Not ar ddiwedd y dydd yn cael y gansen fel cosb.\n\nCafodd y Gymraeg ei hyrwyddo mewn ysgolion unwaith eto dan ddylanwad Owen M Edwards, Prif Arolygydd Ysgolion Cymru o 1907 hyd 1920. Mae Owen M Edwards yn disgrifio ei brofiad ef o'r Welsh Not yn ysgol Llanuwchllyn yn ei gyfrol Clych Atgof.\n\nNid oedd defnyddio\u0092r Welsh Not mor gyffredin yn negawdau olaf yr 19g, er bod rhai yn honni i\u0092r Welsh Not gael ei ddefnyddio mewn rhai ysgolion yn yr 20g.","819":"Darn bach o bren neu lechen oedd Y Welsh Not gyda\u0092r llythrennau W.N. arno.  Defnyddiwyd fel cosb i blant mewn ysgolion yn y 19g am siarad Cymraeg.  Gostyngodd y nifer o siaradwyr Cymraeg yn ystod y 19g am resymau gwahanol.  Roedd dadl mai dysgu Saesneg oedd y ffordd i \u0091ddod ymlaen yn y byd\u0092, ac felly Saesneg oedd iaith system addysg y wlad yn ail hanner y ganrif.   Plentyn oedd yn siarad Cymraeg yn yr ysgol oedd i wisgo\u0092r Welsh Not am ei wddw, a\u0092r unig ffordd o gael gwared arno oedd dweud wrth yr athro pan glywodd plentyn arall yn siarad Cymraeg.  Ar ddiwedd y dydd cafodd y plentyn oedd yn gwisgo\u0092r Welsh Not cosb gorfforol.  Dechreuodd ysgolion ddefnyddio\u0092r Welsh Not yn dilyn adroddiad ym 1847 o le\u0092r Gymraeg yn y system addysg, sef y Llyfrau Gleision.  Roedd yr adroddiad yn honni bod y Gymraeg yn iaith amherthnasol i\u0092r oes ohoni a\u0092i diwylliant yn anfanteisiol i\u0092r Cymry.  Gwrthwynebiad i\u0092r polisi uniaith Saesneg arweiniodd at sylfaenu Cymdeithas yr Iaith Gymraeg ym 1885.  Ar \u00f4l 1889 roedd caniat\u00e2d i ysgolion elfennol ddefnyddio rhywfaint o Gymraeg, er mai Saesneg oedd y brif iaith o hyd.  Ym 1939 sefydlodd Syr Ifan ab Owen Edwards yr ysgol gynradd gyntaf Gymraeg yn Aberystwyth, ac yn ystod yr ugeinfed ganrif sefydlwyd ysgolion Cymraeg ar bob lefel.  Diflannodd y Welsh Not o\u0092r rhan fwyaf o ysgolion erbyn diwedd y 19g, ond honnir iddo ei ddefnyddio mewn rhai ysgolion mor hwyr \u00e2\u0092r 1940au.","822":"Pencampwriaeth 1904 oedd yr 22ain Pencampwriaeth Rygbi\u0092r Pedair Gwlad. Cafodd chwe g\u00eam eu chwarae rhwng 9 Ionawr ac 19 Mawrth rhwng Lloegr, Iwerddon, Yr Alban a Chymru. Yn cynrychioli Cymru roedd: Bert Winfield, Teddy Morgan, Gwyn Nicholls, Rhys Gabe, Willie Llewellyn, Dicky Owen, Dick Jones, Jehoida Hodges, Will Joseph, John William Evans, Arthur Harding, Alfred Brice, David John Thomas, Sam Ramsey, George Boots, Cliff Pritchard, Billy O'Neill, Harry Vaughan Watkins, Edwin Thomas Maynard, David Harris Davies, Sid Bevan, Howell Jones, Charlie Pritchard. Yng ngharfan Lloegr roedd: Herbert Gamlin, Edgar Elliot, A T Brettargh, E J Vivyan, Ted Dillon, P S Hancock, W V Butcher, G H Keeton, Vincent Cartwright, Jumbo Milton, NJ Moore, Frank Stout, Charles Joseph Newbold, B A Hill, P F Hardwick, T Simpson, John Daniell. Y chwaraewyr yng ngharfan yr Alban oedd: W T Forrest, H J Orr, GE Crabbie, LM MacLeod, JS MacDonald, AA Bissett, E D Simson, GO Turnbull, A G Cairns, W E Kyle, E J Ross, Mark Coxon Morrison, W P Scott, David Bedell-Sivright, LHI Bell, Alec Boswell Timms, Jimmy Gillespie, J B Waters, WM Milne, HN Fletcher. Yng ngharfan Iwerddon roedd: J Fulton, C G Robb, James Cecil Parke, Harry Corley, Gerry Doran, T T H Robinson, FA Kennedy, Jos Wallace, Jos Wallace, C E Allen, Alfred Tedford, M Ryan, J Ryan, F Gardiner, R S Smyth, JE Moffatt, E D Caddell, P Healey, GT Hamlet, MF Landers, GAD Harvey, HB Thrift, Louis Magee, Henry Millar, RW Edwards, H J Knox.","825":"CR9_361_Hanes yr Unol Daleithiau \n\nMae hanes yr Unol Daleithiau yn dechrau \u00e2 Rhyfel Annibyniaeth America yn 1775, sef y Chwyldro Americanaidd, rhwng byddin Prydain Fawr a 13 talaith yng Ngogledd America. Erbyn 1776, cafodd eu hannibyniaeth ei gyhoeddi.  \n\nArlywydd cyntaf y wlad oedd George Washington. \n\nRhwng 1861 a 1865, roedd Rhyfel Cartref America rhwng llywodraeth yr Unol Daleithiau ac 11 talaith yn y de oedd yn dymuno gadael y wlad. Ar \u00f4l etholiad Abraham Lincoln yn 1861 fel Arlywydd yr Unol Daleithiau dechreuodd y rhyfel. Caethwasiaeth oedd y prif achos yr oedd y taleithiau yn ceisio gadael yr Undeb. Roedd Lincoln yn elyn i'r gyfundrefn a dewisodd y gwrthryfelwyr Jefferson Davis fel Arlywydd. \n\nAr 12 Ebrill 1861 dechreuodd yr ymladd. Erbyn 1862, roedd y brwydro wedi ehangu ac roedd nifer fawr yn cael eu lladd. Fe wnaeth Lincoln gyhoeddi rhyddid y caethweision ym mis Medi 1862. Yn y gorllewin, enillodd yr Undebwyr reolaeth ar Afon Mississippi wedi i fyddin gipio dan Ulysses S. Grant Vicksburg yn nhalaith Mississippi. \n\nRoedd y diwedd yn agos\u00e1u erbyn 1864, wrth i fanteision yr Undeb gael effaith o ran poblogaeth fwy ac economi cryfach. Yn ystod haf 1864, roedd brwydro ffyrnig rhwng Grant a Lee yn nhalaith Virginia a chipiodd William Tecumseh Sherman Atlanta, Georgia. Fe wnaeth Lee ildio ei fyddin i Grant yn Appomatox yn 1865, a daeth y rhyfel i ben. Cafodd y caethweision i gyd eu rhyddhau. ","826":"Eisteddfod Genedlaethol Cymru yw g?yl ddiwylliannol bwysicaf Cymru. Mae\u0092r cystadlaethau pwysicaf yn cynnwys llenyddiaeth, cerddoriaeth a drama. Mae\u0092r prif wobrau\u0092n cael ei rhoi am ennill cystadleuaeth y Gadair am awdl, y Goron am bryddest a\u0092r Fedal Ryddiaith am waith rhyddiaith. Gwobr bwysig arall yw\u0092r Rhuban Glas sy\u0092n cael ei gyflwyno i\u0092r canwr unigol gorau a Medal Syr T. H. Parry-Williams i gydnabod gwasanaeth gwirfoddol nodedig ymhlith pobl ifanc. Ers 1952, mae\u0092r Eisteddfod yn cael ei threfnu a\u0092i llywodraethu gan Lys yr Eisteddfod Genedlaethol. Yn gyffredinol, bu'r niferoedd sy'n dod i\u0092r Eisteddfod yn gostwng rhwng 1997 a 2017.\nCafodd yr Eisteddfod Genedlaethol gyntaf ei chynnal yn 1861 yn Aberd\u00e2r. Ond, daeth yr ?yl flynyddol i ben yn 1868 oherwydd bod dim digon o arian ar gael i\u0092w chynnal. Yn 1880, cafodd Cymdeithas yr Eisteddfod Genedlaethol ei sefydlu. O dan nawdd y gymdeithas hon cynhaliwyd Eisteddfod Merthyr Tudful yn 1881 a cafodd eisteddfod ei chynnal bob blwyddyn wedyn ar wah\u00e2n i 1914 a 1940. Mae\u0092r eisteddfod yn cael ei chynnal bob blwyddyn yn ystod wythnos lawn gyntaf mis Awst, yn y de a\u0092r gogledd bob yn ail.\nRoedd Iolo Morgannwg wedi sefydlu Gorsedd Beirdd Ynys Prydain yn 1792. Yr orsedd sydd yn gyfrifol am seremon\u00efau cadeirio a choroni'r beirdd yn ogystal \u00e2 chyflwyno'r Fedal Ryddiaith. Mae aelodau'r orsedd yn rhannu'n dri gr?p, gyda lliw gwahanol i wisg bob un.\nMae maes yr Eisteddfod tua 15 i 18 erw o faint. Ar y maes mae\u0092r pafiliwn mawr, pabelli ar gyfer cystadlaethau gwahanol a stondinau gan wahanol gymdeithasau a busnesau. ","827":"G?yl ddiwylliannol bwysicaf Cymru yw\u0092r Eisteddfod Genedlaethol. Mae modd cystadlu mewn llenyddiaeth, cerddoriaeth, a drama. Rhai o\u0092r cystadlaethau pwysicaf yw\u0092r Gadair am awdl, y Goron am bryddest a\u0092r Fedal Ryddiaith am waith rhyddiaith. Mae modd hefyd i ennill y Rhuban Glas mewn cystadlaethau megis y canwr unigol gorau. Ers 1952, Llys yr Eisteddfod Genedlaethol sydd yn trefnu ac yn llywodraethu\u0092r ?yl. Cafodd yr Eisteddfod Genedlaethol gyntaf ei chynnal yn 1861, yn Aberd\u00e2r. Oherwydd diffyg cyllid, daeth y gyfres flynyddol i ben yn 1868. Gyda sefydlu Cymdeithas yr Eisteddfod Genedlaethol yn 1880, cafodd Eisteddfod Merthyr Tudful ei chynnal yn 1880. Cafodd yr ?yl ei chynnal bob blwyddyn yn ddifwlch ar wah\u00e2n i 1914 a 1940. \nSefydlodd Iolo Morgannwg Orsedd Beirdd Ynys Prydain yn 1792. Daeth yr orsedd yn fwy cysylltiedig \u00e2\u0092r Eisteddfod ac erbyn heddiw mae\u0092n rhan o seremon\u00efau\u0092r ?yl.  Dechreuodd hyn gydag Eisteddfod Caerfyrddin yn 1819. Cafodd y seremon\u00efau eu moderneiddio gan yr Archdderwydd Geraint Bowen, ble daeth y brodyr Celtaidd yn rhan ohono. Mae aelodau\u0092r orsedd yn rhannu\u0092n dri gr?p, gyda lliw gwahanol i wisg pob un. Mae\u0092r Eisteddfod yn cael ei chynnal bob blwyddyn yn y de a\u0092r gogledd bob yn ail. Mae maes yr Eisteddfod yn cynnwys y Pafiliwn, y Babell L\u00ean, y Babell Ddawns, Pabell y Cymdeithasau a\u0092r Lle Celf. Mae hefyd modd crwydro\u0092r maes er mwyn gweld stondinau gwirfoddol gan gynnwys yr Urdd, Merched y Wawr, busnesau a phleidiau gwleidyddol. Hyd at 1952 roedd y Saesneg i\u0092w glywed ond yr iaith swyddogol erbyn hyn yw\u0092r Gymraeg. \n","829":"Arabeg yw iaith Semitaidd sydd yn cael ei ysgrifennu o\u0092r dde i\u0092r chwith. Arabeg yw iaith llyfr Sanctaidd y Mwslimiaid, y Cor\u00e2n. O ran nifer siaradwyr Arabeg, chweched iaith y byd yw hi. Mae\u0092r iaith yn cael ei siarad ar draws ychydig o wledydd, gan gynnwys Gogledd Affrica, o\u0092r Dwyrain Canol hyd at Irac, ac ynysoedd y Maldif. \n\nMae nifer o eiriau Cymraeg yn dod o\u0092r Arabeg, fel alcohol, algebra, sebon a soffa. \n\nMewn gwledydd a hyd yn oed ardaloedd, mae ynganu amrywiol o\u0092r iaith Arabeg, yn enwedig o ran llafariaid. \n\nMae trefn brawddegau Arabeg yr un drefn a brawddegau yn y Gymraeg, sef berf \u0096 goddrych \u0096 gwrthrych. \n\nMae rhai yn ystyried yr amrywiaethau o Arabeg i fod yn ieithoedd ar wah\u00e2n. Arabeg y Cor\u00e2n yw beth sydd yn cael ei ddefnyddio ar draws y byd ac Arabeg Fodern Safonol yw beth sydd yn cael ei ddefnyddio o ran yr iaith ysgrifenedig. \n\nMae yna bron i 20 o grwpiau tafodieithol o\u0092r iaith Arabeg, gyda niferoedd amrywiol o siaradwyr. Roedd gan Arabeg yr Aifft tua 55 miliwn o siaradwyr ac Arabeg y Lefant tua 21 miliwn o siaradwyr. Dau fath o Arabeg sydd yn cael ei siarad yn Iran, Arabeg Kh?zest?n ac Arabeg Khorosan. ","830":"Iaith Semitaidd yw\u0092r Arabeg sydd wedi deillio o\u0092r Arabeg glasurol yn y 6G. Fel sy\u0092n gyffredin mewn ieithoedd Semitaidd eraill mae\u0092r Arabeg yn cael ei hysgrifennu o\u0092r dde i\u0092r chwith. Arabeg yw iaith y Coran, llyfr sanctaidd y Mwslimiaid. Mae\u0092r Arabeg yn cael ei siarad ar draws gogledd Affrica a\u0092r Dwyrain Canol hyd at Irac ac ynysoedd y Maldif. Arabeg yw chweched iaith y byd nhermau nifer ei siaradwyr os caiff ei hystyried fel un iaith yn hytrach na chasgliad o dafodieithoedd. Heddiw, yr unig ffurf safonol o Arabeg yw Arabeg Fodern Safonol, sydd weithiau\u0092n cael ei alw\u0092n Arabeg Lenyddol. Mae\u0092r geiriau Cymraeg alcohol, lemon a sebon yn dod o\u0092r Arabeg. Mae llythrennau\u0092r Arabeg yn cael eu rhannu\u0092n ddau fath: y rhai sydd yn cysylltu ar naill ochr a\u0092r llall, a\u0092r rhai sydd yn cysylltu \u00e2\u0092r llythyren flaenorol yn unig. Yn y dosbarth cyntaf mae ffurf flaen, canol, olaf ac annibynnol i bob llythyren; yn yr ail ddosbarth mae ffurf olaf ac annibynnol yn unig. Mae ynganiad Arabeg yn amrywio o wlad i wlad ac o ardal i ardal, yn enwedig o ran llafariaid, ac mae amryw helaeth o grwpiau tafodieithol megis Arabeg yr Aifft gyda 55 miliwn o siaradwyr neu Arabeg Baharna ymysg Sh\u00efa Bahrain a Qatif, gyda 600,000 o siaradwyr. Mae trefn arferol brawddegau Arabeg yr un fath ac yn y Gymraeg sef Berf - Goddrych - Gwrthrych. ","831":"Mae Arabeg yn deillio o Arabeg Glasurol yn y 6g. Fel ieithoedd Semitaidd eraill, mae\u0092n cael ei ysgrifennu o\u0092r dde i\u0092r chwith. Dyma iaith y Cor\u00e2n. Mae pobl yng Ngogledd Affrica a\u0092r Dwyrain Canol yn siarad Arabeg. Ffurf Safonol Arabeg ydy Arabeg Fodern Safonol (neu Arabeg Lenyddol). Mae rhai geiriau Cymraeg yn dod o Arabeg.\nMae dau fath o lythrennau, sef rhai sydd yn cysylltu ar ddwy ochr y llythyren, a rhai sydd ddim ond yn cysylltu efo\u0092r llythyren flaenorol. Mae\u0092r ffordd mae\u0092r iaith yn cael ei hynganu (yn enwedig llafariaid) yn amrywio o un lle i\u0092r llall.\nTrefn y frawddeg yn Arabeg ydy Berf, Goddrych, Gwrthrych yn debyg i\u0092r Gymraeg. Mae llawer o eiriau Arabeg yn cael eu ffurfio o wreiddyn semitaidd o dair cytsain fel arfer. Mae un gwraidd yn gallu creu nifer fawr o eisiau cysylltiedig e.e. y gwraidd k-t-b.\nMae llawer o amrywiaeth rhwng mathau gwahanol o Arabeg ar lafar, ond mae\u0092r iaith ysgrifenedig ac iaith y Cor\u00e2n yr un peth drwy\u0092r byd i gyd.  Ymhlith y mathau gwahanol o Arabeg mae Arabeg yr Aifft, Arabeg y Maghreb, Arabeg Swdan, Arabeg Iemen, Arabeg y Sahara ac Arabeg Canolbarth Asia. Mae rhai mathau efo nifer helaeth o siaradwyr, ac mae rhai amrywiaethau dan fygythiad. \nGan ddefnyddio\u0092r wyddor Ladin, dyma ambell i ymadrodd cyffredin yn Arabeg: \u0093marHaban!\u0094 (Helo!), \u0093caiff 'al-h\u00e2l?\u0094 (Sut mae?), \u0093shwcran (jaz\u00eelan)!\u0094 (Diolch (yn fawr)!) a \u0093'il\u00e2-l-iga'!\u0094 (Hwyl fawr!).\n","832":"Roedd cyfreithiau yn ystod amser y Brenin Dyfnwal Moelmud yn cael eu galw yn Gyfreithiau Moelmud. Ond, cafodd y cyfreithiau wedyn eu diweddaru gan Hywel Dda ac felly roedd pobl yn cyfeirio atyn nhw fel Cyfreithiau Hywel Dda. Cyfraith Hywel oedd y system gyfreithiol oedd mewn lle yng Nghymru yn ystod yr Oesoedd Canol tan 1282 pan gafodd Cymru ei choncro gan Loegr. Ni chafodd Cyfraith Hywel ei hysgrifennu na\u0092i drefnu yn gywir tan deyrnasiad Hywel Dda yng nghanol y 10fed ganrif. Cyn hynny, roedd y gyfraith yn cael ei basio a\u0092i rannu i bobl ar lafar gan feirdd a phobl ddeallus y cyfnod. Roedd Cyfraith Hywel yn cynnwys llawer o wybodaeth am lawer o wahanol bynciau, gan gynnwys cyfraith hela a chyfraith merched. Roedd Cyfraith Hywel hefyd yn cynnwys llawer am statws cymdeithasol pobl yn y gymdeithas, ac yn gwneud yn si?r ei bod hi\u0092n glir mai\u0092r Brenin oedd y pwysicaf a\u0092r bobl dramor a\u0092r caethweision oedd ar waelod y gymdeithas. Nid oes unrhyw lawysgrifau yn bodoli heddiw sydd yn dyddio n\u00f4l i\u0092r cyfnod felly dydy pobl ddim yn hollol si?r os mai\u0092r Gymraeg neu Ladin oedd iaith y fersiynau gwreiddiol o\u0092r cyfreithiau. Roedd Cyfraith Hywel yn cynnwys llawer am gyfraith y llys, cyfraith y wlad, cyfraith gwragedd a merched a chyfraith tir. Ar \u00f4l pasio\u0092r Deddfau Uno ym 1536 a 1542, roedd yn rhaid cael gwared ar Gyfraith Cymru yn gyfan gwbl, ac yn ei lle'r oedd Cymru yn cael ei rheoli gan gyfraith Lloegr.","833":"Yn \u00f4l traddodiad, diweddariad ar Gyfreithiau Moelmud o\u0092r cyfnod rhwng 400 a 500CC yw Cyfraith Hywel Dda.  Dyna oedd y system gyfreithiol yng Nghymru yn yr Oesoedd Canol tan 1282.  Mae\u0092r llawysgrifau cynharaf yn dyddio o\u0092r 13g, ac mae\u0092n anodd gwybod pa mor agos yw\u0092r rhain at gyfreithiau cyntaf Hywel Dda.  Roedd y gyfraith yn cynnwys nifer o bynciau gwahanol ac yn pwysleisio statws cymdeithasol.  Roedd etifeddiaeth yn elfen bwysig, gyda phob mab yn cael hawl i ran o eiddo\u0092r tad.  Roedd hynny\u0092n golygu bod teyrnasoedd yng Nghymru\u0092n cael eu rhannu\u0092n aml.  Roedd y gyfraith hefyd yn rhoi hawliau i ferched mewn priodas.  Roedd Cyfraith Hywel yn bwysig yn creu ymwybyddiaeth o\u0092r Cymry fel cenedl yn yr Oesoedd Canol.  Er nad yw hi\u0092n sicr ai yn Gymraeg ynteu Ladin oedd y gyfraith wreiddiol, mae tystiolaeth bod y Gymraeg yn cael ei defnyddio ar gyfer materion y gyfraith pryd hynny.  Mae llawysgrifau wedi goroesi yn y ddwy iaith ac yn dangos datblygiadau mewn ardaloedd gwahanol.  Y rhan cyntaf o\u0092r gyfraith yw Cyfraith y Llys, sy\u0092n delio \u00e2\u0092r brenin a\u0092i swyddogion ac yn nodi dyletswyddau pawb yn y llys.  Yr ail ran oedd cyfraith y wlad, a oedd yn cynnwys cyfraith gwragedd a\u0092r tir.  Roedd hi\u0092n cael ei gweithredu fesul cantref gan y brenin neu ei gynrychiolwyr.  Roedd gan dirfeddianwyr ran bwysig yn ei gweithredu.  Ar \u00f4l 1282, roedden nhw\u0092n parhau i ddefnyddio cyfraith Hywel ar gyfer materion fel etifeddu tir, cytundebau ac ati, tan i Ddeddfau Uno ei disodli\u0092n gyfan gwbl.","834":"Yn \u00f4l traddodiad, diweddariad ar Gyfreithiau Moelmud o\u0092r cyfnod rhwng 400 a 500CC yw Cyfraith Hywel Dda.  Dyna oedd y system gyfreithiol yng Nghymru yn yr Oesoedd Canol tan 1282.  Mae\u0092r llawysgrifau cynharaf yn dyddio o\u0092r 13g, ac mae\u0092n anodd gwybod pa mor agos yw\u0092r rhain at gyfreithiau cyntaf Hywel Dda.  Roedd y gyfraith yn cynnwys nifer o bynciau gwahanol ac yn pwysleisio statws cymdeithasol.  Roedd etifeddiaeth yn elfen bwysig, gyda phob mab yn cael hawl i ran o eiddo\u0092r tad.  Roedd hynny\u0092n golygu bod teyrnasoedd yng Nghymru\u0092n cael eu rhannu\u0092n aml.  Roedd y gyfraith hefyd yn rhoi hawliau i ferched mewn priodas.  Roedd Cyfraith Hywel yn bwysig yn creu ymwybyddiaeth o\u0092r Cymry fel cenedl yn yr Oesoedd Canol.  Er nad yw hi\u0092n sicr ai yn Gymraeg ynteu Ladin oedd y gyfraith wreiddiol, mae tystiolaeth bod y Gymraeg yn cael ei defnyddio ar gyfer materion y gyfraith pryd hynny.  Mae llawysgrifau wedi goroesi yn y ddwy iaith ac yn dangos datblygiadau mewn ardaloedd gwahanol.  Y rhan cyntaf o\u0092r gyfraith yw Cyfraith y Llys, sy\u0092n delio \u00e2\u0092r brenin a\u0092i swyddogion ac yn nodi dyletswyddau pawb yn y llys.  Yr ail ran oedd cyfraith y wlad, a oedd yn cynnwys cyfraith gwragedd a\u0092r tir.  Roedd hi\u0092n cael ei gweithredu fesul cantref gan y brenin neu ei gynrychiolwyr.  Roedd gan dirfeddianwyr ran bwysig yn ei gweithredu.  Ar \u00f4l 1282, roedden nhw\u0092n parhau i ddefnyddio cyfraith Hywel ar gyfer materion fel etifeddu tir, cytundebau ac ati, tan i Ddeddfau Uno ei disodli\u0092n gyfan gwbl.","837":"Mae hi\u0092n fardd Cymraeg. Cafodd ei eni yn 1964. Hi oedd y fenyw gyntaf erioed i ennill Cadair yr Eisteddfod Genedlaethol. Enillodd hyn yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Dinbych 2001. Mae hi\u0092n brifardd dwbl ac yn brif lenor. Erbyn hyn mae galw mawr amdani i ddarlithio a chynnal gweithdai barddoni.\n\nCafodd ei magu yng Nghaerdydd. Mae ei theulu yn wreiddiol o Sir Benfro. Graddiodd o Goleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth gyda gradd mewn Almaeneg a Sbaeneg. Aeth ymlaen i gwblhau doethuriaeth yng Ngholeg y Brifysgol, Llundain. Cychwynnodd darlithio yn yr adrannau Gymraeg ac Ieithoedd Modern ym Mhrifysgol Abertawe. Roedd hi\u0092n bennaeth ar swyddfa gorllewin Cymru Cyngor y Celfyddydau cyn ymadael i weithio fel awdur a darlithydd. Roedd hi\u0092n Fardd Plant Cymru yn 2005. \nMae ei llyfryddiaeth yn cynnwys cymysgedd o farddoniaeth, rhyddiaith a llyfrau. Mae hi wedi ysgrifennu llyfrau i oedolion ac i blant. Mae ei llyfrau plant yn gynnwys teitlau megis Plentyn (2005), Gwersylla (2010) a Straeon o\u0092r Mabinogi (2012).\n","838":"Athen yw prifddinas Gwlad Roeg, ac un o ddinasoedd hynaf y byd. Cafodd ei enwi ar \u00f4l Athena, sef nawdd-dduwies y ddinas. Mae\u0092r ddinas ar wastatir yn y de-ddwyrain yn rhanbarth Attica ac mae\u0092r boblogaeth tua 664,046. Mae\u0092n cael ei llywodraethu fel uned gyda\u0092i phorthladd Piraeus. Mae twristiaeth yn bwysig i economi\u0092r ddinas, a daw pobl i weld yr henebion enwog. Mae\u0092r rhan fwyaf o\u0092r ddinas i\u0092r gogledd a\u0092r dwyrain o\u0092r Acropolis, gan gynnwys y brifysgol. \n\nMae dadlau am wreiddiau\u0092r enw, ac mae\u0092n debyg nad yw\u0092n Roegaidd. Yn \u00f4l chwedl, roedd y Duwiau Athena a Poseidon wedi cystadlu am nawdd y ddinas. Cytunon nhw mai\u0092r pwy bynnag sy\u0092n rhoi\u0092r anrheg orau i\u0092r Atheniaid byddai\u0092n ennill. Cynigodd Athena\u0092r olewydden ddof gyntaf iddynt, ac fe ddaeth yn dduwies ar y ddinas. \n\nMae\u0092r dystiolaeth hynaf o ddynion yn Athen yn dyddio n\u00f4l i rhwng yr 11eg a\u0092r 7fed mileniwm CC. Sefydlodd Cleisthenes ddemocratiaeth yno tua 506 CC, ac erbyn y ganrif nesaf ddaeth yn brifddinas y wladwriaeth. Pan ddaeth yn rhan o\u0092r Ymerodraeth Rufeinig, parhaodd fel dylanwad mawr ar fywyd diwylliannol am ganrifoedd. Roedd o dan reolaeth Twrci am tua 400 mlynedd, a chafodd ei feddiannu gan yr Almaenwyr yn yr Ail Ryfel Byd. Mae nawr yn ddinas fawr a llewyrchus. \n\nDaeth llygredd Athen yn hynod ddinistriol erbyn y 1970au, felly cafodd cyfres o fesurau eu gorfodi i wella\u0092r ansawdd aer. Fodd bynnag mae dal yn broblem i\u0092r ddinas yn yr haf. Mae nifer o adeiladau a chofadeiladau ar draws y ddinas. ","843":"CR9_367_XXX XXX XXX \n\nMae XXX XXX XXX yn awdur ac yn Athro Emeritws mewn Addysg ym Mhrifysgol Bangor. Mae wedi poblogeiddio mathemateg drwy gyfrwng y Gymraeg ers y 1980au mewn erthyglau, llyfrau, ac ar y cyfryngau. Mae ganddo ddiddordeb yn y dulliau newydd o gaffael cysyniadau mathemategol mewn cyd-destun dwyieithog.  \n\nYn 2010, fe wnaeth ennill y Fedal Gwyddoniaeth a Thechnoleg yn yr Eisteddfod Genedlaethol, a chafodd wisg wen ar anrhydedd Gorsedd y Beirdd flwyddyn yn ddiweddarach, yn Eisteddfod Wrecsam a'r Fro. \n\nMae'n gosod posau mathemategol dyddiol ar Twitter ers 2012, yn ogystal ag ar Radio Cymru yn wythnosol, ac ar Radio Wales ers 2014. \n\nCafodd ei addysg gynradd ac uwchradd yn Nhreffynnon, Sir y Fflint. \n\nRoedd yn Ymgynghorydd Mathemateg gyda Chyngor Sir Gwynedd cyn dod yn Brifathro Coleg Normal, Bangor, ac yna'n Ddirprwy Is-ganghellor Prifysgol Cymru, Bangor. \n\nCafodd radd Meistr mewn Mathemateg ym Mhrifysgol Rhydychen yn 1967, enillodd ddoethuriaeth mewn Cemeg Ddamcaniaethol o Brifysgol Nottingham yn 1970 a MEd ym Mhrifysgol Cymru yn 1981. Yn ddiweddarach, roedd yn Gymrodor y Coleg Cymraeg Cenedlaethol. \n\nCychwynnodd ei yrfa gydag ymchwil mewn cemeg ddamcaniaethol cyn newid i addysg mathemateg. Cyhoeddodd nifer o erthyglau arbenigol, gan gynnwys erthyglau niferus mewn cylchgronau gwyddonol i athrawon ac adnoddau dosbarth amrywiol. \n\nErs ymddeol, mae wedi cyhoeddi i gynulleidfa fwy cyffredinol ym maes hanes mathemateg a mathemateg boblogaidd. \n\nMae'n briod ac mae ganddo ddau o blant; un sy'n feddyg teulu yng Nghaerfyrddin ac sydd wedi ymddangos yn rheolaidd ar deledu, ac un sy'n gweithio gyda'r BBC ac yn gerddor. ","845":"Cyfres o ymgyrchoedd milwrol a oedd yn cael eu hymladd gan Gristnogion o orllewin Ewrop oedd y Croesgadau. Roedd yr ymgyrchu yn digwydd yn y Dwyrain Canol yn ystod yr Oesoedd Canol. Roeddent yn gwneud hyn i geisio ennill y Tiroedd Sanctaidd yn \u00f4l. Roedd y tiroedd hyn yn bwysig i\u0092r Cristnogion oherwydd dyma le ddechreuodd Cristnogaeth. Roedd Jerwsalem yn le ymladd pwysig rhwng y Cristnogion a\u0092r Mwslimiaid. Roedd nifer o resymau gwahanol dros y Croesgadau. Roedd y rhesymau yma yn cynnwys rhesymau gwleidyddol, economaidd a chymdeithasol. \nRoedd Cristnogion a Mwslimiaid yn cymryd rhan mewn ymgyrchoedd i ladd a dinistrio ar raddfa enfawr. Roeddent yn gwneud hyn i geisio ennill p?er a dylanwad dros eraill. \nCafodd y Groesgad gyntaf ei hymladd o 1095 i 1099. Cafodd sawl lle fel Caersalem a Thripoli eu cipio a chafodd y fyddin Fwslimaidd o ddinas Mosul ei drechu. Parhaodd y drydedd Groesgad o 1189 hyd 1192. Pwrpas y bedwaredd Groesgad oedd cipio\u0092r Aifft. Parhaodd y Groesgad hon am ddwy flynedd rhwng 1202 hyd 1204. Roedd pob un o\u0092r Croesgadau olaf yn ystod y 13g yn fethiannau. Erbyn 1291, cwympodd yr amddiffynfa olaf ac felly daeth y Croesgadau i ben.\nRhoddodd y Croesgadau gyfleoedd newydd i\u0092r Gorllewin. Daeth llawysgrifau i Orllewin Ewrop a chafodd Ewrop ei chyfoethogi gan fathemateg y Mwslimiaid. Doedd pobl Ewrop ddim wedi gwneud llawer o fathemateg nag algebra cyn hyn. Dylanwadodd syniadau\u0092r Arabiaid bobl Ewrop am feddygaeth, gwyddoniaeth, athroniaeth a chelfyddyd. ","850":"Teyrnas Gymreig o\u0092r cyfnod \u00f4l-Rufeinig a\u0092r Oesoedd Canol Cynnar oedd Erging. Roedd perthynas agos ganddi a hanes Teyrnas Gwent. Yn ddiweddarach, cafodd tiriogaeth yr hen deyrnas ei galw yn Archenfield gan y Saeson. \nRoedd y deyrnas wedi\u0092i lleoli yn y man rydym yn adnabod heddiw fel Swydd Henffordd yn Lloegr. Canol y deyrnas oedd yr ardal rhwng afonydd Mynwy a Gwy. Roedd yn ymestyn hefyd i\u0092r Sir Fynwy fodern ac i\u0092r dwyrain o afon Gwy lle mae safle tref Rufeinig Ariconium, lle mae Weston under Penyard heddiw. Yn \u00f4l pob s\u00f4n, mae\u0092r enw Erging yn dod o enw\u0092r dref honno a oedd o bosib yn brifddinas ar y deyrnas fechan. \nBu Erging yn rhan o deyrnas Glywysing, dwyrain Morgannwg a Gwent. Ond, mae\u0092n ymddangos ei fod wedi dod yn annibynnol yn ystod teyrnasiad Peibo Clafrog yng nghanol y 6g. \nMae\u0092n ymddangos mai Athrwys ap Meurig oedd teyrn olaf yr Erging annibynnol a syrthiodd yn \u00f4l dan reolaeth teyrnas Gwent ar \u00f4l iddo farw yn y flwyddyn 655.\nCafodd Erging ei gipio gan y Saeson. Ond, arhosodd yr iaith Gymraeg yn fyw yn yr ardal am ganrifoedd.","852":"Roedd Erging yn deyrnas Gymreig o\u0092r cyfnod \u00f4l-Rufeinig a\u0092r Oesoedd Canol Cynnar. Caiff y deyrnas ei lleoli yng ngorllewin Swydd Henffordd yn Lloegr. Ardal rhwng afonydd Mynwy a Gwy oedd canol y deyrnas, ond ymestynai i Sir Fynwy fodern ac i dref Rufeinig Ariconium. Credir fod yr enw \u0091Erging\u0092 yn deillio o enw\u0092r dref honno. Mae gwreiddiau\u0092r deyrnas yn ansicr. Mae\u0092n bosib ei fod yn cynrhychioli ffin ddwyreiniol awdurdod y Silwriaid. Roedd Erging yn rhan o deyrnas Glywysing, ond daeth yn annibynnol yn ystod teyrnasiad Peibio Clafrog yn y 6ed ganrif. Yn \u00f4l yr achau, taid Sant Dyfrig, esgob cyntaf Erging, oedd Peibio. Roedd Erging yn ganolfan bwysig i gwlt y sant yn yr Oesoedd Canol Cynnar. Cefnder Dyfrig, Gwrgan Fawr, rheolodd ardaloedd Gwent a Morgannwg hyd at lannau afon Nedd. Ei ?yr Athrwys ap Meurig oedd teyrn olaf yr Erging annibynnol a syrthiodd dan reolaeth teyrnas Gwent ar \u00f4l ei farwolaeth yn y flwyddyn 655. Cyn i'r Normaniaid ddechrau ar eu goresgyniad, cipiwyd Erging gan y Saeson ac fe\u0092u galwyd yn Archenfield. Hyd at y Deddfau Uno yn 1536 roedd anscicrwydd am ei statws fel rhan o Gymru neu Loegr. Daeth yn rhan o Esgobaeth Henffordd pan oedd Urban yn esgob Llandaf. Arosodd yr iaith Gymraeg yn fyw yn yr ardal am ganrifoedd er i'r ardal fod ym meddiant y Saeson ers canrif neu ddwy. Parhaodd yr iaith i fod yn iaith gymunedol tan ddechrau'r 18g a chofnodir siaradwyr Cymraeg lleol mor ddiweddar \u00e2 chanol y 19g.","853":"Mae athroniaeth yn bwnc y mae pobl yn gall ei astudio ac mae\u0092r pwnc yn benodol yn codi cwestiynau ar sut y dylai pobl ymddwyn neu fyw o ddydd i ddydd, cwestiynu sut y mae pethau yn bodoli a chwestiynu\u0092r hyn y mae pobl yn ei wybod a deall. Fel arfer, bydd pobl sydd yn astudio athroniaeth yn edrych ar broblemau cyffredinol ac yn edrych ar sut y mae pobl yn ymateb i sefyllfaoedd, sef beth yw eu gwerthoedd (beth sydd yn cael ei weld yn iawn neu\u0092n anghywir). Yr athronydd cyntaf o Gymru y mae pobl yn gwybod amdano ydy Edward Herbert (1583 - 1648). Mae\u0092r gair \u0091athroniaeth\u0092 yn dod yn wreiddiol o\u0092r gair \u0091philosophia\u0092 yn iaith Groeg, sydd yn golygu \u0091cariad at wybodaeth\u0092. Mae gwahanol rannau i astudio athroniaeth. Mae yna \u0091gwybodaeth\u0092, sef yr hyn y mae unigolyn neu gr?p o bobl yn ei wybod neu ddeall. Mae yna \u0091realiti\u0092, sef syniad ble mae popeth yn real, a ddim yn rhywbeth sydd yn cael ei ddychmygu. Mae yna \u0091estheteg\u0092, sef syniad sydd yn canolbwyntio ar sut y mae pethau yn edrych, yn enwedig pa mor brydferth ydy natur a gwaith celf. Mae modd hefyd astudio \u0091moeseg\u0092, sydd yn edrych yn benodol ar sut y dylai pobl fyw a pha ffordd ydy\u0092r ffordd orau o fyw ein bywydau.","854":"Athroniaeth ydy\u0092r astudiaeth o sut dylid byw (moeseg), sut mae pethau\u0092n bodoli (metaffiseg), natur gwybod (epistemoleg), a rhesymeg. Mae\u0092r astudiaeth yn ymwneud \u00e2 bodolaeth, gwybodaeth, gwerthoedd, rheswm ac iaith. Edward Herbert oedd yr athronydd cyntaf yng Nghymru. Y gair gwreiddiol am athroniaeth yn y Gorllewin oedd y gair Groeg ????????? (philosophia), sy'n golygu \"cariad at wybodaeth\". Rhai termau yn y maes yw, Gwybodaeth, Realiti, yr hunan, Metaffiseg, Estheteg a Moeseg. Gwybodaeth yw\u0092r ffeithiau, dealltwriaeth a medrau sydd gan berson neu gr?p. Dyma yw astudiaeth Epistemoleg. Realiti ydy\u0092r cyflwr o fod yn real. Mae metaffiseg yn ymwneud ag egwyddorion sylfaenol drwy astudio cysyniadau haniaethol. Mae athroniaeth wleidyddol yn ymwneud a dadleuon gwleidyddol. Mae\u0092n trafod pynciau fel rhyddid, cyfiawnder a hawliau. Mae estheteg yn ymwneud \u00e2 natur prydferthwch, celfyddyd, a chwaeth. Drwy estheteg mae modd astudio\u0092r celfyddydau yn feirniadol. Astudiaeth o foesoldeb yw moeseg. Mae\u0092n edrych ar \"sut y dylem fyw\". Mae hanes moeseg y Gorllewin yn cychwyn yng Ngroeg, yna athronwyr mawr fel Socrates, Platon ac Aristotlys. Datblygodd moeseg Gristnogol o waith y Groegiaid a\u0092r Testament Newydd. Roedd Thomas Aquinas yn adnabyddus am ei foeseg gyda phwyslais ar ddeddfau Duw. Datblygodd moeseg i Naturoliaeth Foesegol gan Thomas Hobbes. Yn ddiweddarach datblygodd Iwtilitariaeth sef athroniaeth Immanuel Kant a moeseg \u00f4l-Kantaidd. Mae moeseg yn ceisio creu cyffredinoliaeth drwy lunio egwyddorion er mwyn byw\u0092n foesegol. Rhai athronwyr enwog yw Thomas Hobbes, John Locke, Platon, Aristotles a Socrates.","856":"Roedd XXX XXX XXX yn gasglwr caneuon, darlunydd botanegol, casglwr planhigion, arolygydd cyfraith y tlodion ac yn awdur. Cafodd ei gani ym Marylebone ym 1845, ond symudodd ei theulu i Dalacharn, Sir Gaerfyrddin pan oedd yn pedair blwydd oed. Roedd hi a\u0092i brodyr a chwiorydd wedi\u0092u trwytho yng ngwaith yng ngwaith elusennol a dyngarol Eglwys Lloegr o oedran ifanc. \n\nDaeth yn ymwybodol o\u0092r traddodiad o ganu gwerin a rhigymau ar \u00f4l symud i Dalacharn. Hi oedd un o\u0092r menywod cyntaf i gasglu, recordio a chyhoeddi caneuon gwerin draddodiadol yn ei llyfr \u0093Nursery Rhymes and Country Songs\u0094. Ei bwriad oedd creu adloniant o gwmpas y piano, ac mae rhai yn dweud mai ei llyfr hi ddechreuodd adfywiad caneuon gwerin. Hefyd, fe gynorthwyodd hi Baring Gould i drefnu ac addasu\u0092r gerddoriaeth ar gyfer ei lyfr \u0093Songs of the West\u0094. \n\nRoedd XXX yn aelod o sawl mudiad buddiol gan gynnwys Urdd Merched Nottingham, Cymdeithas Gyfeillgar y Merched, a Chymdeithas Gyfeillgar y Dynion Ifanc. Roedd hefyd yn is-lywydd Cyngor Esgobaeth Southwell. Rhan o\u0092i gwaith oedd arolygu lles plant o dlotai oedd dan ofal aelodau o\u0092r cyhoedd. O ganlyniad i\u0092r gwaith hyn, aeth ymlaen i wneud swydd debyg ar gyfer Cymru a Lloegr gyfan. \n\nAeth i weld ei brawd yng Ngholeg St Bede, Umtata yn Ne Affrica ar \u00f4l ymddeol. Yna, dangosodd diddordeb mewn paentio blodau a chafodd ei hethol i\u0092r Gymdeithas Ddaearyddol Frenhinol. Bu farw yn ei chartref yn Cape Town, De Affrica, ym 1932. Cafodd tri phlanhigyn eu henwi ar ei \u00f4l. ","858":"Llundain yw prifddinas y Deyrnas Unedig a Lloegr. Mae ar lan yr afon Tafwys yn ne-ddwyrain Lloegr, gyda phoblogaeth o tua 8,908,081 (2018). Mae olion Celtaidd a Rhufeinig (dinas Londinium) o\u0092r ddinas i\u0092w cael. Yn \u00f4l rhai, Lludd fab Beli o\u0092r chwedl Gymraeg Cyfranc Lludd a Llefelys a roddodd i'r ddinas ei henw drwy'r enw \"Caer Ludd\". Erbyn y 600au, cododd yr Eingl-sacsonaidd dref tua 1000 troedfedd i fyny\u0092r afon o\u0092r hen ddinas Rufeinig a\u0092i galw\u0092n Lundenwic. Pan gafodd yr ardal ei goresgyn gan y Llychlynwyr, bu'n rhaid i\u0092r ddinas ailsefydlu ei hun yn hen safle\u0092r ddinas. Parhaodd yr ymosodiadau gan y Llychlynwyr yn ne-ddwyrain Lloegr tan 886. Yn dilyn buddugoliaeth Brwydr Hastings yn 1066, daeth Gwilym y Gorchfygwr ac yna Dug Normandi yn Frenin Lloegr. Dechreuodd gwaith adeiladu Palas San Steffan yn 1097, ac mae San Steffan wedi bod yn ardal lywodraethol byth ers hynny. Tyfodd Llundain mewn cyfoeth a phoblogaeth yn ystod yr Oesoedd Canol. Arweiniodd y Pla du yn y 14g at draean o boblogaeth Llundain yn cael ei cholli. Yn 1603 daeth Iago yn frenin Lloegr. Roedd ei ddeddfau gwrth-Gatholig yn amhoblogaidd iawn, a bu ymgais i\u0092w lofruddio \u0096 sef Cynllwyn y Powdr Gwn ar 5 Tachwedd 1605. Cafodd rhwng 70,000 a 100,000 eu lladd gan y Pla Mawr yn Llundain rhwng 1665-66, gyda\u0092r pla yn dod i ben \u00e2 th\u00e2n mawr Llundain yn 1666. Cafodd dros 30,000 o bobl eu lladd yn ystod Y Blitz. Mae gan y ddinas y system trenau dan-ddaear hynaf yn y byd, sef y London Underground. ","859":"CR9_372_Llundain \n\nLlundain yw prifddinas y Deyrnas Unedig a Lloegr. Mae wedi\u0092i leoli yn ne-ddwyrain Lloegr ac mae\u0092n sefyll ar lan afon Tafwys, gyda phoblogaeth o thua 8,908,081. \n\nMae olion Celtaidd a Rhufeinig ar y ddinas. Roedd yn bodoli ymhell cyn dyfodiad y Saeson i Loegr. \n\nKaerlud oedd ei enw cynnar, yna cafodd yr enw ei newid i Kaerludien, ac yna London. \n\nErbyn 1035, roedd Llundain yn un o ddinasoedd mwyaf Lloegr. Yn 1066, cafodd Brenin Cymreig ei goroni yn Llundain yn dilyn Brwydr Hastings. Cafodd T?r Llundain ei adeiladu i gadw trefn ar y dinasyddion. \n\nCafodd Palas San Steffan ei adeiladu yn 1097 ac mae\u0092n parhau\u0092n ardal lywodraethol hyd heddiw. \n\nRhwng 1831 i 1925, Llundain oedd y ddinas fwyaf yn y byd. Cafodd system danddaearol cyflyma a hynaf y byd ei adeiladu yn dilyn hynny, sef Y London Underground heddiw. \n\nBwrdeistrefi yw\u0092r awdurdodau lleol o fewn Llundain ac mae 32 ohonynt. \n\nRoedd Cymry yn ymweld \u00e2 Llundain fel milwyr hur a masnachwyr yn yr Oesoedd Canol Diweddar. Erbyn canol y 18g, roedd cymuned o Gymry alltud yn byw yno. Cafodd sawl cymdeithas ddiwylliannol, lenyddol a gwladgarol ei sefydlu yno. Cafodd llawysgrifau Cymraeg pwysig eu cadw yn Ysgol Gymraeg Llundain. \n\nWrth gyhoeddi Caerdydd yn brifddinas Cymru yn yr 1950au a'r 1960au, lleihaodd nifer y Cymry a oedd yn mynd i Lundain i weithio. Erbyn heddiw, tua 100,000 o bobl Gymraeg sy\u0092n byw yn Llundain, ond nid oes cymdeithas Gymraeg gl\u00f2s yn y ddinas rhagor. \n\nCynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn Llundain ym 1887 a 1909. \n\n\n ","864":"Pencampwriaeth Rygbi\u0092r Pedair Gwlad 1896 oedd y bedwaredd g\u00eam ar ddeg yng nghyfres Pencampwriaeth Rygbi\u0092r Pedair Gwlad. Cafodd chwe g\u00eam eu chwarae rhwng 4 Ionawr a 14 Mawrth. Y t\u00eemau oedd yn cymryd rhan oedd Lloger, Iwerddon, Yr Alban a Chymru. \nRoedd y gemau\u0092n cael eu penderfynu ar gyfer y tymor hwn ar bwyntiau a gafodd eu sgorio. Roedd cais werth tri phwynt, tra bod trosi g\u00f4l wedi\u0092i chicio o\u0092r cais yn rhoi dau bwynt ychwanegol. Roedd g\u00f4l a gafodd ei ollwng o\u0092r marc a g\u00f4l adlam werth pedwar pwynt yr un. Roedd goliau cosb werth tri phwynt. \nG\u00eam Cymru yn erbyn Lloegr ddaeth gyntaf, gyda E W Taylor o Rockcliff yn gapten ar Loegr ac Arthur Gould o Gasnewydd yn gapten ar Gymru. Yna, chwaraeoedd Cymru yn erbyn yr Alban, gydag Arthur Gould eto yn arwain y Cymry a GT Nielson o Orllewin yr Alban yn gapten arnynt hwy. Yna, chwaraeodd Lloegr yn erbyn Iwerddon, o dan EW Taylor a S Lee o Ogledd Iwerddon yn gapten ar y Gwyddelod. Yna, heriodd Iwerddon Yr Alban, gan ddilyn gydag Iwerddon yn erbyn Cymru. G\u00eam olaf y bencampwriaeth oedd Yr Alban yn erbyn Lloegr. \n","866":"Doedd Lloegr ddim wedi cymryd rhan yn Bencampwriaeth Rygbi\u0092r Pedair Gwlad 1888 achos gwrthodon nhw i ymuno \u00e2\u0092r Bwrdd Rygbi Rhyngwladol. Roedd Cymru, Iwerddon a\u0092r Alban yn rhan o\u0092r chweched bencampwriaeth yn y gyfres. \n\nNifer y goliau oedd beth benderfynodd canlyniad y gemau. \n\nTactegau Cymru yn erbyn yr Alban oedd gorwedd ar y b\u00eal neu gicio\u0092r b\u00eal i\u0092r ystlys er mwyn atal chwarae\u0092r Alban. Llwyddodd Cymru i ennill yn erbyn yr Alban am y tro cyntaf. \n\nEnillodd Iwerddon yn erbyn Cymru am y tro cyntaf yn y Bencampwriaeth wrth ddefnyddio blaenwr i r\u00f4l blaenasgellwr. Cafodd y chwaraewr g\u00eam ragorol gan setio cais lan am chwaraewr arall a sgorio un ei hun. \n\nY g\u00eam hon oedd y g\u00eam olaf i Gymru chwarae gyda naw blaenwr. Mabwysiadodd y system pedwar tri chwarter ar \u00f4l defnyddio\u0092r system mewn g\u00eam yn erbyn M?ori Seland Newydd lle yr oedd yn llwyddiannus. \n\nAm y tro cyntaf, enillodd Iwerddon y Bencampwriaeth. Roedd eu sg\u00f4r uwch dros Gymru wedi trechu eu colled yn erbyn yr Alban. Roedd y fuddugoliaeth yn nodedig achos g\u00eam ryngwladol olaf gan gapten dylanwadol yr Alban oedd hi, ar \u00f4l iddo dderbyn ugain cap. Roedd hwn yn record ar gyfer blaenwr ar y pryd. ","867":"Roedd Neville Chamberlain (1869-1940) yn wleidydd Seisnig o\u0092r Blaid Geidwadol ac roedd yn Brif Weinidog y DU rhwng 1937 a 1940. Roedd ei dad yn faer i ddinas Birmingham. Yn ystod ei yrfa, bu\u0092n aelod o Glymblaid Lloyd George yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, yn Weinidog Iechyd ac yn Ganghellor y Trysorlys. Mae\u0092n enwog am ei ran yng Nghynhadledd M\u00fcnchen.\nDrwy\u0092r 30au roedd pryder cynyddol yn Ewrop am newidiadau i b?er milwrol Hitler. Roedd Hitler yn ceisio cael dial am y cywilydd a ddioddefodd yr Almaen ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf. Ceisiodd Chamberlain gyfaddawdu efo gofynion Hitler er mwy ceisio osgoi rhyfel arall gan ddefnyddio polisi o\u0092r enw \u0091dyhuddo\u0092. Roedd Chamberlain yn gobeithio y byddai\u0092n gallu sicrhau heddwch yn Ewrop. Yn yr \u0091Anschluss\u0092 meddiannodd Hilter Awstria. Er i Chamberlain brotestio yn erbyn hyn ni chymrodd unrhyw weithred yn erbyn Hitler. Llwyddodd Chamberlain a Phrif Weinidog Ffrainc i berswadio Hitler i lofnodi cytundeb i rwystro ei allu i feddiannu gwledydd eraill. Fel rhan o\u0092r cytundeb cytunodd Hitler a Chamberlain na fyddent yn mynd i ryfel yn erbyn ei gilydd. Yn 1939 goresgynnodd yr Almaen Wlad Pwyl yn ogystal, a chafodd Chamberlain ei orfodi i gyfaddef bod o heb allu rhwystro Hitler. Cyhoeddodd y DU ryfel yr erbyn yr Almaen yn 1939 dan lywodraeth Chmaberlain ond blwyddyn ar \u00f4l dechrau\u0092r rhyfel ymddiswyddodd Chamberlain daeth Winston Churchill i rym i arwain y Llywodraeth. \n","868":"Gwrthryfel ym 1831 oedd Gwrthryfel y Gweithwyr ym Merthyr Tudful. Dechreuodd y gwrthryfel gan weithwyr Merthyr ac roedden nhw\u0092n galw am newid i'w bywydau ac yn protestio yn erbyn lleihau eu cyflogau. Yn fuan iawn, roedd y protestio wedi datblygu a chyrraedd pentrefi cyfagos ac erbyn diwedd mis Mai 1831 roedd yr ardal gyfan i gyd mewn gwrthryfel. Roedd rhwng 7,000 a 10,000 o bobl yn rhan o\u0092r gwrthryfel. Cyn y gwrthryfel, roedd radicaliaeth ym Merthyr yn cynyddu ac roedd digwyddiadau fel y Chwyldro Ffrengig yn Ffrainc wedi dylanwadu ar bobl i alw am newid i wella bywydau gweithwyr. Roedd pobl y dosbarth gweithiol yn dioddef ag amodau gwaith a byw anodd ac nid oedd gan Ferthyr Tudful Aelod Seneddol ar y pryd ac felly nid oedd neb yn gallu galw am wella eu bywydau a\u0092u cynrychioli yn y Senedd. Rhesymau arall ag arweiniodd at y terfysg oedd bod amodau gweithio yn y diwydiant haearn yn beryg iawn ac roedd eu cyflogau yn lleihau tra bod costau byw yn codi, felly roedd pobl yn brin iawn o arian. Drwy gydol mis Mai 1831, protestiodd a gorymdeithiodd pobl oedd yn gweithio i William Crawshay i mewn i Ferthyr (perchennog Gwaith Haearn Cyfarthfa) ac fe wnaethon nhw ennill cefnogaeth llawer o bobl. Ond, yn y diwedd, fe wnaeth yr awdurdodau dorri ar draws a rhoi stop i\u0092r gwrthryfela. Cafodd 26 o bobl eu harestio, cafodd rhai eu gyrru i\u0092r carchar a chafodd dau berson eu lladd, sef Dic Penderyn a Lewsyn yr Heliwr.","869":"Yn 1831, roedd rhai blynyddoedd o aflonyddwch ymysg gweithwyr Merthyr Tudful ac ardaloedd cyfagos wedi cyrraedd uchafbwynt treisgar. Mae hyn yn cael ei adnabod fel Gwrthryfel Merthyr neu Wrthryfel y gweithwyr ym Merthyr Tudful. Roedd gweithwyr yn galw am ddiwygio, yn protestio yn erbyn gostwng eu cyflogau a diweithdra yn gyffredinol. Yn raddol, roedd y brotest wedi ymledu i drefi a phentrefi diwydiannol cyfagos. Erbyn diwedd mis Mai, roedd yr ardal gyfan mewn gwrthryfel. Mae\u0092n debyg bod baner goch, sy\u0092n symbol o chwyldro, wedi cael ei chwifio fel symbol o wrthryfel gweithwyr am y tro cyntaf. Roedd rhwng 7,000 a 10,000 o weithwyr wedi cymryd rhan yn y gwrthryfel. Am bedwar diwrnod, roedd ynadon a meistri haearn dan warchae yn y Castle Hotel. Am wyth diwrnod, T? Penydarren oedd yr unig loches i\u0092r awdurdodau. Roedd gan derfysgwyr gynnau a ffrwydryddion, gan sefydlu rhwystrau ffyrdd, a ffurfio cadwyn reoli. Roedd llywodraeth Prydain yn Llundain wedi gorchymyn i\u0092r fyddin adfer trefn yn yr ardal. I ddechrau, roedd y protestwyr wedi gwrthsefyll y fyddin. Ond erbyn mis Mehefin, roedd 450 o filwyr wedi llwyddo i wasgaru\u0092r terfysgoedd. Roedd tua 24 o brotestwyr wedi cael eu lladd ac roedd yr arweinwyr wedi cael eu harestio. Roedd dau o\u0092r arweinwyr wedi cael ei dedfrydu i farwolaeth.","870":"Ym 1831 dechreuodd gweithwyr ym Merthyr Tudful brotestio yn erbyn amgylchiadau byw a gwaith.  Erbyn diwedd mis Mai roedd y brotest wedi ymledu i ardaloedd cyfagos.  Dyna\u0092r tro cyntaf i\u0092r faner goch ei defnyddio fel symbol o chwyldro.  Anfonodd Llywodraeth Prydain filwyr i adfer trefn.  Roedd y Chwyldro Ffrengig a Rhyfel Annibyniaeth America yn ysbrydoliaeth i\u0092r protestwyr.  Yn y 1830au roedd Merthyr yn dref fwyaf Cymru, ond doedd ganddi ddim Aelod Seneddol nac oedd bleidlais gan y gweithwyr.  Roedd amgylchiadau byw ofnadwy\u0092r gweithwyr ac amodau gwaith peryglus wedi arwain at eu radicaleiddio ac iddyn nhw sylweddoli bod rhaid gwneud rhywbeth i ddatrys y problemau.  Roedd iechyd y gweithwyr a\u0092u teuluoedd yn dioddef hefyd, gyda cholera a theiffoid yn gyffredin.  Roedd dirwasgiad economaidd, diweithdra a chyflogau isel wedi arwain at ddyled, ac roedd undebau a grwpiau radical wedi cael dylanwad ar y gweithwyr.  Cafodd cyfarfod mawr i\u0092r gweithwyr haearn ar ddiwedd mis Mai 1831.  Dechreuodd y dorf geisio dod \u00e2 nwyddau yn \u00f4l a oedd y beil\u00efaid wedi\u0092u cymryd.  Aethon nhw ymlaen i ddinistrio cofnodion dyledion a ffodd yr ynadon a\u0092r meistri haearn i Dafarn y Castell lle roedden nhw dan warchae.  Ar \u00f4l i filwyr gyrraedd chwalodd y protestwyr yn y diwedd.  Cafodd o leiaf 24 eu lladd a 24 eu harestio.  Cafodd Dic Penderyn ei grogi ar \u00f4l iddo gael ei gyhuddo\u0092n gam o drywanu milwr.  Gwnaeth Terfysg Merthyr ddim byd i wella sefyllfa\u0092r gweithwyr, a throdd llawer i gefnogi Siartaeth fel canlyniad.","873":"Hen ?r y lleuad yw\u0092r enw ar ddelweddau pareidolig o wyneb, pen neu gorff mae rhai yn gweld ar y lleuad lawn. Mae hefyd yn cael ei alw\u0092n ddyn y lleuad, dyn bach y lleuad, a Rhys Llwyd y Lleuad. Mae\u0092r delweddau\u0092n cael eu creu gan ardaloedd tywyll \u0093moroedd\u0094 y lleuad a\u0092r ucheldiroedd golau ar wyneb y lleuad. \n\nMae gwahanol ddiwylliannau yn gweld y ddelwedd yn wahanol. Mae hen draddodiad Ewropeaidd yn gweld baich trwm ar gefn y dyn, ac mae eraill yn gweld ci bach gyda\u0092r dyn. Mae eraill yn gweld cwningen y lleuad yn lle dyn. Wrth edrych o\u0092r gorllewin, mae \u0093moroedd\u0094 yn creu delwedd y llygaid, trwyn a\u0092r geg agored. Mae\u0092r wyneb hyn hefyd yn gallu cael ei weld o\u0092r rhanbarthau trofannol ar ddwy ochr y cyhydedd. Mae\u0092r enw \u0093hen ?r y lleuad\u0094 hefyd yn gallu cyfeirio at gymeriad mytholegol sy\u0092n byw ar y lleuad, er enghraifft Yue-Laou, o draddodiad Tsieineaidd. \n\nMae yna sawl esboniad am bwy yw\u0092r dyn hwn, ac o ble y daeth. Mae sawl traddodiad yn dweud ei fod wedi cyflawni drygioni o ryw fath, gan gynnwys dwyn o glawdd, casglu brigau ar y Saboth, neu\u0092n lleidr defaid. Mae gan draddodiadau Cristnogol, Talmudaidd, Llychlynnaidd, Tsieineaidd, Haida ac Affricanaidd i gyd gwahanol stor\u00efau am y dyn hwn, \u00e2 phob un yn amrywio. \n\nYr esboniad gwyddonol yw bod y \u0093wyneb\u0094 yn gyfuniad o sbotiau mawr o\u0092r enw \u0093maria\u0094 neu \u0093foroedd\u0094, sydd wedi\u0092i ffurfio gan lafa. Mae\u0092r ochr sy\u0092n cynnwys delwedd y wyneb yn gwynebu\u0092r Ddaear trwy'r amser.","875":"Ganwyd XXX XXX ar 19 Medi 1954 yn Sir Gaerfyrddin. Mae XXX yn wleidydd ac academydd Cymreig. Mae\u0092n Brif Weinidog ar Gymru ac arweinydd Llafur Cymru ers 2018. Mae wedi gwasanaethu fel Aelod o\u0092r Senedd dros Orllewin Caerdydd ers 2011 ac roedd yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn Llywodraeth Cymru rhwng 2016 a 2018.\n\nRoedd XXX yn gweithio fel swyddog prawf, yn weithiwr cyfiawnder ieuenctid ac arweinydd prosiect Barnado\u0092s yn ardaloedd Elai a Chaerau o Gaerdydd. Ar \u00f4l gweithio fel darlithydd ym Mhrifysgol Abertawe, roedd XXX XXX wedi dychwelyd i Gaerdydd i fod yn Athro Polisi Cymdeithasol a Gwyddorau Cymdeithasol Cymhwysol ym Mhrifysgol Caerdydd yn 2003. \n\nRoedd XXX XXX yn gynghorydd Plaid Lafur ar Gyngor Sir De Morgannwg dros ardal Pontcanna yn 1985-1993 gan arbenigo mewn materion addysg. Roedd yn gweithio fel cynghorydd ar iechyd a pholisi cymdeithasol i Gabinet Llywodraeth Cynulliad Cymru yn 2000-2010. Daeth XXX yn aelod o\u0092r Cynulliad Cenedlaethol gan ennill sedd Gorllewin Caerdydd ym Mai 2011. Yn ddiweddarach, roedd yn Gadeirydd ar Bwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol y Cynulliad, ac yn Gadeirydd ar Bwyllgor Rhaglen Monitro Traws-Cymru ar gyfer cronfeydd Ewropeaidd. \n\nRoedd XXX wedi cael ei benodi fel Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yr 14 Mawrth 2013. Roedd e wedi arwain at Gymru i ddod yn rhan gyntaf o\u0092r DU i gyflwyno caniat\u00e2d tybiedig ar gyfer rhoddwyr organau.\n\n","876":"Mae XXX XXX yn wleidydd ac yn academydd Cymreig. Ef yw Prif Weinidog Cymru ac arweinydd Llafur Cymru ers 2018. Ers 2011, mae wedi gwasanaethu fel Aelod o\u0092r Senedd dros Orllewin Caerdydd, ac ef oedd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn Llywodraeth Cymru rhwng 2016 a 2018. Cafodd XXX XXX ei eni ar 19 Medi 1954 a\u0092i fagu yn Sir Gaerfyrddin, cyn symud i Gaerdydd. Ers hynny mae wedi byw gyda\u0092i wraig a\u0092i blant yn ardal Pontcanna yng ngorllewin Caerdydd. Ar \u00f4l darlithio ym Mhrifysgol Abertawe am gyfnod, dychwelodd i Gaerdydd \u0096 lle cafodd ei benodi yn Athro Polisi Cymdeithasol a Gwyddorau Cymdeithasol Cymhwysol ym Mhrifysgol Caerdydd yn 2003. Bu XXX yn gynghorydd Plaid Lafur ar Gyngor Sir De Morgannwg dros ardal Pontcanna rhwng 1985 \u0096 1993, gan arbenigo mewn materion addysg, gan gynnwys addysg cyfrwng Cymraeg. Gweithiodd fel cynghorydd ar iechyd a pholisi chymdeithasol i Gabinet Llywodraeth Cynulliad Cymru rhwng 2000 a 2010. Yn ddiweddarach, gweithiodd fel pennaeth gwleidyddol swyddfa'r Prif Weinidog yn ystod cyfnod Rhodri Morgan fel Prif Weinidog. Daeth yn aelod o'r Cynulliad Cenedlaethol pan enillodd sedd Gorllewin Caerdydd ym Mai 2011. Daeth yn Gadeirydd Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol y Cynulliad, yn ogystal \u00e2 Chadeirydd y Pwyllgor Rhaglen Monitro Traws-Cymru ar gyfer cronfeydd Ewropeaidd yn fuan ar \u00f4l cael ei ethol. Yn dilyn ad-drefniad o\u0092r cabinet ar 13 Mawrth 2013, cafodd XXX ei benodi yn Weinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Tywysodd XXX y Ddeddf Trawsblannu Dynol (Cymru) drwy'r Senedd yng Ngorffennaf 2013. ","879":"CR9_379_Y Swistir \n\nMae'r Swistir yn wladwriaeth ffederal, heb arfordir, yng nghanol Ewrop. Mae'n rhannu ffin \u00e2\u0092r Almaen, Ffrainc, yr Eidal, Awstria a Liechtenstein. Ei brifddinas yw Bern, a Z\u00fcrich yw'r ddinas fwyaf. Mae'n wlad fynyddig iawn ac mae rhan helaeth o'r Alpau o fewn ei ffiniau. \n\nMae\u0092n un o wledydd cyfoethocaf y byd 'per capita'. Mae wedi bod yn flaenllaw ym myd cydweithrediad rhyngwladol, gan roi cartref i nifer o fudiadau rhyngwladol, gan gynnwys Y Groes Goch. Mae gan y wlad y safon byw uchaf yn y byd. \n\nMae'r enw Lladin, Confoederatio Helvetica, yn osgoi gorfod dewis un o bedair iaith swyddogol y wlad, sef Almaeneg, Ffrangeg, Eidaleg a Rom\u00e1nsh. \n\nRoedd nifer o lwythau Celtaidd yn byw yn yr ardal yn y cyfnod Rhufeinig, sy'n awr yn ffurfio'r Swistir. Y pwysicaf o'r rhain oedd yr Helvetii.  \n\nAr 1 Awst 1291 sefydlwyd y Swistir, pan ddaeth tri chanton at ei gilydd a gwneud cytundeb i gynorthwyo ei gilydd i ddod yn annibynnol. \n\nBu'r Swistir yn niwtral yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf a'r Ail Ryfel Byd. \n\nCopa uchaf y Swistir yw'r Dufourspitze, sy\u0092n 4634 medr. Rhai o gopaon enwocaf yr Alpau Swisaidd yw'r Matterhorn, yr Eiger a'r Jungfrau.  \n\nMae'r Swistir yn wlad \u00e2 nifer fawr o lynnoedd ac afonydd, gan gynnwys Llyn L\u00e9man, Bodensee a Llyn Neuch\u00e2tel. \n\nAlmaeneg yw mamiaith y nifer fwyaf o'r trigolion, ond siaredir 20.4% o\u0092r boblogaeth Ffrangeg fel mamiaith, yng ngorllewin y wlad yn bennaf. Siaredir Eidaleg fel iaith gyntaf gan 6.5%, yn y de yn bennaf, a Rom\u00e1nsh gan 0.5%. ","881":"Mae\u0092r XXX XXX XXX-XXX yn wleidydd Cymreig. Cafodd ei eni ar 18 Hydref 1946, a bu\u0092n fyfyriwr ym Mhrifysgol Bangor rhwng 1964-1970 lle cafodd ddoethuriaeth mewn Athroniaeth ac Astudiaethau Llenyddol. Rhwng 1974 ac 1992, bu\u0092n Aelod Seneddol dros Blaid Cymru yn San Steffan, ac yn 1992 daeth yn aelod o Gyfrin Gyngor y Deyrnas Unedig ac yn aelod o D?\u0092r XXXi. Yn 1999 cafodd ei eithol yn Aelod Cynulliad dros Ddwyfor Meirionnydd ar ran Plaid Cymru. Ef oedd Llywydd cyntaf y Cynulliad, a pharhaodd yn y swydd o 1999 hyd at 2011. Cafodd ei ail-ethol i\u0092r cynulliad ym Mai 2016, ond gadawodd Blaid Cymru ym mis Hydref, gan barhau fel aelod annibynnol tan ei ymddeoliad cyn etholiad Mai 2021. Ar 3 Tachwedd 2017 ymunodd \u00e2 chabinet Llywodraeth Cymru, gan gymryd r\u00f4l Gweinidog dros Ddiwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon. Ef yw Llywydd Prifysgol Bangor a Llywydd Anrhydeddus Searchlight Cymru. Priododd Elen M. Williams yn 1970 ac mae ganddynt dri mab. Wedi ysgariad, bu'n bartner i Marjorie Thompson, cadeirydd CND, cyn priodi Mair Parry Jones yn 1993. Ymysg ei swyddi proffesiynol eraill mae Cadeirydd Bwrdd yr Iaith Gymraeg (1994-1999), Cyn-aelod o Gyngor Celfyddydau Cymru, Cyn-aelod o\u0092r British Film Institute lle roedd yn Gadeirydd Screen rhwng 1992 ac 1999, Cyfarwyddwr ac Is-gadeirydd Cynefin Environmental Ltd. (1992-1999), tiwtor Cymraeg yng Ngholeg Harlech ac yn Llywydd Prifysgol Bangor ers 2000, ac aelod o Gorff Llywodraethol Yr Eglwys yng Nghymru. Mae hefyd yn awdur nifer o lyfrau gan gynnwys Cyfansoddi Ewrop - Helaethu Ffiniau. ","882":"CR9_38_XXX \n\nGwleidydd Cymreig yw'r XXX XXX-XXX. Rhwng 1974 a 1992, yr oedd yn Aelod Seneddol dros Blaid Cymru yn San Steffan. Daeth yn aelod o D?'r XXXi yn 1992 ac mae\u0092n aelod o Cyfrin Gyngor y Deyrnas Unedig. \n\nCafodd ei ethol yn Aelod Cynulliad Plaid Cymru dros Ddwyfor Meirionnydd yn 1999. Yn 2016, gadawodd Plaid Cymru, gan aros fel aelod annibynnol nes iddo ymddeol yn 2021. \n\nMae\u0092n Llywydd ar Brifysgol Bangor a Searchlight Cymru. \n\nCafodd ei eni yng Nghaerfyrddin a\u0092i fagu yn Llandysul a Llanrwst. Roedd ei dad yn weinidog yn Eglwys Bresbyteraidd Cymru. Rhwng 1964 a 1970, astudiodd Athroniaeth ac Astudiaethau Llenyddol ym Mhrifysgol Bangor. \n\nCafodd ei ethol yn Aelod Seneddol yn Chwefror 1974, pan etholwyd dau aelod seneddol Plaid Cymru. I ddechrau, yr aelod ieuengaf yn y T? Cyffredin oedd ef. Yn 1983, fe wnaeth adael y T? Cyffredin ac erbyn 1992 cafodd ei enwebu yn aelod o D?'r XXXi. \n\nFe wnaeth benderfynu gadael Plaid Cymru mis Hydref 2016, pum mis ar \u00f4l ei ail-ethol, gan eistedd fel aelod annibynnol yn hytrach. \n\nAr 3 Tachwedd 2017, fe wnaeth ymuno \u00e2 chabinet Llywodraeth Cymru i weithio fel Gweinidog dros Ddiwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon. \n\nFe wnaeth ef benderfynu na fydd yn cynrychioli Dwyfor Meirionnydd yn 2021. \n\nPriododd ei wraig yn 1993 ac maent yn byw yn Llandaf, Caerdydd pan mae'n gweithio yn y De ac ym Metws-y-Coed fel arall.  \n\nMae'n awdur ar amryw o lyfrau, gan gynnwys Cyfansoddi Ewrop - Helaethu Ffiniau. ","884":"Mae Hong Cong yn rhanbarth gweinyddol arbennig yn ne Tsieina, rhwng yr Afon Perl a M\u00f4r De Tsieina. Mae saith miliwn o bobl yn byw yno ac mae\u0092n ardal efo poblogaeth hynod ddwys. Ar \u00f4l y Rhyfel Opiwm Cyntaf yn y 19g, daeth Hong Cong yn rhan o\u0092r Ymerodraeth Brydeinig. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd cafodd ei feddiannu gan Japan ac ar \u00f4l y Rhyfel cafodd ei ailfeddiannu eto gan Brydain. Cafodd sofraniaeth Hong Cong ei ail-drosglwyddo i Tsieina ym 1997. Pan oedd yn rhan o\u0092r Ymerodraeth Brydeinig, penderfynodd llywodraeth Hong Cong i beidio ag ymyrryd yn yr economi; ethos o\u0092r enw  anymyrraeth bositif. Cafodd hyn ddylanwad ar ddiwylliant yr ardal. Roedd Hong Cong yn dilyn system addysg Lloegr nes 2009.\nMae Hong Cong yn gweithredu system wleidyddol wahanol i weddill Tsieina. Mae barnwriaeth annibynnol y wlad yn gweithredu dan fframwaith y gyfraith gyffredin. Mae\u0092r system wleidyddol yn cael ei llywodraethu gan Gyfraith Sylfaenol Hong Cong. Mae\u0092r gyfraith hon yn gosod allan gradd uchel o hunanlywodraeth yn y wlad. Mae etholyddiaeth fach yn rheoli hanner y Cyngor Deddfwriaethol ac mae Prif Weithredwr (pennaeth y llywodraeth) yn Hong Cong yn cael ei ddewis gan Bwyllgor Etholiadaol o gannoedd o aelodau. Mae Hong Cong yn ganolfan ariannol o bwys, ac mae ei economi yn gyfalafol, mae trethi yno yn isel ac mae\u0092r farchnad yn rhydd. Doler Hong Cong ydy\u0092r arian sy\u0092n cael ei defnyddio yno.\n","885":"Mudiad a gafodd ei sefydlu ym 1958 er mwyn annog llywodraeth y Deyrnas Unedig i gael gwared ar arfau niwclear ydy\u0092r Ymgyrch dros Ddiarfogi Niwclear, neu CND yn y Saesneg (Campaign for Nuclear Dismarment). Ar ddiwedd y 1950au a dechrau\u0092r 1960au, roedd llawer o brotestiadau ym Mhrydain yn erbyn polisi arfau niwclear Prydain, ac yn enwedig canolfan ymchwil arfau niwclear Aldermaston. Nid oedd llawer o brotestiadau wedyn tan ddechrau\u0092r 1980au pan ddaeth Margaret Thatcher yn Brif Weinidog y Deyrnas Unedig. Fe gytunodd Margaret Thatcher i gais Ronald Reagan, Arlywydd yr Unol Daleithiau, i osod taflegrau Cruise niwclear ar dir Prydain. Roedd protestiadau ar draws strydoedd y wlad ac roedd protestiadau mewn gwersylloedd milwrol fel yng Nghomin Greenham. Roedd y Deyrnas Unedig yn ofni ei bod am fod yn rhan o ryfel niwclear ble na fyddai llawer o bobl y wlad yn goroesi ac felly roedd gwleidyddion y cyfnod yn dweud ei bod hi\u0092n bwysig iawn bod y Deyrnas Unedig yn dod yn b?er niwclear. Cafodd bom atomig cyntaf y Deyrnas Unedig ei ollwng ar ynysoedd Monte Bello ym 1951. Roedd y CND yn apelio at bobl dosbarth canol ifanc ac yn apelio at bobl oedd yn teimlo bod eu bywydau dan fygythiad. Daeth tua 5,000 o bobl i gyfarfod cyntaf y CND yn y Central Hall yn Westminster. Adeg y Pasg ym 1958, fe orymdeithiodd tua 4,000 o bobl dros gyfnod o bedwar diwrnod o Lundain i\u0092r Sefydliad Ymchwil Arfau Atomig yn Aldermaston yn Berkshire. Canon John Collins oedd cadeirydd cyntaf y mudiad. ","886":"Cafodd mudiad y CND ei sefydlu er mwyn ceisio perswadio llywodraeth y Deyrnas Unedig i gael gwared ar arfau niwclear. Cafodd y mudiad ei sefydlu yn 1958. Nod yr Ymgyrch dros Ddiarfogi Niwclear oedd perswadio llywodraeth y Deyrnas Unedig i gael gwared ar ei harfau niwclear i \u0091osod esiampl i wledydd eraill drwy herio\u0092n fwriadol y ffaith chwerthinllyd sydd y tu \u00f4l i\u0092r ras arfau\u0092.\nTua diwedd y 1950au a dechrau'r 1960au, dan arweinyddiaeth John Collins a'r athronydd Bertrand Russell, trefnwyd nifer o ddigwyddiadau i wrthwynebu polisi arfau niwclear Prydain, ac yn enwedig yn erbyn canolfan ymchwil arfau niwclear Aldermaston. Dros gyfnod y Pasg yn 1958 trefnodd y CND orymdaith pedwar diwrnod dros bellter o 80 km o ganol Llundain i\u0092r Sefydliad Ymchwil Arfau Atomig yn Aldermaston. O\u0092r 4,000 o orymdeithwyr, roedd 90% o dan 25 oed. Cafodd y mudiad gyfnod tawelach wedyn tan ddechrau'r 1980au. Yn 1979, enillodd Margaret Thatcher yr Etholiad Cyffredinol ac roedd llywodraeth Geidwadol asgell-dde mewn grym. Roedd Ronald Reagan am osod taflegrau Cruise niwclear ar dir Prydain, ac fe gytunodd Thatcher. Arweiniodd hyn at greu mudiad heddwch gyda\u0092r CND yn chwarae'r rhan flaenllaw. Cafwyd protestiadau mawr ar y strydoedd ledled gwledydd Prydain ac mewn gwersylloedd milwrol fel Comin Greenham a Molesworth.\nMae'r mudiad wedi bod yn llai amlwg ers y 1980au ond yn dal i drefnu protestiadau mewn llefydd fel Canolfan y Llynges yn Faslane yn yr Alban lle cedwir llongau tanfor Trident, ac i wrthwynebu\u0092r rhyfel yn Irac.","887":"Yr Ymgyrch dros Ddiarfogi Niwclear, neu\u0092r CND oedd yn fudiad oedd yn ceisio cael llywodraeth y Deyrnas Unedig i gael gwared ag arfau niwclear.  Cafodd ei sefydlu ym 1958, ond roedd yn fwy gweithiol yn ystod y 1980au pan gytunodd Margaret Thatcher i gael taflegrau Cruise ar dir Prydain.  Roedd protestiadau ar strydoedd dros Brydain ac mewn gwersylloedd milwrol fel Comin Greenham.  Ar \u00f4l yr ail Ryfel Byd dechreuodd y ras arfau niwclear rhwng yr Undeb Sofietaidd a\u0092r Unol Daleithiau.  Roedd llywodraeth y Deyrnas Unedig yn dadlau bod rhaid dod yn b?er niwclear er mwyn cynnal ei statws yn y byd ac i atal yr Undeb Sofietaidd rhag ymosod ar y wlad.  Roedd rhai pobl yn meddwl byddai cael arfau niwclear yn hytrach yn gwneud i Brydain fod yn darged ar gyfer ymosodiad niwclear.  Daeth gr?p cymysg o bobl at ei gilydd i ffurfio\u0092r CND, er mwyn ceisio cael gwared \u00e2\u0092r arfau niwclear.  Yr artist Gerald Holtham a ddyluniodd symbol CND a ddaeth yn symbol heddwch adnabyddus.  Roedd llawer o bobl dosbarth canol ifanc yn ei gefnogi.  Roedd 400 cangen erbyn 1960.  Ar \u00f4l y 1960au lleihaodd cefnogaeth CND, ond wrth i lywodraeth Margaret Thatcher gytuno i Ronald Reagan osod taflegrau Cruise ym Mhrydain, cafodd mudiad heddwch ei greu, gyda CND yn cymryd rhan flaenllaw.  Er iddo fod yn dawelach ers y 1980au mae \u0091r mudiad yn dal i drefnu protestiadau, er enghraifft yng Nghanolfan y Llynges yn yr Alban yn erbyn Trident ac yn erbyn y rhyfel yn Irac.  ","891":"Mae\u0092r Deyrnas Unedig yn wladwriaeth yng ngogledd-orllewin Ewrop sy\u0092n cynnwys gwledydd Prydain Fawr (Lloegr, Yr Alban a Chymru) a thalaith Gogledd Iwerddon. Mae tiriogaethau yn Ynysoedd y Sianel ac Ynys Manaw, a nifer tramor o dan sofraniaeth y Deyrnas Unedig. \n\nDaeth Lloegr yn deyrnas unedig yn y 10fed ganrif. Daeth Cymru\u0092n rhan o\u0092r deyrnas hwn trwy Ddeddfau Uno 1536, ac ymunodd yr Alban yn 1707 i greu Teyrnas Prydain Fawr. Cyfunodd \u00e2 Theyrnas Iwerddon ym 1800 i greu\u0092r Deyrnas Unedig. Dim ond 6 thalaith yng Ngogledd Iwerddon arhosodd yn rhan o\u0092r Deyrnas Unedig ar \u00f4l sefydliad y Dalaith Rydd Wyddelig yn 1922. \n\nRoedd gan y Deyrnas Unedig llawer o b?er trwy\u0092r 19eg ganrif trwy\u0092r Ymerodraeth Brydeinig. Chwaraeodd r\u00f4l sylweddol yn natblygiad democratiaeth seneddol ac ym myd gwyddoniaeth. Collodd peth o\u0092i b?er oherwydd y Rhyfeloedd Byd. Datgymalodd yr Ymerodraeth a daeth yn rhan o\u0092r Undeb Ewropeaidd. Mae\u0092n aelod o\u0092r Gymanwlad, NATO, a Chyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig. \n\nMae\u0092r llywodraeth yn gweithredu yn enw\u0092r Frenhines (Elisabeth II) ac yn atebol i\u0092r senedd. Mae Elisabeth II yn frenhines dros 16 gwlad arall, sef teyrnasoedd y Gymanwlad. Mae daearyddiaeth y DU yn fryniog gan amlaf, gyda llawer o dir mynyddig yng Nghymru, gogledd Lloegr a\u0092r Alban. \n\nMae\u0092r economi\u0092n gyfalafol ac mae perchnogaeth gyhoeddus wedi lleihau gyda mwy o breifateiddio. Saesneg yw\u0092r brif iaith ond mae sawl arall yn cael eu siarad. Mae ganddo ddiwylliant cyfoethog sydd wedi cynhyrchu ysgrifenwyr, cyfansoddwyr, bandiau ac arlunwyr byd-enwog, ynn ogystal \u00e2 thraddodiad theatraidd, cerddorfeydd, a phrifysgolion enwog. ","893":"Mae\u0092r Deyrnas Unedig yn cynnwys Lloegr, Cymru, Yr Alban a Gogledd Iwerddon. Hefyd o dan sofraniaeth y Deyrnas Unedig mae tiriogaethau dibynnol y Goron yn Ynysoedd y Sianel ac Ynys Manaw, a nifer o diriogaethau tramor.\n\nDaeth Lloegr yn deyrnas unedig yn y 10fed ganrif. Daeth Cymru yn rhan o Deyrnas Lloegr at bwrpasau deddfwriaethol trwy Ddeddfau Uno 1536. Gyda Deddf Uno 1707, roedd seneddau Lloegr a\u0092r Alban wedi uno eu teyrnasoedd fel Teyrnas Prydain Fawr. Yn 1800, roedd Teyrnas Prydain Fawr wedi cyfuno \u00e2 Theyrnas Iwerddon i greu Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon. Wedi cread y Dalaith Rydd Wyddelig yn 1922, allan o 26 o siroedd Iwerddon, roedd 6 sir yn y gogledd wedi parhau fel rhan o\u0092r Deyrnas Unedig. Roedd y wladwriaeth yna wedi cael ei hail-enwi yn Deyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon yn 1927. \n\nYn anterth grym y wladwriaeth, roedd yr Ymerodraeth Brydeinig yn teyrnasu ar dros chwarter y ddaear. Yn ystod hanner cyntaf yr 20fed ganrif, roedd nerth y DU wedi gwanhau. Er bod y DU wedi ymaelodi \u00e2\u0092r Undeb Ewropeaidd yn ail hanner y ganrif, roedd gwahaniaeth barn ynghylch aelodaeth gan unigolion o fewn y Blaid Lafur a\u0092r Ceidwadwyr. Roedd yr hollt o fewn y Ceidwadwyr wedi parhau i\u0092r 2000au gan arwain at refferendwm aelodaeth yn 2016. Mae mudiad Gweriniaeth Brydeinig yn cael sylw yn y cyfryngau o bryd i\u0092w gilydd, er bod cefnogaeth i\u0092r frenhiniaeth Brydeinig yn dal i fodoli. \n","895":"Roedd Syr John Williams yn gasglwr llawysgrifau Cymreig ac yn un o sylfaenwyr Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Cafodd ei eni yn 1840 ar fferm yn Sir Gaerfyrddin a bu farw yn Aberystwyth. Derbyniodd ei addysg yn Abertawe, a graddiodd ym Mhrifysgol Glasgow a Phrifysgol Llundain cyn cychwyn ar yrfa fel llawfeddyg yn Abertawe ac yng Ngholeg Prifysgol Llundain, ac fel meddyg i\u0092r teulu brenhinol. Dychwelodd i'w sir enedigol ym 1903 i fyw yn Llansteffan. Roedd ei gasgliad o lawysgrifau wedi\u0092i seilio ar y casgliad cynnar Llawysgrifau Llansteffan, ac yn cynnwys llawysgrifau gan hynafiaethwyr fel Gwallter Mechain a Syr Thomas Phillipps, a rhai o lawysgrifau\u0092r bardd Lewis Morris, ymysg eraill. Yn ogystal, prynodd Lawysgrifau Peniarth ym 1904. Ef i raddau helaeth wnaeth drefnu\u0092r ymgyrch i sefydlu llyfrgell genedlaethol i Gymru, ac addawodd Syr John y byddai'n cyflwyno ei gasgliad gwerthfawr o dros 25,000 o eitemau iddi \u0096 gan gynnwys Llyfr Du Caerfyrddin, Cyfreithiau Hywel Dda a Llyfr Gwyn Rhydderch - ar yr amod ei bod yn cael ei lleoli yn Aberystwyth, ac felly y bu. Cafodd ei benodi yn Lywydd ar y Llyfrgell, a pharhaodd yn y swydd honno hyd nes ei farwolaeth yn 1926. Cafodd ei urddo yn farchog yn 1911, ac mae cerflun marmor ohono ym mhen gorllewinol Ystafell Ddarllen y Gogledd yn y Llyfrgell Genedlaethol. Mewn llyfr gafodd ei gyhoeddi yn 2005 gan un o ddisgynyddion honedig y llawfeddyg, Michael Anthony Williams, a\u0092i gyd-awdur Humphrey Price, mae honiad mai Syr John oedd y llofrudd cyfresol \u0091Jack the Ripper\u0092.","896":"CR9_384_John \n\nRoedd Syr John Williams yn gasglwr llawysgrifau Cymreig ac un o sylfaenwyr Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Cafodd ei eni ar ffarm yn Ngwynfe, Sir Gaerfyrddin ac bu farw yn Aberystwyth. Ei swydd oedd llawfeddyg yn Abertawe ac yna yng Ngholeg Prifysgol Llundain. Yn 1894, cafodd ei wneud yn farchog am ei wasanaeth i lawfeddygaeth, ac yn 1903, fe ddychwelodd i fyw yn Llansteffan. \n\nRoedd yn gasglwr llawysgrifau brwd trwy ei fywyd. Yn 1904, fe brynodd Lawysgrifau Peniarth, felly roedd yn meddu ar un o gasgliadau gorau o lawysgrifau Cymraeg. \n\nFe wnaeth gyflwyno ei gasgliad gwerthfawr i Lyfrgell Genedlaethol Aberystwyth. O ganlyniad i'r penderfyniad hwnnw, arhosodd llawysgrifau pwysicaf Cymru yng Nghymru i'r cenedlaethau nesaf. \n\nCafodd ei addysg yn Abertawe a'i radd ym Mhrifysgol Glasgow a Phrifysgol Llundain. Daeth yn ?r cyfoethog, dylanwadol ac yn feddyg i\u0092r teulu brenhinol wrth weithio yn Llundain ddiwedd yr 19g. Roedd ei gasgliad yn cynnwys dros 25,000 o eitemau, gan gynnwys y llyfr cynharaf i gael ei gyhoeddi yn y Gymraeg yn 1546, Yn y lhyvyr hwn. \n\nRoedd Llyfr Du Caerfyrddin, Cyfreithiau Hywel dda a Llyfr Gwyn Rhydderch yn rhan o\u0092i gasgliad. Daeth yn Llywydd cyntaf y Llyfrgell Genedlaethol nes iddo farw yn 1926. \n\nYn ffilm Y Llyfrgell, mae honiadau mai Syr John oedd y llofrudd cyfresol \u0091Jack the Ripper\u0092. Mae\u0092r cyhuddiad yn dod o lyfr o 2005, ble mae\u0092r awduron yn honni bod y merched a lofruddiwyd yn adnabod y meddyg yn bersonol ac mai cyllell lawfeddygol Syr John Williams oedd yr arf a gafodd ei ddefnyddio. ","897":"Mae Diwrnod y Llyfr yn cael ei ddathlu pob blwyddyn ar y 23 o Ebrill yn rhan fwyaf o wledydd y byd gan UNESCO. Mae\u0092r diwrnod ar gyfer hybu darllen, cyhoeddi a hawlfraint. Cafodd yr w?l ei ddathlu am y tro cyntaf n\u00f4l yn 1995. Ym Mhrydain ac Iwerddon mae Diwrnod y Llyfr yn digwydd ar Fawrth y 5ed. \n\nCafodd y cysylltiad cyntaf i\u0092w wneud rhwng 23 o Ebrill a llyfrau yn 1923 gan werthwyr llyfrau yn Gatalonia, Sbaen. Roedd hyn yn ffordd o anrhydeddu\u0092r awdur Miguel de Cervantes. Bu farw'r awdur ar y diwrnod hwnnw. Yn ogystal \u00e2 hynny, mae 23 o Ebrill yn ddiwrnod o ddathliadau Sant Si\u00f4r, lle mae\u0092n draddodiad i ddynion ers yr Oesoedd Canol rhoi rhosod i\u0092w cariadon, ac ers 1925 i ferched roi llyfr mewn cyfnewid.  Mae hanner gwerthiant llyfrau yn Gatalonia yn cael ei wneud ar y diwrnod yma, gyda dros 400,000 yn cael eu gwerthu a\u0092u cyfnewid am dros 4 miliwn o rosod.\n\nYn y Deyrnas Unedig, ac Iwerddon mae Diwrnod y Llyfr yn cael ei dathlu ers 1997, ac ers 2002 mae\u0092r w?l yn cael ei ddathlu ar ddydd Iau cyntaf ym mis Mawrth. \n\nMae pob plentyn yn cael tocyn llyfr yn rhad ac am ddim yn y Deyrnas Unedig ac Iwerddon. Mae\u0092r tocynnau yn gallu cael eu defnyddio i brynu un o\u0092r llyfrau sy\u0092n cael eu rhyddhau\u0092n arbennig ar gyfer yr w?l, ac sy\u0092n costio\u0092r un faint a gwerth y tocyn. \n\nMae nifer o ysgolion yn dal \u0093darllen-athon\u0094 neu s\u00eal llyfrau ar yr un diwrnod.\n","902":"Y Ddaear ydy\u0092r drydedd blaned i ffwrdd o\u0092r Haul. Y lleuad ydy unig loeren naturiol y Ddaear. Mae\u0092r Ddaear yn mynd i gwmpas yr haul bob 365.24 niwrnod. Mae\u0092n troi ar ei hechel ei hun bob 23.93 awr. Mae\u0092r Ddaear yn meddu ar dd?r ac awyr llawn nitrogen ac ocsigen sy\u0092n golygu ei bod yn gallu cynnal bywyd. Dechreuodd bywyd arni tua 3.5 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l. Cafodd y Ddaear ei ffurfio tua 4.5 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l, yn \u00f4l astudiaethau radiometrig. \nYn dilyn proses atgynhyrchu, esblygodd yr hynafiaid sy\u0092n perthyn i bopeth byw. Cafodd yr haen os\u00f4n ei ffurfio gan amddiffyn y bywyd oedd yn esblygu ar y Ddaear. 3.7 biliwn oed ydy\u0092r ffosil hynaf sydd wedi\u0092i chanfod. Mae\u0092r Ddaear yn blaned ddaearol yn hytrach na phlaned i\u00e2 fel Iau. \nMae\u0092r ddaear yn si\u00e2p sff\u00ear oblad. Mae\u0092r ddaear wedi\u0092i wneud o haenau efo priodweddau gwahanol. Mae dros 70% o arwyneb y Ddaear yn dd?r. Mae hinsawdd y Ddaear yn newid o un lle i\u0092r llall yn ddibynnol ar nodweddion ffisegol e.e. mynyddoedd ac afonydd. Mae\u0092r Lleuad yn troi o gwmpas y Ddaear bob 27.3 diwrnod, ac mae atyniad disgyrchol y lleuad yn creu Llanw morol.\nMae pob diwylliant yn meddu ar stori am greu\u0092r Ddaear. Y prif them\u00e2u yn y straeon ydy bod y ddaear wedi\u0092i chreu drwy freuddwyd, bod y Ddaear wedi codi o anrhefn ddyfrllyd efo angenfilod yn byw ynddi, a bod brwydrau diderfyn rhwng trefn ac anhrefn wedi creu\u0092r Ddaear.\n","903":"Y Ddaear, lle rydyn ni\u0092n byw, yw\u0092r drydedd blaned oddi wrth yr Haul.  Mae ganddi un lloeren naturiol, y Lleuad.  Mae\u0092n troi o gwmpas yr haul unwaith bob blwyddyn ac o gylch ei hechel unwaith bob diwrnod.  Mae\u0092n unigryw gan fod  yno fywyd, digonedd o dd?r ac awyr sy\u0092n cynnwys nitrogen ac ocsigen, ond mae yna blanedau eraill yn y bydysawd y byddai\u0092n gallu cynnal bywyd.    Mae astudiaethau radiometrig yn awgrymu bod y Ddaear wedi\u0092i ffurfio tua 4.54 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l.  Mae tiroedd a bywyd y Ddaear yn amrywio\u0092n fawr.  Ymddangosodd cellau tua 4 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l a phan ddatblygodd y broses o ffotosynthesis, creodd hyn atmosffer a haen os\u00f4n a oedd yn caniat\u00e1u i fywyd ddatblygu a lledu dros y Ddaear.  Mae\u0092r ffosil hynaf hyd yn hyn yn 3.7 biliwn o flynyddoedd oed.  Mae\u0092r Ddaear yn blaned gyda chorff creigiog a si\u00e2p sff\u00ear oblad, haenau gwahanol y tu mewn a gwres mewnol.  Mae 70.8% o\u0092r ddaear wedi\u0092i gorchuddio \u00e2 d?r, a 97\/5 o\u0092r d?r yn cynnwys halen.  Mae sawl stori am y creu, ond mae\u0092r rhan fwyaf yn s\u00f4n am greu trefn o anhrefn.  Mae rhai yn honni mai breuddwyd oedd y cychwyn.  Mae eraill yn honni bod y ddaear yn cael ei chreu a\u0092i dinistrio drosodd.  Does dim llawer o wybodaeth am gredoau\u0092r Derwyddon er i\u0092r haneswyr Rhufeinig ddweud bod nhw\u0092n aberthu pobl er mwyn sicrhau ailenedigaeth yr haul ac yn credu bydd yr awyr yn mynd i gwympo ar y ddaear a\u0092i dinistrio.","904":"Y Ddaear, lle rydyn ni\u0092n byw, yw\u0092r drydedd blaned oddi wrth yr Haul.  Mae ganddi un lloeren naturiol, y Lleuad.  Mae\u0092n troi o gwmpas yr haul unwaith bob blwyddyn ac o gylch ei hechel unwaith bob diwrnod.  Mae\u0092n unigryw gan fod  yno fywyd, digonedd o dd?r ac awyr sy\u0092n cynnwys nitrogen ac ocsigen, ond mae yna blanedau eraill yn y bydysawd y byddai\u0092n gallu cynnal bywyd.    Mae astudiaethau radiometrig yn awgrymu bod y Ddaear wedi\u0092i ffurfio tua 4.54 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l.  Mae tiroedd a bywyd y Ddaear yn amrywio\u0092n fawr.  Ymddangosodd cellau tua 4 biliwn o flynyddoedd yn \u00f4l a phan ddatblygodd y broses o ffotosynthesis, creodd hyn atmosffer a haen os\u00f4n a oedd yn caniat\u00e1u i fywyd ddatblygu a lledu dros y Ddaear.  Mae\u0092r ffosil hynaf hyd yn hyn yn 3.7 biliwn o flynyddoedd oed.  Mae\u0092r Ddaear yn blaned gyda chorff creigiog a si\u00e2p sff\u00ear oblad, haenau gwahanol y tu mewn a gwres mewnol.  Mae 70.8% o\u0092r ddaear wedi\u0092i gorchuddio \u00e2 d?r, a 97\/5 o\u0092r d?r yn cynnwys halen.  Mae sawl stori am y creu, ond mae\u0092r rhan fwyaf yn s\u00f4n am greu trefn o anhrefn.  Mae rhai yn honni mai breuddwyd oedd y cychwyn.  Mae eraill yn honni bod y ddaear yn cael ei chreu a\u0092i dinistrio drosodd.  Does dim llawer o wybodaeth am gredoau\u0092r Derwyddon er i\u0092r haneswyr Rhufeinig ddweud bod nhw\u0092n aberthu pobl er mwyn sicrhau ailenedigaeth yr haul ac yn credu bydd yr awyr yn mynd i gwympo ar y ddaear a\u0092i dinistrio.","905":"Indonesia ydy\u0092r ynysfor neu\u0092r gr?p o ynysoedd mwyaf yn y byd. Mae\u0092r wlad wedi ei leoli rhwng cyfandiroedd Asia ac Awstralia a rhwng y Cefnfor Tawel a Chefnfor India. Y gwledydd agosaf i\u0092r wlad ydy Maleisia, Papua Gini Newydd a Dwyrain Timor. Mae gan Indonesia tua 18,000 o ynysoedd ac mae pobl yn byw ar tua 6,000 o\u0092r ynysoedd. Rhai o\u0092r ynysoedd sydd yn perthyn yn gyfan gwbl i Indonesia ydy ynys Jawa, Bali ac Ynysoedd Maluka. Prifddinas a dinas fwyaf Indonesia ydy Jakarta ac mae\u0092r ddinas wedi ei leoli ar ynys Jawa. Morwyr o Bortiwgal oedd yr Ewropeaid cyntaf i gyrraedd ynysoedd Indonesia ym 1512 ac yn dilyn nhw\u0092n cyrraedd, fe aeth masnachwyr o\u0092r Iseldiroedd ac o Brydain yno. Ym 1602, fe wnaeth Cwmni India\u0092r Dwyrain sefydlu'r Iseldiroedd a'r cwmni yno wedyn oedd gan y p?er mwyaf ar yr ynysoedd tan 1800. Ym 1800, daeth yr Iseldiroedd yn rhan o  ymerodraeth yr Iseldiroedd dan y llywodraeth. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, fe wnaeth Japan gymryd dros yr ynysoedd. Ond, ar ddiwedd y rhyfel fe wnaeth cenedlaetholwyr Indonesia gyhoeddi fod y wlad yn un annibynnol, a hynny o dan arweinyddiaeth yr Arlywydd Sukarno. Cafodd Indonesia ei wneud yn wlad annibynnol ym mis Rhagfyr 1949. Gan fod Indonesia mor fawr ac efo hinsawdd drofannol mae amrywiaeth fawr iawn o anifeiliaid yno. Mae llawer o fforestydd trofannol wedi eu colli yn y blynyddoedd diwethaf oherwydd torri coed anghyfreithlon ac mae llawer ohonynt wedi cael eu llosgi lawr yn fwriadol.  ","906":"Indonesia ydy ynysfor mwyaf y byd. Mae Indonesia wedi ei lleoli rhwng cyfandiroedd Asia ac Awstralia a hefyd rhwng y Cefnfor Tawel a Chefnfor India. Y gwledydd sydd agosaf i Indonesia ydy Maleisia, Papua Gini Newydd a Dwyrain Timor. Mae gan Indonesia 18,108 o ynysoedd ac mae pobl yn byw ar tua 6,000 o\u0092r ynysoedd hyn. Mae sawl ynys yn perthyn yn gyfan gwbl i Indonesia, gan gynnwys ynysoedd Jawa, Sumatera, Sulawesi ac ynys Bali. Jakarta ydy prifddinas Indonesia ac mae\u0092r ddinas wedi ei lleoli ar ynys Jawa. Mae Indonesia wedi ei rhannu i mewn i 33 o daleithiau. Yn \u00f4l y s\u00f4n, morwyr o Bortiwgal oedd yr Ewropeaid cyntaf i gyrraedd ynysoedd Indonesia yn y flwyddyn 1512. Cafodd Cwmni India\u0092r Dwyrain ei sefydlu ym 1602 yn yr Iseldiroedd a dyma\u0092r cwmni a oedd mewn p?er ar yr ynysoedd hyd nes y flwyddyn 1800. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, cafodd yr ynysoedd eu cymryd drosodd gan Japan. Ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd, o dan arweinyddiaeth Sukarno, fe wnaeth y cenedlaetholwyr Indonesiaidd gyhoeddi bod yr Iseldiroedd yn wladwriaeth annibynnol. Oherwydd maint a hinsawdd Indonesia, dyma\u0092r wlad sydd \u00e2\u0092r lefel ail-fwyaf o fioamrywiaeth yn y byd. Ar yr ynysoedd gorllewinol, mae anifeiliaid yno sydd yn debyg i\u0092r anifeiliaid sydd ar gyfandir Asia. Mae llawer o fforestydd trofannol wedi cael eu colli yn y blynyddoedd diwethaf o ganlyniad i dorri coed a hefyd oherwydd bod pobl yn llosgi coed yn fwriadol. Roedd Indonesia yn un o\u0092r aelodau a wnaeth sefydlu\u0092r ASEAN ym 1967.","908":"Mae Rhestr Meddyginiaethau Hanfodol Sefydliad Iechyd y Byd yn rhestr sy\u0092n cynnwys y meddyginiaethau sy\u0092n cael ei ystyried i fod yn fwyaf effeithiol a diogel er mwyn diwallu\u0092r anghenion pwysicaf mewn system iechyd. Mae\u0092r rhestr yn cael ei ddefnyddio yn aml gan wledydd er mwyn iddynt ddatblygu eu rhestrau lleol o feddyginiaethau hanfodol. Erbyn 2016 roedd mwy na 155 o wledydd wedi creu rhestrau cenedlaethol o feddyginiaeth hanfodol a chafodd ei seilio ar restr enghreifftiau Sefydliad Iechyd y Byd.\n\nMae\u0092r rhestr yn cael ei rannu yn ddwy, eitemau craidd ac eitemau cyflenwol. Mae\u0092r eitemau craidd yn cynnwys yr opsiynau mwyaf cost-effeithiol ar gyfer problemau iechyd allweddol. Mae\u0092r eitemau craidd hefyd yn gallu cael ei ddefnyddio gydag ychydig o adnoddau gofal iechyd ychwanegol. Mae\u0092r eitemau cyflenwol yn wahanol. Maent naill ai\u0092n gofyn am seilwaith ychwanegol fel darparwr gofal iechyd neu offer diagnostig sydd wedi\u0092u hyfforddi\u0092n arbennig, neu sydd yn \u00e2 chymhareb o gost-fudd is na\u0092r eitemau craidd. Er hyn, mae rhai eitemau yn cael ei ystyried i fod yn eitemau craidd ac yn eitemau cyflenwol.\n\nCafodd y rhestr ei gyhoeddi am y tro gyntaf yn 1977, yn cynnwys 212 o feddyginiaethau. Cafodd yr 20fed argraffiad ei gyhoeddi yn 2017, yn cynnwys 384 o feddyginiaethau.\n","909":"Mae Rhestr Meddyginiaethau Hanfodol Sefydliad Iechyd y Byd yn cynnwys y meddyginiaethau sy\u0092n cael eu hystyried yn fwyaf effeithiol a diogel i drin yr anghenion pwysicaf mewn system iechyd. Mae gwledydd yn ei ddefnyddio i ddatblygu eu rhestrau lleol o feddyginiaeth hanfodol. Roedd mwy na 155 o wledydd wedi gwneud hyn erbyn 2016. \n\nMae\u0092r rhestr wedi\u0092i rhannu yn eitemau craidd a chyflenwol. Eitemau craidd yw\u0092r opsiynau mwyaf cost-effeithiol ac yn gallu cael eu defnyddio heb lawer o adnoddau gofal iechyd ychwanegol. Mae\u0092r eitemau cyflenwol naill ai angen seilwaith ychwanegol fel darparwyr gofal iechyd, neu offer diagnostig arbennig gall fod yn gostus. Mae\u0092r rhan fwyaf o\u0092r meddyginiaethau ar gael fel cynhyrchion generig ond gall eitemau dan batent fod ar y rhestr hefyd.\n\nMae\u0092r rhestr yn cael ei ddiweddaru bob dwy flynedd. Roedd y rhestr gyntaf yn 1977 yn cynnwys 212 o feddyginiaethau, ac aeth hyn lan i 384 erbyn 2017. Cafodd rhestr ar wah\u00e2n ar gyfer plant hyd at 12 oed ei greu yn 2007, o\u0092r enw\u0092r Rhestr Enghreifftiol Sefydliad Iechyd y Byd o Feddyginiaethau Hanfodol i Blant. Mae hyn yn sicrhau bod anghenion plant yn cael eu hystyried yn systematig. Mae popeth ar y rhestr hon hefyd ar y brif restr. \n\nMae\u0092r rhestr wedi\u0092i threfnu mewn i amryw o gategor\u00efau yn \u00f4l beth maent yn eu trin. Mae pwrpas y meddyginiaethau yn cynnwys helpu gyda phoen, alergedd, gwenwyno, atal lledaenu tiwmorau, problemau cardiofasgwlaidd, ac anhwylderau meddyliol ac ymddygiadol. Mae hefyd yn cynnwys meddyginiaethau dulliau atal genhedlu, diheintyddion, diwretigion, a fitaminau.","916":"Roedd Sam Jones yn ddarlledwr o Gymru. Mae\u0092n cael ei adnabod am mai \u0093Babi Sam yw\u0092r BBC\u0094. Cafodd ei eni yng Nghlydach. Efe oedd nawfed plentyn Mary Ann Jones a Samuel Cornelius Jones. Aeth i\u0092r ysgol gynradd leol yna i Ysgol Ganol Sirol Ystalyfera. Cafodd yr ysgol ei symud yn 1912 i Bontardawe a chafodd enw newydd sef Ysgol Gynradd Uwch Pontardawe. Yn 1917, ymunodd a\u0092r Llynges gan fod yn llumanwr am bron ddwy flynedd. Wedi\u0092r rhyfel, aeth yn \u00f4l i addysg gan fynd i Goleg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor. Roedd e\u0092n rhan amlwg o fywyd cymdeithasol y coleg. Graddiodd ym 1924 mewn Cymraeg a Hanes. Ym Medi 1924, dechreuodd Sam ar ei yrfa fel Athro yn Ysgol Harrington Road, Lerpwl. Wedi hyn, symudodd o Lerpwl i Gaerdydd a derbyn swydd fel newyddiadurwr gyda The Western Mail. Doedd newyddiadura ddim yn hollol newydd iddo oherwydd buodd yn ysgrifennu erthyglau tra roedd yn y coleg a pan roedd yn athro. Yn hwyrach, cafodd Sam ei ddenu i\u0092r byd darlledu a dechreuodd weithio yn rhan-amser i\u0092r BBC. Derbyniodd swydd wedyn fel Cynrychiolydd y BBC yng Ngogledd Cymru. Ond, cafodd ei ddanfon yn ystod yr Ail Ryfel Byd i Lundain i gyfieithu bwletinau i\u0092r Gymraeg. \nSam Jones oedd yn gyfrifol am ddwy o raglenni mwyaf poblogaidd y BBC erioed sef Noson Lawen a Thalwrn y Beirdd. Er hynny, dyn radio oedd Sam Jones.\nCwrddodd \u00e2\u0092i wraig, Maud Ann Griffith, tra\u0092n fyfyriwr ym Mangor. Priododd y ddau ym 1933 a cafon nhw un plentyn yn 1942. ","918":"I bwrpas llywodraeth leol, caiff Cymru ei rannu yn 22 o awdurdodau unedol (ers 1 Ebrill 1996).  O fewn yr haen uchaf hwn, mae sawl math o sir sef sir, bwrdeistrefi sirol a dinasoedd (gyda statws sirol). Mae\u0092r awdurdodau lleol sy'n gweinyddu'r siroedd hyn yn cael eu cynrhychioli gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Mae cynghorau etholedig yr awdurdodau hyn yn gyfrifol am ddarparu gwasanaethau addysg, gwaith cymdeithasol, cadwraeth yr amgylchedd a thraffyrdd. O dan yr haen yma mae\u0092r cynghorau cymuned sydd gyda rhai cyfrifoldebau fel torri gwair. Cymuned yw'r uned leiaf o lywodraeth leol yng Nghymru. Yn Ebrill 2013 cyhoeddwyd fod Llywodraeth Cymru am gynnal Ad-drefnu Llywodraeth Leol yng Nghymru gyda'r bwriad o dorri'r nifer o siroedd o 22 i tua 12. Pan adrefnwyd llywodraeth leol yng Nghymru yn 1974, cafodd yr 13 hen sir gweinyddol eu diddymu i greu wyth sir newydd yn lle. O'r siroedd hyn, mae Powys a Gwynedd yn dal i fodoli ond gyda newidiadau i'w ffiniau. Mae siroedd 1974-1996 yn cael eu disgrifio'n swyddogol fel siroedd cadwedig i rhai pwrpasau seremon\u00eeol ond heb unrhyw ran mewn llywodraeth leol. Chwe dinas sydd yng Nghymru (Abertawe, Bangor, Caerdydd, Casnewydd, Llanelwy, Tyddewi): yn ogystal \u00e2'r tri awdurdod unedol sydd \u00e2 statws dinas (Bangor, Llanelwy a Thyddewi). Yn hanesyddol roedd Llanelwy yn ddinas, gan iddi fod yn ganolfan esgobaeth. Ond, nid oedd statws dinas swyddogol gan Lanelwy. Pan roddwyd statws dinas i Dyddewi ym 1994 fe ymgeisiodd Cyngor Cymuned Llanelwy am yr un statws, trwy ddeiseb. \n","920":"Mae cyfnod y 17g yn un o ddirywiad ac unffurfiaeth mewn llenyddiaeth Gymraeg, gan adlewyrchu cyflwr gwleidyddol Cymru ar y pryd. Roedd gwrthdaro rhwng Eglwys Lloegr a\u0092r Eglwys Gatholig. Roedd hefyd rhyfel cartref yn y wlad efo arweinwyr Cymru yn cefnogi brenin ac Eglwys Lloegr. Roedd llyfrau\u0092r cyfnod felly yn llyfrau crefyddol gan fwyaf.\nDaeth y traddodiad barddol i ben yn raddol. Owen Gruffydd a Rhys Cadwaladr oedd y beirdd proffesiynol olaf ond roedd eu gwaith nhw o safon is na chanu'r ganrif flaenorol. Roedd canu rhydd a chanu ar donau poblogaidd yn fwy cyffredin yn y cyfnod, yn perthyn i\u0092r traddodiad gwerinol. Rhys Pritchard (neu\u0092r \u0091Hen Ficer\u0092) oedd un o lenorion mwyaf dylanwadol y cyfnod, ac roedd yn cyfansoddi penillion syml ar bynciau crefyddol. Cafodd y rhain eu cyhoeddi ar \u00f4l ei farwolaeth fel cyfrol Canwyll y Cymry yn 1681.\nO ran rhyddiaith, roedd cyhoeddiadau\u0092r cyfnod yn gyfieithiadau ac addasiadau o weithiau Saesneg gan amlaf. Roedd rhai clerigwyr yr Eglwys fel Rowland Vaughan o Gaer Gai a John Davies (Mallwyd) yn cyhoeddi rhyddiaith yn y cyfnod hefyd. Er hynny, roedd Morgan Llwyd o Wynedd yn gyfrifol am y campwaith llenyddol Llyfr y Tri Aderyn.\nRoedd ysgolheigion y cyfnod yn cop\u00efo llawysgrifau Cymreig fel Llyfr Du Caerfyrddin a Llyfr Aneirin.\nO blith cerrig milltir y cyfnod, roedd cyhoeddi Gramadeg Cymraeg gan John Davies a Salmau C\u00e2n gan Edmwnd Pryd yn 1621.  \n","921":"Dinas yng Nghaliffornia yn Unol Daleithiau America ydy San Francisco. Mae tua 744,230 o bobl yn byw yn y ddinas a 7,533,384 o bobl yn byw yn ardal Bae San Francisco. Dyma\u0092r bedwaredd ddinas fwyaf poblog yng Nghaliffornia. Mae\u0092r ddinas wedi ei lleoli ar ben pellaf penrhyn San Francisco ac mae\u0092r Cefnfor Tawel i\u0092r gorllewin o\u0092r ddinas ac mae Bae San Francisco i\u0092r gogledd a\u0092r dwyrain o\u0092r ddinas. Ym 1776, sefydlodd y Sbaenwyr amddiffynfa wrth y Golden Gate a chynrychiolaeth o bobl a gafodd ei enwi ar gyfer Ffransis o Assisi. Aeth y ddinas trwy gyfnod o d?r cyflym oherwydd y Rhuthur am Aur ym 1849 ac felly cafodd y ddinas ei thrawsnewid i fod y ddinas fwyaf ar yr Arfordir Orllewinol ar y pryd. Ym 1906, cafodd San Francisco ei tharo gan ddaeargryn a th\u00e2n mawr a chafodd dros 3,000 o bobl eu lladd. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, San Francisco oedd y lle ble roedd milwyr yn cael eu ffarwelio ac ar ddiwedd y rhyfel roedd llawer o fewnfudwyr yn cyrraedd yno. Erbyn heddiw, mae San Francisco yn boblogaidd iawn fel man gwyliau i dwristiaid oherwydd ei niwl hafaidd a\u0092i llefydd enwog, fel Pont Golden Gate a Thref Tsieina. Mae\u0092r ddinas yn boblogaidd hefyd oherwydd ei bryniau serth. Rhai o\u0092r bryniau mwyaf poblogaidd ydy Nob Hill, Pacific Heights a Russian Hill a\u0092r Twin Peak, sef p\u00e2r o fryniau yn un o fannau uchaf y ddinas. Mae arwynebedd y ddinas, gan gynnwys y d?r, tua 232 milltir sgw\u00e2r. ","922":"Dinas yng Nghaliffornia yn Unol Daleithiau America ydy San Francisco. San Francisco ydy\u0092r  bedwaredd ddinas fwyaf poblog yng Nghaliffornia a\u0092r drydedd ddinas ar ddeg mwyaf poblog yn yr Unol Daleithiau. Mae tua 744,230 o bobl yn byw yn y ddinas a thua 7,533,384 o bobl yn byw yn Ardal Bae San Francisco. Mae\u0092r Cefnfor Tawel i\u0092r gorllewin i\u0092r ddinas a Bae Francisco i\u0092r gogledd a\u0092r dwyrain. Yn dilyn y Rhuthr am Aur ym 1849, fe wnaeth y ddinas brofiadu cyfnod o dwf mawr a chafodd y ddinas ei thrawsnewid i fod yn y ddinas fwyaf ar yr Arfordir Gorllewinol ar y pryd. Ym 1906, cafodd y ddinas ei tharo gan ddaeargryn a th\u00e2n mawr a chafodd tua 3,000 o bobl eu lladd ac felly yn dilyn hyn cafodd y ddinas ei hail-adeiladu yn gyflym er mwyn atgyweirio\u0092r holl ddinistr. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, roedd y milwyr oedd yn gadael i fynd i ymladd yn cael eu ffarwelio o San Francisco a phan roedd y milwyr yn dychwelyd, roedd llawer o fewnfudwyr newydd gydag agweddau Rhyddfrydol yn cyrraedd y ddinas.  Erbyn heddiw, mae\u0092r ddinas yn ganolfan ryngwladol o ran y byd ariannol, cludiant a diwylliant. Mae\u0092r ddinas yn lle poblogaidd iawn ymysg twristiaid gan fod yna lawer o atyniadau gwahanol yno i\u0092w gweld, fel y Bont Golden Gate. Mae\u0092r Twin Peaks hefyd yn atyniad poblogaidd yn y ddinas, sef p\u00e2r o fryniau yn un o fannau uchaf y ddinas. Bryn mwyaf San Francisco ydy Mount Davidson ac mae\u0092n 282m o uchder.","923":"San Francisco yw dinas yng Nghaliffornia yn Unol Daleithiau America gyda thua 744,230 o bobl yn byw yn y ddinas a 7,533,384 yn yr ardal.  Mae\u0092r ddinas ar arfordir y Cefnfor Tawel.  Sefydlodd y Sbaenwyr amddiffynfa ym 1776 a chenhadaeth yn dwyn enw Ffransis o Assisi.  Tyfodd y ddinas yn gyflym ar \u00f4l y Rhuthr am Aur ym 1849.  Cafodd rhan helaeth o\u0092r ddinas ei dinistrio gan ddaeargryn ym 1906, gan ladd mwy na 3,000 o bobl.  Cafodd ei hail-adeiladu\u0092n gyflym wedyn.  Ar \u00f4l yr Ail Ryfel Byd daeth San Francisco\u0092n ganolfan rhyddfrydol a chartref yr Haf o Gariad a mudiad hawliau hoyw.  Erbyn heddiw mae\u0092n ganolfan y byd ariannol, cludiant a diwylliant ac yn atyniad twristaidd.\nMae San Francisco yn cynnwys rhannau helaeth o\u0092r Cefnfor Tawel a Bae San Francisco o fewn ei ffiniau.  Mae sawl ynys, fel Alcatraz, Treasure Island, a\u0092r Ynys Yerba Buena yn rhan o\u0092r ddinas.  Mae\u0092r ardal yn enwog am fryniau.  Mae\u0092r bryn mwyaf, Mount Davidson, yn 925 troedfedd o uchder ac mae croes 103 troedfedd ar ei ben ers 1934.  Yn yr un ardal mae T?r Sutro, t?r enfawr radio a theledu coch a gwyn.   Mae atyniadau\u0092r ddinas yn cynnwys Alcatraz, Arboretum Strybing, Parc Candlestick, Pont Golden Gate, Tref Tseina a Th?r Coit.  Mae enwogion San Francisco yn cynnwys Levi Strauss, Robert Frost, Alice B. Toklas, Mel Blanc, Clint Eastwood, a Jerry Garcia.\n","925":"Mae C.P.D. Dinas Abertawe yn d\u00eem p\u00eal-droed Cymreig sy\u0092n chwarae ym Mhencampwriaeth Lloegr. Mae\u0092r t\u00eem wedi\u0092i leoli yn ninas Abertawe. Cafodd C.P.D. Tref Abertawe ei ffurfio ym 1912. Ymunodd y clwb gyda\u0092r Cynghrair Deheuol. Arhosant yma tan iddynt ennill dyrchafiad i drydedd adran y Gynghrair yn 1920. Ym 1925 enillodd y t\u00eem y rhan Deheuol o\u0092r drydedd adran ac felly enillwyd dyrchafiad unwaith eto, y tro yma i\u0092r ail adran. Arhosodd y t\u00eem yn yr ail adran nes 1947. Yn 1949 enillodd y t\u00eem yr un adran am yr ail dro. Chwaraeodd y t\u00eem yn yr ail adran nes 1964. Mae\u0092r t\u00eem yn chwarae yn Stadiwm y Liberty. Cyn iddynt symud i Stadiwm y Liberty yn 2005, roeddent yn chwarae ar Gae\u0092r Fets.\n\nYn 2010 \u0096 2011, dyrchafwyd y clwb i Uwchgynghrair Lloegr ar \u00f4l iddynt faeddu Reading yn y gemau ail-gyfle. Y sg\u00f4r oedd 4-2 i Abertawe. C.P.D. Dinas Abertawe oedd y clwb cyntaf o Gymru i gyrraedd Uwch Gynghrair Lloegr ers ei sefydlu yn 1992. Mae C.P.D. Dinas Abertawe hefyd yn cael ei adnabod fel yr Elyrch. Mae\u0092r Elyrch wedi trechu Arsenal, Lerpwl a Manchester City, sef rhai o brif dimau\u0092r Uwch Gynghrair ers degawdau. Gorffennodd yr Elyrch y tymor 11eg yn yr Uwchgynghrair, sef y safle gorau erioed i unrhyw d\u00eem.\n","926":"Mae Clwb P\u00eal-droed Dinas Abertawe yn d\u00eem p\u00eal-droed Cymreig sy\u0092n chwarae ym Mhencampwriaeth Lloegr. Mae\u0092r clwb yn chwarae eu gemau cartref yn Stadiwm y Liberty; symudon nhw o Gae\u0092r Fets yn 2005. \n\nCafodd y clwb ei ffurfio ym 1912 fel CPD Tref Abertawe. Chwaraeon yn y Gynghrair Ddeheuol cyn ennill dyrchafiad i drydedd adran y Gynghrair yn 1920. Enillon nhw ddyrchafiad i\u0092r ail adran yn 1925, ac arhoson yna tan 1947. Enillon yr ail adran eto ym 1949 ac fe chwaraeon yn yr ail adran tan 1964. Disgynnodd y clwb i\u0092r bedwaredd adran yn 1967, ac erbyn 1973 roedd rhaid gwneud cais i allu aros yn y Gynghrair. Fe godon trwy\u0092r adrannau yn y 70au, ond roeddent n\u00f4l yn y bedwaredd adran erbyn 1986. Yn dilyn cyfres o ddyrchafiadau, llwyddodd y clwb gyrraedd y Bencampwriaeth yn 2008. \n\nCafodd y clwb dyrchafiad i Uwchgynghrair Lloegr yn 2010-11 ar \u00f4l ennill 4 i 2 yn erbyn Reading. Nhw oedd y clwb Cymraeg gyntaf i gyrraedd Uwchgynghrair Lloegr. Maent wedi trechu prif dimau\u0092r Uwchgynghrair gan gynnwys Arsenal, Lerpwl a Manchester City. Gorffennodd y clwb yn 11eg yn yr Uwchgynghrair y flwyddyn honno. Y flwyddyn ddilynol, cyrhaeddon nhw dop yr Uwchgynghrair am y tro cyntaf ers 1981. Mae sgoriau nodedig yn cynnwys 5-0 yn erbyn Queens Park Rangers a 2-1 yn erbyn Stoke City. O ganlyniad i\u0092r elw o \u00a314.6 miliwn gwnaeth y clwb yn eu tymor cyntaf yn yr Uwchgynghrair, cyhoeddodd bwrdd y cyfarwyddwr fyddai estyniad i Stadiwm y Liberty. ","929":"Roedd y 19g yn gyfnod o newid mawr yng Nghymru. Dyma ganrif y Siartwyr (1839), gwrthryfel y gweithwyr ym Merthyr (1831) a lladd Dic Penderyn, Brad y Llyfrau Gleision - a wnaeth niwed mawr i\u0092r Gymraeg (1847), a Gwrthryfel Beca (1839-49) yn ne-orllewin Cymru. O safbwynt amaethyddiaeth, erbyn y 19g roedd tirfeddianwyr yn codi rhent cynyddol ar eu tenantiaid ac roedd pwysau ar ffermwyr oedd yn berchen eu tir i\u0092w werthu i dirfeddianwyr mawr. Yn ogystal, roedd cau\u0092r tir comin yn amddifadu ffermwyr o dir pori hanfodol. Canlyniad hyn oll oedd tlodi dybryd yng nghefn gwlad. Yn y 19g roedd y Chwyldro Diwydiannol ar gynnydd, gyda llawer o waith ar gael yn y gogledd-ddwyrain ac yng nghymoedd a threfi de Cymru. Arweiniodd hyn at fudo o gefn gwlad i drefi diwydiannol fel Merthyr Tudful a\u0092r Rhondda - a oedd yn tyfu\u0092n gyflym yn sgil y diwydiant glo a haearn. Mewn lleoedd yn y gogledd hefyd agorodd chwareli llechi ac ithfaen. Er mwyn cludo gweithwyr a deunyddiau crai, cafodd llawer o ffyrdd, camlesi a rheilffyrdd eu hadeiladu. Y 19g oedd canrif fawr y wasg yng Nghymru, gyda mwy o gylchgronau, papurau newydd a llyfrau Cymraeg yn cael eu cyhoeddi nag erioed. Digwyddiadau pwysig yn y 19g oedd sefydlu y Wladfa ym Mhatagonia yn 1865 a thwf radicaliaeth yng Nghymru, gyda Lloyd George yn cael ei ethol fel AS yng Nghaernarfon yn 1890.","932":"CR9_396_Pedair\n\nCasgliad enwog o bedair chwedl fytholegol Gymraeg a gafodd ei roi ar femrwn yn ystod yr Oesoedd Canol, ond sy'n deillio o'r traddodiad llafar yw Pedair Cainc y Mabinogi.  \n\nY pedair chwedl yw Pwyll, Pendefig Dyfed, Branwen ferch Ll?r, Manawydan fab Ll?r, a Math fab Mathonwy. Maent yn cael eu cyfeirio atynt fel \"Y Gainc Gyntaf\" ayyb. \n\nMae testun cyfan y Pedair Cainc ar gael mewn dwy lawysgrif sydd ymhlith y pwysicaf o'r llawysgrifau Cymreig sydd wedi goroesi. Y gynharaf o'r ddwy yw Llyfr Gwyn Rhydderch gyda'r adran y mae'r testun ynddi yn dyddio i tua 1300-1325. Ond mae\u0092r testun gorau yn Llyfr Coch Hergest, o tua 1375-1425. Yn ogystal, mae dau ddarn o'r testun yn llawysgrif Peniarth 6; dyma'r testun hynaf, sy\u0092n dyddio i tua 1225. Mae Peniarth 6 a'r Llyfr Gwyn yn cael eu cadw yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth. \n\nDaw'r testunau uchod i gyd o destunau cynharach, ac mae'r rhan fwyaf o ysgolheigion yn cynnig dyddiad o gwmpas ail hanner yr 11g ar gyfer cyfansoddi'r Pedair Cainc yn eu ffurf bresennol. Byd cwbl Geltaidd yw byd y Pedair Cainc ac felly mai lle i gredu eu bod yn deillio o ddiwedd Oes yr Haearn. \n\nDoes neb yn gwybod pwy ysgrifennodd y Pedair Cainc. \n\nMae hanes Pryderi, mab Pwyll a Rhiannon, yn asio'r chwedlau ynghyd. Yn y Gainc Gyntaf ceir hanes ei eni, yn yr Ail ei anturiaethau gyda Manawydan ac yn y bedwaredd y digwyddiadau sy'n arwain at ei farwolaeth.  ","933":"Gwlad yw Norwy ar ochr ddwyreiniol M\u00f4r y Gogledd. Mae\u0092n un o wledydd Llychlyn. O dan y Llychlynwyr unwyd y wlad erbyn yr 11g. Ym 1905, wedi i Norwy gael digon o reolaeth Sweden drostynt, daethant yn annibynnol. Mae\u0092r wlad yn aelod o NATO, y Cenhedloedd Unedig, EFTA ac Ardal Economaidd Ewrop. Mae\u0092r etholaeth wedi pleidleisio dwywaith yn erbyn ymuno a\u0092r Undeb Ewropeaidd. \nEr bod gan Norwy Frenin, mae\u0092r p?er gwleidyddol yn y senedd. Mae ei threfn yn debyg i drefn y Deyrnas Unedig gan fod ambell i swyddogaeth bwysig gan y brenin, ond mae\u0092n cael ei ddefnyddio trwy gyngor y Cabinet fel arfer. Mae 11 Sir yn Norwy, ac mae aelodau\u0092r Senedd yn cael eu hethol drwy gynrychiolaeth gyfrannol o\u0092r siroedd, am gyfnodau o bedair blynedd. Mae dwy siambr i\u0092r Senedd, sydd ambell waith yn cwrdd ar wah\u00e2n ac ambell waith gyda\u0092i gilydd. \nMae ambell ynys ar draws y byd yn rhan o deyrnas Norwy, gan gynnwys Svalbard a Jan Mayen. Mae rhan fwyaf o dir Norwy yn fynyddig ac mae tua 50,000 o ynysoedd ger ei arfordir. Gan fod Norwy yn rhannol o fewn Cylch yr Arctig, nid yw\u0092r haul yn machlud yno am ran o\u0092r haf. Ond, mae\u0092n parhau\u0092n gynnes yno oherwydd Llif y Gwlff. Gan fod llawer o adnoddau naturiol ganddi, mae Norwy yn wlad lewyrchus. Mae dwy iaith swyddogol yn Norwy, ond y Bokm\u00c3\u00a5l sy\u0092n fwy cyffredin. ","934":"Mae Teyrnas Norwy yn wlad sydd wedi\u0092i lleoli ar ochr ddwyreiniol M\u00f4r y Gogledd. Fel ei chymydog Sweden sydd i\u0092r dwyrain, mae\u0092n un o wledydd Llychlyn. \nCafodd y wlad ei huno erbyn yr 11g, o dan y Llychlynwyr (Vikings). Yn 1387, bu farw brenin olaf y llinell Norwyaidd, a daeth y wlad o dan reolaeth Denmarc. Mae\u0092r adeg yma yn cael ei alw\u0092n \u0091noson 400 mlynedd\u0092 gan y Norwywyr, am fod Norwy yn bartner gwan yn yr undeb. Erbyn 1814, daeth Sweden i reoli Norwy, ar \u00f4l i Ddenmarc gefnogi Napoleon yn y rhyfeloedd Ewropeaidd. Fe wnaeth y Norwywyr flino ar reolaeth Sweden, ac erbyn 1905 daeth Norwy yn annibynnol. Cynigiodd y llywodraeth frenhiniaeth i\u0092r wlad i Dywysog Carl o Ddenmarc, a ddaeth yn frenin ar y wlad newydd. \nYn ystod yr Ail Ryfel Byd, meddiannodd byddinoedd yr Almaen Norwy, o dan Adolf Hitler. Oherwydd hyn, daeth y wlad yn aelod o NATO yn 1949 er diogelwch. Roedd hefyd yn un o\u0092r aelodau cyntaf o\u0092r Cenhedloedd Unedig. Er i Norwy bleidleisio ddwywaith yn erbyn ymuno \u00e2\u0092r Undeb Ewropeaidd, mae\u0092n aelod o EFTA ac Ardal Economaidd Ewrop. Mae p?er gwleidyddol Norwy yn nwylo\u0092r Senedd, y Storting ac mae\u0092r wlad wedi\u0092i rhannu\u0092n 11 sir. \nMae Norwy yn rhannol o fewn Cylch yr Arctig, ac mae olion Oes yr Ia i\u0092w gweld yno. Mae economi Norwy yn llewyrchus, am fod digonedd o adnoddau naturiol ganddi. Mae\u0092r wlad yn dibynnu\u0092n gryf ar y diwydiant olew. \n","935":"Mae Norwy yn wlad ar ochr ddwyreiniol M\u00f4r y Gogledd ac yn un o wledydd Llychlyn. Cafodd y wlad ei uno yn yr 11g. Yn 1387, bu farw brenin olaf y llinell Norwyaidd a daeth y wlad o dan reolaeth Denmarc. Yn 1814, daeth Sweden i reoli Norwy. Blinodd y Norwywyr ar reolaeth Sweden ac yn 1905 daeth Norwy yn annibynnol wrth i'r llywodraeth gynnig brenhiniaeth y wlad i Haakon VII. Daeth y wlad yn aelod o NATO ym 1949 er mwyn diogelwch o\u0092r Almaenwyr. Roedd hefyd yn aelod o'r Cenhedloedd Unedig o'r dechrau. Mae Norwy yn aelod o EFTA ac Ardal Economaidd Ewrop. Mae Norwy yn frenhiniaeth ond mae'r pwer gwleidyddol yn nwylo'r senedd, y Storting, sydd gyda 165 o aelodau. Caiff Norwy ei rhannu\u0092n 11 sir, sydd yn cael eu rhannu'n 356 cymuned. Hefyd, mae gan Norwy nifer o diriogaethau ar draws y byd. Mae tua 2\/3 o dir Norwy yn fynyddoedd, ac mae rhyw 50,000 o ynysoedd yn eistedd ger yr arfordir sydd dros 20,000km o hyd. Mae'r hinsawdd yn gynnes oherwydd dylanwad Llif y Gwlff. Mae Norwy yn wlad llewyrchus oherwydd fod ganddi llawer o adnoddau naturiol. Mae nwy naturiol ac olew crai yn o dan M\u00f4r y Gogledd sy'n creu 35% o holl allforion y wlad. Ond mae diwydiannau eraill pwysig fel y diwydiant pysgota. Mae 86% o boblogaeth Norwy yn perthyn i eglwys swyddogol Norwy, eglwys Lwtheraidd. Mae diwrnod cenedlaethol Norwy yn cael ei dathlu ar 17fed Mai. Mae dau ffurf ysgrifenedig i'r iaith Norwyeg, Bokm\u00e5l (iaith llyfr) a Nynorsk (Norwyeg newydd). ","938":"Mae\u0092r Ymerodraeth Rufeinig yn cyfeirio at gyfnod y wladwriaeth Rufeinig wnaeth bara hyn at y 5g yn y gorllewin. Yn wahanol i\u0092r Weriniaeth Rufeinig daeth o\u0092i flaen, cafodd yr ymerodraeth ei lywodraethu gan ymerawdwyr hyn hytrach na\u0092r Senedd. Daeth grym yr ymerawdwyr cyntaf yn rhannol o\u0092r ffaith bod y fyddin dan eu rheolaeth nhw yn hytrach na\u0092r Senedd. Mae\u0092n anodd pennu union ddyddiad ar gyfer dechrau\u0092r ymerodraeth, e.e. 44CC pan ddaeth I?l Cesar yn unben, neu 27CC pan gafodd Octavius y teitl \u0093Augustus\u0094 gan y senedd. \nYng nghyfnod y Weriniaeth, roedd Rhufain wedi meddiannu llawer o diriogaethau gan gynnwys Sbaen ar \u00f4l rhyfel yn erbyn Carthago. Rhwng 98 a 180OC cafodd yr ymerodraeth Oes Aur dan bump o ymerawdwyr oedd yn ddi-blant ac felly\u0092n pennu olynydd yn seiliedig ar eu haddasrwydd i\u0092r dasg. Cawson nhw eu hystyried fel y \u0093Pum Ymerawdwr Da\u0094. Roedd yr ymerodraeth ar ei mwyaf pan oedd Trajan mewn grym tua\u0092r flwyddyn 177. Dan ei reolaeth o, roedd yr ymerodraeth yn ymestyn dros 2,300,000 milltir sgw\u00e2r o dir. \nPan ddaeth yr ymerawdwr Diocletian i rym cafodd yr ymerodraeth ei rhannu\u0092r ddwy \u0096 y gorllewin a\u0092r dwyrain. Daeth yr ymerodraeth i ben yn y gorllewin yn y flwyddyn 476 pan gafodd Romulus Augustus ei ddiorseddu. Aeth yr ymerodraeth ymlaen am tua mil o flynyddoedd wedyn yn y dwyrain dan enw\u0092r Ymerodraeth Fysantaidd. Mae iaith, crefydd, pensaern\u00efaeth, athroniaeth, cyfraith a llywodraeth yr Ymerodraeth Rufeinig wedi cael dylanwad enfawr ar y byd hyd heddiw.\n","939":"Sir yng ngogledd-orllewin Cymru ydy Gwynedd. Mae\u0092r sir yn ffinio \u00e2 Sir Conwy i\u0092r dwyrain a\u0092r gogledd, ac mae\u0092n ffinio \u00e2 Phowys a Cheredigion i\u0092r de. Gwynedd ydy\u0092r Sir sydd efo\u0092r cyfartaledd uchaf o\u0092i phoblogaeth sydd yn gallu siarad Cymraeg. Rhai o brif drefi'r Sir ydy Bangor, Caernarfon, Dolgellau a Phorthmadog. Ers i\u0092r cyngor gael ei sefydlu ym 1995, Plaid Cymru sydd wedi ei rheoli ers y cychwyn.  Mae haneswyr fel J. E. Lloyd wedi dweud bod yr enw Gwynedd yn golygu \u0091casgliad o lwythau\u0092 yn yr iaith Geltaidd. Roedd yr hen Sir Gwynedd yn cyfateb yn gyffredinol i Wynedd Uwch Gonwy, sef prif ran o dir Gwynedd. Mae economi\u0092r Sir fel y mae heddiw yn amrywio. Mae\u0092r Sir yn dibynnu llawer ar dwristiaeth. Mae llawer o dwristiaid yn cael eu hatynnu i\u0092r Sir oherwydd y mynyddoedd gyda Pharc Cenedlaethol Eryri yn ymestyn o arfordir y gogledd lawr i ardal Meirionnydd. Ond, mae nifer y twristiaid yn amrywio gyda\u0092r tymhorau, ac felly, mae\u0092r economi hefyd yn amrywio. Hefyd, mae\u0092r galw am dai Haf gan dwristiaeth yn golygu bod prisiau tai yn codi llawer iawn ac yn golygu na all pobl leol fforddio brynu tai yn yr ardaloedd hynny. Mae\u0092r diwydiant llechi yn dal i fodoli yn yr ardal, ond nid oes gymaint o bobl yn gweithio yn y diwydiant heddiw o\u0092i gymharu \u00e2\u0092r gorffennol. Mae\u0092r sector addysg yn ofnadwy o bwysig i\u0092r ardal, yn enwedig Prifysgol Bangor a sawl coleg arall, fel Coleg Menai. Mae llawer iawn o gestyll yn y Sir hefyd, gan gynnwys Castell Caernarfon a Chastell Harlech.","940":"Sir yng ngogledd-orllewin Cymru yw Gwynedd. Mae'n ffinio \u00e2 Sir Conwy i'r dwyrain a gogledd, a Phowys a Cheredigion i'r de.\n\nYng Ngwynedd y mae\u0092r cyfartaledd mwyaf o siaradwyr Cymraeg. Plaid Cymru sydd wedi rheoli'r cyngor ers ei sefydlu yn 1995.\n\nMae twristiaeth yn bwysig i economi\u0092r sir gyda nifer o ymwelwyr yn cael eu denu gan y traethau a'r mynyddoedd. \n\nMae rhan fawr o\u0092r sir ym Mharc Cenedlaethol Eryri, sy'n ymestyn o arfordir y gogledd i lawr i ardal Meirionnydd yn y de. Ond gwaith tymhorol yw twristiaeth ac mae hynny'n golygu bod prinder gwaith yn y gaeaf. Problem arall gyda thwristiaeth yw bod nifer o dai\u0092r sir dai haf. Mae hyn yn cynyddu prisiau tai fel nad yw pobl leol yn gallu eu fforddio ac mae hyn yn effeithio ar y Gymraeg yn yr ardaloedd gwledig.\n\nNid yw amaethyddiaeth yn rhan mor bwysig o\u0092r economi ag yr oedd yn y gorffennol, ond mae\u0092n dal i fod yn sector bwysig. Mae\u0092r diwydiant llechi yn dal i fod yn amlwg yn yr ardal ond canran isel o weithwyr sy'n ennill eu bywoliaeth yn y chwareli erbyn heddiw.\n\nMae diwydiannau sydd wedi datblygu yn fwy diweddar yn cynnwys stiwdios teledu a sain (lleolir pencadlys Cwmni Recordiau Sain yn y sir). Ceir dwy atomfa yng Ngwynedd: mae atomfa Trawsfynydd wedi cau ond ar hyn o bryd mae atomfa Wylfa yn dal i redeg.\n\nMae'r sector addysg yn bwysig iawn i'r economi lleol hefyd. Lleolir Prifysgol Bangor yma a cheir sawl coleg arall fel Coleg Menai hefyd.","941":"Mae Gwynedd yn sir yng ngogledd-orllewin Cymru.  Mae\u0092n ffinio ar Sir Conwy, Powys a Cheredigion.  Dyma\u0092r sir \u00e2\u0092r cyfartaledd mwyaf o siaradwyr Cymraeg.  Bangor, Caernarfon, Dolgellau, Harlech, Blaenau Ffestiniog, Y Bala, Porthmadog, Pwllheli, Bethesda a Llanberis yw\u0092r prif drefi.  Mae Prifysgol Bangor yn y sir.  Plaid Cymru sy\u0092n rheoli\u0092r cyngor ers 1995.  Mae\u0092r enw yn dod o\u0092r un b\u00f4n a\u0092r gair Gwyddeleg, F\u00e9ni, sy\u0092n golygu gr?p o ryfelwyr neu helwyr.  Ffurf Lladin yr enw oedd Venedotia.  Wrth i siroedd Cymru gael eu haildrefnu ym 1974, roedd y sir newydd yn fwy neu lai yn yr un lle a\u0092r hen Wynedd, felly daeth y llywodraeth \u00e2\u0092r hen enw yn \u00f4l.  Ers 1996 mae\u0092r map wedi newid eto, ond mae\u0092r enw wedi aros.  Mae economi\u0092r sir yn gymysg, ac mae twristiaeth yn bwysig iawn.  Mae Parc Cenedlaethol Eryri yn rhan o\u0092r sir.  Problemau twristiaeth yw diffyg gwaith yn y gaeaf a bodolaeth tai haf.  Mae amaethyddiaeth yn dal yn bwysig, er dim cymaint ag yn y gorffennol.  Mae\u0092r diwydiant llechi hefyd yn bodoli o hyd ond y llai nag yn y gorffennol.  Yn fwy diweddar mae stiwdios teledu a sain wedi datblygu ac mae dwy atomfa, er bod atomfa Trawsfynydd wedi cau.  Mae\u0092r sector addysg hefyd yn bwysig i\u0092r economi lleol gyda Phrifysgol Bangor, Coleg Menai a sawl coleg arall.  Mae sawl castell yng Ngwynedd, gan gynnwys Castell Caernarfon, Castell Cricieth, Castell Dolbadarn a Chastell Harlech.","943":"Paris yw prifddinas a dinas fwyaf Ffrainc. Mae\u0092r afon Seine yn llifo trwy\u0092r ddinas, ac yn hollti\u0092r ddinas yn rhan ddeheuol a rhan gogleddol. Mae dros 2 filiwn o bobl yn byw yn y ddinas ei hun, a dros 10 miliwn yn byw yn yr ardal fetropolitanaidd ehangach. \n\nCafodd yr enw Paris ei gofnodi yn gyntaf yn y ganrif 1af CC gan Iwl Cesar. Yn ddiweddarach cafodd yr enw Parision ei gofnodi yn y 5ed ganrif CC, a chafodd \u0091Paris\u0092 fel y mae\u0092n cael ei hadnabod heddiw ddim ei chofnodi nes 1265. Roedd is-lwyth Celtaidd, y Parisii yn byw yn ardal y ddinas yn y 3ydd ganrif CC, ond erbyn 52 CC daeth y ddinas dan reolaeth yr Ymerodraeth Rufeinig hyd 508 AD ac yn ystod y cyfnod hwn roedd y ddinas yn cael ei hadnabod fel Lutetia. \n\nErbyn heddiw mae Paris yn cael ei hadnabod am ei diwylliant rhagorol. Mae Paris wedi denu\u0092r artistiaid gorau o amgylch y byd, ac mae\u0092n cael ei hadnabod fel y \u0091Ddinas Gelf\u0092. Rhwng y 19g a\u0092r 20g roedd ganddi lawer o artistiaid wedi\u0092u lleoli yn y ddinas gan gynnwys rhai o beintwyr gorau\u0092r oes megis Manet, Monet a Renoir ymysg eraill. Datblygodd heidiau o artistiaid newydd symudiadau newydd ym myd celf megis argraffiadaeth, art nouveau a ffofyddiaeth yno. Ym Mharis hefyd mae amgueddfa\u0092r Louvre, sef yr amgueddfa fwyaf poblogaidd yn y byd, ac ynddi mae\u0092r bydenwog Mona Lisa. Tu hwnt i fyd celf mae atyniadau byd enwog megis y T?r Eiffel, yr Arc de Triomphe ac Eglwys Notre Dame wedi eu lleoli ym Mharis hefyd. ","944":"Paris yw prifddinas Ffrainc. Mae\u0092r afon Seine yn llifo drwyddi gan rannu\u0092r ddinas yn lan ddeheuol a rhan ogleddol. Mae Paris yn enwog am ei rhodfeydd a\u0092i hadeiladau hanesyddol. Mae dros 2 filiwn o bobl yn byw yn y ddinas. \nDaeth Paris yn ganolfan fasnachu bwysig oherwydd ei hafon o gyfnod y Parisii (Celtiaid brodorol) y 3g CC. Cyrhaeddodd yr Ymerodraeth Rufeinig Paris yn 52 CC; datblygwyd y ddinas a newidiwyd yr enw i Baris. Dros y canrifoedd tyfodd y ddinas, adeiladwyd y Louvre a phrifysgol y Sorbonne, ac yn ystod y Canol Oesoedd roedd Paris yn ddinas ddeallusol o bwys.\nAdeiladwyd y T?r Eiffel (adeilad enwocaf y ddinas) yn ystod La Belle \u00c9poque yn 1889.\nMae gan Baris enw da fel \u0093Dinas Gelf\u0094 oherwydd bod artistiaid wedi dod i\u0092r ddinas i addysgu eu hunain ac arddangos eu gwaith mewn orielau ers y 16eg ganrif. Yn 1648 sefydlwyd Academi Frenhinol Peintio a Cherflunio. Yn y 19g a\u0092r 20g roedd artistiaid fel Manet, Monet, Renoir ac eraill wedi sefydlu yn y ddinas. O blith symudiadau eraill, esblygodd Argraffiadaeth, Art Nouveau a Symboliaeth ym Mharis. Daeth Picasso, van Gogh, Rousseau ac eraill yn enwog drwy arddangos eu Gwaith ym Mharis. Cafodd y ffotograff cyntaf ei gynhyrchu ym Mharis yn 1825.\nY Louvre yw\u0092r amgueddfa yr ymwelwyd \u00e2 hi fwyaf yn y byd (9.6 miliwn o ymwelwyr yn 2019), ac yno ceir y Mona Lisa.","945":"Mae XXX XXX XXX yn gantores boblogaidd yng Nghrymu. Mae hi hefyd yn gyfansoddwraig, actores a  chyflXXXwraig teledu. Cafodd hi ei geni ym 1958 a chafodd hi ei magu yn Ffynnongroyw. Aeth hi i Ysgol Mornant ac yna i Ysgol Uwchradd Glan Glwyd. Aeth hi yna i Brifysgol Cymru, Bangor, i astudio\u0092r Gymraeg a Chymdeithaseg. Mae hi wedi priodi Myfyr Isaac ac mae ganddyn nhw bump o blant. Y gr?p cyntaf iddi fod yn rhan ohono oedd \u0091Sidan\u0092 gyda Sioned Mair ble wnaethon nhw ryddhau un record hir a dwy record fer. Tra yn y brifysgol, ymunodd hi \u00e2\u0092r gr?p \u0091Injaroc\u0092 ac yna ar \u00f4l gorffen yn y brifysgol fe ffurfiodd hi\u0092r gr?p \u0091Bando\u0092 gyda phum person arall. XXX XXX XXX oedd y prif leisydd. Fe wnaethon nhw ryddhau senglau poblogaidd iawn, fel \u0091Space Invaders\/ Wstibe\u0092 a \u0091Chwarae\u0092n Troi\u0092n Chwerw\u0092. Ar \u00f4l i Bando dorri fyny, fe wnaeth hi barhau i berfformio o dan yr enw \u0091XXX a\u0092r Band\u0092 gyda Myfyr Isaac. Rhwng 1983 a 1987 roedd gan XXX XXX XXX gyfres deledu ei hun o\u0092r enw \u0091XXX\u0092 ar S4C, oedd yn gymysgedd o berfformiadau cerddorol a sgetsys comedi. Mae hi hefyd yn enwog am ei actio, yn enwedig yn y gyfres \u0091Dawn\u0092 ble roedd hi\u0092n actio gwahanol gymeriadau. Roedd hi\u0092n rhan o\u0092r rhaglen sioe dalent \u0091Wawffactor\u0092 ar S4C, sef rhaglen oedd yn rhoi hyfforddiant llais i bobl. Rhwng 2010 a 2014 roedd hi\u0092n cyflXXXo sioe frecwast ar BBC Radio Cymru efo XXX Du. XXX XXX XXX oedd Bardd Plant Cymru 2007-2008.","946":"Mae XXX XXX XXX (16 Ebrill 1958) yn gantores o Gymru. Mae hi hefyd yn cyfansoddi, actio, cyflXXXo\u0092r teledu ac yn hyfforddwraig llais. Cafodd ei magu yn Ffynnongroyw, lle mynychodd Ysgol Mornant ac Ysgol Uwchradd Glan Clwyd cyn astudio Cymraeg a Chymdeithaseg yn Brifysgol Bangor. Priododd Myfyr Isaac, ac mae ganddynt bump o blant. \n\nCymerodd rhan mewn grwpiau, gan gynnwys Sidan (dwy record fyr, un record hir- Teulu Yncl Sam), Injaroc (record hir- Halen ar y Ddaear) a Bando (sengl- Space Invaders\/ Wstibe a dwy record hir- Hwyl ar y Mastiau[1980] a Shamp? [1982]). Mae trac XXX, Calon ar record hir Injaroc, a chafodd ei recordio gan y gr?p Diffiniad fel trac disgo yn y 1990au. Mae\u0092r record Shamp? yn cynnwys un o ganeuon mwyaf poblogaidd XXX- Chwarae'n Troi'n Chwerw. Gorffennodd Bando, a pherfformiodd XXX o dan yr enw XXX a'r Band. Mae hi\u0092n chwarae'n fyw gyda'i band newydd, y Millionaires.\n\nCafodd ei chyfres deledu ei hun, XXX, ar S4C (1983-1987). CyflXXXodd rhaglen plant Bilidowcar, cyfres pop, S\u00ear 2 a\u0092r sioe dalent Wawffactor, fel hyfforddwr llais.\nPortreadodd Glenys, Lavinia a Delyth yn y gyfres Dawn. Seiliwyd Ibiza, Ibiza! (1986) a Steddfod, Steddfod (1989) ar y cymeriadau hyn. Cyd-ysgrifennodd ffilm gerdd Y Dyn 'Nath DdXXX y Dolig gyda Hywel GXXXfryn (1985). Chwaraeodd rhan y fam yn y gyfres comedi HXXXus Dyrfa ar ddechrau\u0092r 1990au. \nYmddangosodd mewn comedi XXX (2013), gan gynnwys cymysgedd o sgets a cherddoriaeth. Dilynodd dwy gyfres bellach o dan y teitl XXX a'r Lleill yn 2014 a 2015. Cafodd y ddrama Anita ei seilio ar y cymeriad Anita o\u0092r gyfres yn 2015, a chafwyd cyfres chwe phennod ym Mawrth 2016.\nYmddangosodd yn ffilmiau Gaucho a The Mimosa Boys (1983).\n\nCyflXXXodd sioe frecwast ar BBC Radio Cymru gyda XXX Du. CyflXXXodd y ddau eto ar sioe cynnar Radio Cymru 2 yn Ionawr 2018.\nAwdur\nXXX oedd Bardd Plant Cymru 2007\u00962008, ac mae hi wedi ysgrifennu sawl llyfr ar gyfer plant.\n","947":"Mae XXX XXX XXX yn gantores boblogaidd yng Nghymru a hefyd yn gyfansoddwraig, actores, cyflXXXwraig teledu a hyfforddwraig llais.  Ganwyd yn Ffynnongroyw ger y Rhyl ym 1958.  Ei rhieni yw Rhys XXX, cerddwr, a Gwen ei wraig.  Aeth i Ysgol Mornant ac Ysgol Glan Clwyd Llanelwy cyn astudio Cymraeg a Chymdeithaseg ym Mhrifysgol Cymru, Bangor.  Mae\u0092n briod \u00e2 Myfyr Isaac ac mae ganddyn nhw bump o blant.  Mae hi wedi bod yn aelod o sawl band.  Ffurfiodd Sidan gyda Sioned Mair pan oedd hi dal yn yr ysgol, roedd hi\u0092n rhan o Injaroc ym Mhrifysgol Bangor, a ffurfiodd Bando ar \u00f4l symud i Gaerdydd.  Gyda Bando recordiodd ei ch\u00e2n fwyaf enwog, sef Chwarae\u0092n Troi\u0092n Chwerw.  Mae hi hefyd wedi perfformio dan yr enw XXX a\u0092r band ac yn ddiweddar gyda band newydd, y Millionaires.  Bu hi\u0092n cyflXXXo rhaglenni i blant yn y saithdegau a chafodd hi gyfres deledu cerddoriaeth a chomedi ar S4C yn yr wythdegau.  Daeth yn \u00f4l i S4C gyda rhaglen sgetsus a cherddoriaeth yn 2013, gyda dwy gyfres bellach yn 2014 a 2015.  Mae hi wedi actio mewn sawl ffilm a chyfres teledu ac oedd yn un o\u0092r cynghorwyr ar sioe dalent Wawffactor.  Roedd hefyd yn cyflXXXo sioe frecwast Radio Cymru rhwng 2010 a 2014 a\u0092r sioe gynnar ar Radio Cymru 2 yn 2018 gyda XXX Du.  XXX oedd Bardd Plant Cymru yn 2007-2008 ac mae hi wedi ysgrifennu sawl llyfr i blant.","949":"Gogledd Cymru yw\u0092r rhanbarth answyddogol mwyaf gogleddol yng Nghymru. Mae\u0092n ffinio \u00e2 Chanolbarth Cymru a Lloegr, ac yn cyfeirio at Ynys M\u00f4n, Gwynedd, Conwy, Dinbych, Fflint a Wrecsam. Mae gan y rhanbarth boblogaeth o tua 738,000. Mae modd rhannu\u0092r rhanbarth yn ddau is-ranbarth, sef y gogledd-orllewin a\u0092r gogledd-ddwyrain, gyda mwy o bobl Cymraeg eu hiaith yn y gogledd-orllewin er gwaetha\u0092r ffaith bod rhai rhannau o\u0092r gogledd-ddwyrain, yn enwedig cefn gwlad Sir Ddinbych, yn parhau yn gadarnle i\u0092r Gymraeg. Mae\u0092r rhaniad hwn yn un hen gan fod y gogledd-orllewin yn cyfateb yn fras i diriogaeth Gwynedd Uwch Conwy a'r gogledd-ddwyrain i'r Berfeddwlad (Gwynedd Is Conwy). Does gan Ogledd Cymru ddim gwasanaeth teledu rhanbarthol, ond mae\u0092n cael ei wasanaethu gan BBC Cymru ac ITV Wales yn Saesneg ac S4\/C yn Gymraeg. Mae dwy orsaf radio genedlaethol Cymru, sef Radio Cymru yn Gymraeg a Radio Wales yn Saesneg, ar gael yn y rhan fwyaf o ranbarth Gogledd Cymru, er bod anawsterau derbyn signal mewn rhai ardaloedd bryniog a mynyddig. Ymysg gorsafoedd radio annibynnol y rhanbarth mae Marcher Sound (Wrecsam, Sir y Fflint), Coast 96.3 (arfordir y gogledd, ond ddim y gorllewin eithaf) a Champion 103 (Gwynedd a M\u00f4n). Mae gan BBC Cymru\/BBC Wales ddwy adran benodol ar y rhyngrwyd ar gyfer y gogledd-orllewin a\u0092r gogledd ddwyrain sy\u0092n cynnwys tudalennau newyddion a gwybodaeth lleol. Prif bapur newydd y rhanbarth yw\u0092r Daily Post (Saesneg gydag atodiad Cymraeg wythnosol). Mae yna hefyd nifer o bapurau bro yn lleol, gan gynnwys Y Pentan a Llanw Ll?n. ","950":"CR9_400_Gogledd Cymru \n\nMae Gogledd Cymru yn rhannu ffin \u00e2 Chanolbarth Cymru i'r de a Lloegr i'r dwyrain. Mae'n cynnwys Ynys M\u00f4n, Penrhyn Ll?n, Eryri, afonydd Conwy, Clwyd, a Dyfrdwy. \n\nRhan o Deyrnas Gwynedd oedd y rhan fwyaf o Ogledd Cymru yn hanesyddol, ond yn weinyddol, mae'n cynnwys awdurdodau unedol M\u00f4n, Conwy, Dinbych, Fflint, a Wrecsam hefyd. Mae gan y rhanbarth boblogaeth o tua 738,000 o bobl. \n\nMae\u0092n bosib ei rannu yn ddau is-ranbarth sy'n amrywio o\u0092i gilydd o ran hanes a diwylliant. Mae'r gogledd-orllewin, sef Sir F\u00f4n, Sir Gaernarfon a Meirionnydd, yn fwy Cymraeg na'r gogledd-ddwyrain, er bod cefn gwlad Sir Ddinbych yn gadarnle Cymraeg. Hyd at yr 19g roedd pobl yn cyfeirio at y gogledd cyfan fel 'Gwynedd'. \n\nNid oes gwasanaeth deledu rhanbarthol ar gyfer y gogledd, ond mae BBC Cymru, ITV Wales, S4C yn darlledu\u0092n genedlaethol, yn ogystal \u00e2 dwy orsaf radio, sef Radio Cymru a Radio Wales. \n\nMae yna orsafoedd radio annibynnol yn y rhanbarth, gan gynnwys Marcher Sound, Coast 96.3, Champion 103 a Radio Maldwyn. \n\nMae gan y gogledd-orllewin a\u0092r gogledd-ddwyrain ddwy adran yn nhudalennau newyddion BBC Cymru a BBC Wales o\u0092r enw 'Lleol i Mi'. Maen nhw\u0092n yn darparu gwybodaeth am rai trefi a phentrefi, gan alluogi i bobl leol gyfrannu straeon. \n\nY Daily Post yw\u0092r prif bapur newydd, sef \"the paper for North Wales\". Mae nifer o bapurau bro yn lleol hefyd, sef Y Pentan, Llanw Ll?n a\u0092r Ffynnon. Mae sawl papur Saesneg wythnosol hefyd, gan gynnwys y North Wales Weekly News. \n\n ","952":"Rydym yn disgrifio\u0092r ardaloedd yng Nghymru lle mae o leiaf 50% o\u0092r boblogaeth yn gallu siarad Cymraeg fel y Fro Gymraeg. Does dim union ffiniau i\u0092r Fro Gymraeg gan fod newidiadau mawr wedi bod i fap ieithyddol Cymru dros y degawdau diwethaf. Yn wahanol i\u0092r sefyllfa yn Iwerddon, lle mae\u0092r Gaeltacht yn swyddogol, nid yw\u0092r Fro Gymraeg yn cael ei chydnabod yn swyddogol fel tiriogaeth ieithyddol a diwylliannol. Blynyddoedd yn \u00f4l roedd y Fro Gymraeg yn cynnwys ardal eang o Gymru o Ynys M\u00f4n i ogledd Penfro, Cwm Gwendraeth yn y de hyd at Ddyffryn Aman yn nwyrain Sir Gaerfyrddin. Erbyn heddiw, mae tiriogaeth yr iaith wedi lleihau. Y siroedd sy\u0092n ffurfio\u0092r Fro Gymraeg heddiw yw Gwynedd, Sir Gaerfyrddin, Ceredigion ac Ynys M\u00f4n. Ond, does dim pob tref a phentref yn cyfrannu at hyn. Yn yr un modd, mae ardaloedd tu allan i\u0092r siroedd hyn sydd \u00e2 chanran mawr o siaradwyr Cymraeg.\nUn o\u0092r problemau mae\u0092r fro wedi gwynebi yw\u0092r argyfwng tai ac felly mae\u0092n anodd iawn i bobl ifanc i brynu tai yn ei bro enedigol sy\u0092n cael effaith ar nifer y siaradwyr Cymraeg yn y Fro.\nYn y Fro Gymraeg y mae\u0092r ganran uchaf o ysgolion cyfrwng Cymraeg ac mae\u0092n bosib dadlau fod yr addysg Gymraeg yn hybu\u0092r iaith yn yr ardaloedd hynny. \nMae blaenoriaeth yn cael ei roi i\u0092r iaith Gymraeg gan y rhan fwyaf o'r cynghorau lleol yn y Fro Gymraeg e.e. iaith yr arwyddion ffordd.","953":"Y Fro Gymraeg yw enw\u0092r ardaloedd yng Nghymru lle mae\u0092r iaith Gymraeg ar ei chryfaf, gydag o leiaf 50% yn medru\u0092r iaith. Er bod y term yn cael ei ddefnyddio gan lawer, nid oes cytundeb cyffredinol am union ffiniau\u0092r Fro Gymraeg. Yn wahanol i\u0092r Iwerddon lle mae\u0092r Gaeltacht yn swyddogol, nid yw\u0092r Fro Gymraeg yn cael ei chydnabod yn swyddogol fel tiriogaeth ieithyddol a diwylliannol. \nMae tiriogaeth y Fro Gymraeg yn anodd ei diffinio\u0092n fanwl, a rhan o hyn yw oherwydd y newidiadau mawr ym map ieithyddol Cymru dros y degawdau diwethaf. Oherwydd y newid hwn, cyhoeddodd Owain Owain map o\u0092r Fro Gymraeg am y tro cyntaf yn Nhafod y Ddraig yn 1964. \nCenhedlaeth neu ddwy yn \u00f4l, roedd modd dweud bod bron y cyfan o orllewin Cymru, o Ynys M\u00f4n i ogledd Penfro, a chyffiniau Cwm Gwendraeth yn gorwedd o fewn y Fro Gymraeg. Erbyn heddiw, mae presenoldeb yr iaith fel iaith y mwyafrif wedi lleihau. \nEr hyn, mae modd dweud bod y rhan fwyaf o dir pedair o siroedd Cymru yn ffurfio calon y Fro Gymraeg heddiw, sef Gwynedd, Sir Gaerfyrddin, Ceredigion ac Ynys M\u00f4n. Mae rhai ardaloedd y tu allan i\u0092r pedair sir hyn yn cynnwys canran sylweddol o siaradwyr Cymraeg yn ogystal e.e ucheldir sir Conwy. \nUn o\u0092r ffactorau pwysicaf sy\u0092n effeithio ar fywyd yn y Fro yw\u0092r argyfwng tai, sef y diffyg tai ar gyfer pobl leol. Mae\u0092r Fro Gymraeg wedi profi mewnlifiad sylweddol gan bobl o Loegr, di-Gymraeg, ers yr 1970au. \n","957":"Roedd David Lloyd George yn Brif Weinidog y DU rhwng 1916 a 1922. Fo ydy\u0092r unig Gymro hyd yma i fod yn y swydd. Roedd o\u0092n cael ei adnabod fel y \u0091Dewin Cymraeg\u0092, a phensaer y wladwriaeth les. Fo oedd prif weinidog Rhyddfrydol olaf y DU. Cyn iddo farw, cafodd y teitl iarll gan y brenin Si\u00f4r VI.\nCafodd ei eni ym Manceinion yn 1863 a\u0092i fagu yn ardal Eifionydd. Roedd ei fam yn weddw, a Chymraeg oedd iaith yr aelwyd. Erbyn 1885 daeth yn gyfreithiwr efo practis yng Nghriccieth. Yn ystod ei gyfnod mewn gwleidyddiaeth, cafodd ddylanwad cryf ar wleidyddiaeth yn Ewrop, yn enwedig oherwydd ei r\u00f4l wrth lunio Cytundeb Versailles ar \u00f4l y Rhyfel Byd Cyntaf. \nRoedd yn aelod seneddol Rhyddfrydol am 50 o flynyddoedd, yn gweithio fel Llywydd y Bwrdd Masnach, Canghellor y Trysorlys, Gweinidog Arfau a Gweinidog Rhyfel. Daeth yn Brif Weinidog ar ganol y Rhyfel Byd Cyntaf ar \u00f4l i Herbert Asquith ymddiswyddo.\nRoedd yn adnabyddus am ei sgiliau arwain ac fel siaradwr huawdl. Enillodd o gefnogaeth gwahanol gynulleidfaoedd ar gyfer amryw o achosion ac ymgyrchoedd gwahanol. Doedd o ddim eisiau mynd i ryfel yn 1914, ond erbyn 1918 roedd pobl yn ei ddisgrifio fel \u0091y dyn wnaeth ennill y rhyfel\u0092. Roedd yn rhan allweddol o negodi Cytundeb Eingl-Wyddelig arweiniodd at sefydlu Gwladwriaeth Rydd Iwerddon. \nBu farw yn 1945 yng Nghricieth. Mae ffilm a chyfres ddrama ar y teledu wedi eu creu yn seiliedig ar ei fywyd.\n","958":"Roedd David Lloyd George (1863-1945) yn Brif Weinidog ar y Deyrnas Unedig rhwng Rhagfyr 1916 a Hydref 1922.  Fe oedd yr unig Gymro i ddal y swydd.  Fe hefyd oedd prif weinidog Rhyddfrydol diwethaf y Deyrnas Unedig.  Cafodd ei eni ger Manceinion yn Lloegr ond treuliodd ei blentyndod yn Llanystumdwy, Eifionydd o 1864 hyd 1880.  Bu farw ei dad, William George pan oedd yn fabi, a chafodd ei fagu gan ei fam a\u0092i ewythr Richard Lloyd a oedd yn ddylanwad mawr arno.  Priododd ei wraig gyntaf, Margaret Owen, ym 1888 a chawson nhw bump o blant.  Ail-briododd \u00e2 Frances Stevenson ym 1944.  Daeth yn Iarll Lloyd George o Ddwyfor yn Ionawr 1945.  Roedd e\u0092n gweithio fel cyfreithwyr cyn dod yn Aelod Seneddol Caernarfon ym 1890.  Roedd e\u0092n dadlau\u0092n frwd ar blaid Datgysylltu\u0092r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru ac am hunanlywodraeth i Gymru, yr Alban ac Iwerddon.  Daeth Lloyd George yn aelod o\u0092r Cabinet ym 1906, Llywydd y Bwrdd Masnach ym 1907 ac yn Ganghellor y Trysorlys ym 1908.  Fel Canghellor roedd e\u0092n ceisio gwarchod pobl dlawd ac anabl,  gan gyflwyno \u0093Cyllideb y Bobl\u0094 a oedd yn cyflwyno pensiwn i\u0092r henoed ac Yswiriant Cenedlaethol.  Daeth yn Brif Weinidog ym 1916 ar \u00f4l bod yn Weinidog Arfau am flwyddyn.  Roedd e\u0092n gyfrifol am greu corfflu\u0092r Fyddin.  Roedd e\u0092n un o\u0092r rhai a luniodd Cytundeb Versailles ym 1919.  Erbyn 1922 roedd e wedi ymddeol.  Bu farw ym Mawrth 1945 yn 82 oed.  Mae ei fedd yn Llanystumdwy.  ","959":"Roedd David Lloyd George (1863-1945) yn Brif Weinidog ar y Deyrnas Unedig rhwng Rhagfyr 1916 a Hydref 1922.  Fe oedd yr unig Gymro i ddal y swydd.  Fe hefyd oedd prif weinidog Rhyddfrydol diwethaf y Deyrnas Unedig.  Cafodd ei eni ger Manceinion yn Lloegr ond treuliodd ei blentyndod yn Llanystumdwy, Eifionydd o 1864 hyd 1880.  Bu farw ei dad, William George pan oedd yn fabi, a chafodd ei fagu gan ei fam a\u0092i ewythr Richard Lloyd a oedd yn ddylanwad mawr arno.  Priododd ei wraig gyntaf, Margaret Owen, ym 1888 a chawson nhw bump o blant.  Ail-briododd \u00e2 Frances Stevenson ym 1944.  Daeth yn Iarll Lloyd George o Ddwyfor yn Ionawr 1945.  Roedd e\u0092n gweithio fel cyfreithwyr cyn dod yn Aelod Seneddol Caernarfon ym 1890.  Roedd e\u0092n dadlau\u0092n frwd ar blaid Datgysylltu\u0092r Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru ac am hunanlywodraeth i Gymru, yr Alban ac Iwerddon.  Daeth Lloyd George yn aelod o\u0092r Cabinet ym 1906, Llywydd y Bwrdd Masnach ym 1907 ac yn Ganghellor y Trysorlys ym 1908.  Fel Canghellor roedd e\u0092n ceisio gwarchod pobl dlawd ac anabl,  gan gyflwyno \u0093Cyllideb y Bobl\u0094 a oedd yn cyflwyno pensiwn i\u0092r henoed ac Yswiriant Cenedlaethol.  Daeth yn Brif Weinidog ym 1916 ar \u00f4l bod yn Weinidog Arfau am flwyddyn.  Roedd e\u0092n gyfrifol am greu corfflu\u0092r Fyddin.  Roedd e\u0092n un o\u0092r rhai a luniodd Cytundeb Versailles ym 1919.  Erbyn 1922 roedd e wedi ymddeol.  Bu farw ym Mawrth 1945 yn 82 oed.  Mae ei fedd yn Llanystumdwy.  ","960":"Yn ystod yr Oesoedd Tywyll a'r Oesoedd Canol Cynnar y datblygodd hunaniaeth genedlaethol y Cymry i wrthsefyll ac ymladd yr Eingl-Sacsoniaid ar \u00f4l iddynt gymryd drosodd a rheoli\u0092r wlad. Mae\u0092r gair \u0091Cymry\u0092 yn dod o\u0092r gair Lladin-Gelteg \u0091combrogi\u0092, sef gair oedd yn cael ei defnyddio i ddisgrifio gr?p o filwyr, ond milwyr oedd ar gefn geffyl yn bennaf. Yng Nghymru a De-orllewin Lloegr, roedd y rhan fwyaf o filwyr o lwythau\u0092r Celtiaid yn droedfilwyr. Ond, roedd milwyr eraill hefyd ac roedden nhw\u0092n ymladd ar gefn ceffyl. Fe ddatblygodd byddinoedd lleol yr Eingl-Sacsoniaid wrth y ffin rhwng Cymru a Lloegr er mwyn gallu ymladd yn erbyn ymosodiadau ysbeilwyr o Gymru. Roedd llawer o wrthryfeloedd yn ystod Oes y Tywysogion a\u0092r Oesoedd Canol Diweddar. Y cyntaf ohonyn nhw oedd ym 1067 pan gyrhaeddodd y Normaniaid ffin Cymru ac fe wnaethon nhw ddechrau adeiladu cestyll a chymryd drosodd rhannau o\u0092r tir. Yna ym 1276-77 roedd Rhyfel Annibyniaeth Gyntaf Cymru ac roedd yr ail Ryfel Annibyniaeth ym 1282-83, ble cafodd Llywelyn ap Gruffudd ei ladd a chafodd ei frawd, Dafydd ap Gruffudd ei ddal a\u0092i ladd. O ganlyniad i hyn, fe wnaeth Edward I gipio Cymru ac adeiladu cestyll  o amgylch y wlad. Dechreuodd gwrthryfel Owain Glynd?r ym 1400 ac fe lwyddodd Owain Glynd?r i ennill llawer o gefnogaeth. Yna yn y 16eg ganrif a\u0092r 17eg ganrif, roedd sawl gwrthryfel arall, gan gynnwys Rhyfel Cartref Lloegr a ddechreuodd ym 1641 ac yna ym 1644 pan gasglodd Brenin Siarl I o Loegr llawer o filwyr o Gymru i wrthryfela.","961":"Dinas yng Nghaliffornia yn Unol Daleithiau America ydy San Francisco. San Francisco ydy\u0092r  bedwaredd ddinas fwyaf poblog yng Nghaliffornia a\u0092r drydedd ddinas ar ddeg mwyaf poblog yn yr Unol Daleithiau. Mae tua 744,230 o bobl yn byw yn y ddinas a thua 7,533,384 o bobl yn byw yn Ardal Bae San Francisco. Mae\u0092r Cefnfor Tawel i\u0092r gorllewin i\u0092r ddinas a Bae Francisco i\u0092r gogledd a\u0092r dwyrain. Yn dilyn y Rhuthr am Aur ym 1849, fe wnaeth y ddinas brofiadu cyfnod o dwf mawr a chafodd y ddinas ei thrawsnewid i fod yn y ddinas fwyaf ar yr Arfordir Gorllewinol ar y pryd. Ym 1906, cafodd y ddinas ei tharo gan ddaeargryn a th\u00e2n mawr a chafodd tua 3,000 o bobl eu lladd ac felly yn dilyn hyn cafodd y ddinas ei hail-adeiladu yn gyflym er mwyn atgyweirio\u0092r holl ddinistr. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, roedd y milwyr oedd yn gadael i fynd i ymladd yn cael eu ffarwelio o San Francisco a phan roedd y milwyr yn dychwelyd, roedd llawer o fewnfudwyr newydd gydag agweddau Rhyddfrydol yn cyrraedd y ddinas.  Erbyn heddiw, mae\u0092r ddinas yn ganolfan ryngwladol o ran y byd ariannol, cludiant a diwylliant. Mae\u0092r ddinas yn lle poblogaidd iawn ymysg twristiaid gan fod yna lawer o atyniadau gwahanol yno i\u0092w gweld, fel y Bont Golden Gate. Mae\u0092r Twin Peaks hefyd yn atyniad poblogaidd yn y ddinas, sef p\u00e2r o fryniau yn un o fannau uchaf y ddinas. Bryn mwyaf San Francisco ydy Mount Davidson ac mae\u0092n 282m o uchder.","967":"Mae XXX XXXos yn awdures ac yn ymgyrchydd dros y Gymraeg a thros heddwch sydd wedi gwneud cyfraniad enfawr gyda\u0092i llyfrau i blant. Cafodd ei geni ar 19 Gorffennaf 1958 ym Mangor, GXXXedd, a\u0092i magu yn Llanwnda ger Caernarfon yn un o bump chwaer. Mynychodd Ysgol Gynradd Bontnewydd ac Ysgol Dyffryn Nantlle, cyn cychXXX ei haddysg uwch ym Mhrifysgol Cymru, Aberystwyth. Gadawodd y brifysgol er mXXX gweithio i Gymdeithas yr Iaith, cyn graddio o Brifysgol Cymru, Bangor yn ddiweddarach. Bu'n gadeirydd ar Gymdeithas yr Iaith am gyfnod, ac enillodd goron Eisteddfod yr Urdd yn 1982 \u00e2'i chyfrol Hen Fyd Hurt. Cyfres Rwdlan sydd wedi\u0092i leoli yng Ngwlad y Rwla yw\u0092r llyfrau i blant mwyaf adnabyddus y gwnaeth hi eu hysgrifennu a\u0092u darlunio. Cyfrol cyntaf y gyfres oedd Rala Rwdins \u0096 a gafodd ei chyhoeddi gan wasg y Lolfa yn 1983. Derbyniodd wobr yr Academi Gymreig yn 1985 am ei nofel Yma o Hyd sy\u0092n s\u00f4n am fywyd carchar y cafodd hi ei hun brofiad ohono fel ymgyrchydd iaith. Enillodd Fedal Ryddiaith yr Eisteddfod Genedlaethol yn 1991 ac yn 1997, ynghyd \u00e2 Gwobr Tir na n-Og ddwywaith - yn 1986 am Y Llipryn Llwyd ac yn 1994 am Sothach a Sglyfath. Yn 2009, enillodd Wobr Mary Vaughan XXX am ei chyfraniad tuag at lenyddiaeth plant yng Nghymru. Mae hi\u0092n briod \u00e2 Ben Gregory ac yn byw ym Mhen-y-Groes, GXXXedd. Llyfr adnabyddus arall ganddi yw Wrth fy Nagrau i (Gwasg Carreg Gwalch, 2007).","971":"Llenyddiaeth Albaneg yw\u0092r corff o weithiau llenyddol sy\u0092n cael ei ysgrifennu yn yr iaith Albaneg. Cafodd yr iaith ei hysgrifennu yn gyntaf yn yr 13g. Y Clerigwyr Catholig oedd yn gyfrifol am y rhan fwyaf o gynyrchiadau llenyddol hyd at yr 18g. Yn ystod y cyfnod hwnnw, roedd y wasg argraffu yn cael ei chyfyngu gan yr Ymerodraeth yr Otomaniaid a oedd yn rheoli Albania. Felly, roedd yn rhaid cyhoeddi\u0092r llenyddiaeth mewn gwledydd eraill. Gan fod cyhoeddiadau Albaneg wedi\u0092i wahardd, roedd yr iaith lenyddol yn araf yn datblygu. Ond, adfywiodd llenyddiaeth Albaneg yn sgil dyfodiad Rhamantiaeth a chenedlaetholdeb yn y 19g. Yn niwedd y 19g, cyhoeddwyd mwy a mwy o lyfrau yn Albaneg.\nCafodd sawl cymdeithas wladgarol a llenyddol ei sefydlu gan yr Albaniaid mewn llefydd gwahanol megis Istanbwl, Sofia a Cairo, i hyrwyddo diwylliant Albaneg ac i ymgyrchu dros annibyniaeth wleidyddol i'r Albaniaid. Prif thema llenyddiaeth Albaneg yn y cyfnod hwn oedd y genedl, a elwir yn Rilindja. Un brif lenorion y cyfnod hwn oedd Naim Frashari sydd yn cael ei adnabod am ei fugeilgerdd a'i arwrgerdd. Mae Frashari yn cael ei ystyried bellach gan rai yn fardd cenedlaethol Albania.\nYn 1908 casglodd ieithyddion, ysgolheigion, a llenorion Albaneg yng nghyd i safoni'r wyddor Albaneg fodern. Cafodd rheolau ei hysgrifennu ar gyfer ffurf lenyddol ar Albaneg ar sail y ddwy brif dafodiaith, Geg a Tosc. Ers hynny, mae'r mwyafrif o awduron Albaneg wedi ysgrifennu drwy gyfrwng yr iaith lenyddol hon.","972":"Mae XXX XXX XXX yn fardd Cymraeg. Mae e\u0092n adnabyddus am ennill Cadair a Choron Eisteddfod Genedlaethol Cymru. \nCafodd XXX XXX XXX ei eni yn WelXXX Garden City, Swydd Hertford. Cafodd ei fagu yno ac yn Aberteifi a Phen y Bryn sydd yng ngogledd Sir Benfro. Dysgodd gynganeddu trwy weithdai gyda T Llew XXX pan oedd yn 17 oed. Ysgrifennodd XXX XXX XXX gyfres o englynion i ddathlu penblwydd T Llew XXX yn 90 oed. \nGraddiodd o Brifysgol Aberystwyth mewn Saesneg. Yna bu\u0092n bennaeth yr adran Saesneg am dros ddegawd yn Ysgol Gyfun Dyffryn Teifi, Llandysul. Yn 2002, dechreuodd swydd fel golygydd i Gwasg Gomer. \nEf oedd Prifardd y Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Y Bala yn 1997 am ei awdl \u0091Gwaddol.\u0092 Enillodd y Goron yn Eisteddfod Genedlaethol y Bala yn 2009 am gerddi ar y testun \u0091Yn y Gwaed.\u0092 Roedd yn Fardd Plant Cymru o 2003 hyd 2004, gan gyhoeddi\u0092r gyfrol \u0091Dwli o Ddifri\u0092 i blant. Cyrhaeddodd honno restr fer Gwobr Tir Na-n Og yn 2005. Er na enillodd y gyfrol honno, roedd XXX wedi cyfrannu at y gyfrol fuddugol, \u0091Byd Llawn Hud.\u0092 Ef oedd awdur geiriau c\u00e2n fuddugol C\u00e2n i Gymru yn 2007. \nDerbyniodd ysgoloriaeth gan yr Academi yn 2008 i ddechrau gwaith ail gyfrol o farddoniaeth, yn dilyn y gyfrol \u0091DauXXXebog.\u0092 Yn 2012, daeth yn olynydd i Gerallt Lloyd Owen fel llywydd a meuryn Talwrn y Beirdd. Yn 2014, enillodd ei ail Gadair Genedlaethol yn Eisteddfod Sir G\u00e2r am Awdl ar y thema \u0091Lloches.\u0092 \n","973":"Bardd Cymraeg adnabyddus a chafodd ei eni ym 1967 yn WelXXX Garden City ydy o. Cafodd ei fagu yng ngogledd Sir Benfro a mynychodd ysgolion cynradd Cilgerran ac Aberteifi, cyn mynd i Ysgol Uwchradd Aberteifi. Graddiodd mewn Saesneg o Brifysgol Aberystwyth cyn dechrau dysgu yn Ysgol Gyfun Dyffryn Teifi, lle bu'n bennaeth yr adran Saesneg am ddros degawd. Mae\u0092n briod gyda tri mab. Gadawodd byd addysg i ddilyn gyrfa fel golygydd gyda Gwasg Gomer yn 2002. Ef oedd Prifardd y Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Y Bala, 1997, am ei awdl Gwaddol. Enillodd hefyd y Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Y Bala, 2009 am gerddi ar y testun Yn y Gwaed. Wedi ei gyfnod fel Bardd Plant Cymru o 2003-2004, cyhoeddodd y gyfrol Dwli o Ddifri i blant, a chyrhaeddodd restr fer Gwobr Tir Na-n Og yn 2005. Er na enillodd y wobr, roedd hefyd wedi cyfrannu at y gyfrol fuddugol, sef Byd Llawn Hud. Yn 2007, ef oedd awdur geiriau c\u00e2n fuddugol C\u00e2n i Gymru. Cyrhaeddodd ei gyfrol gyntaf o gerddi, DauXXXebog, restr fer gwobr Llyfr y Flwyddyn yn 2008.  Derbyniodd ysgoloriaeth gan yr Academi yn 2008 i ddechrau gwaith ar ail gyfrol o farddoniaeth. Yn 2012, cyhoeddwyd mai ef fyddai'n olynu Gerallt Lloyd Owen fel llywydd a meuryn Talwrn y Beirdd. Yn 2014, enillodd ei ail Gadair yn Eisteddfod Genedlaethol Sir G\u00e2r am Awdl ar y thema Lloches er bod cryn anghytuno rhwng Alan Llwyd a'i ddau gyd-feirniad ynghylch teilyngdod y gerdd. ","975":"Dinas yng nglannau Merswy, gogledd-orllewin Lloegr yw Lerpwl. Mae\u0092r ddinas ar lannau\u0092r afon Merswy. Cafodd y ddinas ei sefydlu gan y brenin Seisnig John ym 1207 gyda dim ond 500 o bobl, ac arhosodd yn gymharol fach tan ddechrau\u0092r chwyldro diwydiannol. Tyfodd drwy ddatblygu dociau enfawr, un ffynhonnell sylweddol o arian oedd y fasnach mewn caethweision o Affrica, ac mae arddangosfa ar hyn yn y dociau. \n\nMae poblogaeth y ddinas o gwmpas 400,000 bobl. Y ddinas ei hun yw ardal ganolog Glannau Merswy. Mae ardaloedd fel Knowsley, Sefton, St Hellens a Chilgwri hefyd yn rhan o Lannau Merswy. Mae pobl tu allan i\u0092r ardal yn aml yn defnyddio \u0091Lerpwl\u0092, yn anghywir, i gyfeirio at yr holl ardal. Mae pobl Lerpwl yn cael eu hadnabod fel \u0091scousers\u0092 ar \u00f4l y cawl cynhenid. Symbol Lerpwl yw aderyn tebyg i filidowcar o\u0092r enw\u0092r \u0091Liver Bird\u0092. Hen enw Cymraeg ar y ddinas yw Llynlleifiad, ac mae rhai yn tybio bod hyn yn cyfeirio at yr aderyn \u0091lleifr\u0092, hen enw am filidowcar. Ond mae damcaniaethau eraill yngl?n \u00e2\u0092r enw. Ar un adeg, roedd cymaint o Gymry Cymraeg yno, roedd yn cael ei alw\u0092n \u0091brifddinas gogledd Cymru\u0092. Surodd perthynas Cymru a Lerpwl pan gafodd Capel Celyn a Chwm Tryweryn ei foddi gan gorfforaeth Lerpwl ym 1965 er mwyn creu cronfa dd?r i gyflenwi d?r i\u0092r ddinas. ","976":"Mae Lerpwl yn ddinas yn Lloegr ar lannau\u0092r afon Merswy.\nCafodd y ddinas ei sefydlu gan frenin Lloegr John yn 1207 pan oedd 500 o bobl yn byw yno. Roedd hi\u0092n ddinas fach o hyd tan y Chwyldro Diwydiannol. Achos bod gymaint o Gymry Cymraeg yn byw yno roedd Lerpwl yn cael ei hadnabod fel Prifddinas Gogledd Cymru. Datblygodd dociau mawr ac mae arddangosfa yn y dociau yn trafod un o brif fasnachau'r ddinas, sef caethweision o Affrica. Mae bron i hanner miliwn o bobl yn byw yno. \nMae\u0092r boblogaeth yn cael eu galw\u0092n \u0091Scousers\u0092 ar \u00f4l math o gawl (tebyg i gawl Cymraeg). Symbol y ddinas ydy aderyn tebyg i filidowcar. Gwaethygodd y berthynas rhwng Cymru a Lerpwl pan gafodd pentref Capel Celyn ei foddi gan Gorfforaeth Lerpwl un 1965 er mwyn creu cronfa d?r i\u0092r ddinas. \nCafodd Eisteddfod Genedlaethol Cymru ei chynnal yn Lerpwl yn 1884, 1900 a 1929. O blith yr adeiladau nodedig mae Adeilad Liver, Doc Albert, Llyfrgell William Brown, Oriel Walker a\u0092r Lyceum.\nRoedd Richard Owen yn un o bensaeri enwocaf y ddinas am iddo gynllunio nifer sylweddol o dai teras. Mae gorsaf rheilffordd Lime Street yn cysylltu\u0092r ddinas efo gweddill Lloegr a\u0092r Alban. Mae fferi yn rhedeg rhwng Lerpwl a Seacombe. Enw\u0092r maes awyr ydy Maes Awyr John Lennon ers 2001. Mae nifer o glybiau chwaraeon adnabyddus yn Lerpwl, gan gynnwys athletau, criced, gymnasteg, p\u00eal-droed a rasio ceffylau. Mae\u0092r Beatles a Cilla Black yn enwogion o\u0092r ardal.\n","983":"Mae Abertawe yn ddinas yn ne Cymru, ar aber Afon Tawe. Hi yw ail ddinas fwyaf Cymru o ran maint a phoblogaeth. Datblygodd y ddinas fel man masnachu i\u0092r Llychlynwyr. Arferai porthladd Abertawe fasnachu mewn gwin, gwl\u00e2n, ffabrig a glo. Yn ystod y Chwyldro Diwydiannol, cafodd y ddinas ei ystyried yn lleoliad synhwyrol ar gyfer mwyndoddon gopr gan fod ganddi borthladd, glo lleol a chysylltiadau masnachu gyda Lloegr. Dechreuodd mwyndoddon weithredu yna o 1720. \n\nCafodd y dref ei effeithio\u0092n wael yn yr Ail Ryfel Byd. Cafodd ei fomio gan 250 awyren yn ystod y Blitz gan ladd 400 o bobl. Mae canol y ddinas wedi datblygu llawer. Mae nawr yn gartref i ganolfannau siopa, marchnad dan-do fwyaf Cymru, a chanolfan hamdden a gafodd weddnewidiad mawr ar ddechrau\u0092r 21ain ganrif. \n\nMae gan Abertawe hinsawdd gymedrol sy\u0092n profi tymheredd cynhesach nag ardaloedd mynyddig ond yn agored i wyntoedd gwlyb yr Iwerydd. Tyfodd poblogaeth Abertawe\u0092n barhaol drwy\u0092r 19eg ganrif, ac erbyn 2011, roedd ganddo boblogaeth o 239,000. Yn 2017, roedd y boblogaeth lan i 245,000, gyda phobl o amryw o gefndiroedd ethnig, a 13.4% ohonynt yn siarad Cymraeg. \n\nMae gan Abertawe amryw o atyniadau ac yn denu llawer o dwristiaid. Mae pier Fictorianaidd yn y Mwmblws. Mae\u0092r arfordir yn cynnwys traeth, promen\u00e2d, pwll nofio, canolfan hamdden ac amgueddfeydd. Mae Parc Singleton yn enfawr ac yn cynnwys gardd fotaneg a gweithgareddau fel cychod pedal a golff gwallgo\u0092. Mae bywyd nos y ddinas yn eang, gyda\u0092r rhan fwyaf o fariau ar Stryd y Gwynt.","985":"Roedd Andy Warhol arlunydd Americanaidd. Fe oedd y cymeriad mwyaf amlwg yn y mudiad celfyddyd weledol Pop. Roedd gwaith Warhol yn cynnwys amrywiaeth eang o feysydd a chyfryngau. Roedd rhain yn cynnwys arlunio \u00e2 llaw, peintio, gwaith print, ffotograffiaeth, argraffu sgrin sidan, ffilm a chynhyrchydd cerddoriaeth. Roedd e\u0092n arloeswr mewn celfyddyd ddigidol gan ddefnyddio cyfrifiaduron Amiga yn 1984. Dyma oedd y flwyddyn gyntaf iddyn nhw ddod ar y fasnach, sef dwy flynedd cyn bu farw Warhol.\n\nRoedd ei waith yn canolbXXXtio ar y berthynas rhwng celfyddyd, s\u00ear y diwylliant poblogaidd, a\u0092r byd hysbysebu o\u0092r 1960au ymlaen. Mae gwaith Warhol ymlith y drytaf ar y farchnad gelf. Y swm uchaf sydd wedi cael ei dalu erioed am un o weithiau Warhol yw $100 miliwn am lun ar ganfas o 1963, o\u0092r enw Eight Elvises.\n\nYn ifanc, roedd Warhol wedi datblygu salwch oedd yn achosi iddo fe orfod aros yn ei wely am gyfnodau hir. Doedd e ddim yn gallu mXXXhau cwmni\u0092r plant o\u0092i amgylch. O ganlyniad, roedd e wedi datblygu perthynas agos gyda\u0092i fam, gan ddatblygu casineb tuag at ysbytai. Wrth aros yn ei wely, roedd e wedi casglu lluniau o s\u00ear ffilm. Pan roedd Warhol yn 13 oed, bu farw ei dad mewn damwain. Nes ymlaen yn ei fywyd, roedd Warhol wedi disgrifio\u0092r cyfnod yma\u0092n adeg bwysig wrth ffurfio ei bersonoliaeth. Roedd e wedi astudio celf fasnachol ar \u00f4l gadael yr ysgol, cyn symud i fyw yn Efrog Newydd i ddechrau gyrfa mewn arlunio cylchgronau a hysbysebion. \n","988":"CR9_412_Asia \n\nAsia yw\u0092r cyfandir mwyaf yn y byd, gydag arwynebedd tir o 44.4 miliwn km\u00b2 a phoblogaeth o 3.4 biliwn. Mae tua 60% o boblogaeth ddynol y byd yn byw yn Asia. 2% o'r boblogaeth honno yn unig sy\u0092n byw yn hanner gogleddol a mewndirol y cyfandir, ac mae'r 98% arall yn byw yn hanner arall y cyfandir, i'r de. \n\nDaw'r gair Asia o'r gair Groeg ????. Yng ngwaith yr hanesydd Groeg Herodotus oedd y gair am y tro cyntaf wrth drafod Rhyfeloedd Groeg a'r Ymerodraeth Bersiaidd. \n\nMae'r cyfandir yn cyffwrdd \u00e2'r M\u00f4r Arctig yn y gogledd, y Cefnfor Tawel yn y dwyrain a Chefnfor India yn y de. Yn y gorllewin, mae Asia yn ffinio ag Ewrop, y M\u00f4r Canoldir, rhan ddwyreiniol Gogledd Affrica a'r M\u00f4r Coch.  \n\nMae De-ddwyrain Asia yn cynnwys ynysoedd Luzon a Mindanao yn y Y Philipinau, Borneo, yr ynysoedd Indonesaidd Sumatra, Java a Sulawesi, Timor a Gini Newydd. Yr ynysoedd pwysicaf ar arfordir de Asia yw Ceylon, y Maldives ac Ynysoedd Andaman.  \n\nMae mynyddoedd pwysicaf Asia yn cynnwys Mynyddoedd Cawcasws, yr Hindu Kush, y Karakoram, Mynyddoedd Pamir, y Tien Shan, y Kunlun Shan a'r Himalaya ei hun sy'n cynnwys Everest. \n\nMae Iddewiaeth, Cristnogaeth ac Islam yn tarddu o'r un ardal yng ngorllewin Asia. India yw crud Hind?aeth, Siciaeth a Bwdhaeth. Yn y gogledd Arctaidd, Shamaniaeth yw'r grefydd, ac yn Japan mae Shinto yn cydfyw \u00e2 Bwdhaeth. \n\nMae economi genedlaethol fwyaf Asia yng ngweriniaeth Pobl Tsieina.  \n\nMae Asia yn gyfoethog mewn nwyddau naturiol, megis petroliwm a haearn. ","991":"Mae Clwb P\u00eal-droed Dinas Bangor yn glwb p\u00eal-droed wedi\u0092i leoli yn ninas Bangor, Gwynedd. Cafodd y clwb ei ffurfio yn 1876, ac ers hynny maent wedi codi Cwpan Cymru wyth gwaith yn ogystal ag ennill Uwch Cynghrair Cymru dair gwaith. Mae\u0092r clwb wedi bod yn aelodau parhaol o\u0092r Uwch Gynghrair ers iddo gael ei sefydlu ym 1992. Ar faes Nantporth mae Bangor wedi bod yn chwarae eu gemau cartref ers 2012. Mae\u0092r maes yn gallu dal 3,000 o bobl gyda 1,147 o seddi. \n\nYm mlynyddoedd cynnar y clwb, llwyddon nhw i osod eu stamp fel un o brif glybiau Cymru pan gyrhaeddodd y Dinasyddion rownd gyn-derfynol cystadleuaeth cyntaf Cwpan Cymru ym 1877-78. Yn dilyn llwyddiant gyda Chwpan Cymru yn 1889 a 1896, fe wnaeth t\u00eem Bangor ymuno \u00e2\u0092r \u0091Combination League\u0092 ym 1899, hyd nes iddo ddod i ben ym 1910. \n\nYn dilyn y Rhyfel Byd Cyntaf, ail-ymunodd Bangor \u00e2 Chynghrair yr Arfordir am ym 1919 symudodd y t\u00eem leoliad i rannu maes Clwb Criced Bangor yn Ffordd Farrar. Ym 1932, daeth Bangor yn rhan o Gynghrair Birmingham a\u0092r Cylch gan symud i Gynghrair Sir Gaerhirfryn yn 1938 a gorffen yn ail yn eu tymor cyntaf. Yn 1950, ymunodd Bangor \u00e2 Chynghrair Sir Gaer. Cododd y t\u00eem Gwpan Cymru am y trydydd tro yn 1961-62. Erbyn 1992-93, daeth y clwb yn rhan o Uwch Gynghrair Cymru, gan ennill y Gynghrair ym 1993-94 a 1994-95. Sicrhaodd y t\u00eem eu trydydd pencampwriaeth yn 2010-11. Ar ddiwedd tymor 2017-18, cafodd y clwb eu gorfodi i ddisgyn i\u0092r Gynghrair Undebol. \n","994":"Mae Rwmania yn wlad yn ne-ddwyrain Ewrop. Mae\u0092n gorwedd ar lannau\u0092r Afon Donaw a\u0092r M\u00f4r Du. Mae cadwyn mynyddoedd Carpathia yn rhedeg drwy\u0092r wlad. Cafodd y wlad ei enw yn swyddogol yn 1866, ac yn sgil twf cenedlaetholdeb yn Ewrop enillodd ei hannibyniaeth o\u0092r Ymerodraeth Otomanaidd yn 1877 (ar \u00f4l bod dan ei rheolaeth o\u0092r 15g). Daeth yn deyrnas yn 1881. Ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, unodd Transylfania, Bukovina a Rwmania. Ymunodd \u00e2\u0092r Cynghreiriaid ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd er iddyn nhw frwydro efo\u0092r Nats\u00efaid yn y dechrau. Ar \u00f4l y Rhyfel, trodd y wlad yn weriniaeth sosialaidd. Doedd polis\u00efau awtarciaidd y drefn gomiwnydd o 1965 i 1989 ddim yn llwyddiannus a dioddefodd y wlad dlodi ar \u00f4l ceisio ad-dalu ei dyledion. Ar \u00f4l Chwyldro yn 1989 cafodd y drefn gomiwnyddol ei dymchwel a daeth yn wlad ddemocrataidd. Ar ddechrau\u0092r 2000au, tyfodd economi Rwmania yn seiliedig ar allforio peiriannau ac ynni trydan. Mae\u0092n aelod o NATO yn 2004 a\u0092r Undeb Ewropeaidd ers 2007. Mae gan Rwmania boblogaeth o tua 20 miliwn o bobl. \nMae\u0092r enw yn dod o air Lladin romanus, sef dinesydd Rhufain. Mae gweriniaeth ddemocrataidd Rwmania yn cynnwys Senedd a Siambr Dirprwyon. Mae\u0092r Arlywydd yn cael ei ethol bob pum mlynedd, ac mae\u0092r arlywydd yn penodi Prif Weinidog yn arwain y llywodraeth. Iaith swyddogol y wlad ydy Rwmaneg sy\u0092n iaith Rom\u00e1wns. Mae\u0092r wladwriaeth yn seciwlar ond mae mwyafrif y boblogaeth yn perthyn i Eglwys Uniongred Rwmania. Er bod diwylliant cenedlaethol yn Rwmania, mae diwylliannau rhanbarthau gwahanol yn adlewyrchu gwahaniaethau hanesyddol. \n","995":"Lloegr, Iwerddon, Yr Alban a Chymru oedd yn chwarae ym Mhencampwriaeth y Pedair Gwlad 1886.  Dyna\u0092r bedwaredd ornest yng nghyfres Pencampwriaethau\u0092r Pedair Gwlad rygbi\u0092r undeb.  Roedd pum g\u00eam rhwng 2 Ionawr a 13 Mawrth.  Yr enillwyr oedd Lloegr a\u0092r Alban, a enillodd dwy g\u00eam yr un.  Roedd sg\u00f4r y gemau yn dibynnu ar faint o goliau roedden nhw wedi eu sgorio.  Roedd hi\u0092n bosibl cael g\u00f4l gan drosiad llwyddiannus ar \u00f4l cais, g\u00f4l adlam neu g\u00f4l o farc.  Tasai nifer y goliau\u0092n gyfartal, roedden nhw\u0092n ystyried ceisiadau heb eu trosi i benderfynu pwy oedd wedi ennill neu a oedd y g\u00eam yn gyfartal.  Capteiniaid y timau oedd: Charles Marriott (Blackheath) ac Edward Temple Gurdon (Richmond) - Lloegr; Charlie Newman (Casnewydd)a Frank Hancock (Caerdydd) - Cymru; JB Brown (Glasgow Academicals) - Yr Alban; M Johnston (Wanderers) a JP Ross (Lansdowne)  - Iwerddon.","996":"Pencampwriaeth Rygbi'r Pedair Gwlad 1886 oedd y pedwerydd yn y gyfres o Bencampwriaethau'r Pedair Gwlad rygbi'r undeb. Rhwng yr 2il o Ionawr 1886 a 13eg o Fawrth 1886, cafodd pum g\u00eam ei chwarae rhwng timau Lloegr, yr Alban, Iwerddon a Chymru. Fe wnaeth Lloegr ac yr Alban ennill y bencampwriaeth gan fod y ddau d\u00eem wedi ennill dwy g\u00eam yr un. Roedd canlyniadau\u0092r tabl yn y bencampwriaeth hon yn seiliedig ar faint o goliau y cafodd eu sgorio. Roedd g\u00f4l yn cael ei rhoi i d\u00eem os oeddynt yn cicio trosiad llwyddiannus ar \u00f4l sgorio cais, ar gyfer g\u00f4l o adlam (re-bound) neu ar gyfer g\u00f4l oedd wedi cael ei gicio o farc penodol ar y cae. Os oedd nifer y goliau yn gyfartal ar ddiwedd y g\u00eam, roedden nhw yna\u0092n cyfri unrhyw geisiadau oedd heb gael trosiad llwyddiannus er mwyn gweld pwy fyddai\u0092n ennill. Os nad oedden nhw\u0092n gallu cael enillydd clir ar \u00f4l cyfri\u0092r ceisiadau hyn, yna roedd y dyfarnwr yn cyhoeddi bod y g\u00eam yn gorffen gyda sg\u00f4r cyfartal. Rhai o\u0092r chwaraewyr i d\u00eem Cymru yn ystod y bencampwriaeth oedd Charlie Newman a Frank Hancock. Rhai o\u0092r chwaraewyr i d\u00eem Lloegr yn ystod y bencampwriaeth oedd Charles Marriott a George Jeffery. Rhai o\u0092r chwaraewyr i d\u00eem Iwerddon yn ystod y bencampwriaeth oedd M Johnston a EH Greene. Rhai o\u0092r chwaraewyr i d\u00eem yr Alban yn ystod y bencampwriaeth oedd JB Brown a F McIndie.","998":"Mae Dubai yn un o\u0092r saith o Emiradau ac mae hefyd yn brifddinas Emiradu Dubai. Dubai ydy\u0092r ddinas fwyaf poblog yn yr Emiradu Arabaidd Unedig gyda phoblogaeth o tua 2,502,715. Mae hen ddogfennau yn dangos bod Dubai wedi bodoli tua 150 o flynyddoedd cyn i\u0092r Emiradu Arabaidd Unedig gael ei ffurfio. Dubai sydd efo\u0092r boblogaeth fwyaf a hi ydy\u0092r ail empiraeth fwyaf o ran arwynebedd ar \u00f4l Abu Dhabi. Mae\u0092r ddinas yn cael y rhan fwyaf o\u0092i hincwm drwy dwristiaeth, masnach, gwerthu cartrefi a gwasanaethau ariannol. Mae t?r mwyaf y byd wedi ei leoli yn Dubai a chafodd ei agor yn swyddogol yn 2010. Yn \u00f4l rhai haneswyr, mae\u0092r enw Dubai yn tarddu o Bersia, ond yn \u00f4l rhai eraill, mae gan yr enw wreiddiau Arabaidd. Mae hanes pobl yn setlo yn Dubai yn gymhleth, ond mae rhyw dystiolaeth bod yna gysylltiadau masnachu rhwng gwareiddiadau Dyffryn Indus a Mesopotmania a hefyd mor bell i ffwrdd \u00e2 Lefant. Ym 1966, ar \u00f4l blynyddoedd o chwilio, daeth pobl o hyd i olew mewn dyfroedd tiriogaethol ar Dubai ac ar \u00f4l hynny fe wnaeth y boblogaeth yn Dubai dyfu tua 300%. Yn y 1970, fe wnaeth Dubai barhau i dyfu oherwydd yr arian oedd yn cael ei gynhyrchu oherwydd olew a nwy. Roedd anghytuno parhaus yngl?n \u00e2 ffiniau rhwng yr Emiradau hyd yn oed ar \u00f4l ffurfio\u0092r Emiradu Arabaidd Unedig. Dim ond ym 1979 daeth pobl i gytundeb ac yna daeth yr anghytuno i ben.  ","1001":"Mae Swahili yn perthyn i deulu ieithyddol yr ieithoedd Niger-Congo ac is-deulu\u0092r ieithoedd Bantu. Mae llawer o\u0092i eirfa wedi\u0092i fenthyg o\u0092r Arabeg ac ieithoedd eraill. Dyma yw iaith frodorol llwythau\u0092r Swahili, sy\u0092n byw ar ynysoedd ger dwyrain Affrica ac ar hyd yr arfordir dwyreiniol, megis yn Somalia, Cenia, Tansan\u00efa a Mosambic. Mae\u0092r iaith hefyd wedi symud gydag ymfudwyr dros y byd. Mae\u0092n famiaith i rhwng 5 a 10 miliwn o bobl, ond mae\u0092r amcangyfrif o bobl sy\u0092n ei siarad fel ail iaith yn amrywio rhwng 45 a 85 miliwn. \n\nDatblygodd yr iaith ar \u00f4l datblygiad cysylltiadau \u00e2 masnachwyr o Persia, India, Portiwgal ac yn bennaf Arabia. Benthycodd Swahili geiriau o\u0092r ieithoedd hyn, gyda thua 30-40% o eirfa Swahili\u0092n dod o\u0092r Arabeg. Datblygodd yr iaith ymhellach o dan ddylanwad Almaeneg a Phrydeinig, a dechreuodd genhadon Cristnogol ysgrifennu\u0092r iaith yn yr orgraff Rufeinig a chreu geiriaduron a llyfrau gramadeg. Mae\u0092r orgraff Rufeinig dal yn cael ei ddefnyddio heddiw i ysgrifennu Swalihi modern. Mae tua 16 tafodiaith yn perthyn i\u0092r Swahili, ond dim ond tair sydd wedi ymledu\u0092n eang, sef Kiuguja, Amu a Mwita. \n\nMae gan y Swahili draddodiad barddonol cryf, ar lafar ac yn ysgrifenedig, yn ogystal \u00e2 llawer o ddiarhebion, dywediadau, damhegion a phosau. Mae ynganiad Swahili yn debyg i\u0092r Gymraeg gan fod y pwyslais ar y sill cyn yr olaf. Maent yn ynganu llafariaid yn debyg i lafariaid Cymraeg, heblaw bod \u0091u\u0092 yn swnio fel \u0091w\u0092 Gymraeg. Maent hefyd yn ynganu \u0091ng\u0092 ac \u0091r\u0092 yn debyg i\u0092r Gymraeg.","1006":"CR9_418_Prifysgol Fetropolitan Caerdydd \n\nMae Prifysgol Fetropolitan Caerdydd yn brifysgol fodern yng Nghaerdydd. Mae'n gweithredu o ddau gampws, sef Llandaf a Cyncoed. Mae'n gwasanaethu dros 12,000 o fyfyrwyr. Mae\u0092n cael ei adnabod fel Athrofa Prifysgol Cymru, Caerdydd.  \n\nMae\u0092r brifysgol yn cynnal cyrsiau celf a dylunio, peirianneg, gwyddorau, busnes a thechnoleg gwybodaeth, hyfforddiant athrawon, dyniaethau, gwyddorau cymdeithas, iechyd, chwaraeon, a thwristiaeth a hamdden. Mae\u0092n gwasanaethu ar gyfer israddedigion ac \u00f4l-raddedigion. \n\nCafodd Coleg Hyfforddiant Caerdydd ei hagor ym Mharc y Mynydd Bychan yn 1950, a Choleg Technegol Llandaf yn 1954. Symudodd y coleg i gampws Cyncoed yn 1962, sydd bellach yn gartref i'r Ysgolion Addysg a Chwaraeon. \n\nYn 1965, symudodd y coleg gelf i gampws yn Howard Gardens, ble mae\u0092n parhau heddiw. \n\nYn 1966, symudodd y Coleg Technoleg Bwyd a Masnach i gampws ar Rodfa Caer Colun, un a ddaeth yn gartref i fyfyrwyr busnes, hamdden, lletygarwch, twristiaeth a bwyd hyd at heddiw.  \n\nAgorodd y Ganolfan Athletau Dan do Cenedlaethol ar gampws Cyncoed yn 1999. \n\nYn 2011, cafodd ei ail-enwi'n Brifysgol Fetropolitan Caerdydd ar \u00f4l dod \u00e2\u0092r cysylltiad ffurfiol \u00e2 Phrifysgol Cymru i ben. Heddiw, mae\u0092n gwobrwyo'r graddau o dan ei enw ei hun. \n\nMae trosiant blynyddol y brifysgol dros \u00a375 miliwn. \n\nMae\u0092r coleg yn cael ei ystyried yn fawr am eu rhagoriaeth ym maes chwaraeon. Mae dros 300 o berfformwyr rhyngwladol mewn 30 o chwaraeon gwahanol, gan gynnwys 7 Capten T\u00eem Rygbi Cenedlaethol Cymru, 15 aelod o'r Llewod Prydeinig, 7 Hyfforddwr rygbi cenedlaethol, 25 chwaraewr p\u00eal-rwyd genedlaethol a 11 chwaraewr sboncen ryngwladol. ","1008":"Llenyddiaeth sy\u0092n dod o\u0092r Ariannin yw Ll\u00ean yr Ariannin. Mae\u0092n un o brif draddodiadau llenyddol America Ladin. Mae ll\u00ean yr Ariannin rhan amlaf yn cael ei ysgrifennu\u0092n Sbaeneg, er bod nifer o lenorion hefyd wedi ysgrifennu drwy gyfrwng Ffrangeg, Almaeneg a ieithoedd eraill. Mae llenyddiaeth Sbaeneg yr Ariannin yn dyddio yn \u00f4l i ganol yr 16g, pan ddechreuodd y bobl a oedd wedi symud o Sbaen i Santiago del Estero, gyfansoddi barddoniaeth a oedd wedi\u0092i ysbrydoli gan l\u00ean lafar y bobloedd frodorol. Felly, roedd traddodiadau\u0092r brodorion yn rhan o lenyddiaeth ysgrifenedig y wlad o\u0092r cychwyn cyntaf. Wedi i Ariannin ennill ei hannibyniaeth ar Ymerodraeth Sbaen, trodd dylanwadau diwylliannol y wlad hefyd i ffwrdd o'r famwlad wrth i lenorion edrych i Ffrainc am ysbrydoliaeth.\nYn y 19g, ceisiodd llenorion ac arlunwyr Archentaidd droi cefn y genedl ar yr etifeddiaeth drefedigaethol ac efelychu gwlad Ewropeaidd arall, Ffrainc, yn hytrach na'r hen ymerodraeth, Sbaen. Roedd Ffrangeg yn cael ei ystyried fel iaith ddiwylliedig a oedd yn cael ei siarad gan oreuon cymdeithas. Yn niwedd y 19g, roedd siopau llyfrau Buenos Aires yn llawn nofelau, barddoniaeth, ac athroniaeth Ffrangeg. Roedd papurau newydd a chyfnodolion o Baris ar werth ar draws y ddinas, ac roedd myfyrwyr Archentaidd yn dysgu'r iaith.\nCafodd corff o farddoniaeth a rhyddiaith Gymraeg ei gynhyrchu gan lenorion y Wladfa ym Mhatagonia. Cafodd llawer o farddoniaeth ac ysgrifau Cymraeg y cyfnod cynnar eu cyhoeddu yn Y Drafod sef y newyddiadur pythefnosol. Prif lenorion Cymraeg y Wladfa oedd Eluned Morgan ac R. Bryn Williams.\n","1012":"CR9_42_Mynydd \n\nMae mynydd yn godiad tir sy'n uwch na'r tir o'i amgylch, sy\u0092n ffurfio 'copa', sef y rhan uchaf ohono. Mae'n uwch ac yn fwy serth na bryn. \n\nMaent yn cael eu ffurfio drwy rymoedd tectonig neu o ganlyniad i losgfynyddoedd. Mae mynyddoedd yn erydu\u0092n araf iawn dros amser oherwydd cadernid y creigiau wrth i afonydd rwbio\u0092n eu herbyn, i\u00e2 hollti craciau yn y graig, a rhewlifau. Mae mynyddoedd fel arfer mewn cadwyni. \n\nMae'r hinsawdd o amgylch y mynydd yn oer tra bod lefel y m\u00f4r ar lethrau'r mynydd yn gynhesach. Mae hi\u0092n oer iawn ar ben y mynydd. Mae gwahanol blanhigion ac anifeiliaid ar uchderau gwahanol. Yng Nghymru, mae gwartheg ar y llethrau isaf a defaid, geifr a merlod mynydd yn rhannau uchaf y mynydd. \n\nMynydd Everest yn yr Himalaya yw\u0092r mynydd uchaf yn y byd, yn mesur 8,850m yn uwch na lefel y m\u00f4r. Mae Mynydd Mons ar Blaned Mawrth yn mesur 21,171m. Yr Wyddfa yw\u0092r uchaf yng Nghymru, sy\u0092n mesur 1,085m. \n\nMae pwysigrwydd crefyddol i rai mynyddoedd heddiw, megis pererindod i gopa Mynydd Ffwji pob blwyddyn gan tua 20,000 o grefydd Shinto.  \n\nMae croesau Cristnogol ar rhai copaon, yn enwedig gwledydd Catholig, sy\u0092n adlais o gyfnod pan gafodd y safleoedd hynny eu hystyried yn sanctaidd gan ddilynwyr crefyddau blaenorol. \n\nMae\u0092r hen arferiad o ddringo i gopa'r Wyddfa adeg lleuad lawn y naw nos olau yn digwydd bob mis Medi.  \n\nRoedd ogofau yn bwysig o gyfnod cynnar iawn, yn lloches i'n cymunedau cynharaf fel ogofau Paviland ym Mhenfro. ","1013":"Daeth Walter Raleigh yn enwog yn ystod teyrnasiad Elisabeth I. Daeth yn un o ffefrynnau llys y frenhines fel fforwr. Rhoddodd hithau s\u00eal ei bendith iddo yn 1585 i chwilio am aur yn America. \nRoedd yn Brotestant ffyddlon ac yn cas\u00e1u Pabyddiaeth Rhufain. Rhwng 1579 a 1683 roedd yn rhan o ymgyrchoedd Elisabeth i ddistewi Gwrthryfeloedd Desmond yn Iwerddon. Fel gwobr am iddo drechu\u0092r gwrthryfelwyr, rhoddodd y frenhines miloedd o erwau i Raleigh yn Munster. \nRoedd Elisabeth am i Raleigh sefydlu trefedigaeth newydd ar ran Lloegr yn y Byd Newydd. Ceisiodd yntau wnaeth hyn yn Wladfa Roanoke (Gogledd Carolina), ond oherwydd gwrthdaro rhwng y trefedigaethwyr a\u0092r brodorion lleol methiant oedd yr ymdrech. Priododd Walter Raleigh un o foneddigesau Elisabeth a chafodd y ddau eu carcharu gan y frenhines genfigennus. \nAeth ar fordaith yn 1594 i chwilio am El Dorado yn Venezuela. Methodd ac yn 1617 cafodd ganiat\u00e2d gan y brenin Iago I i gynnal ail fordaith yno. Cafodd ei ddienyddio yn 1618 gan y brenin am iddo dorri telerau cytundeb heddwch efo Sbaen wrth deithio i Venezuela am yr ail dro.\nRoedd Raleigh yn adnabyddus am ysgrifennu barddoniaeth yn ystod ei fywyd, gan gynnwys ymateb i gerdd Christopher Marlowe \u0091The Passionate Shepherd to His Love\u0092 efo\u0092r gerdd \u0091The Nymph\u0092s Reply to the Shepherd\u0092. Mae rhai yn credu bod Walter Raleigh yn rhannol gyfrifol am ysgrifennu gweithiau Shakespeare. Mae nifer o ardaloedd yng Ngogledd Carolina wedi eu henwi ar ei \u00f4l.\n","1014":"Rhodri Mawr oedd y brenin cyntaf i reoli\u0092r rhan fwyaf o dir Cymru. Cafodd y teitl hwn gan ei fod yn perthyn i genhedlaeth o reolwyr a oedd wedi trio, ac wedi llwyddo, i greu undod gwleidyddol yn eu gwledydd eu hunain. Rhai o\u0092r bobl a lwyddodd i greu undod gwleidyddol yn eu gwledydd eu hunain oedd Siarlymaen o Ffrainc a\u0092r Brenin Alffred o Loegr. Fe lwyddodd Rhodri Mawr i uno prif deyrnasoedd Cymru pan roedd yn Frenin, sef GXXXedd, Powys a\u0092r Deheubarth. Daeth yn frenin GXXXedd yn 844, yn rheolwr Powys yn 855 a Seisyllwg yn 871 ac felly erbyn hynny roedd yn rheoli y rhan fwyaf o Gymru. Fe lwyddodd tad Rhodri Mawr a Rhodri gael gafael ar rai o brif deyrnasoedd Cymru drwy briodasau gwleidyddol. Roedd Rhodri Mawr yn arweinydd call ond roedd yn filwr dewr hefyd ac roedd yn rhaid iddo XXXebu ymosodiadau gan y Saeson, y Daniaid a theyrnasoedd eraill yng Nghymru. Cafodd Rhodri lawer o lwyddiannau wrth deyrnasu, ond un o\u0092r rhai mwyaf llwyddiannus oedd ei fuddugoliaeth dros y Northmyn ac roedd llawer o feirdd y cyfnod yn ysgrifennu am y fuddugoliaeth hon. Yn 876 pan roedd Rhodri yn ymladd brwydr arall yn erbyn y Daniaid, roedd yn rhaid iddo ffoi i Iwerddon. Pan ddaeth yn \u00f4l i Gymru yn 877, cafodd o a\u0092i fab eu lladd gan y Saeson. Yn \u00f4l rhai haneswyr, roedd gan Rhodri Mawr bedwar o feibion. Un o\u0092r meibion oedd Anarawd a fo oedd y mab ag etifeddodd teyrnasoedd GXXXedd a Phowys.","1020":"Fforiwr o Bortiwgal oedd Fern\u00e3o de Magalh\u00e3es. \n\nRoedd e wedi trefnu\u0092r fordaith Sbaenaidd i India\u0092r Dwyrain rhwng 1519 ac 1522 oedd wedi arwain at gwblhau\u0092r fordaith gyntaf o gwmpas y byd yn llwyddiannus. Bu farw Fern\u00e3o yn y Philipinas cyn cwblhau\u0092r daith. Juan Sebasti\u00e1n del Cano oedd wedi cwblhau\u0092r gylchdaith. Roedd Fern\u00e3o wedi arwain sawl mordaith i India ac Affrica ar ran Portiwgal rhwng 1505 ac 1516. Yn y flwyddyn 1519, dan nawdd Sbaen, roedd e wedi cychwyn gyda llynges fach o bum llong. Rhain oedd ei fanerlong Trinidad, y San Antonio, Concepcio, Victoria a\u0092r Santiago. Roedd hyn wedi cael ei wneud i geisio darganfod llwybr i ynysoedd y Molucca. \n\nRoedd e wedi croesi\u0092r Cefnfor Tawel draw i Batagonia, gan fynd trwy gulfor sydd bellach wedi\u0092i enwi ar ei \u00f4l, sef Culfor Magellan. Yn 1521, roedd e wedi cyrraedd yr Indies ond roedd e wedi cael ei ladd yn y Philipinas yn ystod Brwydr Mactan. Roedd y fordaith wedi cyrraedd Ynysoedd y Sbeisys yn 1521 gan ddychwelyd i Sbaen drwy Gefnfor India. Y Victoria oedd yr unig un o\u0092r 5 llong i ddychwelyd i Sbaen. Roedd capteiniaeth Juan Sebasti\u00e1n del Cano o Wlad y Basg wedi sicrhau mai dyma oedd mordaith gyntaf lwyddiannus yr holl ffordd o gwmpas y byd. \n","1022":"CR9_423_Fern\u00e3o \n\nFforiwr o Bortiwgal oedd Fern\u00e3o de Magalh\u00e3es. \n\nTrefnodd y fordaith Sbaenaidd i India\u0092r Dwyrain rhwng 1519 a 1522 a arweiniodd at gwblhau\u0092r fordaith gyntaf o gwmpas y byd yn llwyddiannus. Bu farw yn y Philipinas cyn cwblhau'r daith. Yn 1519, dan nawdd Sbaen y tro yma, cychwynnodd gyda llynges fach o bum llong - ei fanerlong Trinidad, y San Antonio, Concepcio, Victoria a'r Santiago - i geisio darganfod llwybr i ynysoedd y Molucca. \n\nCroesodd y Cefnfor Tawel draw i Batagonia ac aeth drwy'r culfor, sef Culfor Magellan. Yng ngwanwyn 1521, cyrhaeddodd yr Indies ond cafodd Magellan ei ladd yn y Philipinau yn ystod Brwydr Mactan. Cyrhaeddodd y fordaith Ynysoedd y Sbeisys yn 1521 gan ddychwelyd i Sbaen drwy Gefnfor India. \n\nYm mis Mawrth 1505, pan oedd yn 25 mlwydd oed, ymunodd \u00e2 fflyd o 22 o longau a anfonwyd i groesawu a diddanu Francisco de Almeida, rhaglaw cyntaf yr India Portiwgeaidd. Arosodd yno am tua wyth mlynedd yn Goa, Cochin a Quilon. Bu\u0092n ymladd mewn sawl brwydr tra bu yno, gan gynnwys ym Mrwydr Cannanore yn 1506 lle cafodd ei anafu. Ymladdodd hefyd ym Mrwydr Diu yn 1509. Bu\u0092r cyfnod hwn yn allweddol o ran ei helpu i gasglu gwybodaeth am fordwyo ac am diroedd a gwledydd draw yn y Dwyrain. \n\nYn ystod y blynyddoedd dilynol, bu Magellan yn hwylio draw i Malacca ym Maleisia.  \n\nMae ei gyfraniad ef at y gylchdaith gyfan gyntaf o gwmpas y byd yn cael ei ystyried fel mordaith allweddol yn hanes Oes Aur fforio. \n ","1024":"Teulu brenhinol Prydeinig oedd y Tuduriaid. Dechreuodd oes y Tuduriaid yn 1485 wrth i Harri Tudur gipio coron Lloegr ym Mrwydr Bosworth. Daeth oes y Tuduriaid i ben gyda marwolaeth Elisabeth I, brenhines Lloegr yn 1603. Gan nad oedd etifedd ganddi, cafodd gorsedd Lloegr ei throsglwyddo i deulu brenhinol yr Alban, sef y Stiwartiaid. Teulu\u0092r Plantagenet a oedd yn rheoli o flaen y Tuduriaid.\nRoedd gan y teulu wreiddiau Cymraeg ac roedd ganddynt gysylltiadau \u00e2 theuluoedd pwysig eraill yng Nghymru\u0092r Oesoedd Canol - er enghraifft, gyda\u0092r Arglwydd Rhys, brenin olaf y Deheubarth, ac roeddent hefyd yn gefndryd i Owain Glynd?r.\nRoedd teulu\u0092r Tuduriaid yn rheoli yn ystod un o gyfnodau pwysicaf yn hanes y Deyrnas Undeg. Bu llawer o newidiadau gwleidyddol, economaidd, crefyddol, cymdeithasol a diwylliannol ym Mhrydain yn y cyfnod. Roedd y newidiadau a chafodd eu gwneud yn ystod oes y Tuduriaid yn holl bwysig i ddyfodol yr iaith Gymraeg. Cafodd y llyfr Cymraeg cyntaf ei gyhoeddi yn 1546 ac roedd hwn yn bwysig o ran parhad i\u0092r iaith. Yn y cyfnod yma hefyd y cafodd y Beibl ei gyfieithu i\u0092r Gymraeg - sef y llyfr mwyaf dylanwadol yn yr iaith Gymraeg. \nYn ystod oes y Tuduriaid buodd Harri VII, Harri VIII, Edward VI, Mari I ac Elisabeth I yn teyrnasu yn eu tro rhwng 1485 hyd 1603. ","1026":"Heol y Bont yw un o brif strydoedd a strydoedd hynaf Aberystwyth. O\u0092r de, mae\u0092n arwain i ganol y dref. Mae\u0092r stryd yn rhan o\u0092r hen brif-ffordd i Aberaeron a Chaerfyrddin. Yn swyddogol, mae\u0092n parhau i fod yn rhan o briffordd yr A487. Mae Pont Trefechan wedi\u0092i lleoli ar waelod ddeheuol y stryd, a dyma lle bu protest lwyddiannus gyntaf Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn 1963. Mae Cloc Aberystwyth ym mhen uchaf y dref, a chyffordd i\u0092r Stryd Fawr. Mae modd dilyn strydoedd llai sydd yn arwain oddi ar Stryd y Bont megis Tan y Cae, L\u00f4n Rhosmari, ac ar yr ochr dde, y Dan Dre, Stryd Powell a\u0092r L\u00f4n Gefn. \n\nMae\u0092r stryd yn nodweddiadol oherwydd y tai preswyl mawr sydd yno, yn dyddio n\u00f4l i ddechrau\u0092r 19g. Er hyn, mae gan hen dafarn y Nag\u0092s Head adeilad deulawr a tho serth, awgrym iddi gael ei hadeiladu ganrif ynghynt, yn y 18g. Yn ystod y 19g, wrth i\u0092r dref ddod yn fwy ffasiynol a llewyrchus, cafodd tai tref eu hadeiladu. Erbyn heddiw, prin yw\u0092r teuluoedd sydd yn byw ar y stryd. Mae\u0092n llawn fflatiau a phreswyliau myfyrwyr a phobl sengl neu gyplau. Mae ganddi dai tref mawr Sioraidd gyda tri neu bedwar llawr a seler. \n\nMae un o dafarndai hynaf a mwyaf enwog Aberystwyth wedi\u0092i lleoli ar dop Heol y Bont, sef Tafarn yr Hen Lew Du, Aberystwyth. Cafodd y gair \u0091Hen\u0092 ei roi o flaen y \u0091Llew Du\u0092 er mwyn ei wahaniaethu gyda\u0092r Gogerddan Arms gerllaw a oedd hefyd yn cael ei alw\u0092n \u0091Llew Du\u0092 ar adegau. \n","1027":"Heol y Bont yw un o brif strydoedd ac un o strydoedd hynaf Aberystwyth. Mae'n arwain i ganol y dref o'r De. Roedd yn rhan o'r hen brif-ffordd i Aberaeron a Caerfyrddin ac mae dal yn rhan o briffordd yr A487. Y Stryd Fawr gyda Heol y Wig i'r gogledd a Heol y Bont i\u0092r de, oedd echel tref Ganol Oesol Aberystwyth. Ar hyd y stryd heddiw mae tai a gerddi, ond tir agored oedd yno hyd at ddiwedd 18g. Wrth i'r dref ehangu, collodd Heol y Bont peth o'i phwysigrwydd masnachol gan gadw ei hadeiladau ar gyfer preswylwyr yn hytrach na masnach. Bu fawr o newid yn y dref a\u0092i strydoedd am ganrifoedd ac yn 1726, nodwyd bod y dref yn \u0091a very black and smoaky place\u0092 yn \u00f4l Daniel Defoe yn ei lyfr taith. Mae'r stryd yn nodweddiadol am ei thai phreswyl mawr sy'n dyddio i ddechrau'r 19g, er, mae hen dafarn y Nag's Head yn awgrymu iddi gael ei hadeiladu yn 18g. Yn ystod dechrau'r 19g daeth y dref yn fwy ffasiynol a llewyrchus. Gyda'i thai tref mawr Sioraidd tri neu bedwar llawr a seler, mae Heol y Bont yn stryd sy'n llawn fflatiau a phreswyliau myfyrwyr a phobl sengl neu gyplau. Prin yw'r teuluoedd bellach. Lleolwyd Banc y Llong ar Heol y Bont yn 1762 a hefyd Banc y Ddafad Ddu ar Stryd y Bont. Dau fanc gynhenid Gymreig o'r 18g. Lleolir un o dafarnhau hynaf a mwyaf enwog Aberystwyth ar dop Heol y Bont, Tafarn yr Hen Lew Du. ","1031":"Mae achosion o glefydau heintus, fel Coronafeirws (COVID-19), yn gallu gwneud i bobl boeni ac effeithio ar eu hiechyd meddwl. Yn ystod pandemig, gall rhywun ofni mynd yn s\u00e2l a marw, osgoi gofal iechyd oherwydd ofn cael eich heintio tra mewn gofal, ofn colli gwaith a bywoliaeth, ofn cael eich gwahardd yn gymdeithasol, ofn cael eich rhoi mewn cwarant\u00een, teimlo eich bod methu ag amddiffyn eich hun a\u0092ch anwyliaid, ofn cael eich gwahanu oddi wrth eich teulu a rhoddwyr gofal, gwrthod gofalu am unigolion bregus oherwydd ofn eu heintio, teimlo\u0092n ddiflas, teimlo\u0092n unig ac yn isel ac ofn ail-fyw eu profiadau o bandemig blaenorol.\nMae'r Mental Health Foundation wedi cyhoeddi'r canllawiau canlynol ar gyfer osgoi problemau iechyd meddwl yn ystod pandemig COVID-19.\n\nCadwch mewn cysylltiad \u00e2\u0092ch teulu a\u0092ch ffrindiau\nDilynwch drefn ddyddiol\nRhannwch wybodaeth addas \u00e2\u0092ch plant heb godi ofn arnynt\nMae angen i chi gydnabod bod poeni ychydig yn normal, ond mae\u0092n bwysig edrych ar \u00f4l eich iechyd corfforol a meddyliol\nPeidiwch \u00e2 rhagfarnu ynghylch pwy sy\u0092n lledu\u0092r feirws, gall effeithio ar unrhyw un\nRheoli faint o\u0092r newyddion rydych yn ei ddilyn\n\nEfallai y bydd yn rhaid i chi hunanynysu. Er mwyn ymdopi \u00e2 hunanynysu a bod mewn cwarant\u00een, y peth pwysicaf yw edrych ar \u00f4l eich iechyd ond gallai\u0092r cyfnod hwn fod yn gyfle i gysylltu \u00e2 phobl, canolbwyntio ar hunanofal ac efallai dysgu rhywbeth newydd. Ceisiwch ymlacio a gweld hyn fel profiad newydd, cadarnhaol.","1032":"Mae llawer o bethau yn dylanwadu ar ddiwylliant Cymru, gan gynnwys iaith, crefydd a daearyddiaeth. Mae\u0092r iaith Gymraeg yn rhan bwysig o ddiwylliant pobl Cymraeg ac mae\u0092n chwarae rhan fawr yn hanes Y Wladfa ym Mhatagonia a gwledydd eraill sydd efo cymunedau ble mae\u0092r Gymraeg yn cael ei defnyddio. Mae llawer o ddiwylliant traddodiadol Cymru yn dod o\u0092r Celtiaid a Christnogaeth, ond hefyd o hen stor\u00efau a chwedlau a\u0092r traddodiad llenyddol. Mae llawer o lenyddiaeth gynnar Cymraeg yn bwysig iawn i ddiwylliant Cymraeg ac mae gwaith o\u0092r Oesoedd Canol (fel Llyfr Taliesin a Phedair Cainc y Mabinogi) yn parhau i fod yn bwysig hyd heddiw. Mae gan Gymru hefyd lawer o chwedlau a thraddodiadau gwahanol sydd yn bwysig i ddiwylliant y wlad. Bob blwyddyn ar Fawrth y 1af, mae Cymru yn dathlu Dydd G?yl Dewi Sant, sef diwrnod i ddathlu nawddsant Cymru. Llenyddiaeth Gymraeg (heb law am lenyddiaeth glasurol) ydy\u0092r llenyddiaeth hynaf yn Ewrop ac mae ganddi lenyddiaeth yn dyddio n\u00f4l i\u0092r 6ed ganrif hyd at heddiw. Mae Cymru\u0092n enwog am eu cerddorion cyfoes gyda llawer o grwpiau ac unigolion wedi gwneud yn dda iawn yn eu gyrfaoedd canu dros y blynyddoedd. Prif ddarlledwyr teledu Cymru ydy BBC Cymru, ITV Wales a S4C ac mae sawl rhaglen cyfrwng Cymraeg wedi cael eu cynhyrchu yn ddiweddar gan S4C, gan gynnwys \u0091Y Gwyll\u0092 a \u009235 Diwrnod\u0092. Y Ddraig Goch ydy symbol mwyaf adnabyddus Cymru gan ei fod yn ymddangos ar y faner genedlaethol. Hen wlad fy nhadau ydy\u0092r anthem genedlaethol.","1033":"Diwylliant Cymru yw diwylliant arbennig y Gymry Cymraeg. Mae\u0092n cael ei siapio gan genedl, iaith, crefydd, a daearyddiaeth. Mae\u0092n rhan allweddol o bobl Cymru, Patagonia a chymunedau eraill sy\u0092n defnyddio\u0092r iaith. \nMae mytholeg Cymraeg a chwedlau Cymraeg yn cael eu gweld mewn llenyddiaeth ganoloesol. Tra bod hyn yn rhan o\u0092r traddodiad Cymraeg, mae\u0092r fytholeg hefyd yn perthyn i\u0092r gymuned Geltaidd ryngwladol. Mae'r rhain yn cael eu gweld yn Llyfr Taliesin, Culhwch ac Olwen, Pedair Cainc y Mabinogi, gwaith Beirdd y Tywysogion, Beirdd yr Uchelwyr, Trioedd Ynys Prydain ac yn chwedlau'r werin.\nDewi Sant yw nawddsant Cymru, ac mae Cymru yn dathlu Dydd G?yl Dewi ar Fawrth 1af. Mae rhai yn credu y dylai hwn fod yn ?yl gyhoeddus, yn ogystal \u00e2 16 Medi (diwrnod dechreuodd gwrthryfel Owain Glynd?r) a'r 11 Rhagfyr (marwolaeth Llywelyn ein Llyw Olaf). \nGwyliau tymhorol traddodiadol Cymru yw Calan Gaeaf, G?yl Fair y Canhwyllau, Calan Mai, Calan Awst, G?yl Mabsant yn bentrefi \u0091llan\u0092 i gofio eu seintiau lleol \u00e2\u0092r Calennig.\nMae Cymru yn cael ei adnabod fel \u0091gwlad y g\u00e2n\u0092, er bod dim lot o fanyldeb mewn hanes cerddoriaeth Cymru cyn yr 18fed ganrif.\nHeblaw am lenyddiaeth glasurol, llenyddiaeth Cymru yw\u0092r hynaf yn Ewrop. Mae\u0092r llenyddiaeth yn dyddio o'r 6ed ganrif hyd heddiw. Gan fod mwy o\u0092r byd yn siarad Saesneg i gymharu i\u0092r Gymraeg, mae gan Gymru beirdd byd-enwog Dylan Thomas a R. S. Thomas oedd yn ysgrifennu\u0092n Saesneg.\nMae gyda Chymru traddodiad hefyd o ddawnsio gwerin traddodiadol.\nMae Cymru yn adnabyddus am ei cherddorion cyfoes fel Manic Street Preachers, Catatonia, Tom Jones, a Charlotte Church. Mae nifer o actorion a chyfarwyddwyr enwog wedi dod o Gymru, yn cynnwys Richard Burton a Peter Greenaway.\nMae rygbi yn aml yn cael ei weld fel prif chwaraeon Cymru, er bod pobl hefyd yn chwarae p\u00eal-droed, snwcer, dartiau, golff, paffio, ac athletau. Yn yr hen ddyddiau chwaraeon nhw cnapan, bando, p\u00eal-droed traddodiadol, a chwarae p\u00eal.\nMae bwydydd Cymreig yn cynnwys cawl, teisen gri, bara lawr, bara brith, selsig Morgannwg, a Welsh rarebit.\nMae symbolau Cymru yn cynnwys y ddraig goch sy\u0092n cael ei weld ar y faner, yn ogystal \u00e2 chenhinen Bedr a'r daffodil. Hen Wlad fy Nhadau yw'r anthem genedlaethol.\n","1034":"Ysgol gyfun cyfrwng Saesneg yn ardal Cyncoed\/Lakeside, Caerdydd ydy Ysgol Uwchradd Caerdydd. Cafodd tair ysgol ei uno i greu\u0092r ysgol. Dwy o\u0092r ysgolion oedd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Merched ac Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Bechgyn. Cafodd y ddwy ysgol wreiddiol hyn eu sefydlu fel \u0091ysgolion canolradd\u0092 yn dilyn termau Deddf Addysg Ganolradd Gymreig 1889. Newidiwyd i fod yn \u0091Ysgol Uwchradd\u0092 yn 1911 ond dioddefodd oherwydd roedd yn rhaid pasio arholiad a thalu i fynd yno yn wahanol i\u0092r ysgolion trefol. O ganlyniad roedd y nifer o ddisgyblion o gefndir dosbarth gweithiol yn gyfyngedig. Ar \u00f4l Deddf Addysg Butler ym 1944 lle sefydlwyd System Tridarn i ddosbarthu ysgolion troiodd Ysgolion Uwchradd Caerdydd yn ysgolion ramadeg. Yr ysgol arall unodd i greu Ysgol Uwchradd Caerdydd oedd Ysgol Uwchradd Modern T? Celyn. Ysgol fodern oedd hon yn nosbarthiad y system Tridarn. Sefydlwyd Ysgol Uwchradd Caerdydd ym 1970 fel ysgol gyfun gymysg i blant 11-18 oed. Unwyd yr ysgol ar un safle ym 1973. \nMae cyn ddisgyblion nodweddiadol o Ysgol uwchradd Caerdydd. Roedd y nofiwr a'r ddynes Gymreig gyntaf i ennill medal aur yn y Gemau Olympaidd Modern yn gyn ddisgybl. Dynes enwog arall a fu\u0092n ddisgybl yno oedd y perfformiwr West End, a serennodd ar raglen \"I'd do anything\" y BBC.","1035":"Mae Ysgol Uwchradd Caerdydd yn ysgol gyfun cyfrwng Saesneg. Mae\u0092r ysgol wedi\u0092i lleoli yn ardal Cyncoed\/Lakeside, Caerdydd. Enw Saesneg yr ysgol ydy Cardiff High School. Y prifathro presennol ydy Mr Mike M Griffiths. \n\nCafodd yr ysgol yn ei ffurf bresennol ei sefydlu ym 1970. Er hyn, mae hanes yr ysgol yn ymestyn bellach ba hynny. Cafodd tair ysgol ei uno er mwyn creu Ysgol Uwchradd Caerydd. Y tair ysgol a chafodd eu cyfuno oedd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Merched, Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Bechgyn, ac Ysgol Uwchradd Modern T? Celyn.\n\nCafodd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Merched ei sefydlu ym mis Ionawr 1895. Lleolwyd yr ysgol ar Parade, Caerdydd. Cafodd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Bechgyn ei sefydlu ym mis Tachwedd 1898. Lleolwyd yr ysgol i fechgyn ar ffordd Casnewydd, Caerdydd. Cafpdd y ddwy ysgol ei sefydlu fel canlyniad i Ddeddf Addysg Ganolradd Cymreig 1889, felly enwau gwreiddiol yr ysgolion oedd Ysgol Ganolradd Caerdydd ar gyfer Merched ac Ysgol Ganolradd Caerdydd ar gyfer Bechgyn. Cafodd Ysgol Uwchradd Modern T? Celyn ei sefyldu yn 1944, fel canoyniad o Deddf Addysg Butler er mwyn gyflenwi\u0092r angen am ysgolion Uwchradd Modern. \n\nMae gan Ysgol Uwchradd Caerdydd sawl cyn-ddisgybl adnabyddus.\n","1036":"Mae Ysgol Uwchradd Caerdydd yn ysgol gyfun cyfrwng Saesneg wedi\u0092i leoli yn ardal Cyncoed\/Lakeside, Caerdydd. Cafodd yr ysgol yn ei ffurf bresennol ei sefydlu yn 1970 gan gyfuno tair ysgol: y ddwy Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd, un i fechgyn ac un i ferched, ac Ysgol Uwchradd Fodern T? Celyn. \n\nAgorodd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Merched yn Ionawr 1895, ac agorodd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd ar gyfer Bechgyn tair blynedd wedyn yn Nhachwedd 1898. Agorodd y rhain yn wreiddiol fel ysgolion Addysg Ganolradd, ac fe droeon i system addysg uwchradd yn 1905 yn dilyn Deddf Addysg 1902. Dioddefodd yr ysgolion i gymharu \u00e2\u0092r ysgolion trefol oherwydd eu harholiadau mynediad a\u0092u taliadau, gan nad oedd yr ysgolion trefol yn gofyn am rain. Roedd disgyblion o gefndir dosbarth gweithiol felly yn gyfyngedig, gan fod rhieni ond yn cael eu cefnogi\u0092n rhannol gan ysgoloriaethau a bwrsar\u00efau. Dewisodd yr ysgolion i droi\u0092n ysgolion ramadeg, gan eu bod yn cael eu hystyried yn le ar gyfer plant oedd yn ddawnus yn academaidd. Cafodd Ysgol Uwchradd Fodern T? Celyn ei greu o ganlyniad i Ddeddf Addysg Butler yn 1944. Cyflenwodd yr angen am Ysgol Uwchradd Fodern, yn \u00f4l System Dridarn y ddeddf. \n\nYm 1970, unodd y tair ysgol a chafodd Ysgol Uwchradd Caerdydd ei sefydlu fel ysgol gyfun gymysg i blant 11 hyd 18 oed. Unodd yr ysgol newydd ar un safle ym 1973. Mae cyn-ddisgyblion nodedig yr ysgol yn cynnwys gwleidyddion, darlledwyr, newyddiadurwyr a pherfformwyr enwog. ","1037":"Roedd y Rhyfel Byd Cyntaf rhwng 1914 ac 1918. Roedd yn cael ei hymladd rhwng y Pwerau Canolog (Ymerodraeth yr Almaen, Awstria-Hwngari, Ymerodraeth yr Otomaniaid ac Ymerodraeth Bwlgaria) a\u0092r Cynghreiriaid (Ffrainc, yr Ymerodraeth Brydeinig, Ymerodraeth Rwsia, Brenhiniaeth Serbia, Montenegro, Japan, yr Eidal (1915\u009618), Portiwgal (1916\u009618), Romania (1916\u009618), Teyrnas Hijaz (1916\u009618), Unol Daleithiau America (1917\u009618), Gwlad Groeg (1917\u009618) a Siam (1917\u009618)). Dyma'r tro cyntaf i arfau cemegol gael eu defnyddio a\u0092r tro cyntaf i fomiau gael eu gollwng o awyrennau, gyda sifiliaid yn cael eu lladd. Cafodd ddylanwad mawr ar ddigwyddiadau gweddill yr ugeinfed ganrif, gan arwain at yr Ail Ryfel Byd, twf Comiwnyddiaeth a\u0092r Rhyfel Oer. Yn ystod y Rhyfel Byd Cytaf, cafodd mwy na 9 miliwn o filwyr eu lladd mewn brwydrau a bron cynifer o bobl cyffredin yn sgil newyn, hil-laddiadau a bomiau. Y digwyddiad cyntaf wnaeth sbarduno\u0092r anghydfodau rhwng y Pwerau Canolog a\u0092r Cynghreiriaid oedd llofruddiaeth yr Archddug Franz Ferdinand (etifedd coron Awstria) a'i wraig Sof\u00eda Chotek, yn Sarajevo ar 28 Mehefin 1914 gan fyfyriwr Serbaidd ieuanc o'r enw Gavrilo Princip. Gyda chefnogaeth yr Almaen, gyrrodd Awstria-Hwngari restr o bethau y byddai'n rhaid i Serbia gytuno iddynt neu wynebu ymosodiad. Pan na atebodd Serbia mewn modd boddhaol yn nhyb Awstria-Hwngari, ymosododd Awstria ar Serbia ar yr 29 Gorffennaf 1914. Wedi pedair mlynedd o frwydro, am unarddeg y bore ar 11 Tachwedd 1918 daeth y rhyfel i ben. ","1040":"Mae Aneirin Karadog yn fardd, darlledwr, perfformiwr ac ieithydd.\n\nGaned Aneirin Karadog ar yr 11eg o Fai 1982 yn Llanelwy. Cafodd ei fagu yn Llanrwst cyn symud i Bontardawe yn yr 1980au ac yna i Bontypridd. \n\nRoedd Aneirin yn ddisgybl yn Ysgol Gynradd Pontardawe ac yna yn Ysgol Gyfun Rhydfelen rhwng 1993-2000. Graddiodd Karadog o Goleg Newydd, Prifysgol Rhydychen, gyda gradd mewn Ffrangeg a Sbaeneg.\n\nMae ei fam yn Llydawes ac mae ei dad yn Gymro. Mae Aneirin Karadog yn gallu siarad Cymraeg, Saesneg, Llydaweg, Ffrangeg a Sbaeneg yn rhugl. \n\nYn 2018 symudodd Karadog, ei wraig Laura, a\u0092i blant i Lydaw gyda\u0092r bwriad o drochi\u0092r plant yn yr iaith Lydaweg. Erbyn hyn mae\u0092r teulu yn byw ym Mhontyberem yng Nghwm Gwendraeth Fawr.\n\nDechreuodd Karadog ei yrfa yn gweithio gyda Menter Iaith Rhondda Cynon Taf, cyn gweithio i gwmni teledu Tinopolis fel ymchwilydd yn 2005. Mae Karadog wedi cyflwyno Wedi 7, Heno a Sam Ar y Sgrin ar S4C.\n\nMae Aneirin Karadog wedi ennill sawl wobr yn Eisteddfodau, gan gynnwys Gwobr Emyr Feddyg yng Nghasnewydd yn 2004, Cadair Eisteddfod yr Urdd 2005, a'r Delyneg yn Eisteddfod Wrecsam 2011. Yn Eisteddfod yr Urdd Boncath 2013, cafodd ei gyhoeddi mai Aneirin oedd bardd Plant Cymru 2013-2015.\n\nMae Aneirin wedi cyhoeddi amryw o lyfrau, gan gynnwys Crap ar Farddoni (2006), O Annwn i Geltia (2012), a Byw Iaith: Taith i Fyd y Llydaweg (2019).\n","1041":"Mae Aneirin Karadog yn fardd, darlledwr, perfformiwr ac ieithydd. Yn wreiddiol o Lanrwst, mae wedi byw ym Mhontardawe a Phontypridd cyn graddio o\u0092r Coleg Newydd, Prifysgol Rhydychen, gyda gradd mewn Ffrangeg a Sbaeneg. Gyda\u0092i fam o Lydaw a\u0092i dad yn Gymro, mae Aneirin hefyd yn siarad Llydaweg, Cymraeg a Saesneg.\n\nMae\u0092n byw ym Mhontyberem, Cwm Gwendraeth, gyda\u0092i wraig a\u0092i blant. Symudodd y teulu i Kerlouan, Llydaw yn 2018 i\u0092r plant cael eu trochi yn yr iaith. Roedd Aneirin yn darlithio yn Universit\u00e9 de Bretagne Occidentale pan oeddent yn byw yna.\n\nGweithiodd gyda Menter Iaith Rhondda Cynon Taf cyn symud i weithio i gwmni teledu Tinopolis. Mae wedi cyflwyno sawl rhaglen megis Wedi 7, Heno a Sam Ar y Sgrin.\n\nMae wedi ennill nifer helaeth o wobrau mewn Eisteddfodau Cenedlaethol a\u0092r Urdd am ei waith barddoni, gan gynnwys Gwobr Emyr Feddyg, a Chadeiriau Eisteddfod yr Urdd a\u0092r Eisteddfod Genedlaethol.. Enillodd ei gyfrol gyntaf o gerddi, O Annwn i Geltia, wobr Categori Barddoniaeth Llyfr y Flwyddyn yn 2012. Yn ogystal, Aneirin oedd Bardd Plant Cymru 2013-2015. Mae nawr yn gweithio\u0092n llawrydd, a newydd orffen ymchwil doethuriaethol ym Mhrifysgol Abertawe.\n\nRoedd yn aelod o Genod Droog a\u0092r Diwygiad ac mae wedi cyfrannu i sawl albwm cerddorol. Yn 2012, cyd-greodd a pherfformiodd sioe farddoniaeth i blant gyda beirdd eraill. Cyhoeddodd albwm cysyniadol am zombis, a chyflwynodd rhaglen S4C ar yr un thema. Hefyd, fe gyd-greodd sioe am Dylan Thomas. Mae wedi cyflwyno cyfres i Radio Cymru, ac mae wedi cyflwyno llawer ar S4C.","1044":"Islam yw un o grefyddau mwyaf poblogaidd a gwasgaredig y byd. Ystyr y gair yw ymostwng i ewyllys Duw (Allah) a bod yn un \u00e2 Duw a phopeth mae wedi\u0092i greu. Mae dilynwyr Islam yn Fwslim, ac mae\u0092r gair yn perthyn i \u0091sal?m\u0092 sef tangnefedd. Mae Islam yn un o\u0092r crefyddau Abrahamig, fel Cristnogaeth ac Iddewiaeth. \n\nCafodd y grefydd ei sefydlu ym Mecca gan y Proffwyd Mohamed. Ymledodd yn gyflym yn y Dwyrain Canol a Gogledd Affrica. Erbyn heddiw, mae tua 20% o boblogaeth y byd yn byw mewn gwledydd Mwslim, o Foroco yn y gorllewin i Indonesia yn y dwyrain. \n\nMae Mwslemiaid yn debryn Ibrahim (Abraham), Musa (Moses), Isa (Iesu Grist) a ffigyrau eraill fel proffwydi Duw. Fodd bynnag, maen nhw\u0092n credu mai Mohamed yw\u0092r proffwyd mwyaf. Credant fod y Coran (Qu\u0092ran) yn air Duw. \n\nMae dilynwyr Islam i fod i ymarfer Pum Colofn y Ffydd, sef y pum egwyddor sanctaidd. Y cyntaf yw Cyffesu\u0092r Ffydd, sef mai \u0091Mohamed yw Negesydd Duw\u0092. Yn ail, rhaid adrodd gweddi pum gwaith y dydd. Yn drydydd, dylid rhoi arian i elusen, sef tua 5% o incwm. Yna, rhaid ymprydio yn ystod Ramadan, sef y mis sanctaidd. Yn ystod y cyfnod hwn, ni chaniateir bwyta, yfed, ysmygu, gwisgo peraroglau na chael perthynas rywiol.  Yn olaf, dylid mynd ar hajj neu bererindod i Fecca o leiaf unwaith yn ystod eu bywydau, os yw gwneud hynny ddim yn achosi caledi i\u0092w teuluoedd. \n","1045":"Un o grefyddau mwyaf poblogaidd a gwasgaredig y byd yw Islam. Ystyr y gair yw ymostyngiad i ewyllys Duw (Allah) a'r cyflwr tangnefeddus o fod yn un \u00e2 Duw a phopeth a gr\u00eawyd ganddo. Mae'r gair yn golygu \"tangnefedd\". Mae dilynwr Islam yn Fwslim, sef \"un sy'n ymostwng i ewyllys Duw.\" Ceir dau brif enwad, sef y Sunni (y mwyaf poblogaidd) a'r Shia. Fel Cristnogaeth ac Iddewiaeth, mae'n un o'r crefyddau Abrahamig. Cafodd y crefydd ei sefydlu ym Mecca gan y Proffwyd Mohamed. Ymledodd y ffydd yn gyflym yn y Dwyrain Canol a Gogledd Affrica ac mewn llai na chanrif ar \u00f4l marwolaeth Mohamed roedd awdurdod y califfiaid a reolai ymerodraeth yr Umayyad yn ymestyn o Sbaen i Afon Indus yng ngogledd-orllewin India. Erbyn heddiw mae tua 20% o boblogaeth y byd yn byw mewn gwledydd Mwslim, o Foroco yn y gorllewin i Indonesia yn y dwyrain ac o Casachstan yn y gogledd i Fali a Swdan yn y de. Mae Mwslemiaid yn derbyn Ibrahim (Abraham), Musa (Moses), Isa (Iesu Grist), a ffigyrau eraill o'r traddodiad Iddewig-Gristnogol. Ond, Mohamed yw'r proffwyd mwyaf; yr olaf yn y gadwyn o broffwydi sy'n cychwyn gydag Adda. Maent yn credu fod y Coran (Qu'ran) yn air Duw, fel y datguddiwyd ef i Mohamed fesul pennod yn y cyfnod rhwng c.610 a 632. Mae dilynwyr Islam i fod i ymarddel ac ymarfer Pum Colofn y Ffydd, y pum egwyddor sanctaidd, sef: Shahadah; Salah; Zakat; Sawm; Hajj. ","1046":"Llenyddiaeth Iddew-Almaeneg yw ll\u00ean sydd wedi ei ysgrifennu mewn iaith Germanaidd, Iddew-Almaeneg. Cafodd y iaith ei siarad yn hanesyddol gan yr Iddewon yng Nghanolbarth a Dwyrain Ewrop.\nY tystiolaeth mwyaf hen o\u0092r iaith yw mewn llyfr gweddi o 1272-73.\nRoedd llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg yn canolbwyntio ar chwedloniaeth led-Feiblaidd a straeon gwerin. Hefyd, roedd y llenyddiaeth yn aralleirio\u0092r Beibl a llenyddiaeth ddefosiynol. Roedd ll\u00ean gwerin boblogaidd yr Almaenwyr yn cael eu cyfieithu i\u0092r Iddew-Almaeneg gan hepgor y cyfeiriadau Cristnogol a\u0092r elfennau gwrth-Semitaidd.\nGramadegydd Hebraeg a thiwtor oedd un o brif lenorion yn yr Hen Iddew-Almaeneg. Ymfudodd y lenor o\u0092r Almaen i\u0092r Eidal.\nGwnaeth y lenor cyhoeddi casgliad o straeon byrion yn cyfleu\u0092r traddodiad addysgol yn llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg.\nCafodd casgliad o ganeuon Hebraeg ac Iddew-Almaeneg ei gyhoeddi fel un o enghreifftiau mwyaf gynnar o lenyddiaeth yr Iddewon. Roedd y caneuon yn cyfeirio at alawon Almaeneg, math o adloniant a oedd yn wahanol i ddiwylliant traddodiadol yr Iddewon.\nAr ddechrau\u0092r 20g, y wasg oedd prif gyfrwng diwylliant poblogaidd y mewnfudwyr Iddew-Almaeneg i Unol Daleithiau America. Cafodd pump papur newydd dyddiol ei gyhoeddi yn 1914 yn Efrog Newydd yn yr iaith Iddew-Almaeneg. Roedd y papurau newyddion yn rhoi newyddion, hysbysu am gyfleoedd i ymwneud a diwylliant yr iaith, cyhoeddi ll\u00ean boblogaidd, cartwnau a mwy. Un o\u0092r papurau oedd y papur newydd dyddiol Iddew-Almaeneg cyntaf yn y byd.\n\n","1047":"Ll\u00ean wedi ei hysgrifennu mewn Iddew-Almaeneg, iaith Germanaidd Iddewon Ashcenasi yng nghanolbarth a dwyrain Ewrop yw llenyddiaeth Iddew-Almaeneg. Mae\u0092n cael ei rhannu\u0092n dri chyfnod hanesyddol: llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg (1300-1780); llenyddiaeth yr oes Hasidig a\u0092r Haskalah (1780-1890); a llenyddiaeth Iddew-Almaeneg Fodern (1864-presennol). \n\nMae hen Iddew-Almaeneg wedi datblygu o Uchel Almaeneg Canol yn y12G naill ai yn nhrefi\u0092r Rheindir (Worms, Speyer a Mainz) neu yng nghymunedau Iddewig megis Regensburg yn nwyrain Bafaria. Mae\u0092r llenyddiaeth hynaf yn dyddio o 1272-73, ar ffurf rhigwm mewn llyfr gweddi o ddinas Worms. Mae hefyd enghreifftiau cynnar o Iddew-Almaeneg ysgrifenedig ar ffurf glosau i egluro geiriau Hebraeg mewn testunau efryddol. Roedd cyfnod Hasidiaeth a\u0092r Haskalah yn gyfnod o ddatblygiad crefyddol, cymdeithasol, diwylliannol, athronyddol a deallusol ym mywyd yr Iddewon yn Ewrop yn yr 18G a\u0092r 19G. Roedd y goleuedigaeth yng ngorllewin Ewrop yn ddylanwad mawr, yn arbennig trwy annog Iddewon i foderneiddio ac i gymhathu\u0092n ddiwylliannol at gymdeithas y Cristnogion. Yng nghyfnod Iddew-Almaeneg Modern y wasg oedd prif gyfrwng diwylliant poblogaidd mewnfudwyr Iddew-Almaeneg i\u0092r Unol Daleithiau America ar ddechrau\u0092r 20G. Roedd pum papur newydd dyddiol yn Efrog Newydd yn yr iaith, yn ogystal \u00e2 chyfnodolion wythnosol a misol. Roedd ll\u00ean boblogaidd megis barddoniaeth, straeon difyr ac anecdotau, yn ogystal ag un genre poblogaidd, shund-romanen (nofel gyffrous). Un o brif gyhoeddiadau\u0092r cyfnod hwn oedd Yidishes Tageblat, y papur newydd dyddiol Iddew-Almaeneg cyntaf yn y byd. ","1048":"Mae llenyddiaeth Iddew-Almaeneg yn fath o lenyddiaeth sydd wedi\u0092i ysgrifennu yn yr iaith Germanaidd Iddew-Almaeneg. Mae tri chyfnod hanesyddol yn perthyn i\u0092r math o lenyddiaeth, sef llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg (1300\u00961780); llenyddiaeth yr oes Hasidig a'r Haskalah (1780\u00961890); a llenyddiaeth Iddew-Almaeneg Fodern (1864\u0096presennol).\nO\u0092r cyfnod Hen Iddew-Almaeneg daeth llenyddiaeth grefyddol oedd yn cynnwys llawysgrifau Beiblaidd mydryddol, ffurfiau amrywiol o straeon y Beibl a chyfieithiadau o Lyfr y Salmau. Math arall o l\u00ean grefyddol oedd te?inot neu tkhine, gweddi neu ddefosiwn Iddew-Almaeneg i ferched. Roedd ll\u00ean gwerin a mytholeg hefyd yn amlwg mewn llenyddiaeth Hen Iddew-Almaeneg. Roedd hyn yn cynnwys cyfieithiadau ll\u00ean gwerin boblogaidd o\u0092r Almaen, a throsiadau o ramantau Arthuraidd. Yn y cyfnod hwn hefyd cafodd y Mayse-bukh (\"Llyfr Straeon\") ei gyhoeddi (1602) oedd yn gasgliad o straeon byrion sy\u0092n rhan o\u0092r traddodiad moes addysgol. Daeth enghreifftiau o farddoniaeth hanesyddol ac arwrgerdd o\u0092r cyfnod cynnar hefyd, e.e. y Kuranton (1686-87).\nRoedd yr ail gyfnod, sef Hasidiaeth a'r Haskalah yn gyfnod o ddatblygiadau crefyddol cymdeithasol a deallusol Iddewon Ewrop. Cafodd yr Oleuedigaeth ddylanwad mawr ar fywyd Iddewon i gymhathu yn ddiwylliannol at y gymdeithas Gristnogol.\nRoedd nifer o bapurau newydd dyddiol yn iaith Iddew-Almaeneg yn Efrog Newydd ar gyfer mewnfudwyr i\u0092r UDA yn dechrau\u0092r 20g. Roedd hyn yn cynnwys ll\u00ean boblogaidd fel barddoniaeth, straeon a chartwnau. Roedd genre'r shund-romanen (nofel gyffrous) yn ymddangos yn y cyfnodolion hyn yn ogystal.\n","1049":"Awdur a newyddiadurwr Eidaleg oedd Gianni Rodari ac mae\u0092n fwyaf adnabyddus am ei lyfrau ffantasi i blant, gan gynnwys \u0091Il romanzo di Cipollino\u0092 a gafodd ei hysgrifennu ym 1951. Cafodd ei eni yn Omegna yn nhalaith Verbano-Cusio-Ossola, sydd yng ngogledd yr Eidal. Roedd yn gweithio fel athro mewn ysgol rhwng 1938 a 1943 ac yn ystod ei gyfnod yn dysgu plant, roedd yn arbrofi gyda thechnegau barddonol newydd. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, fe wnaeth ymuno \u00e2\u0092r Blaid Ffasgaidd ac yna fe wnaeth o droi i gefnogi\u0092r Comiwnyddion ym 1944. Ar \u00f4l troi i gefnogi\u0092r Comiwnyddion, fe wnaeth llawer o waith iddyn nhw, gan gynnwys fod yn olygydd i\u0092r cylchgrawn Ordine nuovo ac roedd hefyd yn gweithio fel arweinydd i Il Pioniere, sef mudiad gyfer plant o deuluoedd oedd yn cefnogi pleidiau gwleidyddol asgell chwith, fel y Comiwnyddion. Yn ystod ei yrfa, fe ysgrifennodd Gianni Rodari tua 25 o lyfrau i blant, gan gynnwys nofelau, straeon byrion a barddoniaeth. Fe ysgrifennodd llawer o farddoniaeth wirion i blant Eidaleg ac fe wnaeth hyn ysbrydoli awduron eraill yn Ffrainc a Lloegr i ysgrifennu barddoniaeth debyg. Fe wnaeth ennill llawer o wobrwyau yn yr Eidal am ei waith, gan gynnwys y 'Premio Prato' ym 1960 am y casgliad o rigymau \u0091Filastrocche in cielo e in terra\u0092 a gafodd ei hysgrifennu ym 1960. Enillodd Rodari Wobr Hans Christian Andersen ym 1970, a dyma\u0092r wobr lenyddol uchaf y gall unigolyn ei hennill am ysgrifennu llenyddiaeth plant. Bu farw Rodari yn Rhufain yn 59 oed ym mis Ebrill 1980.","1050":"Roedd Gianni Rodari (1920-1980) yn awdur a newyddiadurwr Eidalaidd oedd yn enwog am ei lyfrau ffantasi i blant.  Cafodd e ei eni yn Piemonte, yng ngogledd yr Eidal.  Roedd ei dad yn bobydd.  Roedd e\u0092n athro ysgol gynradd tan 1943.  Yn ystod yr Ail Ryfel Byd ymaelododd \u00e2\u0092r Blaid Ffasgaidd ond daeth yn Gomiwnydd ym 1944.  Roedd e\u0092n olygydd ar gylchgrawn y Blaid Gomiwnyddol, Ordine nuovo ac yn ohebydd i bXXXur L\u0092Unit\u00e0.  Roedd e\u0092n arbrofi gyda ffurf ac iaith wrth ysgrifennu i blant.  Gweithiodd i Il Pioniere, sefydliad ar gyfer plant teuluoedd adain-chwith ac yn olygu cylchgrawn Il Pioniere i blant am dair blynedd a chylchgrawn i rieni am ddegawd bron.  Roedd hefyd yn olygydd pXXXur newydd dyddiol Paese Sera lle cyhoeddodd erthyglau ar ddiwylliant, addysg a seicoleg ac adolygiadau o lyfrau i blant.  Cyhoeddodd tua 25 o lyfrau i blant, yn nofelau, straeon byrion a barddoniaeth.  CyflXXXodd cerddi dwli i blant yr Eidal, wedi\u0092u dylanwadu gan awduron o Ffrainc a Lloegr.  Enillodd sawl wobr lenyddol am ei waith, gan gynnwys wobr Hans Christian Andersen ym 1970.  By farw yn 59 oed.  Mae ei cyhoeddiadau yn cynnwys Il libro delle filastrocche (1950), Gelsomino nel paese dei bugiardi (1958), Il libro degli errori (1964), Grammatica della fantasia (1973) ac Il cane di Magonza (1982).","1051":"Roedd Byddin Weriniaethol Dros Dro Iwerddon (PIRA ar lafar) yn gorff parafilwrol gweriniaethol Gwyddelig, ond erbyn heddiw mae wedi cael ei nodi fel corff terfysgol sydd wedi\u0092i wahardd yn y Deyrnas Unedig ac fel mudiad anghyfreithlon yng Ngweriniaeth Iwerddon. Cafodd Byddin Weriniaethol Iwerddon ei ffurfio ym 1913 pan roedd Iwerddon gyfan yn rhan o\u0092r Deyrnas Unedig. Ond, yn dilyn rhaniadau mewn barn o fewn y Fyddin Weriniaethol, fe wnaeth y gweriniaethwyr traddodiadol ffurfio\u0092r Fyddin Dros Dro ym mis Rhagfyr 1969. Bwriad y PIRA oedd trio cael gwared \u00e2 statws Iwerddon o fewn y Deyrnas Unedig ac uno Iwerddon dan un llywodraeth. Fe wnaeth y Fyddin Dros Dro lwyddo i ennill cefnogaeth llawer o genedlaetholwyr ifanc o Ogledd Iwerddon, yn enwedig ar \u00f4l iddyn nhw gael eu radicaleiddio yn dilyn y digwyddiadau treisgar yn Belffast, Derry, a mannau eraill ym 1969. Ar \u00f4l trais mis Awst 1969, fe wnaeth y Fyddin Weriniaethol ddechrau arfogi a hyfforddi pobl er mwyn amddiffyn ardaloedd cenedlaetholgar rhag dioddef mwy o ymosodiadau. Erbyn mis Awst 1971, roedd llywodraeth Gogledd Iwerddon wedi cyflwyno system \u0091carchariad heb dreial\u0092 ac o ganlyniad fe wnaeth lefel y trais gynyddu. Rhwng 1970 a 1974 fe wnaeth y Fyddin Weriniaethol lansio ymgyrch arfog ymosodol barhaus oedd y targedu Byddin Prydain yn bennaf, ond hefyd gwleidyddion, barnwyr a phobl ddylanwadol eraill. Yn raddol o\u0092r 1980au ymlaen, roedd ymdrechion i drio cael heddwch a chael cytundeb gwleidyddol er mwyn gweld yr ymosodiadau yn dod i ben. Cafodd Cytundeb Dydd Gwener y Groglith ei lunio ym 1998 er mwyn cael heddwch. ","1054":"Pobol y Cwm yw un o gyfresi teledu mwyaf poblogaidd Cymru. Dyma\u0092r opera sebon mwyaf hirhoedlog sydd wedi\u0092i gynhyrchu gan y BBC \u0096 dim ond Coronation Street ac Emmerdale sydd wedi parhau yn hirach ar y teledu ym Mhrydain. Dyma\u0092r rhaglen fwyaf poblogaidd ar S4C, ar wah\u00e2n i rygbi. \n\nFe ddechreuodd y gyfres ar yr 16eg o Hydref 1974. Yn wreiddiol, roedd yn cael ei ddarlledu ar BBC 1 y diwrnod canlynol am 12:25. Yn dilyn sefydliad S4C, trosglwyddodd i\u0092r sianel honno ac mae nawr yn cael ei ddarlledu pum noson yr wythnos am 8 o\u0092r gloch trwy gydol y flwyddyn, heblaw am yn ystod Eisteddfodau neu ddarllediadau chwaraeon. Mae \u0091Omnibws\u0092 yn cael ei ddarlledu ar nos Sul sy\u0092n cynnwys holl benodau\u0092r wythnos gydag isdeitlau Saesneg. Mae sawl actor byd-enwog naill ai wedi dechrau neu wedi ymddangos ar y rhaglen. \n\nCafodd cyfres aml-blatfform PyC ei gynhyrchu yn 2013. Roedd yn seiliedig ar rai o gymeriadau ifanc Pobol y Cwm a\u0092i fwriad oedd apelio at oedolion ifanc a chwilio am ffyrdd newydd o ddweud stori. \n\nMae\u0092r gyfres wedi\u0092i leoli ym mhentref dychmygol Cwmderi yng Nghwm Gwendraeth, Sir Gaerfyrddin. Mae\u0092n canolbwyntio ar fywyd, gwaith, cariad a materion teuluol. Ar y dechrau, roedd y stor\u00efau\u0092n canolbwyntio o gwmpas cartref yr henoed Bryn Awelon a\u0092r dafarn leol, Y Deri Arms. Yn ddiweddar, mae\u0092r stor\u00efau\u0092n canolbwyntio ar faterion mwy dadleuol megis llofruddiaeth, trais, cyffuriau a dyfodol cymunedau gwledig. Mae dyfodol yr iaith Gymraeg wedi bod yn thema reolaidd ers dechrau\u0092r opera sebon. ","1059":" \n\nCR9_435_Gwenllian \n\nMerch Gruffudd ap Cynan, Tywysog GXXXedd oedd Gwenllian. Drwy ei phriodas \u00e2 Gruffudd XXX Rhys o Gaeo, a hithau\u0092n aelod o deulu Aberffraw, cafodd llinach frenhinol y Deheubarth a GXXXedd eu cyfuno. Ei hangerdd dewr yn erbyn ymosodiad y  Normaniaid yn 1136 gwnaeth hi\u0092n enwog yn hanes Cymru. Bu farw yn y frwydr ac mae\u0092n enghraifft anghyffredin yn hanes Cymru\u0092r Oesoedd Canol o fenyw yn dangos arweinyddiaeth mewn brwydr filwrol. \n\nCafodd ei geni ar Ynys M\u00f4n, ble'r oedd pencadlys teulu brenhinol Aberffraw, a hi oedd yr ieuengaf o wyth o blant. \n\nRoedd Gwenllian yn ferch brydferth a thrawiadol. Pan gyfarfu Gwenllian a Gruffydd XXX Rhys tua 1113, fe wnaeth y ddau redeg i ffwrdd a phriodi. Cafodd y ddau 8 o blant. \n\nAeth Gwenllian i fyw gyda\u0092i g?r yn Ninefwr yn y Deheubarth. Roedd Gruffydd a Gwenllian yn gorfod XXXebu bygythiadau cyson yn y Deheubarth er mXXX goroesi. \n\nTra'r oedd Gruffydd yng NgXXXedd yn ceisio cytuno ar gynghrair gyda\u0092i thad, cafodd Gwenllian ei gorfodi i gasglu byddin i\u0092w hamddiffyn. Cafodd ei chipio a\u0092i dienyddio yn ystod y frwydr a gan y Normaniaid.  \n\nGwenllian yw\u0092r unig fenyw a arweiniodd fyddin o Gymry mewn brwydr yn ystod yr Oesoedd Canol. Mae\u0092r cae lle digwyddodd y frwydr yn agos i Gastell Cydweli, ger Mynydd y Garreg, ac enw\u0092r cae yw Maes Gwenllian. \n\nAm ganrifoedd wedi ei marwolaeth, byddai\u0092r Cymry yn gwaeddi \u0091Dial dros Gwenllian\u0092 fel rhyfelgan pan fyddent mewn brwydr.  \n\nRoedd dadlau mai Gwenllian o bosibl oedd awdur \u0091Pedair Cainc y Mabinogi\u0092. ","1061":"Mae hanes y Gymraeg yn mynd yn \u00f4l dros 1400 mlynedd. Mae\u0092r cofnod yma\u0092n cynnwys cyfnod cynharaf yr iaith sy\u0092n cael ei alw\u0092n Hen Gymraeg, yna\u0092r Gymraeg Canol a Chymraeg Modern. Does neb yn gwybod yn iawn bryd cyrhaeddodd y Celtiaid na\u0092u hiaith a\u0092u diwylliant ynysoedd Prydain. Doedd dim arysgrifau yn cael eu hysgrifennu ym Mhrydain bryd hynny. \nPan gyrhaeddodd y Rhufeiniaid yn ystod y ganrif gyntaf, tafodieithoedd y Frythoneg oedd yn cael ei siarad dros y rhan fwyaf o Ynys Prydain. Pan ddaeth y Rhufeiniaid, collodd y Frythoneg ei statws o fod yn brif iaith arweinyddiaeth rhannau helaeth o Brydain. Gan nad oes llawer o dystiolaeth ysgrifenedig, mae\u0092n anodd dweud yn sicr pryd y cafodd trawsnewidiad y Frythoneg i Gymraeg Cynnar ei gwblhau. Mae'r arysgrif Gymraeg cynharaf sydd wedi goroesi yn dyddio o tua 700 O.C. Mae'r rhan fwyaf o ysgolheigion yn amcangyfrif bod oes Cymraeg Cynnar yn dechrau yn ail hanner y 6g.\nMae\u0092r cyfnod rhwng y 9g a diwedd yr 11g yn cael ei adnabod fel cyfnod yr Hen Gymraeg. Mae glosau, sef nodiadau Cymraeg ar ymyl y dudalen ar destunau Lladin, o'r cyfnod hwn wedi goroesi. Mae rhai o'r llawysgrifau a ysgrifennwyd o'r 12g ymlaen naill ai wedi eu cop\u00efo o lawysgrifau hyn neu yn gofnod o draddodiad llafar hyn.\nMae\u0092r cyfnod rhwng y 12g a diwedd y 14g yn cael ei alw\u0092n gyfnod Cymraeg Canol. Mae\u0092r gweithiau hyn yn cynnwys y Mabinogi, Cyfraith Hywel Dda, a barddoniaeth y Gogynfeirdd.\n\n\n","1063":"Cerddor, bardd, actor a chomediwr ydy o. Ef oedd Bardd Plant Cymru rhwng 2010 a 2011. Cafodd ei eni yn 1948 yn Nhreboeth, Abertawe. Aeth i Ysgol Gymraeg L\u00f4n Las ac yna Ysgol Ramadeg Dinefwr. Aeth i Goleg Cyncoed i hyfforddi'n athro a bu'n dysgu yn y Sblot, Caerdydd. Dwy flynedd wedyn, datblygodd ei ddiddordeb ym myd actio gyda swydd gyda Chwmni Theatr Cymru. Bu'n aelod o'r band pop Y Tebot Piws ac wedyn y supergroup Cymraeg cyntaf Edward H. Dafis. Enillodd gystadleuaeth C\u00e2n i Gymru yn 1971 gyda'i g\u00e2n \"Nwy yn y Nen\" a cyfansoddodd y g\u00e2n nodedig \"Lleucu Llwyd\". Mae wedi chwarae gyda'r band pync-gwerin Radwm ac mae wedi ymddangos ar lwyfan gyda'r band gwerin Ar Log. Dywedodd yn 2010 y byddai'n gwrthod ymddangos ar raglenni Radio Cymru bellach gan eu bod yn chwarae gormod o gerddoriaeth Saesneg. Chwaraeodd y cymeriad \"Wayne Harries\" ar Pobol y Cwm o 1974 i 1987. Roedd ganddo un o'r brif rannau yn y ffilm gomedi eiconig Grand Slam ym 1978. Yn yr 1970au ymddangosodd yn y gyfres i blant Miri Mawr. Bu'n actio hefyd yn y gyfres sebon Taff Acre. Yn yr 1980au daeth i sylw ehangach yn perfformio ac ysgrifennu yn y gyfres comedi sgets Torri Gwynt. Yn y 1990au cynnar bu'n serennu fel tad y teulu yn y gomedi sefyllfa Hapus Dyrfa. Bu'n actor ar Rownd a Rownd ers 1995 hyd at 2007 ac enillodd wobr y cyflwynwr rhanbarthol gorau am ei raglen Byd Pws ar S4C yn 2003.","1065":"Cerddor, bardd, actor a chomed\u00efwr ydyw. Mae\u0092n adnabyddus am fod yn brif leisydd Y Tebot Piws ac yn ddiweddarach am ei gyfresi comedi ar S4C. Ef oedd Bardd Plant Cymru rhwng 2010 a 2011. Cafodd ei eni yn Nhreboeth, Abertawe, ac aeth i Ysgol Gymraeg L\u00f4n Las ac yna Ysgol Ramadeg Dinefwr, Abertawe. Daeth i sylw Cymru gyfan gyntaf fel aelod o Aelwyd yr Urdd, Treforys. Wedi hynny, aeth i Goleg Cyncoed i hyfforddi\u0092n athro a bu\u0092n dysgu am rai blynyddoedd yn y Sblot, Caerdydd. Yn dilyn hynny cafodd swydd llawn amser gyda Chwmni Theatr Cymru. \n\nYm myd cerddoriaeth bu\u0092n aelodau o\u0092r Tebot Piws yn ogystal ag Edward H. Dafis. Enillodd \u0091C\u00e2n i Gymru\u0092 1971 gyda\u0092i g\u00e2n \u0091Nwy yn y Nen\u0092 a chyfansoddodd y g\u00e2n nodedig \u0091Lleucu Llwyd\u0092. Dywedodd na fyddai\u0092n ymddangos ar Radio Cymru bellach gan eu bod yn chwarae gormod o gerddoriaeth Saesneg. Ym myd comedi ac actio, buodd ar Pobl y Cwm rhwng 1974 a 1987. Ymddangosodd hefyd ar y ffilm \u0091Grand Slam\u0092, y gyfres blant \u0091Miri Mawr\u0092, y gyfres secon \u0091Taff Acre\u0092 a\u0092r comedi \u0091Hapus Dyrfa\u0092. Ysgrifennodd a pherfformiodd ar y gyfres gomedi sgets \u0091Torri Gwynt\u0092. Mae bellach yn briod ac yn byw gyda\u0092i wraig yn Nefyn, Gwynedd. Yn 2018 cafodd radd anrhydedd gan Brifysgol Abertawe. ","1066":"Mae\u0092r Faner Sami yn perthyn i\u0092r Lapdir (S\u00e1pmi) a phobl Sami (Saami). Maen nhw\u0092n un o grwpiau brodorol gwledydd Nordig a Phenrhyn Kola Ffederasiwn Rwsia.\nCafodd baner answyddogol gyntaf y Sami ei dylunio gan yr arlunydd Synn\u00f8ve Persen o Pors\u00e1?gu ym 1977. Cafodd ei defnyddio fel symbol cenedlaethol mewn protestiadau yn erbyn cynllunio Argae yn Alta. Roedd y faner yn portreadu croes Nordig efo\u0092r lliwiau glas coch a melyn.\nCafodd yr ail faner, sef y faner swyddogol gyntaf ei chydnabod yn 1986. Cafodd ei dylunio gan enillydd cystadleuaeth o\u0092r enw Astrid B\u00e5hl. Roedd strwythur y faner yn debyg i\u0092r faner gyntaf, ond cafodd y lliw gwyrdd ei ychwanegu. Ers hynny mae\u0092r pedwar lliw yn cael eu hadnabod fel lliwiau cenedlaethol y Sami. Mae motiff y symbol haul a lleuad wedi\u0092i ychwanegu i\u0092r faner oherwydd bod y symbolau hynny i\u0092w gweld ar ddrymiau siaman. Mae\u0092r motiff yn cyd-fynd efo\u0092r gerdd P\u00e4iven P?rne (Meibion yr Haul). Yn 2003 derbyniodd y faner statws swyddogol yn Norwy. Mae\u0092n orfodol i fwrdeistrefi Norwy chwilio\u0092r faner ar Ddiwrnod Cenedlaethol y Sami sef Chwefror 6. Mae hefyd rhestr o ddyddiau eraill yn y flwyddyn lle mae\u0092r faner yn cael ei chwifio.\nMae logo Senedd Sami Sweden yn cynnwys y pedwar lliw Sami ac mae Senedd Sami y Ffindir yn cynnwys cylch a thri lliw'r faner Sami gyntaf. Mae Sefydliadau Sami Rwsiaidd yn defnyddio lliwiau a symbolau\u0092r faner ar eu logos nhw. \n","1068":"Y Sami yw pobl y Lapdir, pobl frodorol gwledydd Nordig a Phenrhyn Kola Ffederasiwn Rwsia.  Creodd yr arlunydd Sami Synn\u00f8ve Persen eu baner gyntaf answyddogol ym 1977.  Cafodd hi ei defnyddio fel symbol cenedlaethol yn erbyn cynlluniau i godi argae yn Alta.  Roedd hi\u0092n faner glas, goch a melen, lliwiau gwisg traddodiadol y Sami, ac yn awgrymu\u0092r groes Nordig yn ei dyluniad.    Ym 1986 rhedodd papur newydd y S\u00e1mi \u00c1igi gystadleuaeth i ddylunio baner swyddogol.  Cawson nhw fwy na saith deg o awgrymiadau.  Yr enillydd oedd yr arlunydd Astrid B\u00e5hl.  Roedd y faner newydd yn debyg i\u0092r hen un, gydag ychwanegiad o\u0092r lliw gwyrdd a motiff traddodiadol Sami oedd yn cynrychioli\u0092r haul a\u0092r lleuad.  Mae\u0092r motiff yn adlewyrchu cerdd draddodiadol y Sami, P\u00e4iven P?rne sy\u0092n eu disgrifio fel plant yr haul.  Yn 2003, rhoddodd Norwy statws swyddogol i\u0092r faner, ac mae gofyn i fwrdeistrefi Norwy chwifio\u0092r faner ar 6 Chwefror, Diwrnod Cenedlaethol Sami.  Dyddiadau pwysig eraill i faner Sami yw Mawrth 25, Mehefin 24, Awst 9, 15, 18 a 26, Hydref 9, a Thachwedd 9, 15 a 29.  Mae symbolau eraill sydd yn gysylltiedig \u00e2 baner Sami.  Mae logo Senedd Sami Sweden yn cynnwys pedwar lliw Sami, a logo Senedd Sami\u0092r Ffindir yn cynnwys cylch a\u0092r tri lliw gwreiddiol.  Mae symbol Yst\u00e2d Finnmark yn defnyddio lliwiau baneri Sami a Norwy a chylch sy\u0092n cyfeirio at symbol yr haul ar faner Sami.  Hefyd mae sefydliadau ym Murmansk yn Rwsia yn defnyddio symbolau a lliwiau sydd wedi\u0092u hysbrydoli gan faner Sami.","1069":"Mae rhyddiaith Cymraeg Canol yn chwarae rhan bwysig iawn yn hanes llenyddiaeth Gymraeg. Mae rhyddiaith Cymraeg Canol yn cynnwys llawer iawn o destunau, gan gynnwys chwedlau, testunau hanes a hanesyddol a gwaith llenyddol rhamantaidd. Un o\u0092r gweithiau mwyaf adnabyddus a phoblogaidd ydy Pedair Cainc y Mabinogi. Dyma enw ar gasgliad o bedair chwedl o\u0092r Oesoedd Canol. Mae\u0092r golygiad safonol o\u0092r gwaith wedi ei hysgrifennu gan Ifor Williams, sef \u0091Pedeir Keinc y Mabinogi\u0092. Y pedair chwedl ydy \u0091Pwyllwyll Pendefig Dyfed\u0092, \u0091Branwen ferch Ll?r\u0092, \u0091Manawydan fab Ll?r\u0092, a \u0091Math fab Mathonwy\u0092 a does neb yn gwybod pwy ydy\u0092r awdur. Mae rhai chwedlau o\u0092r Oesoedd Canol yn cynnwys chwedl \u0091Culhwch ac Olwen\u0092, \u0091Breuddwyd Macsen\u0092, \u0091Cyfranc Lludd a Llefelys\u0092 a chwedl \u0091Breuddwyd Rhonabwy\u0092. Mae yna dair stori sydd yn cael eu hadnabod o dan yr enw Y Tair Rhamant ac mae\u0092n bosib dod o hyd iddyn nhw yn Llyfr Gwyn Rhydderch a Llyfr Coch Hergest. Y Tair Rhamant ydy \u0091Iarlles y Ffynnon\u0092, \u0091Peredur fab Efrawg\u0092 a \u0091Geraint ac Enid\u0092. Nid chwedlau yn unig oedd rhyddiaith yr Oesoedd Canol. Roedd sawl testun hanes a chafodd llawer o destunau Lladin a Ffrangeg poblogaidd eu cyfieithu i\u0092r Gymraeg. Mae rhai o\u0092r gweithiau a gafodd eu cyfieithu yn cynnwys \u0091Cydymdeithas Amlyn ac Amig\u0092, \u0091Chwedlau Odo\u0092, a \u0091Chwedlau Saith Doethion Rhufain\u0092. Mae sawl cyfieithiad o\u0092r Lladin i\u0092r Gymraeg hefyd o ddarnau o\u0092r Beibl, er enghraifft \u0091Llyfr Genesis\u0092. Yn ystod yr Oesoedd Canol hefyd roedd sawl testun Gymraeg o Gyfraith Hywel Dda sydd yn adnodd hanesyddol bwysig iawn.","1070":"Mae rhyddiaith Cymraeg Canol yn un o\u0092r ffurfiau pwysicaf o ryddiaith sydd yn rhan o hanes llenyddiaeth Gymraeg. Mae llawer o wahanol destunau yn rhan o ryddiaith Cymraeg Canol, gan gynnwys chwedlau mytholegol, rhamantau llenyddol, testunau hanes a hanes traddodiadol, cyfieithiadau ac addasiadau amrywiol i rai testunau. Mae Pedair Cainc y Mabinogi yn gasgliad enwog o bedair chwedl fytholegol Gymraeg ac mae\u0092n un o\u0092r casgliadau mwyaf enwog yn y Gymraeg o\u0092r Oesoedd Canol ac yn cael ei hystyried yn un o uchafbwyntiau hanes llenyddiaeth Ewrop. Y pedair chwedl ydy Pwyll Pendefig Dyfed, Branwen ferch Ll?r, Manawydan fab Ll?r, a Math fab Mathonwy. Mae\u0092r Chwedlau Brodorol yn cynnwys y chwedlau \u0091Culhwch ac Olwen\u0092, \u0091Cyfranc Lludd a Llefelys\u0092 a \u0091Breuddwyd Rhonabwy\u0092. Yn boblogaidd o\u0092r Oesoedd Canol hefyd y mae\u0092r tair stori sydd yn cael eu hadnabod wrth yr enw \u0091Y Tair Rhamant\u0092. Mae\u0092r tair stori i\u0092w ffeindio yn rhannol neu yn gyfan yn Llyfr Gwyn Rhydderch a Llyfr Coch Hergest. Nid oedd llenyddiaeth y cyfnod wedi ei chyfyngu yn unig i chwedlau. Cafodd tua 30 o fucheddau\u0092r saint eu cyfieithu o\u0092r Lladin, er enghraifft Buchedd Dewi a oedd yn adrodd hanes bywyd Dewi Sant. Cafodd rhannau o\u0092r Beibl hefyd eu cyfieithu i\u0092r Gymraeg, er enghraifft \u0091Llyfr Genesis\u0092. Yn ogystal \u00e2 rhyddiaith a darnau crefyddol, roedd llawer iawn o destunau yn y cyfnod yn manylu ar gyfreithiau Hywel Dda. Mae cyfreithiau Hywel Dda yn ffynhonnell hanesyddol a chymdeithasol ofnadwy o bwysig a gwerthfawr inni heddiw.","1071":"Mae rhyddiaith Cymraeg Canol yn ran pwysig yn hanes llenyddiaeth Gymraeg. Mae\u0092n cynnwys chwedlau mytholegol, rhamantau llenyddol, testunau hanes a hanes traddodiadol, bucheddau'r saint a chyfieithiadau ac addasiadau amrywiol. Un casgliad o chwedlau o\u0092r oesoedd canol yw Pedair Cainc y Mabinogi. Mae\u0092n cynnwys pedair chwedl, Pwyll Pendefig Dyfed, Branwen ferch Ll?r, Manawydan fab Ll?r, a Math fab Mathonwy. Mae'r awdur yn anhysbys. Mae'r chwedlau brodorol eraill yn cynnwys y chwedl Culhwch ac Olwen, Breuddwyd Macsen, Cyfranc Lludd a Llefelys a Breuddwyd Rhonabwy. Yn diweddarach mae Chwedl Taliesin. Mae Y Tair Rhamant yn chwedlau Arthuraidd Cymraeg Canol o'r Oesau Canol. Maent i'w cael yn Llyfr Gwyn Rhydderch a Llyfr Coch Hergest. Y Tair Rhamant yw: Iarlles y Ffynnon (neu Owain), Peredur fab Efrawg a Geraint ac Enid (neu Geraint fab Erbin). Mae testunau hanes a chroniclai o\u0092r cyfnod hefyd, e.e. Brut y Tywysogion a Brut y Brenhinedd. Cyfieithwyd neu addaswyd nifer o destunau Lladin a Ffrangeg poblogaidd i'r Gymraeg yn yr Oesoedd Canol diweddar. Dyma pryd cyfieithwyd darnau o'r Beibl, er enghraifft Llyfr Genesis. Yn y cyfnod hefyd cafwyd testunau Cymraeg o Gyfraith Hywel Dda sy'n ffynhonnell hanesyddol a chymdeithasol bwysig.\n\n\n","1074":"Iaith swyddogol Japan yw Japaneg, gyda dros 130 miliwn o siaradwyr.  Mae ei gwreiddiau\u0092n aneglur, ond mae dylanwad cryf y Tseineeg arni.  Mae\u0092r system ysgrifennu yn cyfuno arwyddluniau Tseineeg a rhai a datblygai yn Japan.  Hefyd yn fwy diweddar maen nhw\u0092n defnyddio\u0092r wyddor Ladin, R?maji, ar gyfer busnes a gyda chyfrifiaduron.  Yn draddodiadol cafodd yr iaith ei hysgrifennu\u0092n fertigol mewn colofnau, ond mae ffurf llorweddol (mewn rhesi o\u0092r chwith i\u0092r de) yn fwy cyffredin erbyn hyn.  Fel arfer maen nhw\u0092n defnyddio system rifo Indo-Arabaidd.   ","1075":"Mae Bwlchgwyn yn bentref ym mwrdeistref sirol Wrecsam. Mae Bwlchgwyn ar yr A525, 5 milltir i\u0092r gorllewin o Wrecsam a 10 milltir i\u0092r dwyrain o Ruthun. Mae Bwlchgwyn tua 2 filltir o bentref Mwynglawdd ac yn ffinio \u00e2 Rhostir Llandegla. Yn \u00f4l Cyfrifiad 2001, 1148 oedd poblogaeth y pentref. \n\nRoedd yna fryngaer o Oes yr Efydd ym Mwlchgwyn, ond roedd e wedi cael ei ddinistrio gan waith chwarelu. Roedd yna hefyd ffordd Rufeinig i fyny o Ffrith at Landegla.\n \nRoedd y pentref wedi tyfu yn ystod y Chwyldro Diwydiannol. Roedd cyflogaeth sylweddol wedi cael ei rhoi gan chwarelu a phyllau glo lleol. Cyflogwr mwyaf yr ardal oedd Gwaith Calch Y Mwynglawdd hyd at yr 1970au, pan roedd y chwarel wedi cau. \n\nRoedd yna sawl tafarn yn yr ardal. Bellach, dim ond dau sy\u0092n weddill sef y \u0091King\u0092s Head\u0092 a\u0092r \u0091Moors Inn\u0092. Roedd yna bedwar capel, sef Salem, Nebo, Peniel a Bethesda. Roedd Salem a Bethesda wedi cael eu dymchwel. Roedd Peniel a Nebo wedi cael eu troi yn dai. Mae Eglwys y Pentref wedi goroesi hyd heddiw. \n\nRoedd yr ysgol wreiddiol wedi cael ei hagor yn 1875. Erbyn hyn, mae yna ysgol gynradd newydd ar Ffordd Brymbo gyda thua chant o ddisgyblion. Mae\u0092n debyg bod gan Fwlchgwyn y Dojo uchaf yng Nghymru, sy\u0092n cyfarfod yng nghanolfan gymuned y pentref. Mae\u0092r ganolfan yn un brysur iawn, yn cynnig pob math o ddigwyddiadau. Mae rhain yn cynnwys garddio, chwarae bowls, clwb cinio a chlinig ar gyfer babanod.  \n","1076":"Pentref ym mwrdeistref sirol Wrecsam yw Bwlchgwyn. Mae ar yr A525, 5 milltir i\u0092r gorllewin   o Wrecsam a 10 milltir i\u0092r dwyrain o Ruthun. 1148 oedd poblogaeth y pentre yn \u00f4l Cyfrifiad 2001. Mae\u0092r ardal yn cael ei chynrychioli yn Senedd Cymru gan Ken Skates (Llafur) a\u0092r Aelod Seneddol Simon Baynes (Ceidwadwyr). Mae ansicrwydd am darddiad yr enw Bwlchgwyn. Mae Bwlchgwyn yn 356 medr uwchben lefel y m\u00f4r (sy\u0092n effeithio\u0092n fawr ar dywydd y pentref), ac yn sefyll ar dywodfaen o'r Oes Carbonifferaidd, sy'n cynnwys plwm. Mae posib gweld gwastatir Swydd Gaer i\u0092r dwyrain a Bryniau Clwyd i\u0092r gorllewin o\u0092r gulfan (\u0091Y Drofa\u0092) lle mae cofeb rhyfel y pentref. Mae cyfres o afonydd yn tarddu gerllaw Bwlchgwyn, gan gynnwys Afon Gwenfro, Afon Ceidiog yn Ffrith ac Afon Clywedog. Roedd bryngaer o Oes yr Efydd yno, ond cafodd ei dinistrio gan waith chwarel. Tyfodd y pentref yn ystod y Chwyldro Diwydiannol yn sgil cyflogaeth sylweddol gan chwareli a phyllau glo lleol. Cyflogwr mwyaf yr ardal oedd Gwaith Calch Y Mwynglawdd, hyd nes i\u0092r chwarel gau yn y saithdegau. Roedd sawl tafarn a phedwar capel ym Mwlchgwyn, ond dwy dafarn sydd ar \u00f4l bellach, ac un eglwys. Agorodd yr ysgol wreiddiol ym 1875. Roedd Edward Tegla Davies yn ddisgybl ac yn hwyrach yn athro yn yr ysgol. Mae ysgol gynradd y pentref bellach ar Ffordd Brymbo, efo tua chant o ddisgyblion. Mae adar cynhenid yn ogystal ag adar ysglyfaethus ac adar sydd ar fudiad tymhorol i\u0092w gweld yn y pentref.","1077":"CR9_440_Bwlchgwyn \n\nMae Bwlchgwyn yn bentref ym mwrdeistref sirol Wrecsam. Mae ar yr A525, 5 milltir i'r gorllewin o Wrecsam. Yn \u00f4l Cyfrifiad 2001, 1148 yw poblogaeth y pentref. \n\nMae enw\u0092r pentref yn tarddu o bosib o glogwynau calchfaen yr ardal neu o'r carped o eira sy\u0092n gorwedd dros y pentref yn y gaeaf.  \n\nYn \u00f4l arwyddion y pentref, Bwlchgwyn yw'r pentref uchaf yng Nghymru. Mae hi 1167 troedfedd uwchlaw lefel y m\u00f4r, sy\u0092n effeithio ar yr hinsawdd leol. Mae\u0092r pentref yn sefyll ar dywodfaen o'r Oes Garbonifferaidd. \n\nO'r gulfan lle mae cofeb rhyfel y pentref, sef \u0091Y Drofa\u0092, mae\u0092n bosib gweld gwastatir Swydd Gaer a Bryniau Clwyd.  \n\nYn ystod y Chwyldro Diwydiannol, tyfodd y pentref a chafodd nifer eu cyflogi gan y chwareli a phyllau glo lleol. Gwaith Calch Y Mwynglawdd oedd cyflogwr mwyaf yr ardal nes y saithdegau. \n\nCafodd yr ysgol wreiddiol ei agor ym 1875. \n\nMae ysgol gynradd newydd wedi\u0092i hadeiladu ar Ffordd Brymbo, sydd \u00e2 thua 100 o ddisgyblion.  \n\nMae\u0092r cyfuniad o nodweddion daearyddol o gwmpas yn creu hinsawdd newidiol. Mae\u0092r pentref yn tueddu i fod 3 gradd Celsius yn oerach na Wrecsam, er y gall y gwrthwyneb fod yn wir yn y nos, pan mae awyr oer yn suddo i waelod y dyffryn. Pan ddaw gwynt o'r gorllewin, mae cawodydd ysgafn, ond pan ddaw gwlybaniaeth o'r dwyrain, gall eira mawr gyrraedd y pentref. \n\nMae cymysgedd o adar ar ymylon y pentref, gan gynnwys Cudyll coch, Boncath, Adain Goch a Socan yr Eira. ","1080":"Mae morglawdd Bae Caerdydd yn gorwedd ar draws aber Bae Caerdydd, rhwng Doc y Frenhines Alexandra a Thrwyn Penarth. Roedd yn un o'r prosiectau peirianneg sifil fwyaf yn Ewrop pan gafodd ei adeiladu yn y 1990au. Yn wreiddiol, roeddent wedi dychmygu cynllun i adfywio\u0092r ardal gan adeiladu tai newydd, siopau, tai bwyta a th? opera ar lan y d?r fel canolbwynt. Ond, roedd y mwd a oedd yn dod i\u0092r lan gyda\u0092r llanw yn rhoi delwedd anatyniadol i\u0092r ardal. Felly, cafwyd y syniad i adeiladu morglawdd ar draws aber Bae Caerdydd o Ddociau Caerdydd i Benarth a fyddai'n cronni d?r ffres o afonydd Elai a'r Taf i greu llyn d?r ffres mawr ac felly yn rhoi penllanw parhaol. Cafodd y morglawdd ei gwblhau yn Nhachwedd 1999.\nAr y cychwyn, roedd problemau mawr gydag ansawdd y d?r. Felly, roedd angen gwagio\u0092r bae yn sych dros nos a\u0092i ail-lenwi bob dydd. Yna, cafodd systemau ocsigeneiddio ei rhoi ynddo a gwellodd ansawdd y d?r.\nCafodd y morglawdd ei agor i\u0092r cyhoedd yn 2001. \nGwrthwynebodd llawer o fobl y cynllun gan gynnwys Margaret Thatcher, y Prif Weinidog ar y pryd. \nMae\u0092r bae wedi cael ei hadfywio\u0092n llwyr ac mae\u0092r m\u00f4rglawdd wedi chwarae rhan bwysig yn yr adfywiad. Mae atyniadau tebyg i Ganolfan Mileniwm Cymru, Cynulliad Cenedlaethol Cymru, siopau, tai bwyta a chwaraeon dwr wedi sefydlu yn y Bae. ","1081":"Roedd Cytundeb Trefaldwyn yn gytundeb hanesyddol a phwysig a gafodd ei arwyddo gan y Tywysog Llywelyn ap Gruffudd a Harri III o Loegr yn 1267. Yn y cytundeb roedd Brenin Harri III o Loegr yn cydnabod safle Llywelyn fel Tywysog Cymru, gyda\u0092r hawl i wrogaeth oddi wrth bob tywysog ac arglwydd Cymreig. Roedd gwrogaeth yn hanfodol i reolwr wrth sefydlu ac atgyfnerthu ei statws a\u0092i b?er ymhlith ei bobl. \nDyma\u0092r tro cyntaf i hawliau Tywysog Cymru gael eu cydnabod gan Frenin Lloegr. Roedd y cytundeb hefyd yn datgan y byddai olynwyr Llywelyn yn cael eu cydnabod yn dywysogion Cymru ar ei \u00f4l. Dywed yn y cytundeb bod disgwyl i bob arglwydd Cymreig, heblaw\u0092r Arglwydd Maredudd ap Rhys o Ddryslwyn, dalu gwrogaeth i Lywelyn. Er hynny, roedd Llywelyn yn parhau i fod yn ddeiliad i Frenin Lloegr ac roedd disgwyl iddo dalu gwrogaeth i Frenin Lloegr am yr hawl hon. Fel rhan o\u0092r cytundeb, cafodd Buellt, Aberhonddu a Gwerthrynion eu trosglwyddo i Lywelyn. \nMae\u0092r cytundeb yn arwyddocaol iawn am mai dyma\u0092r tro cyntaf i berthynas coron Lloegr a thywysogaeth Cymru fod yn sefydlog. Yn dilyn methiant ei ragflaenydd, Llywelyn ap Iorwerth, llwyddodd Llywelyn i gael y cytundeb hwn. \nEr bod Cytundeb Trefaldwyn yn gydnabyddiaeth gan Frenin Lloegr o b?er ac awdurdod Tywysog Cymru, erbyn i fab Harri III ddod i\u0092r orsedd yn 1272, gwaethygodd y berthynas rhwng Cymru a Lloegr. Cyhoeddodd Edward ryfel yn erbyn Llywelyn yn 1276. Cafodd Llywelyn ap Gruffudd, neu \u0091Llywelyn Ein Llyw Olaf\u0092 ei ladd yng Nghilmeri, 11 Rhagfyr 1282. \n","1082":"Cytundeb hanesyddol a phwysig pan wnaeth y Tywysog Llywelyn ap Gruffudd a Harri III o Loegr gyfarfod yn 1267 yw Cytundeb Trefaldwyn. Yn y cytundeb roedd Brenin Harri III yn cydnabod safle Llywelyn fel Tywysog Cymru, gyda'r hawl i wrogaeth oddi wrth bob tywysog ac arglwydd Cymreig. Cafodd ei lofnodi \"wrth y rhyd\" ger Aberriw, tua dwy filltir o Drefaldwyn. Roedd yn crisialu'r hyn roedd Llywelyn wedi bod yn ymdrechu i\u0092w sefydlu yng Nghymru, sef gweledigaeth o Gymru oedd yn cael ei rheoli gan deyrnas ganolog yng Ngwynedd. Roedd sicrhau gwrogaeth oddi wrth reolwyr brodorol yn gysyniad bwysig o system ffiwdal y cyfnod. Roedd gwrogaeth yn hanfodol i reolwr wrth sefydlu ac atgyfnerthu ei statws a\u0092i bwer. Dyma\u0092r tro cyntaf i hawliau Tywysog Cymru gael eu cydnabod gan Frenin Lloegr. Byddai tywysogion ac arglwyddi brodorol eraill Cymru yn talu gwrogaeth i Lywelyn, ac ef yn unig fyddai'n talu gwrogaeth i Frenin Lloegr. Golygai hyn eu bod yn dal eu tiroedd drwy gyflawni dyletswyddau i Lywelyn. Roedd cyfrifoldebau ynghlwm wrth y wrogaeth i Llywelyn, a gallent golli\u0092r tiroedd os oeddent yn anheyrngar iddo. Roedd y cytundeb hefyd yn datgan y byddai olynwyr Llywelyn yn cael eu cydnabod yn dywysogion Cymru ar ei \u00f4l. Roedd y cytundeb felly'n cydnabod tywysogaeth Cymru yn endid annibynnol a chyfansoddiadol, a elwir heddiw'n 'wladwriaeth sofran'. Mae'r cytundeb yn arwyddocaol iawn gan mai dyma'r tro cyntaf i berthynas coron Lloegr a thywysogaeth Cymru fod yn sefydlog, a roedd yn gam pwysig yn y broses o greu Cymru'n wladwriaeth, nodwedd bwysig i greu ymdeimlad o hunaniaeth.","1084":"Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg yw\u0092r bwrdd iechyd lleol sy\u0092n gwasanaethu Abertawe, Sir Pen-y-bont ar Ogwr, Caerffili, Castell-nedd Port Talbot, y rhan orllewinol o Fro Morgannwg ac Ystradgynlais ym Mhowys. Cafodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg yn ffurfiol ar1 Hydref 2009 pan gafodd ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg \u00e2 Byrddau Iechyd Lleol Abertawe, Castell-nedd Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr eu huno. Cafodd ei ffurfio wedyn trwy uno ag ymddiriedolaeth Bro Morgannwg ar 1 Ebrill 2008. Mae pencadlys y bwrdd wedi ei leoli ym Mae Baglan. \n\nBwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg yw\u0092r ail fwrdd iechyd mwyaf yng Nghymru, yn gwasanaethu 600,000 o bobl ac yn cyflogi 16,000 o staff. Mae gan y bwrdd gyllideb o fwy na \u00a31.3 biliwn y flwyddyn. Mae\u0092r bwrdd yn rheoli 18 o ysbytai a 46 o glinigau a chanolfannau iechyd. Mae wedi ei ddynodi yn ymddiriedolaeth brifysgol sy\u0092n cael ei gysylltu \u00e2 Phrifysgol Abertawe. Mae gan y Bwrdd ganolfannau hyfforddi wedi\u0092u lleoli yn Ysbyty Singleton, a Chlinig Orthopaedig y Plant, Phillips Parade, Abertawe. Yn 2015-16 danfonodd y bwrdd 1,599  gleifion i ddarparwyr yn y sector preifat ar gyfer gweithdrefnau dewisol i leihau amseroedd aros, argost o 3.74 miliwn, o gymharu \u00e2 312 yn 2014-15.","1085":"Mae bwrdd iechyd lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg yn gwasanaethu Abertawe, Sir Pen-y-bont ar Ogwr, Caerffili, Castell-nedd Port Talbot rhan orllewinol Bro Morgannwg ac Ystradgynlais. Cafodd ei sefydlu yn 2009 ar \u00f4l uno Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg efo Byrddau Iechyd Lleol Abertawe, Castell-nedd Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr. Mae\u0092r pencadlys ym Mae Baglan. Prif Weithredwr cyntaf y bwrdd oedd Paul Williams. \nDyma\u0092r ail fwrdd iechyd mwyaf yng Nghymru. Mae\u0092n gwasanaethu 600,000 o bobl, ac yn rheoli 18 ysbyty a 46 clinig a chanolfan iechyd. Mae\u0092r cyflogi 16,000 o staff. Cyllideb flynyddol y bwrdd ydy dros \u00a31.3 biliwn y flwyddyn. Mae\u0092n gysylltiedig \u00e2 Phrifysgol Abertawe. \nYmhlith yr ysbytai a\u0092r clinigau, mae Clinig Angelton (sy\u0092n gwasanaethu cleifion efo clefyd Alzheimer yn bennaf), Ysbyty Seiciatrig Cefn Coed, Ysbyty Garngoch (sy\u0092n rhoi gofal i\u0092r henoed), Ysbyty Treforys (sy\u0092n hyfforddi myfyrwyr prifysgol), ac Ysbyty Castell nedd Port Talbot (sy\u0092n ysbyty lleol cyffredinol). Mae\u0092r bwrdd hefyd yn gyfrifol am ddarparu cartrefi, unedau asesu a gofal i bobl sy\u0092n byw efo anableddau dysgu. Rhai o\u0092r unedau hyn ydy Uned Dan-y-bont (Mynydd Cynffig), Uned Hafod y Wennol  (Pont-y-clun) ac Uned Bryn Afon (Glynrhedynog). Mae nifer o ysbytai wedi cau o\u0092r 1980au ymlaen. \nMae gan y bwrdd iechyd naw o Dimau Iechyd Meddwl Cymunedol ym Mhen-y-bont ar Ogwr, Castell-nedd Port Talbot, Abertawe a Powys. Yn 2015-16 gwariodd y bwrdd \u00a33.74 miliwn ar anfon cleifion i ddarparwyr yn y sector preifat er mwyn lleihau amseroedd aros. \n","1086":"Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg yn gwasanaethu Abertawe, Sir Pen-y-bont ar Ogwr, Caerffili, Castell-nedd Port Talbot, Gorllewin Bro Morgannwg ac Ystradgynlais ym Mhowys. Dyma\u0092r ail fwrdd iechyd mwyaf yng Nghymru. Cafodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg ei sefydlu\u0092n ffurfiol ar 1 Hydref 2009 pan unwyd Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg \u00e2 Byrddau Iechyd Lleol Abertawe, Castell-nedd Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr. Mae pencadlys y bwrdd ym Mae Baglan a Paul Williams oedd Prif Weithredwr cyntaf y bwrdd. \n\nMae\u0092n gwasanaethu 600,000 o bobl ac yn cyflogi 16,000 o staff. Mae hefyd yn cynnwys canolfannau hyfforddi ar gyfer Prifysgol Abertawe. Mae gan y bwrdd iechyd 9 o Dimau Iechyd Meddwl Cymunedol (TIMC). Mae\u0092r bwrdd hefyd yn rheoli Unedau Anableddau Dysgu sy\u0092n gyfrifol am roi cartrefi, a rhedeg unedau asesu ac unedau gofal i bobl sy'n byw gydag anableddau dysgu.\n\n\nMae gan y bwrdd gyllideb o fwy na \u00a31.3 biliwn y flwyddyn ac mae\u0092n rheoli 18 o ysbytai a 46 o glinigau a chanolfannau iechyd gan gynnwys Ysbyty Treforys, Ysbyty Singleton, Ysbyty Castell nedd Port Talbot, Ysbyty Gorseinon, Ysbyty Cefn Coed, Ysbyty Tywysoges Cymru ac Ysbyty Glan-rhyd.\n\nYn y flwyddyn 2015-16, cafodd 1,599 o gleifion eu hanfon i gael amrywiaeth o driniaethau gan y sector preifat, a hynny er mwyn lleihau amseroedd aros. Fe gostiodd hynny \u00a33.74 miliwn i\u0092r bwrdd, o gymharu \u00e2 \u00a33.17 miliwn yn 2014-5 a \u00a31.60 miliwn yn 2013-4.","1087":"Roedd Amy Evans yn soprano ac actores o Gymru oedd yn adnabyddus iawn yng Nghymru am ei pherfformiadau opera. Fe wnaeth hi rhai recordiadau cerddorol hefyd, gyda\u0092r un cyntaf yn cael ei recordio ym 1906. Cafodd Evans ei geni ar 24ain o Hydref, 1884 yn ardal Ystradyfodwg. Roedd Evans yn dod o gefndir cerddorol iawn. Er bod ei thad yn gweithio fel gl\u00f6wr, roedd ei mam a\u0092i nain yn weithgar iawn ac yn cael eu hadnabod fel cantorion cXXXel. Cafodd Evans wersi canu pan roedd hi'n ifanc gyda Ivor Foster ac erbyn 1896 dechreuodd Evans gael gwersi canu gyda David Lloyd. Ym 1899, enillodd Evans y wobr Soprano yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru yng Nghaerdydd o\u0092i pherfformiad hi o \"Hear ye, Israel\". Yn ystod blynyddoedd cyntaf ei gyrfa, roedd Evans yn cymryd rhan mewn llawer o gyngherddau, gan gynnwys G?yl Gerdd Caerdydd, oedd efo\u0092r cantorion enwocaf yng Nghymru ar y pryd yn cymryd rhan. Ym 1910, chwaraeodd Evans ran yn Waldvogelyn y T? Opera Brenhinol yn yr opera \u0091Siegfried\u0092. Ym mis Gorffennaf, priododd Evans \u00e2 Fraser Gange, canwr bariton o\u0092r Alban ac o hynny ymlaen roedd hi\u0092n perfformio yn aml iawn gyda'i g?r mewn cyngherddau. Symudodd y ddau i America ym 1923 ac roedden nhw\u0092n llwyddiannus iawn yno. Ar 9fed o Fawrth 1930, Evans oedd y ferch gyntaf i berfformio yng Nghlwb Harvard yn Efrog Newydd. Ym 1975, perfformiodd Evans am y tro olaf, yn 91 oed. Bu farw Evans ar y 5ed o Ionawr 1983 yn 98 oed.","1088":"Roedd Amy Evans yn gantores Soprano ac actores Gymreig ac fe wnaeth hi hefyd rai recordiadau cerddorol o\u0092r 1906 ymlaen. Ym 1910, fe wnaeth hi chwarae un o\u0092r prif rolau yn \u0091Fallen Fairies\u0092, sef opera olaf W. S. Gillbert a hefyd yn yr un flwyddyn fe wnaeth hi ganu yn y T? Opera Brenhinol am y tro gyntaf. Ar \u00f4l ei pherfformiad yn \u0091Fallen Fairies\u0092, fe wnaeth Evans symud \u0091mlaen i berfformio mewn llawer o gyngherddau, gan gynnwys un ymddangosiad yng Ng?yl Gerdd Caerdydd. Roedd gan Evans hefyd gysylltiadau \u00e2 Covent Garden a Chwmni Opera Grand Philadelphia-Chicago yn y blynyddoedd cyn y Rhyfel Byd Cyntaf. Fe wnaeth Amy Evans briodi Fraser Gange ym 1917. Roedd o\u0092n ganwr bariton o\u0092r Alban ac felly roedd y ddau yn perfformio gyda\u0092i gilydd yn aml mewn cyngherddau. Fe wnaeth y ddau symud i fyw yn yr Unol Daleithiau ym 1923. Aeth y ddau ar daith 187 perfformiad gyda\u0092i gilydd o amgylch Awstralia rhwng mis Mawrth a mis Rhagfyr 1920 ac yna taith o amgylch Brydain ym 1921 a 1922. Pan roedd y ddau yn byw yn yr Unol Daleithiau, fe wnaeth y ddau brofi llwyddiant mewn lleoliadau cyngerdd mawr, gan gynnwys Neuadd y Dref yn Efrog Newydd. Ym 1949, fe wnaeth y ddau symud i Baltimore yn Maryland. Ym 1975, yn 91 oed, fe wnaeth Evans berfformio am y tro olaf yng nghwmni Clybiau Merched Cymry America. Bu farw Amy Evans ar y 5ed o Ionawr 1983 yn 98 oed.","1089":"Soprano ac actores Gymreig oedd Amy Evans (1884-1983) a oedd yn perfformio oratorio, datganiadau ac opera.  Cafodd hi ei geni ym mhlwyf Ystradyfodwg naill ai yn Ynyshir neu yn Nhonypandy.  Roedd ei thad yn swyddog mewn pwll glo a\u0092i mam a\u0092i mam-gu yn gantorion cXXXel.  Cafodd hi wersi canu gydag Ivor Foster ac wedyn gyda David Lloyd.  Cynorthwyodd cymXXXaswyr lleol hi\u0092n ariannol i astudio cerddoriaeth.  Enillodd y wobr soprano yn Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd ym 1899 yn 14 oed.  Canodd yn opera olaf W S Gilbert, Fallen Fairies, ac opera Wagner, Siegfried, ym 1910.  Priododd  \u00e2\u0092r bariton Fraser Gange ym 1917 ac roedd yn perfformio\u0092n aml gyda fe.  Aethon ar daith o gwmpas Awstralia ym 1920 ac o gwmpas Prydain ym 1921 a 1922.  Symudodd y cwpl i\u0092r Unol Daleithiau ym 1923 a chael cryn lwyddiant yn Efrog Newydd.  Aeth hi a\u0092i g?r ar daith arall i Awstralia a Seland Newydd ym 1928 .  Ym 1949 symudon nhw i Baltimore, Maryland.  Rhoddodd Evans ei pherfformiad olaf ym 1975, yn 91 oed, ar gyfer Clybiau Merched Cymry America.  Bu hi farw yn 98 oed yn Baltimore.  Hi oedd un o\u0092r rhai cyntaf i wneud recordiadau ffonograff.  Recordiodd hi ar silindrau gw\u00ear gan Edison Bell ym 1906, a chwe ochr record disg cychXXX o\u0092r canol ar gyfer Path\u00e9 ym 1906 a 1907, gan gynnwys y recordiad cyntaf bron yn gyflawn o The Yeomen of the Guard Gilbert a Sullivan.  Ei recordiadau olaf oedd pedwar c\u00e2n ar silindrau ar gyfer Edison ym 191","1091":"Mae Powys yn sir yng Nghymru. Mae Powys wedi\u0092i leoli yn nwyrain canolbarth y wlad ac yn ymestyn hyd at y gororau. Powys yw\u0092r sir fwyaf o ran arwynebedd yng Nghymru. Arwynebedd y sir yw 2,000 milltir sgw\u00e2r. Cafodd y sir ei enwi ar \u00f4l teyrnas ganoloesol Powys. Mae\u0092r sir yn cynnwys tiriogaeth hen siroedd Maldwyn, Maesyfed a Brycheiniog. Mae Powys yn ardal wledig sy\u0092n cynnwys sawl tref farchnad hanesyddol fel Machynlleth, Llanfair-ym-muallt, a\u0092r Trallwng. Canolfan weinyddol sir Powys ydy'r Drenewydd. Dyma le ceir prif swyddfeydd yr awdurdod lleol, Cyngor Sir Powys. Yn 2011 roedd gan Bowys boblogaeth o 132,200. Yn \u00f4l cyfrifiad 2001, roedd 21% o boblogaeth Powys yn gallu siarad Cymraeg.\n\nMae Powys yn rhanbarth mawr, mae\u0092n cyfri am chwarter arwynebedd Cymru gyfan. Mae\u0092r sir yn ymestyn o fynyddoedd Y Berwyn yn y gogledd hyd at fynyddoedd Bannau Brycheiniog yn y de. Yn y gorllewin mae bryniau\u0092r Elenydd, sef tarddle\u0092r afon Hafren a Gwy.\n\nRoedd Teyrnas Powys yn y 6g yn cynnwys dau dreian o\u0092r hyn sy\u0092n cael ei ystyried i fod ym Mhowys y presennol. Cafodd 23 castell garreg eu codi ym Mhowys. Daeth y rhan fwyaf fel canlyniad i frwydro rhwng y Cymry a\u0092r Saeson yn y 12g. Cyn hynny roedd nifer o gestyll mwnt a beili wrth i\u0092r Normaniaid geisio gipio tir oddi wrth y Cymry brodorol.\n","1092":"Mae Powys yn sir yn nwyrain canolbarth Cymru, sydd wedi\u0092i henwi ar \u00f4l teyrnas ganoloesol Powys. Dyma yw\u0092r sir gyda\u0092r arwynebedd mwyaf yng Nghymru, sef 5,179 cilomedr sgw\u00e2r. Mae\u0092n cynnwys tiriogaeth hen siroedd Maldwyn, Maesyfed a Brycheiniog. Mae\u0092n cynnwys sawl tref farchnad hanesyddol. Yn 2011, ei boblogaeth oedd 132,000. Yn 2001 roedd 21% ohonynt yn siarad Cymraeg. \n\nYn y  6ed ganrif, roedd Teyrnas Powys yn cynnwys dau draean o\u0092r tir sy\u0092n cael ei alw'n Bowys heddiw. Bodolodd tan iddo uno gyda Theyrnas Gwynedd o dan arweiniad Llywelyn ap Gruffudd yn y 1200au. Fodd bynnag, mae olion dynol yn y sir yn dyddio n\u00f4l i Oes Ganol y Cerrig ar ffurf arfau. Mae gan Bowys dair prif afon, tri dyffryn a thair mynedfa, a dyma sut byddai pobl yn dod i\u0092r ardal.\n\nMae yna nifer o neuaddau canoloesol ym Mhowys, gyda sawl yn dyddio n\u00f4l i\u0092r 14eg ganrif. Maent yn ddiddorol, gan fod neuaddau carreg yn Sir Frycheiniog, neuaddau pren yn Sir Drefaldwyn a neuaddau o garreg a choed yn Sir Faesyfed. Mae yna sawl t? ffr\u00e2m nenfforch ym Mhowys, sef dull o dorri coeden i lawr er mwyn ffurfio ffr\u00e2m yr adeilad. \n\nCafodd 23 o gestyll carreg eu codi ym Mhowys yn y 12fed ganrif, y rhan fwyaf o ganlyniad i frwydro rhwng y Cymry a\u0092r Saeson. Cyn hynny, roedd sawl castell mwnt a beili wrth i\u0092r Normaniaid geisio cipio tir. Roedd dros 80 o seintiau wedi rhoi eu henwau i lefydd ym Mhowys, ond does dim olion o\u0092r eglwysi cynnar. ","1094":"Mae\u0092n wleidydd, pregethwr cynorthwyol, canwr poblogaidd, cyfansoddwr caneuon, awdur a chyfarwyddwr busnes o Gymru. Cafodd ei eni ym Mrynaman, Sir Gaerfyrddin \u0096 yn fab i\u0092r llenor Cymraeg Gerallt XXX ac Elizabeth XXX. Symudodd ei deulu i'r Bala pan oedd yn ei arddegau. Rhwng 1968 a diwedd y 1970au, ef oedd un o arweinyddion carismatig mwyaf y frwydr dros yr iaith Gymraeg. Trwy gyfrwng ei ganeuon gwleidyddol a phoblogaidd, gan gynnwys \u0091Mae\u0092n Wlad I Mi\u0092, \u0091Wrth Feddwl am Fy Nghymru\u0092, \u0091Carlo\u0092 a \u0091Cerddwn Ymlaen\u0092, ysbrydolodd lawer o Gymry. Cafodd ei benodi'n Llywydd Plaid Cymru yn 2004, a bu'n gynghorydd sir GXXXedd dros ward Bontnewydd yn ardal Arfon hyd 1 Mai 2008. Mae wedi cyfansoddi dros 250 o ganeuon, ac ef hefyd yw cyfarwyddwr Cwmni Recordiadau Sain, ysgrifennydd Cymdeithas Tai GXXXedd a chadeirydd Cwmni Cyhoeddi GXXXn. Yn 1969, sefydlodd Cwmni Recordiau Sain gyda Huw XXX a Brian Morgan Edwards. Trwy gydol ei yrfa gerddorol cyhoeddodd 22 albwm, ac mae cenedlaetholdeb a gwladgarwch yn them\u00e2u cyson sydd i\u0092w canfod yn ei waith. ","1095":"\nGwleidydd, pregethwr cynorthwyol, canwr poblogaidd a chyfansoddwr caneuon, awdur a chyfarwyddwr busnes o Gymru yw XXX XXX. Mae e\u0092n fab i\u0092r llenor Cymraeg, Gerallt XXX ac Elizabeth XXX. Roedd y teulu wedi symud i\u0092r Bala pan roedd XXX yn ei arddegau. Mae\u0092n cael ei adnabod fel canwr protest ac un o ffigyrau amlycaf y sin bop a gwerin yng Nghymru hyd heddiw. \n\nRhwng 1968 a diwedd yr 1970au, roedd XXX yn un o arweinyddion carismatig mwyaf y frwydr iaith. Trwy gyfrwng ei ganeuon gwleidyddol a phoblogaidd, roedd e wedi ysbrydoli cannoedd ac efallai miloedd o Gymry. Roedd e wedi cael ei benodi\u0092n Llywydd Plaid Cymru yn 2004. \n\nMae XXX yn awdur ar nifer o lyfrau, a chyfansoddwr dros 250 o ganeuon. Mae e hefyd yn gyfarwyddwr Cwmni Recordiau Sain, ysgrifennydd Cymdeithas Tai GXXXedd, cadeirydd Cwmni Cyhoeddi GXXXn, aelod o Ymddiriedolaeth Portmeirion, cadeirydd Pwyllgor y Ganolfan ym Montnewydd, aelod o Bwyllgor Canolfan Gymunedol a ChXXXel Caeathro, ac yn bregethwr.\n\nRoedd XXX yn arweinydd brwd o Gymdeithas yr Iaith Gymraeg rhwng 1968 a diwedd yr 1970au. Roedd e\u0092n gynghorydd Sir GXXXedd dros ward Bontnewydd yn ardal Arfon hyd y 1af o Fai 2008.\n\nYm mis Ionawr 2011, roedd yna gyhoeddiad bod XXX XXX yn un o gant oedd wedi gwrthod talu eu trwydded teledu. Roedd hyn yn rhan o brotest Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn erbyn y cynlluniau i dorri cyllideb y sianel deledu S4C.\n","1098":"CR9_447_Eglwys San Silyn \n\nMae Eglwys San Silyn yn eglwys blwyf wedi\u0092i leoli yn Wrecsam. Mae addoldy wedi sefyll ar y safle ers y 13g, ond cafodd y mwyafrif o'r adeilad presennol ei godi yn y 15g. Mae'r eglwys yn un o\u0092r nifer yng ngogledd-ddwyrain Cymru a noddwyd gan y teulu Stanley. \n\nMae\u0092r eglwys yn cael ei hystyried fel un o gampweithiau pensaern\u00efol Cymru, ac mae ei th?r yn un o Saith Rhyfeddod Cymru. Mae'r eglwys yn enwog yn rhyngwladol am fod y dyn a roddodd ei enw i Brifysgol Yale yn yr UDA, wedi'i gladdu yn y fynwent. \n\nYn 1220 daeth y cyfeiriad cynharaf at eglwys yn Wrecsam. Ar 15 Tachwedd 1330, chwythodd y clochdy i lawr a chafodd yr eglwys ei ail-adeiladu'n gyfan gwbl.  \n\nLlosgodd yr eglwys yn y 14g, 100 mlynedd ar \u00f4l cael ei hadeiladu, a chafodd ei hail-godi yn yr arddull Gothig hwyr sy\u0092n cael ei alw\u0092n \"Berpendicwlar\". Dyma un o'r eglwysi mawr olaf a gafodd ei adeiladu yn y deyrnas cyn y Diwygiad Protestannaidd. \n\nAdeiladwyd y clochdy, sy\u0092n cael ei alw\u0092n \"D?r I\u00e2l\", yn negawdau cynnar yr 16g.  \n\nUwchben bwa'r gangell y mae'r unig beintiad canoloesol o Ddydd y Farn sydd wedi goroesi yng Nghymru. Mae'r cerfluniau pren a\u0092r ddarllenfa ar ffurf eryr yn dyddio'n \u00f4l i'r 15g. \n\nAr gampws Prifysgol Yale yn New Haven, Connecticut, mae'r \"Wrexham Tower\" a gafodd ei godi yn y 1920au yn gopi o glochdy Wrecsam. \n\nYm 1951, cafodd Eglwys San Silyn ei benodi\u0092n adeilad rhestredig Gradd I. ","1099":"Clwb p\u00eal-droed oedd Inter Caerdydd a oedd yn chwarae yn ystod degawd gyntaf\u0092r Uwch Gynghrair. Cafodd y clwb ei sefydlu fel Inter Caerdydd yn 1990 gan uno A.F.C. Cardiff a Sully F.C. Newidodd y clwb ei enw i Inter CabelTel yn 1996 cyn mynd yn \u00f4l i\u0092w enw gwreiddiol dair blynedd wedyn pan dynnodd CabelTel ei nawdd yn \u00f4l. Ni chafodd enw\u0092r clwb ei gyfieithu erioed i Rhyng Caerdydd. Efallai mai enw\u0092r clwb enwog Eidaleg Inter Milan a roddodd ysbrydoliaeth i\u0092r enw. Daeth p\u00eal-droed Eidalaidd yn adnabyddus i bobl Cymru yn yr 1980au a'r 1990au yn rhannol oherwydd llwyddiant rhaglenni fel Sgorio i ddarlledu uchafbwyntiau o gemau'r Seria A. Roedd Inter Caerdydd yn chwarae ar feysydd chwaraeon ger Lecwydd, Caerdydd. Derbyniai\u0092r wasg yr enw Inter Caerdydd er mai Inter Cardiff oedd enw swyddogol y clwb. Yn 2000, ymunodd Inter Caerdydd gyda Phrifysgol Fetropolitan Caerdydd i ffurfio UCIC Inter Caerdydd. Yn 2012, newidon nhw ei enw eto i Brifysgol Fetropolitan Caerdydd F.C. Roedd Inter Caerdydd yn llwyddiannus fel clwb, er gwaethaf y ffaith nad oedd ganddi gefnogaeth fawr wrth gofio maint Caerdydd. Daeth yn yr ail safle yng Nghynghrair Cymru pedair gwaith ac roeddent yn bencampwyr Cwpan Cymru a Chwpan Cynghrair Cymru dwywaith. Cynrychiolodd Inter Caerdydd Gymru tair gwaith yng Nghwpan UEFA ond heb fawr o lwc.","1102":"Mae brechlyn yn baratoad biolegol y corff i ddarparu imiwnedd gweithredol i glefyd heintus penodol. Mae brechlyn yn feddyginiaeth sy\u0092n cael ei roi gan feddyg neu nyrs ac mae\u0092n gwneud person yn llai tebygol o gael clefyd. Mae\u0092n rhoi imiwnedd i glefyd heintus sy\u0092n cael ei achosi gan germ penodol, bacteria neu firws. Er enghraifft, mae\u0092r brechlyn ffliw yn ei gwneud hi\u0092n llai tebygol y bydd person yn cael y ffliw. Mae brechlynnau fel arfer o rywbeth sy\u0092n fyw, neu oedd arfer bod yn fyw. Ym 1796 defnyddiodd Edward Jenner fuchod a oedd wedi\u0092u heintio \u00e2\u0092r frech wen i amddiffyn pobl rhag y frech wen. Mae\u0092r driniaeth o frechlynnau yn cael ei alw\u0092n brechu, brechiad neu\u0092n bigiad. \n\nMae nifer o fathau o frechlynnau ar gael ar hyn o bryd. Mae brechlynnau byw lle mae system imiwnedd person yn dysgu, adnabod ac ymladd yn erbyn y firws neu\u0092r bacteria hynny. Mae enghreifftiau o frechlynnau byw yn cynnwys y frech goch a brech yr ieir. Math arall yw\u0092r brechlyn anactif sy\u0092n cynnwys firysau neu facteria marw, nid ydynt yn achosi\u0092r system imiwnedd i ymateb mor gryf ac felly bydd angen pigiad atgyfnerthu yn aml. Mae enghreifftiau o frechlynnau anactif yn cynnwys y gynddaredd a hepatitis B. ","1103":"Mae brechlyn yn feddyginiaeth sy\u0092n cael ei roi gan feddyg neu nyrs er mwyn rhoi imiwnedd i rywun fel eu bod yn llai tebygol o gael clefyd. Cafodd y brechlyn cyntaf ei ddyfeisio yn y 1770au. Roedd y frech wen yn glefyd oedd y farwol ar y pryd, a sylwodd Edward Jenner bod pobl oedd yn gweithio efo gwartheg ddim fel arfer yn cael y frech wen. Roedd Jenner yn meddwl bod dal brech y fuwch yn amddiffyn pobl rhag cael y frech wen. Yn 1853 roedd cyfraith Lloegr yn nodi bod rhaid i bob plentyn gael ei frechu yn defnyddio brechlyn Jenner. \nYn y 20g cafodd brechlynnau yn erbyn difftheria, y frech goch, clwy'r pennau, tetanws, polio a rwbela eu datblygu. \nUn math o frechlyn ydy\u0092r brechlyn byw sy\u0092n cynnwys ychydig o\u0092r firws neu facteria byw. Drwy dderbyn y brechlyn mae system imiwnedd y person yn dysgu, adnabod ac yn ymladd yn erbyn y firws neu\u0092r bacteria. Os bydd y person wedyn yn cael y firws neu'r bacteria yn y dyfodol bydd ei gorff yn gwybod sut i ymdrin efo fo yn barod. Mae\u0092r brechlyn anactif yn cynnwys firws neu facteria marw, a dydy\u0092r system imiwnedd ddim yn ymateb mor gryf \u00e2 brechlynnau byw. Mae mathau eraill yn defnyddio moleciwl protein o\u0092r firws neu facteria, neu RNA negesydd sy\u0092n gweithredu fel glasbrint ar gyfer y protein. \nMae Pfizer, AstraZeneca ac eraill wedi cynhyrchu brechlyn ar gyfer COVID-19. \n","1105":"Castell canoloesol rhestredig gradd 1 yn Harlech, Gwynedd yw Castell Harlech. Cafodd ei adeiladu gan Edward I yn ystod ei oresgyniad o Gymru rhwng 1282 a 1289 yn dilyn marwolaeth Llywelyn ap Gruffydd. Mae'n un o\u0092r pedwar castell consentrig ac ei gryfder oedd y ddau fur allanol a mewnol. Mae'r castell heddiw yng ngofal Cadw a chaiff ei gynnwys ar restr Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO ers 1986. Ym Mhedair Cainc y Mabinogi, Castell Harlech yw castell Bendigeidfran a'i chwaer Branwen, ond nid oes tystiolaeth archeolegol bod amddiffynfa Gymreig wedi ei hadeiladu ar y safle cyn y castell presennol.\nYn 1294 gosododd gwrthryfelwyr Madog ap Llywelyn Gastell Harlech dan warchae. Yn ystod Gwrthryfel Owain Glynd?r, ar ddiwedd 1404, roedd y castell wedi syrthio i\u0092w ddwylo a daeth yn gartref ac yn bencadlys milwrol iddo am bedair blynedd. Yn 1408 gosododd y lluoedd Seisnig warchae ar y castell a gwneud difrod mawr i rannau deheuol a dwyreiniol y waliau allanol. Yn y 15g, roedd Harlech yn gysylltiedig \u00e2 chyfres o ryfeloedd cartref a elwir yn Rhyfeloedd y Rhosynnau. Castell Harlech oedd yr olaf o\u0092r prif gadarnleoedd a oedd yn dal i fod o dan reolaeth teulu Lancaster. Yn sgil dyfodiad Siaspar Tudur trefnodd Edward IV William Herbert fyddin er mwyn cipio\u0092r castell. Ar \u00f4l mis, ildiodd y garsiwn. Y castell oedd y gaer frenhinol olaf ar y tir i ildio, gan nodi diwedd cam cyntaf y Rhyfel Cartref. Doedd dim angen y castell bellach i sicrhau diogelwch gogledd Cymru felly cafodd ei ddinistrio.\n","1108":"\nMae Bethesda yn bentref yn Nyffryn Ogwen yng Ngwynedd, cafodd y pentref ei enw ar \u00f4l capel Bethesda.Yn 2001, roedd 4,327 o bobl yn byw yn y gymuned. Mae 77% ohonynt yn siarad Cymraeg. Ar un cyfnod Bethesda oedd a\u0092r canran uchaf o siaradwyr Cymraeg, 99% yn 1901. Tyfodd poblogaeth yr ardal ar \u00f4l agor Chwarel y Penrhyn yn yr 18g. Dyma chwarel mwyaf y byd heb beiriannau. Y Chwarel yw un o brif gyflogwyr y pentref, gyda thua 300 o weithwyr. Mae\u0092r dref yn enwog am Y Streic Fawr a fu rhwng 1900-3  yn Chwarel y Penrhyn. Cafodd y streic ei achosi gan weithwyr yn cael eu cau allan o'r chwarel ar \u00f4l ffrae am gyflogau. Ar \u00f4l y streic bu rhwyg yn y pentref, dirywiad yn y diwydiant llechi ac allfudo o\u0092r ardal. Mae\u0092r hanes dal yn fyw yn y pentref ac mae\u0092r enw \u0091Penrhyn\u0092 sef teulu\u0092r chwarel yn dal i gael ei gofio\u0092n wael. Mae Bethesda yn enwog am ei thafarndai a chapel. Mae yno wyth o dafarndai. Mae tair ysgol gynradd yn y gymuned ac un ysgol uwchradd sef Ysgol Dyffryn Ogwen. Mae nifer o enwogion wedi dod o Bethesda, awduron, beirdd a chantorion.","1109":"Mae Bethesda yn bentref a chymuned yng Ngwynedd, yn Nyffryn Ogwen. Cafodd yr ardal ei enwi ar \u00f4l Capel Bethesda. Mae ei thrigolion yn aml yn cyfeirio at y pentref fel Pesda. Mae Bethesda 193.8 km i ffwrdd o Gaerdydd, ac 334.4 km i ffwrdd o Lundain. Y ddinas sydd agosaf i Fethesda yw Bangor, sydd 8.6 km i ffwrdd. Roedd pobl yn byw yn Nyffryn Ogwen am ganrifoedd cyn i Fethesda dyfod. Roed plwyf Llanllechid yn un o\u0092r mannau mwyaf poblog yn yr ardal. Ni wnaeth yr ardal dyfu llawer hyd at agor Chwarel Penrhyn yn yr 18fed ganrif. Roedd y teulu Warburton yn berchen ar y chwarel. Roedd y dref yn enwog iawn am Y Streic Fawr a digwyddodd rhwng 1900 a 1903. Roedd gweithwyr y chwarel yn streicio dros gyflogau. Hyd heddiw mae Chwarel y Penrhyn yn un o brif gyflogwyr y dref.\n\nYn \u00f4l cyfrifiad 2001, roedd 4,327 o bobl yn byw ym Methesda. Roedd 77% ohonynt yn gallu siarad Cymraeg. Yn 1991 roedd y nifer o bobl a oedd yn gallu siarad Cymraeg yn uwch, tua 80%. Ffugenw pobl Bethesda yw\u0092r \u0091How Gets\u0092. Mae\u0092r enw yn deillio o\u0092r ystrydeb bod pobl Bethesda yn wael yn siarad Saesneg ac felly byddent yn gofyn pobl ddi-gymraeg \u0093How get you here?\u0094.\n","1110":"Mae llenyddiaeth Fasgeg yn gorff llenyddol wedi\u0092i ysgrifennu yn yr iaith Fasgeg, sef iaith frodorol Gwlad y Basg ac iaith genedlaethol y Basgiaid. Mae\u0092n cynnwys traddodiadau llafar sydd wedi aros yn fyw hyd yr 21ain ganrif, llenyddiaeth grefyddol oedd yn dominyddu o\u0092r 16eg ganrif i\u0092r 19eg ganrif, a\u0092r farddoniaeth, ffuglen a rhyddiaith wedi\u0092u cynhyrchu ers dechrau\u0092r 20fed ganrif. \n\nCafodd y gweithiau ysgrifenedig cyntaf yn Fasgeg eu cynhyrchu yn yr 16eg ganrif. Dechreuodd oes aur o farddoniaeth a rhyddiaith grefyddol tua chanrif yn ddiweddarach. Cafodd datblygiad llenyddiaeth Fasgeg ei rwystro gan y Rhyfeloedd Carlaidd a Rhyfel Cartref Sbaen, ac fe fethodd yr ymdrechion i safoni\u0092r iaith lenyddol, felly nid oedd gan y Fasgeg cydnabyddiaeth swyddogol. Cafodd yr iaith ei wahardd o\u0092r system addysg a gweinyddiaeth gyhoeddus nes diwedd y 18fed ganrif. Cafodd datblygiad llenyddiaeth seciwlar y 20fed ganrif ei rwystro gan bolis\u00efau iaith Francisco Franco, ond ers ei farwolaeth mae ffurf safonol wedi datblygu ac mae\u0092r iaith yn cael ei ddysgu mewn ysgolion. \n\nDim ond ychydig enghreifftiau o Fasgeg sy\u0092n goroesi o\u0092r Oesoedd Canol, a ni ymddangosodd y traddodiad ysgrifenedig tan yr 16eg ganrif. Roedd y rhan fwyaf o\u0092r rhain yn llenyddiaeth grefyddol gan offeiriaid Catholig. \u0091Linguae vasconum\u0092 oedd y llyfr Fasgeg gyntaf, sef casgliad o gerddi gan offeiriad. Datblygodd llenyddiaeth seciwlar erbyn y 20fed ganrif, er gwaethaf rheolau uniaith Franco, a\u0092r nofelydd gyntaf yn yr iaith oedd Txomin Agirre. Yn ail hanner y ganrif, trodd nifer o feirdd n\u00f4l at draddodiad y \u0091bertsolariak\u0092, sy\u0092n cael eu perfformio mewn cystadleuaeth \u0091txapelketak\u0092.","1115":"CR9_452_Hanes Affganistan \n\nMae hanes Affganistan yn ymestyn dros filoedd o flynyddoedd, ond dim ond yn ddiweddar y daeth y wlad i fodoli yn ei ffurf bresennol. Mae wedi chwarae rhan allweddol yn hanes Asia fel croesffordd ddiwylliannol, fasnachol a gwleidyddol. Bu dylanwad Persia yn drwm arni yn y gorllewin. Mae Bwlch Khyber, yn nwyrain y wlad, wedi bod yn llwybr pwysig i India a oedd yn cael ei ddefnyddio gan fyddinoedd goresgynwyr a masnachwyr. Mae amrywiaeth fawr o grwpiau ethnig yn byw yno, gan gynnwys pobl Pathan, Pashto eu hiaith, sy'n dominyddu de a de-ddwyrain y wlad ac sy'n niferus dros y ffin bresennol ym Mhacistan. \n\nCafodd Empiraeth Affganistan ei sefydlu yn 1747 ac yn ddiweddarach, daeth dan ddylanwad Prydain Fawr. Am ganrif a mwy, roedd Affganistan yn ddarn gwerin gwyddbwyll yn y G\u00eam Fawr am reolaeth yng Nghanolbarth Asia rhwng Prydain a Rwsia. Ar \u00f4l cyfnod dan reolaeth bell Brydeinig, enillodd y wlad radd o annibyniaeth yn 1919. Yn 1922, cafodd Teyrnas Affganistan ei sefydlu yn unol \u00e2 Chytundeb Rawalpindi. \n\nYn 1973, datganwyd gweriniaeth. Cafodd rhyfel cartref rhwng 1979 a 1992 a phresenoldeb byddin Rwsia effaith bellgyrhaeddol ar wleidyddiaeth y wlad. Yn y 1990au tyfodd dylanwad a grym y Taleban ffwndamentalaidd, ac o 1994 hyd at 2001, rheolwyd rhan sylweddol o'r wlad ganddynt. Yn 2001, ymosododd lluoedd arfog UDA ar y Taleban ac fe'u disodlwyd. Ers hynny, mae llywodraeth ddemocrataidd wedi rheoli y rhan fwyaf o'r wlad, ond mae\u0092r Taleban a'u cefnogwyr yn gryf yn y de a'r dwyrain. ","1118":"Roedd Capel Celyn yn bentref yn Sir Feirionnydd yng Nghymru a gafodd ei foddi ym 1965 er mwyn creu cronfa dd?r ar gyfer pobl Lerpwl. Cyn ei foddi, roedd gan y pentref gymdeithas ddiwylliedig Gymraeg oedd yn cynnwys capel, ysgol, swyddfa bost a deuddeg o ffermydd a thir. Roedd 67 o bobl yn byw yno a dyma un o\u0092r cymunedau uniaith Gymraeg olaf yn yr ardal. Cafodd protesiadau gwrthwynebu pobl yng Nghymru eu hanwybyddu, a daeth Capel Celyn yn symbol pwerus yn yr ymgyrch dros Annibyniaeth Cymru. \n\nYn 1956, gofynnodd Cyngor Dinas Lerpwl i\u0092r Senedd basio cyfraith fyddai\u0092n galluogi iddynt adeiladu cronfa i ddarparu d?r ar gyfer y ddinas. Cafodd y Mesur ei basio ym 1957. Roedd y mwyafrif o Aelodau Seneddol Cymru yn gwrthwynebu\u0092r cynllun ond doedd dim grym ganddynt i rwystro\u0092r datblygiad. Roedd y bobl lleol yn gwrthwynebu\u0092r boddi, gan wrthdystio a deisebu. Er bod Plaid Cymru yn arwain y gwrthwynebiad i\u0092r Cynllun, roedd nifer o\u0092r genhedlaeth ifanc yn siomedig nad oedd y gweithredu\u0092n ddigon uniongyrchol. Oherwydd hyn, sefydlodd nifer o aelodau iau Plaid Cymru fudiad newydd, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg. \n\nYn 2005, 50 mlynedd ar \u00f4l i\u0092r argae gael ei gwblhau, cafodd ymddiheuriad swyddogol ei roi gan Gyngor Lerpwl i drigolion y pentref a\u0092r ardal, a Chymru gyfan, am foddi\u0092r pentref. Arweiniodd y digwyddiad at gynnydd yn y gefnogaeth i gael annibyniaeth i Gymru, gyda Phlaid Cymru wedi cynyddu mewn poblogrwydd. Daeth Tryweryn yn symbol o drobwynt yn hanes Cymru\u0092r 20fed ganrif. \n","1120":"Rhwng 1558 a 1603, Elisabeth I oedd brenhines Teyrnas Lloegr a Theyrnas Iwerddon. Ail wraig Harri VIII oedd Mam Elisabeth. \nCafodd y ffydd Brotestannaidd ei ail sefydlu pryd daeth hi i\u0092r orsedd a daeth Protestaniaeth yn grefydd swyddogol y deyrnas. Roedd Elisabeth yn blentyn anghyfreithlon ac roedd lot o fygythiadau i gipio ei choron hi.\nDoedd Elisabeth heb briodi. Yn dilyn ei marwolaeth hi, daeth Oes y Tuduriaid i ddiwedd ac felly hi oedd y Tudur olaf i reoli.\nPan roedd Elisabeth yn ferch, roedd hi\u0092n cyfieithu gweithiau o\u0092r Saesneg i nifer o ieithoedd, gan gynnwys Eidaleg, Lladin a Ffrangeg. Mae haneswyr yn credu roedd hi\u0092n gallu siarad ychydig o Gymraeg, ac ieithoedd eraill hefyd.\nSefydlodd Eglwys Brotestannaidd Elisabeth yn swyddogol yn 1559.\nYn 1588, teithiodd gr?p o longau Sbaenaidd I Loegr gyda\u0092r bwriad o ddiorseddu Elisabeth. Yr Armada oedd enw\u0092r llynges. Cafodd yr Armada eu chwalu.\nRoedd Iwerddon yn gwrthwynebu\u0092r Eglwys Brotestannaidd.\nYn ystod teyrnasiad Elisabeth I roedd fforio a masnach ryngwladol yn rhan bwysig y cyfnod.\nCafodd cerddoriaeth, dram\u00e2u a barddoniaeth eu cyhoeddi yn ystod y cyfnod, gyda dramodwyr enwog hefyd yn dod o\u0092r cyfnod.\nGwnaeth Elisabeth basio deddf a wnaeth gorchymyn i\u0092r Beibl a\u0092r Llyfr Gweddi Gyffredin i gael eu cyfieithu i\u0092r Gymraeg.\nGwnaeth lot o ffrindiau Elisabeth marw ychydig cyn iddi hi farw a gwnaeth hyn achosi iselder ysbryd ynddi.\n","1121":"Brenhines Teyrnas Lloegr ac Iwerddon oedd Elisabeth I rhwng Tachwedd 1558 hyd at ei marwolaeth ym 1603. Roedd yn ferch i Harri VIII ac Anne Boleyn, sef ail wraig Harri VIII. Cafodd Anne Boleyn ei dienyddio pan oedd Elisabeth yn blentyn. Cafodd ei gyhoeddi bod Elisabeth yn blentyn anghyfreithlon, felly cafodd y goron ei drosglwyddo i\u0092r Fonesig Jane Grey ym 1553. Cafodd Grey ei disodli ar \u00f4l naw diwrnod ac esgynnodd chwaer Elisabeth, Mari i\u0092r orsedd. Yn ystod teyrnasiad Mari, cafodd Elisabeth ei charcharu yn Nh?r Llundain am bron i flwyddyn oherwydd bod cred ei bod hi\u0092n cefnogi gwrthryfelwyr Protestannaidd, ond pan fu farw Mari I, enwodd Elisabeth fel ei hetifedd.\n\nDaeth Elisabeth yn frenhines yn 25 mlwydd oed, ac fe ail-sefydlodd y ffydd Brotestannaidd fel crefydd swyddogol y deyrnas. Roedd ei theyrnasiad yn gyfnod cythryblus, ac ym 1570 cafodd ei hesgymuno gan y Pab a gyhoeddodd ei bod yn blentyn anghyfreithlon ac nad oedd yn rhaid i\u0092w deiliad fod yn ffyddlon iddi fel eu brenhines. Mae Elisabeth yn enwog am beidio \u00e2 phriodi. Bu farw Elisabeth ym 1603 gan ddod \u00e2 diwedd i oes y Tuduriaid gan na chafodd hi blentyn. Daeth Iago I yn frenin ar \u00f4l Elisabeth. Roedd teyrnasiaeth oes Elisabethaidd yn gyfnod llewyrchus ym myd barddoniaeth a dram\u00e2u William Shakespeare a Christopher Marlowe, yn ogystal \u00e2 llwyddiannau morwrol Francis Drake a Walter Raleigh. ","1122":"Roedd trydydd etholiad Cyngor Sir Feirionydd y 2ail o Fawrth 1895.  Roedd y sir yn cynnwys 42 ward gydag un aelod ar gyfer pob un.  Doedd dim llawer o ymgeiswyr, ac felly yn ddim ond 7 ward roedd cystadlu am sedd.  Doedd neb yn gwrthwynebu yn Llansantffraid, Gwyddelwern, Llandrillo, y Bala, Llanycil, Llanfor, Llanuwchllyn, Dolgellau (gwledig), Mawddwy, Diffwys, Ystradau, Dwyrain Trawsfynydd, Penrhyndeudraeth, De Corwen, Gogledd Corwen, Llandderfel, Llanfachreth, Dyffryn, Harlech, Abermaw, Llanaber, Abercorris, Tal-y-llyn, Llwyngwril, Llanegryn, Pennal, Tywyn (trefol), Conglywal, Maenofferen, Rhiw, Bowydd, Cwmorthin, Llanfrothen a Thalsarnau.  Roedd Gogledd Dolgellau yn sedd newydd a oedd wedi newid rhwng y Rhyddfrydwyr a\u0092r Ceidwadwyr yn ddiweddar.  Aeth y Rhyddfrydwyr \u00e2 hi.  Cadwodd y Rhyddfrydwyr Dde Dolgellau, gydag ymgeisydd newydd oherwydd salwch y deiliad.  Yn Aberdyfi enillodd y Rhyddfrydwyr hefyd.  Roedd y sedd yn nwylo\u0092r Ceidwadwyr yn 1889 ac ymgeisydd annibynnol ym 1892.  Y Ceidwadwyr enillodd ym Maentwrog, gyda dros 82% o\u0092r bleidlais.  David Tegid Jones enillodd yn Nwyrain Trawsfynydd.  Roedd e wedi ymgeisio\u0092n aflwyddiannus ddwywaith o\u0092r blaen.  Yn Nheigl cadwodd y Rhyddfrydwyr y sedd o drwch blewyn.  George Henry Ellis enillodd yng Nghynfal.  Roedd e wedi bod yn sefyll fel Unoliaethwr ond roedd yn ymgeisydd annibynnol ym 1895.  Yn ogystal, cafodd 16 o \u0093County Aldermen\u0094 eu hethol.","1123":"Digwyddodd diddymu\u0092r mynachlogydd yng Nghymru a Lloegr rhwng 1536 a 1541, sef yn ystod cyfnod Harri VIII fel brenin Lloegr. Roedd y mynachlogydd yn arfer bod yn llefydd pwysig iawn yng Nghymru a Lloegr yn ystod y cyfnod canoloesol, ond erbyn diwedd yr Oesoedd Canol dechreuodd eu pwysigrwydd ddirywio. Roedd y mynachlogydd yn arfer bod yn ganolfannau dysgu a chrefydd. Penderfynodd Harri VIII gau\u0092r mynachlogydd fel rhan o\u0092i bwriad i wneud ei hun fel pennaeth Eglwys Lloegr. Cafodd 48 mynachlog eu cau ym 1536 gan Harri VIII a\u0092i gynghorwr Thomas Cromwell, ac erbyn diwedd y degawd roedd pob un fynachlog wedi cau. Roedd Harri VIII yn gallu gwneud hyn oherwydd fe basiodd deddf seneddol ym 1534 oedd yn ei wneud o yn bennaeth yr Eglwys, yna, fe basiodd ddwy ddeddf arall ym 1536 a 1539 er mwyn cau\u0092r holl fynachlogydd. Roedd llawer o resymau dros gau\u0092r mynachlogydd. Un rheswm oedd bod Harri VIII eisiau cael ei ddwylo ar gyfoeth a thir y mynachlogydd er mwyn gallu cael digon o bres i dalu am ei ryfeloedd a\u0092i ffordd o fyw moethus. Cafodd gofnod manwl ei gadw o\u0092r holl dir ag enillodd Harri VIII ac mae llawysgrif o Gasgliad Cwrtmawr yn y Llyfrgell Genedlaethol yn cynnwys gwybodaeth am hen Abaty Ystrad Fflur. Roedd cau\u0092r mynachlogydd yn golled fawr i\u0092r gymuned leol oherwydd roedd yn cynnig gwaith i bobl leol, yn ymddwyn fel ysbyty a hefyd yn cynnig bwyd i\u0092r bobl tlotaf oedd yn cardota.","1127":"Mae India yn wlad yn Ne Asia sy\u0092n ffinio \u00e2 gwledydd megis Pacistan, Tibet a Bangladesh. India yw gwlad ddemocrataidd fwyaf y byd, gyda mwy na biliwn o bobl yn byw yno a\u0092n siarad mwy nag 800 o ieithoedd. Delhi Newydd yw prifddinas India. Mae\u0092r wlad yn ymestyn o\u0092r Himalaya yn y gogledd i draethau trofannol Cefnfor India yn y de. Mae ganddi arfordir hir sy\u0092n cyffwrdd M\u00f4r Arabia, Cefnfor India a Bae Bengal. \n\nDechreuodd hanes India gyda dechreuad sefydliadau parhaol tua 9,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Datblygodd yr ardal o amgylch Afon Indus tua 3300 CC; un o wareiddiadau cynharaf yn hanes dynoliaeth. Cafodd hyn ei ddilyn gan seiliad Hind?aeth, ac yn hwyrach rheolwyr Islam yn y 12fed ganrif. Daeth India\u0092n rhan o\u0092r Ymerodraeth Brydeinig ar \u00f4l cael ei orchfygu gan y fyddin Brydeinig yng Ngwrthryfel India 1857. \n\nMae dros 800 o ieithoedd yn cael eu siarad yn India. Mae nifer eu siaradwyr yn amrywio o gannoedd o filiynau o siaradwyr i lai na 100. Hindi sydd \u00e2\u0092r fwyaf o siaradwyr gyda 337 miliwn o bobl yn ei siarad, sef tua 40% o\u0092r boblogaeth. Mae ieithoedd poblogaidd eraill yn cynnwys Bengaleg a Thelugu. \n\nMae India\u0092n wlad ddemocrataidd sy\u0092n cael ei reoli gan Senedd India. Mae\u0092r senedd wedi\u0092i rannu\u0092n ddwy siambr, un etholedig sy\u0092n cynrychioli\u0092r bobl yn uniongyrchol (Lok Sabha) ac un sy\u0092n cynrychioli\u0092r 29 talaith (Rajya Sabha). Y blaid sydd \u00e2\u0092r mwyaf o seddi yn y Lok Sabha sy\u0092n ffurfio llywodraeth gyda phrif weinidog, ond mae gan India arlywydd hefyd. ","1131":"CR9_458_C. P. D. Wrecsam \n\nYng ngogledd-ddwyrain Cymru y mae Clwb P\u00eal-droed Wrecsam ac mae\u0092n chwarae yng 'Nghynghrair Genedlaethol Lloegr'. Cafodd ei sefydlu\u0092n 1864 a Chae Ras yw stadiwm a maes y Clwb, un sydd wedi cynnal gemau rhyngwladol Cymru, yn ogystal \u00e2 bod yn gartref i'r 'Dreigiau'. Dyma\u0092r stadiwm ryngwladol hynaf y byd. \n\nYn 2011, cafodd Y Cae Ras ei brynu gan Brifysgol Glynd?r, ond mae clwb p\u00eal\u00ad-droed a rygbi'r cynghrair yn dal i'w ddefnyddio. Perchnogion y clwb yw \"Ymddiriedolaeth Cefnogwyr Wrecsam\". Erbyn Mai 2015, roedd gan y Clwb 4,129 o aelodau. \n\nYn 1957 mae'r record am y nifer mwyaf o gefnogwyr, sef 36,445, pan chwaraewyd yn erbyn Manchester United F.C. \n\nRoedd y g\u00eam yn erbyn Arsenal F.C. yn 1992 yn un o\u0092r gemau mwyaf cofiadwy, t\u00eem a oedd ar frig Cwpan yr FA ar y pryd. Fe wnaeth y Clwb drechu FC Porto yn 1984 yng Nghwpan Ewrop hefyd. \n\nYn 1872 cafodd y clwb ei ffurfio. Yn 1921 cafodd ei groesawu i Gynghrair Lloegr. \n\nMae'r clwb wedi cynrychioli Cymru yn Ewrop nifer o weithiau ar \u00f4l ennill Cwpan Cymru. Yn 1976 fe wnaethon nhw gyrraedd yr wyth olaf yr European Winners' Cup. \n\nYn 2005, fe enillodd Wrecsam yr LDV Vans Trophy ar \u00f4l chwarae g\u00eam yn Stadiwm y Mileniwm, Caerdydd yn erbyn Southend F.C. \n\nAr \u00f4l treulio 87 mlynedd yng Nghynghrair Lloegr, disgynnodd y clwb allan yn nhymor 2007\/08. \n\nYn 2013, aeth Wrecsam i chwarae ddwywaith yn Stadiwm Wembley yn Llundain ar \u00f4l ennill yn rownd derfynol Tlws yr FA. ","1133":"Mae gwlad Cenia yn nwyrain Affrica. Mae\u0092n ffinio a Somalia, Ethiopia, De Swdan, Iwganda, Tansania a Chefnfor India. Nairobi yw ei phrifddinas. \nMae nifer o wahanol ddiwylliannau wedi cael eu magu yno e.e. Swahili a chymunedau pastoralaidd. Mae\u0092r diwylliant Maasai yn adnabyddus heddiw oherwydd yr holl gyhoeddusrwydd a gafodd am y ffordd maent yn addurno eu cyrff a\u0092r gemwaith maent yn gwisgo. \nGan fod o leiaf 42 cymuned ethnig i gael yng Nghenia, sydd \u00e2 symbolau amrywiol i\u0092w gwneud yn unigryw, mae dylunio gwisg addas i bawb wedi profi i fod yn dasg anodd iawn. Cyn hyn, mae dyluniad wedi cael ei ddewis, ond ni wnaeth y dyluniad afael ym mhobl Cenia. Mae\u0092r Kitenge yn cael ei wisgo gan nifer o bobl Cenia fel gwisg genedlaethol. Ond, er ei fod yn cael ei wisgo mewn nifer o wledydd Affricanaidd, dydy hi dal ddim yn wisg genedlaethol eto. \nMae gwahanol steiliau o gerddoriaeth i\u0092w glywed yn Cenia. Maent yn canu a gwrando ar gerddoriaeth o wledydd eraill e.e. o arofusion a benga, i gerddoriaeth gwerin. Y git\u00e2r yw\u0092r offeryn mwyaf poblogaidd yng Nghenia. Mae cerddoriaeth boblogaidd yr 80au a\u0092r 90au yn gallu cael ei rannu i ddwy ffurf. Ond, mae steiliau amrywiol yn dibynnu ar ardaloedd gwahanol e.e. mae rhai perfformwyr yn ysgrifennu cerddoriaeth i apelio at dwristiaid.\nMae dwy ffurf arall wedi dod i'r golwg yn ddiweddar sydd wedi chwyldroi cerddoriaeth boblogaidd Cenia, ac wedi creu math newydd o gerddoriaeth sy\u0092n apelio\u0092n fwy at bobl ifanc.  ","1135":"Teyrnas Sawdi Arabia yw\u0092r ail wlad Arabaidd fwyaf, yn dilyn Algeria.  Cyn 1932, roedd y wlad wedi ei rhannu mewn i bedwar ardal: Hejaz, Najd, Al-Hasa a \u0091Asir. Fe wnaeth Ibn Saud uno\u0092r wlad trwy gyfres o ymosodiadau milwrol a ddechreuodd pan wnaeth cymryd Riyadh yn 1902.  Brenhiniaeth Absoliwt yw Sawdia Arabia ers hynny, wedi\u0092i rheoli gydag Islamiaeth yn ganllaw gadarn a dylanwad y Wahhabi. Arabeg yw iaith y wlad, ac mae\u0092r wlad yn cynnwys Mecca, dinas sanctaidd Islam.\n\nMae Sawdi Arabia yn cynhyrchu llawer o olew ac yw\u0092r ail ffynhonnell fwyaf o olew yn y byd. O ganlyniad, mae\u0092r economi yn cael ei ystyried fel \u0091incwm uchel\u0092; hi yw\u0092r unig wlad sydd yn aelod o\u0092r gr?p G-20. Mae\u0092n aelod o Gyngor Gweithredol y Gwlff, Mudiad Cydweithio Islamaidd ac OPEC.\n\nMae\u0092r wlad wedi\u0092i llywodraethu gan y teulu Saud ers 1932; y brenin presennol yw Salman Saud, a ni chaniateir pleidiau gwleidyddol. Yn \u00f4l gorchymyn brenhinol 1992, mae rhaid i\u0092r brenin cydymffurfio gyda chyfraith Islamaidd Sharia a\u0092r Coran. Mae\u0092r Coran a\u0092r Sunnah gyda\u0092i gilydd yn cael eu hystyried fel dyfarniad swyddogol y wlad.\n\nMae yno broblemau hawliau dynol yn y wlad, e.e. nid oes gan fenywod yr hawl i briodi, teithio neu dderbyn addysg uwch heb ganiat\u00e2d dyn. Yn ychwanegol, mae\u0092r cyfryngau i gyd yn cael ei rheoli gan y llywodraeth, a chosbir unrhyw feirniadaeth o\u0092r teulu brenhinol gan 10 blynedd o garchar. Mae bod yn hoyw yn anghyfreithlon ac yn gosbadwy trwy'r gosb eithaf neu ysbaddiad cemegol.\n","1136":"Mae Sawdi Arabia ar orynys Arabia yn ne-orllewin Asia. Hi yw'r ail wlad Arabaidd fwyaf yn dilyn Algeria, ac mae\u0092n ffinio ag Irac a Ciwait, Gwlad yr Iorddonen, Oman, Qatar, yr Emiradau Arabaidd Unedig a Iemen. Mae ganddi arfordir ar lan Y M\u00f4r Coch a Gwlff Persia, ac anialwch yw'r rhan fwyaf o ganolbarth y wlad. Riyadh yw ei phrifddinas. Ers sefydlu\u0092r wlad yn 1932, mae\u0092r wlad yn cael ei rheoli gan frenhiniaeth absoliwt y teulu Saud. Brenin cyntaf Sawdi oedd Ibn Saud, a chafodd ei olynu gan ei feibion. Mae Sawdi Arabia yn dominyddu\u0092r byd olew fel cynhyrchydd a gwerthwr, a hi yw\u0092r ail ffynhonnell fwyaf o olew drwy\u0092r byd. Felly, mae\u0092n wlad cyfoethog iawn. Mae\u0092n aelod o\u0092r G-20, Cyngor Gweithredol y Gwlff, Mudiad Cydweithio Islamaidd ac OPEC, ac mae yn y 4ydd safle o ran gwariant y wlad ar arfau.Yn \u00f4l gorchymyn brenhinol 1992, mae'n rhaid i'r brenin gydymffurfio gyda chyfraith Islamaidd Sharia, a'r Coran, a\u0092r Coran a'r Sunnah (Traddodiadau Mohammed) yw Cyfansoddiad swyddogol y wlad. Mae hawliau dynol y wlad yn gyfyngedig iawn, ac yn arbennig o ormesol i fenywod, pobl hoyw, a\u0092i dinasyddion Shia. Mae hefyd cyfyngiadau o ran rhyddid i fynegiant, ac mae\u0092r wlad yn gweithredu\u0092r gosb eithaf. O ran hawliau dynol, mae rhai menywod a phobl hoyw wedi\u0092u cyfyngu. Arabeg yw iaith y wlad. Mae'r trigolion bron i gyd yn Arabiaid Mwslim ac mae'r wlad yn cynnwys Mecca, dinas sanctaidd Islam. ","1137":"CR9_46_Sawdi \n\nMae Sawdi Arabia yn wlad fawr ar orynys Arabia yn ne-orllewin Asia. \n\nDyma\u0092r wlad Arabaidd fwyaf yng Ngorllewin Asia gyda thua 2,150,000 km2, a'r ail wlad Arabaidd fwyaf, yn dilyn Algeria. Anialwch sy\u0092n llenwi canolbarth y wlad. Prifddinas y wlad yw Riyadh. Mae ei phoblogaeth tua 28.7 miliwn ac Arabeg yw ei hiaith. \n\nCyn uno'r wlad yn 1932, roedd pedair ardal, sef Hejaz, Najd a rhannau o Ddwyrain Arabia a De Arabia. Cafodd ei uno drwy gyfres o ymosodiadau milwrol o 1902 ymlaen. Brenhiniaeth absoliwt yw'r wlad ers hynny. Mae'r wlad yn cael ei alw'n \"Wlad y Ddau Fosg\", sef Al-Masjid al-Haram yn Mecca, a Al-Masjid an-Nabawi ym Medina, y ddau le mwyaf cysegredig yn Islam. \n\nMae\u0092r byw olew wedi\u0092i ddomineiddio gan Sawdi Arabia ac mae\u0092n cael ei hystyried yn gyfoethog ac yn un ag economi 'incwm uchel'.  \n\nErs 1992, mae'n rhaid i'r brenin gydymffurfio \u00e2 chyfraith Islamaidd Sharia, ac mae'r Curan a'r Sunnah yn cael eu hystyried fel Cyfansoddiad swyddogol y wlad.  \n\nMae enw'r wlad yn dod o enw'r teulu \"Saud\", felly mae\u0092n ddatganiad pwerus mai eiddo'r teulu Saud yw'r wlad.  \n\nMae gwahaniaethu rhyw yn digwydd yn swyddogol. Nid yw menywod yn cael gyrru ceir, a ni allent wneud cais am basbort, teithio, derbyn addysg uwch na phriodi heb ganiat\u00e2d dyn. \n\nYn 2013, cafodd 79 o bobl eu lladd yn gyhoeddus am dorri'r gyfraith, y rhan fwyaf drwy dorri eu pennau. \n\nMae gweithredoedd hoyw yn cael eu hystyried yn anghyfreithlon, ac mae\u0092n arwain at y gosb eithaf. ","1139":"Mae Gwlad Tai yn wlad yn ne-ddwyrain Asia. Siam oedd enw\u0092r wlad tan 1949. Mae Tai yn golygu \u0093rhyddid\u0094. Bangkok ydy prifddinas y wlad. Iaith swyddogol y wlad ydy Tai ac mae 95% o\u0092r boblogaeth yn dilyn crefydd Bwdhaeth. \nBrenin Bhumibol Adulyadej, y nawfed brenin o D? Chakri  sy\u0092n teyrnasu dros Wlad Tai. Gwald Tai oedd yr unig wlad yn ne-ddwyrain Asia i beidio cael ei goloneiddio gan wlad Ewropeaidd,  ond fe gafodd ei feddiannu gan Japan yn ystod yr Ail Ryfel Byd.\nMae rhan fwyaf tir mawr Gwlad Tai yn ymestyn lawr i Maleisia, ond mae nifer fawr o ynysoedd hefyd yn rhan o\u0092r wlad. Mae\u0092r hinsawdd yn drofannol ac mae dau gyfnod o fons?n yn y wlad. Mae gogledd y wlad yn fynyddig. Mae afonydd Chao Phraya a\u0092r Mekong yn helpu cynhyrchu cnydau ar lefel ddiwydiannol. Mae Gwlff Gwlad Tai yn denu twristiaid yn sgil y dyfroedd bas a chlir ar hyd arfordir y De. \nMae pobl wedi byw yn yr ardal ers tua 10,000 o flynyddoedd yn \u00f4l. Ar \u00f4l i deyrnas Khmer gwympo yn y 13g, esgynnodd y deyrnas Fwdhaidd Tai. Bu\u0092r i\u0092r wlad newid dwylo sawl gwaith dan deyrnaswyr gwahanol. Dechreuodd y cyfnod Rattanakosin presennol yn hanes y wlad yn 1782, pan gafodd Bangkok ei sefydlu fel prifddinas. \nMae gan Wlad Tai economi datblygol. Yn yr 1990au roedd argyfwng ariannol yn y wlad, ond tyfodd yr economi yn raddol yn y 2000au.\n","1140":"Mae\u0092r term y Celtiaid yn cael ei ddefnyddio i ddisgrifio\u0092r bobl oedd yn byw ar draws ardal fawr, gan gynnwys canolbarth a gorllewin Ewrop ac i ddisgrifio pobl sydd neu oedd yn siarad iaith Geltaidd. Mae dal tebygrwydd rhwng llawer o ieithoedd Celtaidd hyd heddiw, yn enwedig rhwng y tair iaith Frythoneg, sef y Gymraeg, Cernyweg a Llydaweg. Mae llawer o ansicrwydd ac anghytuno wedi bod yngl?n \u00e2 lle yn union ydy\u0092r wlad Geltaidd wreiddiol. Un awgrym ydy bod yr iaith Gelteg wedi datblygu yn y dwyrain, efallai yn agos i\u0092r M\u00f4r Du. Ond mae pobl eraill, fel archeolegwyr, yn diffinio \u0091Celtiaid\u0092 fel pobl sydd efo diwylliant arbennig. Tan yn eithaf diweddar, roedd pobl yn credu bod yr ieithoedd Celtaidd wedi cyrraedd Prydain ac Iwerddon ar \u00f4l i Geltiaid gyrraedd yno o Ewrop yn ystod Oes yr Haearn. Nid oedd gan y Celtiaid unrhyw lywodraeth, ond yn lle'r oedd unedau oedd yn cael eu galw yn llwythau. Roedd rhan fwyaf o\u0092r llwythau hyn yn cael eu rheoli gan frenhinoedd ac o dan y brenhinoedd oedd yr uchelwyr. Amaethyddiaeth oedd yr elfen bwysicaf yn economi\u0092r llwythau hyn ac roedd cadw anifeiliaid fel gwartheg, defaid a moch yn bwysig iawn. Mae llawer p gyfeiriadau wedi bod dros y canrifoedd am fywydau\u0092r Celtiaid ac maen nhw\u0092n cael eu hadnabod i fod yn rhyfelgar. Nid oes unrhyw lenyddiaeth Geltaidd wedi goroesi ar y cyfandir, ond mae hen lenyddiaeth Gymraeg a llenyddiaeth hen o Iwerddon wedi goroesi ac yn ein helpu i gael gwell syniad o fywyd y Celtiaid.  ","1141":"Mae\u0092r term \u0091Y Celtiaid\u0092 yn cael ei defnyddio gan haneswyr ac archeolegwyr i ddisgrifio pobl oedd yn byw ar draws ardal eang, gan gynnwys canolbarth a gorllewin Ewrop. Mae\u0092r term hefyd yn cael ei defnyddio i ddisgrifio cenhedloedd modern sydd yn siarad iaith Geltaidd. Mae dal tebygrwydd heddiw rhwng rhai ieithoedd Celtaidd, yn enwedig rhwng y tair iaith Frythoneg (sy\u0092n cynnwys y Gymraeg) a\u0092r tair iaith Oideleg. Cafodd y term \u0091Celtiaid\u0092 ei ddefnyddio yn y diffiniad modern yn y 18ganrif pan ddangosodd Edward Lhuyd fod ieithoedd fel y Gymraeg a\u0092r Llydaweg yn perthyn i\u0092w gilydd. Y gwledydd sydd yn cael eu hystyried yn \u0091wledydd Celtaidd\u0092 heddiw ydy\u0092r chwe chenedl Geltaidd, sef yr Alban, Cernyw, Cymru, Iwerddon, Ynys Manaw, a Llydaw. Nid oedd gan y Celtiaid unrhyw ymerodraeth, ond yn lle'r oedd llawer o unedau a oedd yn cael ei alw yn \u0091llwythau\u0092. Roedd y llwythau hyn yn cael eu rheoli gan frenhinoedd. Roedd bywydau\u0092r Celtiaid yn amrywio o un llwyth i\u0092r llall, ond mewn rhai rhannau roedd bryngaerau amddiffynnol mawr iawn yn cael eu hadeiladu ac roedd amaethyddiaeth yn elfen bwysig iawn o\u0092u heconomi. Mae\u0092n debyg hefyd fod merched Celtaidd \u00e2 statws eithaf uchel yn y gymdeithas, yn enwedig o\u0092i gymharu \u00e2 chymdeithasau eraill y cyfnod. Roedd crefydd draddodiadol y Celtiaid yn cynnwys llawer o dduwiau gyda rhai duwiau yn cael eu haddoli dros ardal eang iawn. Ni oroesodd unrhyw lenyddiaeth Geltaidd y cyfandir, ond mae\u0092n debyg bod chwedlau Pedair Cainc y Mabinogi yn rhoi syniad cyffredinol inni o rai arferion y Celtiaid.","1142":"Mae haneswyr ac archeolegwyr yn defnyddio\u0092r term Celtiaid ar gyfer pobl oedd yn byw yng nghanolbarth a gorllewin Ewrop a darnau o Asia Leiaf.  Mae\u0092r term hefyd yn gallu dynodi cenhedloedd modern sy\u0092n siarad iaith Geltaidd neu oedd yn ei siarad tan yn ddiweddar.  Mae diwylliant ac iaith y bobl Geltaidd yn debyg, yn enwedig rhwng y tair iaith Frythoneg (Cymraeg, Llydaweg a Chernyweg) a\u0092r tair iaith Oideleg (Gaeleg, Gwyddeleg a Manaweg).  Dechreuodd defnydd modern y term Celtaidd yn yr 18g wrth i Edward Lhuyd ddangos cysylltiad rhwng y Gymraeg, y Llydaweg a\u0092r Wyddeleg.  Yn ddiweddarach daeth pobl i gysylltu\u0092r term gyda diwylliant Hallstatt a La T\u00e8ne, er nad yw pawb yn cytuno.  Mae\u0092n broblem diffinio beth yw Celtiaid, ai\u0092r iaith neu\u0092r diwylliant sy\u0092n bwysig.  Mae llawer o gyfeiriadau at y Celti yn Ewrop gan y Rhufeiniaid a\u0092r Groegiaid gan gynnwys I?l Cesar.  Yn \u00f4l yr haneswyr clasurol roedd y Celtiaid yn byw ar draws llawer o Ewrop.  Roedd awduron clasurol yn dechrau s\u00f4n am y Celtiaid yn y 6g CCC ac mae cofnod archeolegol yng ngogledd yr Eidal o\u0092r un cyfnod.  Mae cofnodion o wrthdaro rhwng y Rhufeiniaid a\u0092r Celtiaid rhwng 387 a 19 CCC.  Doedd dim ymerodraeth Geltaidd erioed.  Roedd nifer o lwythau neu wladwriaethau yn hytrach, y rhan fwyaf gyda brenin, a rhai, fel Sparta, gyda dau frenin.  Roedd amaethyddiaeth a mwyngloddio yn elfennau pwysig o\u0092r economi.  Roedd gan y Celtiaid lawer o dduwiau, ac roedd derwyddon yn arwain seremon\u00efau crefyddol mewn llwyni coed sanctaidd.  ","1143":"Mae Gwlad Iorddonen yn wlad Arabaidd sy\u0092n ffinio ag Israel, Syria, Irac a Sawdi Arabia. Amman yw ei brifddinas. Mae wedi\u0092i leoli ar groesffordd rhwng Asia, Affrica ac Ewrop. Cafodd sofraniaeth y wlad ei chreu yn 1946 o Balestina Brydeinig. Mae ganddi arwynebedd o 89,342km2 a phoblogaeth o 10,428,241 (2019), sef poblogaeth 11eg fwyaf o\u0092r holl wledydd Arabaidd. Mae 95% ohonynt yn Fwslemiaid Sunni gyda nifer bach yn Gristnogion. Mae\u0092r Iorddonen wedi derbyn llawer o ffoaduriaid o wledydd cyfagos oherwydd gwrthdaro a rhyfela. Yn 2015, ymgartrefodd tua 2.1 miliwn o Balesteiniaid ac 1.4 miliwn o Syriaid yn y wlad, yn ogystal \u00e2 miloedd o ffoaduriaid Cristnogol o Irac. Mae hyn yn rhoi straen ar isadeiledd ac economi\u0092r wlad.\n\nMae yna gofnod o bobl yn byw yma ers Hen Oes y Cerrig. Dros hanes mae wedi cael ei reoli gan freniniaethau, y Rhufeiniaid ac Ymerodraeth yr Otomaniaid. Daeth yn \u0091Emiradau Trawsiorddonen\u0092 yn 1921, dan brotectoriaeth Prydain. Cyhoeddodd ei hannibyniaeth oddi wrth Brydain yn 1946. Dyma oedd un o\u0092r gwledydd a sefydlodd y Cynghrair Arabaidd a\u0092r Sefydliad dros Gydweithio Islamaidd. \n\nMae\u0092n cael ei ystyried fel gwlad o \u0093ddatblygiad dynol uchel\u0092 gydag economi \u0093incwm canol-uwch\u0094, er ei fod yn un o\u0092r econom\u00efau lleiaf yn y dwyrain canol. Mae\u0092r wlad yn denu twristiaid, yn enwedig i\u0092r sector feddygol arbennig. Fodd bynnag, roedd 14.4% o\u0092r boblogaeth yn byw mewn tlodi yn 2016. Pedwar dinas fwyaf y wlad yw Amman, Zarqa, Irbid ac Acaba. Mae\u0092r wlad wedi\u0092i rannu\u0092n ddeuddeg ardal lywodraethol wedi\u0092u pennu gan y Weinyddiaeth Fewnol.","1145":"Mae\u0092r ieithoedd Celtaidd yn tarddu o Broto-Gelteg, neu \u0093Gelteg Gyffredin\u0094, cangen o\u0092r teulu ieithyddol Indo-Ewropeaidd. \n\nMae\u0092r ieithoedd Celtaidd yn cael eu siarad yn bennaf ar ymylon gorllewin Ewrop. Yr ardaloedd mwyaf nodedig am ddefnydd o\u0092r ieithoedd Celtaidd yw Cymru, yr Alban, Iwerddon, Llydaw, Cernyw, Ynys Manaw, Ynys Cape Breton a Gwladfa Patagonia. Mae modd clywed yr ieithoedd yma mewn ardaloedd lle mae\u0092r siaradwyr wedi mudo iddyn nhw, fel yr UDA, Canada, Awstralia a Seland Newydd. Cymraeg yw\u0092r unig iaith dyw UNESCO ddim yn ei hystyried fel iaith mewn perygl o\u0092r ieithoedd Celtaidd.\n\nYn ystod y mileniwm cyntaf CC, roedd yr ieithoedd Celtaidd yn cael eu siarad ar draws Ewrop. Yn y cyfnodau modern, aeth Gaeleg yr Alban i Ynys Cape Breton a\u0092r Gymraeg i Batagonia, gyda\u0092r Wyddeleg yn cael ei siarad yn Awstralia cyn y cyfuno yn 1901 hyd heddiw. \nMae Ethnologue yn cydnabod chwe iaith Geltaidd \u0093fyw\u0094: pedair gyda nifer sylweddol o siaradwyr brodorol (Cymraeg, Llydaweg, Gwyddeleg a Gaeleg yr Alban), a\u0092r ddwy arall ond yn ieithoedd cymunedol (Cernyweg a\u0092r Fanaweg). Roedd tua miliwn o siaradwyr brodorol o\u0092r ieithoedd Celtaidd yn y 2000au. \n\nAr hyd y blynyddoedd, mae ieithoedd Celtaidd wedi ffurfio ieithoedd cymysg ag ieithoedd eraill fel Shelteg a Bungi creol. Mae\u0092r Wyddeleg, y Fanaweg a Gaeleg yr Alban wedi deillio o\u0092r Goideleg. Mae\u0092r Gymraeg, y Gernyweg a\u0092r Llydaweg wedi deillio o\u0092r Frythoneg. Mae ieithoedd a thafodieithoedd Celteg o gyfandir Ewrop a rhan o Asia Leiaf yn cynnwys Galateg, Galeg, Celtibereg a Leponteg. \n","1146":"Mae\u0092r ieithoedd Celtaidd yn tarddu o Broto-Gelteg, sef cangen o\u0092r teulu ieithyddol Indo-Ewropeaidd. Y tro cyntaf i\u0092r term \u0093Celteg\u0094 i gael ei ddefnyddio i ddisgrifio\u0092r gr?p hwn o ieithoedd oedd gan Edward Lhuyd yn 1707. Mae\u0092r ieithoedd Celtaidd yn cael eu siarad yn bennaf ar ymylon gorllewin Ewrop, yn arbennig yng Nghymru, yr Alban, Iwerddon, Llydaw, Cernyw ac Ynys Manaw. Mae ieithoedd Celtaidd hefyd yn cael eu siarad ar Ynys Cape Breton yng Nghanada ac yng Ngwladfa Patagonia yn yr Ariannin yn ogystal ag mewn lleoedd y bu i siaradwyr ieithoedd Celtaidd ymfudo iddynt e.e. UDA, Canada, Awstralia, a Seland Newydd. Yn yr holl leoedd y mae ieithoedd Celtaidd yn cael eu siarad, maent yn cael eu siarad gan leiafrif o\u0092r boblogaeth er gwaethaf ymdrechion i\u0092w hadfywio. Y Gymraeg yw\u0092r unig iaith Geltaidd nad yw UNESCO yn ei dosbarthu fel iaith mewn perygl. Mae\u0092r Ethnologue yn rhestru chwe iaith Geltaidd \u0093fyw\u0094, ac mae pedair ohonynt \u00e2 nifer sylweddol o siaradwyr brodorol, sef y Gymraeg a\u0092r Lydaweg (a darddodd o\u0092r Frythnoeg) a\u0092r Wyddeleg a Gaeleg yr Alban a darddodd o Aeleg cyffredin (sef Gwyddeleg Fodern Cynnar). Y ddwy iaith arall yw\u0092r Gernyweg a\u0092r Fanaweg, ond maent bellach wedi darfod fel ieithoedd cymunedol. Yn ogystal, mae modd rhannu\u0092r ieithoedd Celtaidd gorllewinol, neu Ynysig, yn ddau deulu neu gangen o Gelteg Ynysig \u0096 sef Goideleg (Gwyddeleg, Manaeg a Gaeleg yr Alban yn deillio o\u0092r gangen hon) a Brythoneg (Cymraeg, Cernyweg a Llydaweg yn hanu o Frythoneg).","1149":"Hallio yw\u0092r weithred o gyffroi\u0092r organau rhywiol fel arfer i bwynt orgasm. Gall hallio gael ei wneud gan y person ei hun neu berson arall. Mae\u0092n cael ei gynnwys mewn set o weithredoedd sy\u0092n cael eu hadnabod fel awtoserchyddiaeth, sy\u0092n cynnwys defnyddio teganau rhyw a symbylu an-genhedlog. Mae peiriannau hallio ar gael hefyd sy\u0092n cael eu defnyddio i deimlo fel cyfathrach rywiol er mwyn pleser. Pan mae mwy nag un person yn gwneud y weithred hon i berson, mae\u0092n cael ei alw\u0092n gyd-hallio. \nYr arferion rhywiol mwyaf cyffredin yw hunan leddfu a chyfathrach rywiol. Gall rhai pobl gyrraedd orgasm dim ond drwy hunan leddfu. Mae llawer o rywogaethau o anifeiliaid yn hunan leddfu hefyd. \nPrif organ rhywiol benywaidd yw\u0092r clitoris. Mae rhan o hunan leddfu benywaidd yn ymwneud \u00e2 chosi neu rwbio\u0092r clitoris. Er mwyn creu\u0092r pleser hwn, mae menywod naill ai\u0092n rhoi cala goeg yn eu gweiniau, cryno ddic neu\u0092n defnyddio eu bysedd. Mae rhai menywod yn hoffi cael eu brestiau neu anws wedi\u0092u rhwbio a\u0092u cyffwrdd. Mae rhai pobl yn gallu cael pleser a chyffro trwy groesi eu coesau a gwasgu cyhyrau eu cluniau at ei gilydd. \nMae bechyn yn gafael yn eu codiad ac yn ei rwbio er mwyn cael yr un effaith. Blynyddoedd yn \u00f4l roedd hunan leddfu yn bechod cyffredinol i fechgyn ifanc. Felly, cafodd teclynnau eu dyfeisio i'w rhwystro rhag wancio. \nYn y Deyrnas Unedig, mae hallio yn gyhoeddus yn anghyfreithlon. Gall y gosb fod hyd at 14 diwrnod yn y carchar.","1151":"Halio (neu wancio\/cilddyrnu\/mwdwlwasgu) yw'r weithred o gyffroi'r organau rhywiol, fel arfer i bwynt orgasm a hynny gan y person ei hun neu arall. Mae'n rhan o set ehangach o weithredoedd sy\u0092n cael eu hadnabod fel awtoserchyddiaeth, sydd hefyd yn cynnwys defnyddio tegannau rhyw a symbylu an-genhedlol. Mae yna hefyd beiriannau halio sy'n cael eu defnyddio i efelychu cyfathrach rywiol er mwyn pleser. Pan fo'r weithred hwn yn digwydd gan fwy nag un person fe ddywedir eu bod yn cyd-halio. Hunan leddfu a chyfathrach rywiol yw'r arferion rhywiol mwyaf cyffredin, ond nid ydynt yn cyd-anghynhwysol. Gall rhai bobl gyrraedd orgasm dim ond drwy hunan leddfu. Yn nheyrnas yr anifeiliaid, mae hunan leddfu i'w weld mewn sawl rhywogaeth mamal, yn yr anial ac mewn caethiwed. Y prif organ rhywiol benywaidd yw'r clitoris, a mae\u0092r hunan leddfu fel arfer yn ymwneud \u00e2 chosi neu rwbio'r clitoris. Mae rhai merched yn rhoi cala goeg yn eu gweiniau, cryno ddic neu'n defnyddio eu bysedd i greu'r pleser hwn. Mae rhai'n hoffi cael eu brestiau neu anws wedi'u rhwbio, yn aml efo olew. Mae erill yn medru croesi eu coesau a gwasgu cyhyrau eu cluniau at ei gilydd er mwyn cael cyffro. Weithiau maen nhw'n gwneud hyn yn gyhoeddus, heb i neb wybod.\nMae bechgyn yn gafael yn eu codiad ac yn ei rwbio er mwyn cael yr un effaith. Yn \u00f4l hanes Onan yn Llyfr Genesis y Beibl, mae colli had ar lawr neu Onaniaeth (trwy hunan leddfu) yn bechod gan yr Eglwys. \n","1152":"Gwelodd y clefyd heintus COVID-19 yn gyntaf yn Wuhan, Tsiena yn 2019. Ers ni, rydym wedi wynebu pandemig wrth i\u0092r clefyd lledaenu\u0092n fyd eang. Erbyn diwedd Mehefin 2020, roedd dros 1,500 o farwolaethau yng Nghymru a thros 505,000 yn fyd eang. \n\nGorboethi, peswch ac anhawster anadlu yw rhai o\u0092r symptomau cyffredin. Mae organau\u0092r corff yn methu a cheir niwmonia mewn rhai achosion. Fel arfer, mae\u0092r symptomau yn ymddangos rhwng 2 ac 14 diwrnod ar \u00f4l dod mewn cysylltiad gyda rhywun sydd gyda symptomau. Yn gyffredinol, mae\u0092r clefyd yn lledaenu trwy beswch a thisian. O\u0092r niferoedd wedi\u0092u diagnosio, 3.4% gwnaeth marw. \n\nRoedd rhai yn brofiadu symptomau megis cyfog, chwydu a dolur rhydd. \n\nDangosir gan adroddiad gan Ganolfan Tsieineaidd ar gyfer Rheoli ac Atal Clefydau bod plant yn brofiadu symptomau llawer mwynach. Dim ond un o bob pedwar plentyn sydd yn parhau heb unrhyw symptom, ar wah\u00e2n i beswch, twymyn ac \u0091erythema ffaryngeall\u0092. \n\nMae llawer o fesurau wedi cael eu hargymell er mwyn ceisio atal yr haint; golchi dwylo yn aml, cadw pellter oddi wrth bobl eraill, peidio \u00e2 chyffwrdd yr wyneb, gwisgo masgiau. I reoli\u0092r haint, yr argymhellion yw trin symptomau, cymryd gofal, ynysu a mesurau arbrofol. Does yna ddim brechlyn neu driniaeth gwrthfeirysol benodol ar gyfer y clefyd. ","1154":"Daeth y clefyd heintus COVID-19 i\u0092r amlwg yn Rhagfyr 2019 ar \u00f4l yr achos cyntaf yn Hubei yn Nhachwedd 2019. SARS-Co-V-2 ydy\u0092r firws sydd wrth wraidd yr haint. Lledodd y firws drwy\u0092r byd a dod yn bandemig, efo dros hanner miliwn o farwolaethau yn fyd-eang erbyn Mehefin 2020. Y gyfradd marwolaethau allan o bob diagnosis ydy 3.4%, ond 15% ar gyfer pobl dros 80 oed. Mae\u0092n cael ei ledaenu dros anadl e.e. peswch neu disian. \nMae symptomau tebyg i ffliw yn gysylltiedig \u00e2 COVID-19, gan gynnwys twymyn, peswch a diffyg anadl. Weithiau, mae symptomau fel tisian a dolur gwddf yn ymddangos hefyd. Mewn achosion eithafol iawn, mae niwmonia yn gallu datblygu ac weithiau mae pobl yn marw. Mae \u0093cyfnod deori\u0094 rhwng dal y firws a datblygu symptomau yn para tua pump neu chwe diwrnod. Mae symptomau plant yn fwynach o lawer. Yn \u00f4l y Ganolfan Tsieineaidd ar gyfer Rheoli ac Atal Clefydau, dydy un o bob pedwar plentyn sydd efo\u0092r firws ddim yn teimlo unrhyw symptomau ar wah\u00e2n i rai mwyn iawn fel peswch a thwymyn.\nMae golchi dwylo yn aml, cadw pellter oddi wrth bobl eraill, ac osgoi cyffwrdd yr wyneb yn ffyrdd o atal yr haint rhag lledaenu. Mae masgiau yn cael eu hannog ar gyfer pobl sydd yn meddwl bod ganddyn nhw'r firws. Does dim brechlyn na thriniaeth ar gyfer COVID-19. Er mwyn rheoli\u0092r haint, mae cleifion yn gallu trin y symptomau, ynysu rhag pobl eraill a chymryd mesurau arbrofol. \n","1155":"Dinas yn nhalaith Efrog Newydd yn yr Unol Daleithiau ydy Dinas Efrog Newydd. Dyma\u0092r ddinas sydd efo\u0092r mwyaf o bobl yn byw ynddi yn Unol Daleithiau America ac mae\u0092r ddinas ar arfordir Gogledd-ddwyreiniol yr Unol Daleithiau ar lan M\u00f4r Iwerydd. Cafodd y ddinas ei ffurfio ym 1898 ac yn \u00f4l cyfrifiad yn 2018, mae 8,398,748 o bobl yn byw yn y ddinas. Mae\u0092r ddinas yn chwarae rhan bwysig yn y byd ac yn dylanwadu ar fasnach, economi, diwylliant, ffasiwn ac adloniant dros y byd i gyd. Mae Efrog Newydd yn adnabyddus iawn am y ffaith fod yna drafnidiaeth 24 awr yno, bod llawer iawn o bobl yn byw yno ac yn adnabyddus am yr amrywiaeth o bobl sydd yn byw yno. Yn 2005, roedd tua 170 o ieithoedd yn cael ei siarad yn y ddinas. Ym 1609, fe wnaeth y fforiwr o Loegr, Henry Hudson, ailddarganfod Harbwr Efrog Newydd wrth drio chwilio am y \u0091Northwest Passage\u0092. Mae gan y ddinas llawer o adeiladau a cherfluniau enwog iawn, gan gynnwys y Statue of Liberty a\u0092r Adeilad Empire State. Cafodd yr ardal ei wladychu gan Loegr ym 1664 a dyna pryd cafodd ei ail enwi yn Efrog Newydd. Mae arwynebedd y ddinas yn mesur tua 304.8 milltir sgw\u00e2r. Mae hinsawdd Dinas Efrog Newydd yn isdrofannol ac felly mae\u0092n cael tua 234 o ddiwrnodau o haul bob blwyddyn. Mae\u0092r tymheredd yn boeth yn ystod yr haf, gyda thymheredd cyfartalog o 26-29 gradd celsius ond mae\u0092r tymheredd cyfartalog ar gyfer y gaeaf rhwng -3 a 6 gradd celsius.","1156":"Cyfres deledu plant o Ganada yw Animorphs (1998-2000). Mae wedi cael ei seilio ar y llyfrau gan K.A. Applegate. \nMae\u0092r prif gymeriadau yn cynnwys:\nJake - Shawn Ashmore; Rachel - Brooke Nevin; Tobias - Christopher Ralph; Cassie - Nadia Nascimento; Marco - Boris Cabrera; Ax - Paulo Costanzo (penodau 6-26).\nMae\u0092r cymeriadau arall yn cynnwys:\nTom, brawd Jake - Josh Peace; Visser 3\/ Victor Trent, y dihiryn - Eugene Lipinski; Principal Chapman - Richard Sali; Melissa Chapman - Terra Vanessa Kowalyk; Elfangor, tywysog andalite -Diego Matamoros; Eva \/ Visser 1 - Allegra Fullton; Erek - Dov Tiefenbach.\nMae\u0092r penodau yn cynnwys:\nMy Name Is Jake (\"Fy enw i yw Jake\") (15 Medi 1998); My Name Is Jake, Part 2 (\"Fy enw i yw Jake, Rhan 2\") (15 Medi 1998); Underground (\"Tanddaear\") (22 Medi 1998); On the Run (\"Ar Ffo\") (29 Medi 1998); Between Friends (\"Rhwng Ffrindiau\") (6 Hydref 1998); The Message (\"Y Neges\") (13 Hydref 1998); The Escape (\"Y Ddihangfa\") (20 Hydref 1998); The Alien (27 Hydref 1998); The Capture, Part 1 (\"Y Daliad, Rhan 1\") (3 Tachwedd 1998); The Capture, Part 2 (\"Y Daliad, Rhan 2\") (10 Tachwedd 1998); The Reaction (\"Yr Ymwaith\") (17 Tachwedd 1998); The Stranger (\"Y Dieithryn\") (24 Tachwedd 1998); The Forgotten (1 Rhagfyr 1998); The Leader, Part 1 (\"Yr Arweinydd, Rhan 1\") (5 Ionawr 1999); The Leader, Part 2 (Yr Arweinydd, Rhan 2\") (12 Ionawr 1999); Tobias (19 Ionawr 1999); Not My Problem (\"Dim fy mhroblem\") (26 Ionawr 1999); The Release (\"Y Rhyddhad\") (2 Chwefror 1999); Face Off (1) (9 Chwefror 1999); Face Off (2) (16 Chwefror 1999); Face Off (3) (3 Medi 1999); My Name is Erek (\"Erek ydw i\") (10 Medi 1999); Changes (1) (\"Newidiadau (1)\") (17 Medi 1999); Changes (2) (\"Newidiadau (2)\") (24 Medi 1999); Changes (3) (\"Newidiadau (3)\") (1 Hydref 1999); The Front (8 Hydref 1999).\n","1158":"Mae Animorphs yn gyfres teledu ar gyfer plant. Mae\u0092r gyfres yn wreiddiol o Ganada. Mae\u0092r gyfres yn seiliedig ar gyfres o lyfrau gan yr awdur K.A. Applegate. Cafodd y rhaglen teledu ei chreu a darlledu rhwng 1998 a 2000.\n\nMae sawl prif gymeriad i\u0092r sioe. Un o\u0092r prif gymeriadau yw Jake. Mae Jake yn cael ei leisio gan Shawn Ashmore. Jake yw adroddwr rhan fwyaf o benodau\u0092r sioe. Er hyn, mae cymeriadau arall hefyd yn adrodd y sioe. Mae\u0092r cymeriad Rachel yn cael ei leisio gan Brooke Nevin. Mae\u0092r cymeriad Tobias yn cael ei leisio gan Christopher Ralph. Mae Cassie yn cael ei leisio gan Nadia Nascimento. Mae Marco yn cael ei leisio gan Boris Cabera.\n\nY bennod gyntaf a chafodd ei darlledu oedd \u0091My Name is Jake\u0092. Cafodd y bennod yma ei ddarlledu ar y 15fed o Fedi 1998. Mae\u0092r bennod gyntaf a chafodd ei darlledu wedi ei seilio ar y llyfr \u0091The Invasion\u0092 gan K.A. Applegate. Mae\u0092r ail a thrydedd raglen hefyd wedi\u0092i seilio ar y llyfr yma.\n","1161":"Gweinidog a phrifathro Coleg y Bala, arloeswr a chenedlaetholwr Cymreig o\u0092r Bala oedd Michael D. XXX. Mae\u0092n cael ei adnabod yn bennaf am ei gyfraniad i sefydlu\u0092r Wladfa ym Mhatagonia yn 1865. Roedd e wedi cymryd rhan mewn ymgyrchoedd gwleidyddol a chymdeithasol. Roedd e ymhlith y cyntaf yn y cyfnod modern i alw am hunanlywodraeth i Gymru. \n\nRoedd Michael D. XXX wedi cael ei eni yn nh?\u0092r Hen GXXXel yn Llanuwchllyn, yn fab i Michael XXX a Mary XXX. Mae cofeb iddo fe yno heddiw. Roedd e wedi cael ei eni ar 2 Mawrth 1822 a\u0092i fedyddio yn yr Hen GXXXel. Ar \u00f4l cyfnod o weithio fel prentis i ddilledydd yn Wrecsam, roedd e wedi mynd i astudio yng Ngholeg Presbyteraidd Caerfyrddin, ac yn ddiweddarach yng Ngholeg Highbury yn Llundain. \n\nRoedd Michael D. XXX wedi teithio i\u0092r UDA yn 1848 i astudio gwerinlywodraeth, caethwasiaeth a phrofiadau\u0092r Cymry oedd wedi ymgartrefu yno. Roedd ei chwaer hynaf, Mary Ann, hefyd wedi byw yn nhalaith Ohio ers diwedd yr 1830au. Roedd e wedi cael ei ordeinio i\u0092r weinidogaeth yng NghXXXel Lawrence Street, Ohio ym mis Rhagfyr 1848. Roedd e\u0092n weithgar gyda Chymdeithas y Brython. Dyma gymdeithas oedd wedi cael ei sefydlu i gynorthwyo ymfudwyr o Gymru. Daeth e\u0092n ymwybodol iawn o effaith ymfudo ar iaith, arferion a chrefydd y Cymry. Yn ystod y cyfnod yna, roedd e wedi rhoi cefnogaeth am y tro cyntaf i\u0092r syniad o sefydlu gwladychfa Gymreig. \n\n"}}